Шер гай кидвозыш» (к 100-летию марийского писателя А.Н

И.М.Степанова, «Марий Эл Республикын
колыштмо-ончымо документ-влак кугыжаныш
архивше» кугыжаныш казна тонежын директоржо
«Шер гай кидвозыш»
(марий писатель Алексей Николаевич Семеновын (Эрыканын)
100 ияш лўмгечыже вашеш)
«Марий Эл Республикын кугыжаныш архивше» кугыжаныш казна
тєнежыште марий писатель Семенов Алексей Николаевичын (Эрыканын)
личный фондшым чумырымо. Тушто писательын личный документше-влак
аралалтыт. Теве иктыже - «Личные документы Марийского писателя
Семенова А.Н. (Эрыкан)» лўман ик аралыме делаже. Тудым шергалмек,
икымше лаштыкыштак ойган увер нерген документым вашлият: «Марий
АССР писатель-влак Союзын правленийже марий писатель Ал.Эрыкан
(Семенов Алексей Николаевичын) тений 24 февральыште жап шуде
трагически колымыжо нерген тудын ешыжлан да палыме йолташыжевлаклан ойганен увертара. 30 марта 1957 г. напечатана в газ. «Марий
Коммуна». Туштак С.Вишневскийын кидпалыже.
Тыгак весе: «Копия. РСФСР Марийский Автономный Советский
Социалистический Республикын Верховный суд…7 февраля 1957 года.
Справка. Постановлением Президиума Верховного суда Марийской АССР от
28 января 1957 года постановление Тройки НКВД Марийской АССР от 10
ноября 1937 года в отношении Семенова Алексея Николаевича, 1912 года
рождения, работающего ответственным секретарем редакции газеты «Марий
коммуна» отменено и дело производством прекращено за отсутствием
состава преступления. Председатель Верховного Суда Марийской АССР
В.Товашов (подпись). Копия верна…».
Алексей Эрыкан Урал кундемын эргыже. Тудо 1912 ий 16 ноябрьыште
Свердловский область, Артинский район Андрейково ялеш (Писатели
Марийской АССР, Йошкар-Ола, 1976-шо ийыште лукмо книгаште тыге
возымо)
туныктышо ешеш шочын. Красноуфимск оласе Уралмарий
педтехникумышто тунемын, варажым «Марий ял», «Марий коммуна»,
Марий книга издательствыште пашам ыштен. Журналист пашаштыже тудо
кугу кусарыме пашам на‰гаен шоген. Рушла йылме гыч шуко партийный
документлам, конференций ден партийный съезд-влакын решенийыштым,
тыгак сылнымут литературымат кусарен. 30-шо ийлаште Ал.Эрыкан
А.Лебедев дене пырля М.Шолоховын «Поднятая целина», А.Авдеенкон «Я
люблю» романыштым да молымат марлаш кусарен, калык дек луктын. Кугу
Ачасар деч вара «Фронтовик-влак» (1948) повестьым, «Чолпан Иван» (1956)
романым, «Эрнымаш» романын икмыняр ужашыжым (1953-1956) возен.
Литературный критик семынат моштымашыжым терген. Тудо марий
литературын кушкын толмыж нерген шке статьялаштыже ончыктен пуэн.
Нунын коклаште «О фильме «Путевка в жизнь» статьяже «Марий ял»
газетыште, «Творчество М.Шкетана», «Юбилей С.Чавайна» «У вий»
журналыште да молат савыкталтыныт.
Писательын ўмыржє 1957 ийыште лугыч лийын. 1958 ийыште,
«Кучедалме тулеш» («В огне борьбы») романже савыкталтын. Тиде романын
икмыняр ужашыже эше 1934-1935-ше ийлаштак «У вий» журналыште
савыктыме улмаш. «Фронтовик-влак» лўман книгаже 1972 ийыште ош тўням
ужын.
Кызыт «Марий Эл Республикын кугыжаныш архивше» кугыжаныш
казна тєнежыште Алексей Николаевичын шке личный фондыштыжо тудын
вич делаже аралалтеш. Тиде 1929-1957 ийласе документ-влак. Нунын
коклаште кўшнє каласен кодымо документ-влак, кидвозыш ден серыш-влак
улыт.
Архивыште ик о‰ай аралыме материал – тиде «Рвезе вий» («Молодые
силы») А.Осып
(Иосиф Абдуллин) ден пырля
возымо пьесыжын
кидвозышыжо. Семеновын тунам Ал.Акрейн псевдонимже лийын. Тидын
нергенак тудын пелашыже ик письмаштыже ушештара, «Ал.Акреев» манын
воза. А тиде пьесе нерген теве мом возымо: «Пьесу «Рвезе вий» («Молодые
силы» начинающие марийские писатели А.Осип (Иосиф Абдуллин) и
Ал.Акрейн (А.Семенов) написали совместно во время учебы в
Ураломарийском педтехникуме, располагавшемся в г. Красноуфимске
Свердловской области. Речь идет о жизни молодежи марийской деревни на
начальном этапе коллективизации. Рукопись была отправлена в Москву для
решения вопроса о ее публикации, но комедия так и не увидела света. В 30-е
годы оба автора были репрессированы. Ал.Акрейн в дальнейшем писал под
псевдонимом Алексей Эрыкан и в литературе больше известен под этим
именем. Комедия «Рвезе вий» не публиковалась.». Тиде рукопись клеткан
тетрадьыште возымо. Тетрадь комжо дене веле огыл, тугак икмыняр
лаштыкыштыже сўретлен-возгалыме дене ойыртемалтеш. Пытартыш кок
лаштыкыштыже о‰ай сўрет-влак улыт: карандаш дене сўретлыме имнешкевлак. Ик лаштыкше кушкедлыше, а весыже – тичмаш, тыштыже «Моя
лошадь» манын карандаш дене возымо. Кум кыдежан койдартыш Йошкар
™пє олаште 1929 ий 10-15 апрельыште возалтын.
Писательын вес делаже - «Эрнымаш» («Очищение») повестьын
рукописьше. Тиде документ нерген теве мом лудына: «Роман Алексея
Эрыкана «Эрнымаш» («Очищение») посвящен трагической судьбе
марийской интеллигенции. Он задумал это произведение, отбывая свой срок
в лагерях. Не успел дописать – будучи в ссылке в Красноярском крае с 1949
года, в феврале 1957 года трагически погиб, попав во время воскресника в
лесу под падающее дерево. Завершение главы романа впервые напечатаны в
журнале «Ончыко» (первый номер за 1990 год) с комментариями
Г.Зайниева.».
Тыгак писательын «Чолпан Иван» лўман исторический романжын
черновой кидвозышыжо 2 вариант дене аралалтеш. Икымше вариантше 127
лаштыкан, кокымшыжо – 55 лаштыкан, 99 странице дене палемдыме. Тиде
исторический романым могай ийыште возымо - пале огыл. Делаште аралыме
печатный лаштыкыште лудына: «Чолпан Иван» - исторический роман
Ал.Эрыкана, написанный им в сибирской ссылке. Впервые опубликован в
журнале «Ончыко», затем издан отдельной книгой. Сохранились два текста
романа, написанные собственноручно автором.».
Фондышто 1957-ше ийыште возымо куд серыш аралатеш. Нунын кокла
гыч кок серышыже С.Вишневскийын Прасковья Яковлевна Семеновалан,
Эрыканын пелашыжлан, возымо. А кум серышыже П.Я.Семенова деч Семен
Алексеевич Вишневскийлан. Ик серышыштыже П.Я.Семенова воза:
«Ал.Эрыкан (Алексей Николаевич Семенов) 1912 ийыште Свердловский
область, Сажин район, Андраул ялеш шочын…». Серыш-влак коклаште
аралалтше тыгак П.Я.Семенован заявленийжымат ончыктен кодыман. Тудо
1958 ий 15 сентябрьыште Марий АССР Писатель ушемыш Эрыканын
Писатель ушем член лўмжым угычын пєртылтымє нерген йодын возен, вет
А.Н.Семенов 1936 ий гычак СССР Писатель ушем член кандидат лийын. Вес
документ – РСФСР Писатель Ушем правленийын оргкомитет бюрон
постановленийже почеш 1958 ий 17 декабрьыште писатель А.Н.Семеновын
Писатель ушем член лўмжым пєртылтымє нерген ойла.
Кудымшо серыш 1962 ий 15 ноябрьыште возымо. Тудо Свердловский
область Сажинский район «Вперед» газет редакций пеленсе Марийский
секцийын членже влак лўм дене возалтын. «Марий АССР писатель-влак
союзын правленийжылан. Пагалыме йолташ-влак!- лудына серышыште,Тений 16 ноябрьеш марий писатель Алексей Николаевич Семеновын
(Эрыканын) шочмыжлан 50 ий темеш. Ты лўман, Марий АССР писатель-влак
союз дене пырля Урал марий-влакат кугу шарнымаш дене палемдат.
Писатель Ал.Эрыкан – меменан землякна, ме тудын дене кугешнена. Алексей
Николаевич мемнан коклаш шочын-кушкын, шке калыкшым йоратен.Тудын
илышыжым шке произведенийже гоч чын да раш почын ончыктен.
Литературный корнышто у йєным, чын корным кычалын, тудын нойыдымо
салтакше лийын. Тудын ўмыр лугыч колымыжо марий литературышто ик
мастар йылмызын уке лиймыжым ойганен каласа. Айдеме уке лиеш, но
тудын поро пашаже курым дене илаш кодеш. Алексей Николаевич колен
гынат, тудын марий калыклан ыштен кодымо литературный пашаже калык
шўмыштє шуко курым дене илаш тўналеш. Ончыкылык корнышто тудо
мемнан маякна. Шокшо салам дене «Вперед» газет редакций пеленсе
Марийский секцийын членже-влак: И.Васильев, П.Осиев, А.Сапин,
Б.Александров, З.Мишин, М.Янбин и моло-влакат. 15/XI-62 ий.
Свердловский область, Сажинский район.».
Фондышто улшо дела-влак шагал улыт гынат, нуно шкешотан, о‰ай
улыт. Алексей Эрыканын кидвозышыжым шергалатат, тыгай ойсавыртыш
ушыш пура: «Возымыжо – шер гай». Чынак, возымыжым ончалатат, ужат:
тыгыдынрак, иксемын вияш, тєр буква-влакше, рын, мотор койын, посна
шомакыш возыт, а шомак-влакше у ойым шочыктат, лудшые‰ым шонаш
таратат.