Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті Педагогика және психология институты МӨЖ – 6 Тақырыбы: Билингвизм педагогикалық және әлеуметтікпсихологиялық проблема ретінде Алматы, 2024 Көптеген мамандар билингвизм әлеуметтік-мәдени құбылыс ретінде оның мүмкіндіктерін сауатты пайдалану, нақты екі тілділікке қол жеткізу, халықтарды жақындастыру, қатар өмір сүру мәселелерін бейбіт жолмен шешу, мәдениет пен тілге, басқа халықтардың дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарына құрметпен қарау дағдыларын дамыту, интеграция процесінде ортақ міндеттер мен мақсаттарды қалыптастыру жағдайында ықпал ететінін мойындайды. Бұл тұрғыда билингвизм қазіргі қоғамның тілдік дамуының қуатты факторы ретінде әрекет етеді, бұл адамға басқа адамдармен ынтымақтастық пен ынтымақтастық процесінде Мәдениеттер мен өркениеттер диалогында өзінің орны мен мәдениетін түсінуге мүмкіндік береді. Билингвизм құбылысы ғылым үшін де үлкен қызығушылық тудырады. Билингвистикалық идеялардың, тұжырымдамалар мен теориялардың көрінісін әртүрлі аспектілерден көруге болады: лингвистикалық (В.А. Виноградов, Ю. А. Жлюктенко, Ю. В. Розенцвейг, М. М. Михайлов және т. б.), психологиялық (л. с. Выготский, Е. М. Верещагин, Н. В. Имедадзе, А. А. Леонтьев, и. А. Петухова, з. м. Және т.б.), социологиялық (Ю. Д. Дешериев, М. в. Дьячков, ф. п. Филин, к. х. Ханазаров және т. б.), педагогикалық (В. А. Аврорин, Р. Ю. Борсук, Р. К. Миньяр-Белоручев, Т. М. Савельева, Б. С. Худницкий, М. М. Фомин) және басқалар. Лингвистикалық тәсіл тілдердің өзара әрекеттесуі тұрғысынан екі тілділікті қарастырады, бір тілден екінші тілге ауысу механизмін, тілдердің бір жүйеге бірігуін зерттейді, бұл орыс тілін жергілікті емес ретінде үйрену процесінде ана тілінің транспозициясы мен интерференциясының көріністерін және орыс емес оқушылардың орыс тіліндегі ықтимал интерференциялық құбылыстарды болжауды қамтамасыз етеді. Психологиялық ғылым тұрғысынан екі тілділік танымдық процестің құралы мен әдісі болып табылады, өйткені ол қазіргі заманғы коммуникация құрылымының, кооперацияның және тұлғаның дамуын бірлесіп басқару мәдениетінің қажетті элементі болып табылады. Педагогикалық ғылым екі тілділікті баланың оқу процесіне әсер ететін фактор ретінде анықтайды, бұл мектеп жағдайында екі тілділікті сәтті қалыптастыру үшін балаларды екінші (орыс) тілге оқытудың тиімді әдістері мен әдістерін әзірлеуді қарастырады. Әлеуметтік-мәдени аспект шеңберіндегі екі тілділіктің көрінісі екі тіл арқылы қоғамдық функцияларды орындау көлеміне, олардың әрқайсысының екі тілді халықтың өмірінде қолдану салаларының ерекшеліктерін анықтауға негізделген. Екі тілділіктің анықтамасына көбірек тоқталайық. Билингвизм (әр түрлі сөздіктерді түсіндіруде) – екі тілді білу. "Қос тілділік" термині латын тілінен шыққан bi – "қос" және lingua –"тіл". "Қос тілділік" ұғымы көбінесе "қос тілділік" сөзімен ауыстырылады, сондықтан қазіргі әдебиетте бұл екі термин олардың қолданылуына баламалы болады. Сонымен қатар, бұл терминді түсіндірудің нұсқалары, құбылыстың анықтамалары сияқты, әдебиетте көп. Екі тілділікті түсіндіру мен анықтауда екі ғылыми-тәртіптік бағытты бөлген жөн: лингвистикалық және психологиялық-педагогикалық. Лингвистикалық бағыттың зерттеушілері билингвизмді негізінен екі тілді меңгеру деп түсіндіреді (мұнда және одан әрі Курсив мой – М.Б.). Сонымен, В. Ю. Розенцвейг екі тілді меңгеру және қарым-қатынас жағдайына байланысты бір тілден екінші тілге тұрақты ауысу ретінде екі тілді анықтайды. В.Вайнрейх екі тілді кезектесіп қолдану тәжірибесін екі тілде түсінеді, ал оны жүзеге асыратын адамдарды екі тілді деп атайды. Екі тілділікті лингвистикалық құбылыс ретінде зерттеуде бұл анықтама дәстүрлі болып саналатынын ескеріңіз. В. Вайнрейх өзінің "тілдік байланыстар" атты еңбегінде "тілдік тұрғыдан екі тілділік мәселесі бір-бірімен байланыста болатын бірнеше тілдік жүйелерді сипаттау болып табылады"деп атап өтті. Сонымен қатар, автор екі тілділіктің толық түсіндірмесін беру қиын деп санайды, өйткені әр тілді меңгеру дәрежесі әр түрлі екі тілді адамдарда ғана емес, сонымен бірге бір сөйлеушінің тұрақтылығымен де ерекшеленбейді. Психологиялық-педагогикалық бағыттың өкілдері көбінесе билингвизмді, біріншіден, екі тілді меңгеру деп санайды (біз бұл құбылысты лингвистикалық тұрғыдан қарастырған кезде де көрдік), екіншіден (және бұл мұғалімдер мен психологтардың билингвизмді түсінуінің ерекшелігі), оларды әртүрлі жағдайларда бірдей қолдана білу. Атап айтқанда, Н.Б. Мечковская қарым-қатынас жағдайына байланысты бірнеше тілді бірдей адамдар қолдануды екі тілді деп атайды. Е. М. Верещагин билингвизмді адамға екі тілдік жүйеге қатарынан жататын сөйлеу туындыларын көбейтуге және шығаруға мүмкіндік беретін психикалық механизм ретінде қарастырады. Осылайша, психологиялық-педагогикалық лингвистикалық бағытты да анықтайды. бағытта билингвизм ұғымы Билингвизмді қарастыра отырып, оның түрлерін анықтауға қатысты әртүрлі көзқарастардың болуын атап өтуге болмайды. Сонымен, бірқатар зерттеушілер (А. А. Залевская, и. Л. Медведева) екі тілділіктің екі түрін ажыратады – Табиғи (екі тілді білу әр түрлі тілдік ортада болған кезде алынған кезде) және жасанды (шет тілін үйрену жас кезінен бастап арнайы білім беру бағдарламалары аясында жүзеге асырылған кезде). В. Вайнрейх Қос тілділіктің негізгі түрлеріне мыналар жатады: құрама қос тілділік (екі тілдік жүйелер ортақ нәрсені құрған кезде), координаталық қос тілділік (екі тілдік жүйелер салыстырмалы түрде тәуелсіз болған кезде), субординативті қос тілділік (екінші тілдік жүйе бірінші жүйеге құрылған кезде). Билингвизм мәселелері, оның түрлері мен түрлері бойынша психологиялықпедагогикалық әдебиеттерге талдау жүргізе отырып, билингвизмнің әлеуметтік-мәдени құбылыс ретінде көріну факторларына тоқталу қисынды деп санаймыз. Оларға мыналар жатады: Әлеуметтік – мәдени компоненттің рөлін күшейту-басқа елдердің мәдениетін зерттеу және өз мәдениетін тереңірек түсіну,"мәдениеттер диалогына" қатысу; бірыңғай білім беру кеңістігін (жалпыеуропалық білім беру кеңістігін, халықаралық білім беру кеңістігін) құру және соның салдарынан адамдардың шет тілдерін меңгерудің жалпыеуропалық деңгейіне жетуге ұмтылуы және студенттер мен оқытушылардың академиялық ұтқырлығын дамыту; болашақ мамандарға өз әлеуетін іске асыруға және әлемдік нарықта белсенді жұмыс істеуге мүмкіндік беретін кәсіптік даярлау құралы ретінде екі тілді оқытуға қажеттілік, ал сондай-ақ, кәсіби сипаттағы алмасулардың айтарлықтай өсуі; теледидар мен Интернет сияқты заманауи ақпараттық және коммуникациялық технологиялардың, түрлі бұқаралық коммуникация құралдарының қарқынды таралуын айқындайтын әлемдік ақпараттық кеңістіктің дамуы; жаңа ақпараттық-коммуникативтік технологияларды пайдалану, қашықтықтан оқыту нысанын дамыту, on-line режимінде оқыту және т.б.. Адамның дамуын қамтамасыз ету үшін билингвизмнің барлық мүмкіндіктерін іске асыру екі тілді ортаны құруды және жұмыс істеуді қамтиды. Екі тілді орта адамның екі тілді тілдік кеңістікке енуі деп түсініледі, онда екі тіл де оның ажырамас бөлігіне айналады. Екі тілді орта белсенді дамып келе жатқан әртүрлі аймақтарда кейде тілдер мен қос тілділікке байланысты әлеуметтік мәселелер туындайды. Мұндай проблемаларды зерттеу екі тілді ортадағы адамның әлеуметтік даму тенденцияларын бөліп көрсетуге мүмкіндік береді: аралас тілдегі қарымқатынастың Үстемдігі; бейресми жағдайда, отбасында және туыстарымен ана тілінде сөйлесу; ресми, іскерлік, корпоративті коммуникацияда орыс тілін қолдану. Саяси, әлеуметтік, лингвистикалық салалардағы мұндай тенденциялар екі тілді білім беру ортасында орыс тілінің жұмыс істеуінің жалпы негізі болып табылады. Екі тілділікті дамытуға қолайлы орта құру әлеуметтік проблемаларды жеңудің бір түрі болуы мүмкін. Мәселен, мысалы, Солтүстік Кавказ федералды округінде "Машук" жастар лагеріндегі форумдар жыл сайынғы дәстүрге айналды, оның мақсаты"Солтүстік Кавказ аумағында тұратын жастардың әлеуетін ашуға жәрдемдесу, Ресей Федерациясы субъектілерінің әлеуметтікэкономикалық, қоғамдық-саяси және этномәдени дамуы үшін өзін-өзі жүзеге асыру құралдары мен мүмкіндіктерін ұсыну" болып табылады, СКОФ және Ресей Федерациясының аумағында орналасқан, сондай-ақ басқа халықтардың, діндердің, аймақтардың өкілдерімен өзара әрекеттесу. Мұндай әлеуметтік және лингвистикалық орта, бір жағынан, толеранттылықты қалыптастыру және ұлтаралық диалог құру үшін, екінші жағынан, Солтүстік Кавказ өкілдерінің тілдік динамикасы үшін өте қолайлы болып көрінеді, олардың көпшілігі үшін Орыс тілі екінші, өте сұранысқа ие тіл болып табылады. Әр түрлі функционалды тілдік салаларда (ең алдымен – ғылыми, ресми-іскерлік және тұрмыстық) екі тілді жастардың тілдік әлеуетін іске асыру үшін арнайы жағдайлар жасау осы және басқа да осыған ұқсас өңірлерде мемлекеттің жастар саясаты саласындағы басым мақсаттардың бірі болуға тиіс. О. Ф. Худобина екі тілді білім беру ортасында екінші тіл мен арнайы білімді игеру ғана емес, сонымен бірге белгілі бір ортадағы адамның жеке өсуі де болатынын атап өтті. Тәжірибеде жүзеге асырылатын екі тілді білім беру ортасы-бұл бір-бірін толықтыратын және байытатын материалдық, кеңістіктік-пәндік және көпмәдениетті факторлардың, әлеуметтік компоненттердің және тұлғааралық қатынастардың жиынтығы. Білім беру ортасының қалыптасуы мен дамуына әсер ететін және белгілі бір әсер ететін сыртқы ғана емес, сонымен қатар ішкі фактор білім беру процесінің барлық қатысушылары болып табылады. Екі тілді білім беру ортасы жеке тұлғаға әсер етудің көптігін және жеке тұлғаны тәрбиелеуді, оқытуды және дамытуды полимәдени негізде анықтайтын факторлардың кең ауқымын көрсетеді. Осылайша, екі тілді ортаны дамыту халықаралық білім беру кеңістігіне сәтті интеграцияның негізгі факторы болып табылады. Екі тілді білім беру ортасы әртүрлі бастапқы мүмкіндіктері, қажеттіліктері және даму әлеуеті бар оқушылар үшін жеке білім беру бағытын қолдану арқылы білім беру процесін дараландыруды көздейтін адамгершілік-тұлғалық білім беру идеясын жүзеге асыру үшін маңызды. Екі тілді білім беру ортасындағы білім беру жүйесі мен процесі тұлғаның құндылық-семантикалық қалыптасуын өзектендіру және жандандыру құралына айналады, жалпы мағыналы бағдарларды, құндылық пен семантикалық көзқарастарды қалыптастыруға көмектеседі, өмірлік траекторияны таңдауда дербестік пен жауапкершіліктің дамуын қамтамасыз етеді.