Загрузил shox

AMONOVA DILRABO MIRAZIZOVNA

реклама
MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………………… 3
1.DAVLAT
TOMONIDAN
IQTISODIYOTNI
TARTIBGA
SOLISH
TUSHUNCHASI………………………………………………………………… 5
1.1. Korxonalar faoliyatining davlat tomonidan tartibga solish zaruriyati…....10
1.2. Davlat tartibga solishning asosiy vositalari. Iqtisodiyotni tartibga soluvchi
vositalar tizimi…………………………………………………………………….19
1.3. Moliyaviy (fiskal) siyosat………………………………………………...20
2.IQTISODIYUTNI DAVLAT TOMONIDAN TARTIBGA SOLISHNING
ASOSIY USULLARI…………………………………………………………….23
2.1. Ma'muriy usullar………………………………………………………… 23
2.2 Iqtisodiy usullar…………………………………………………..……… 27
XULOSA…………………………………………………………………………33
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YHATI………………………… 35
KIRISH
KURS ISHINING DOLZARBLIGI:
Bugungi kunda mamlakatimizdagi islohotlar, eng avvalo, dunyoda, shu
jumladan, jahon iqtisodiyoti kon’yunkturasida yuz berayotgan turli o‘zgarishlarga
mos holda amalga oshirilmoqda. Tanlab olgan yo‘limiz global inqirozdan keyin
jahon iqtisodiyoti rivojlanish sur’atlari pasaygan bir sharoitda o‘zining barqarorligi
va hayotiyligini ko‘rsatayotir.
Ekspertlarning tasdiqlashicha, O‘zbekistonda kuzatilayotgan makroiqtisodiy
barqarorlik
tashqi
berayapti. Ekspertlar
salbiy
ta’sirlarga
fikricha,
samarali
Harakatlar
qarshi
turish
imkonini
strategiyasining
qabul
qilinishi
O‘zbekiston uchun katta qadam bo‘lib, mamlakat bu borada izchil va ishonchli
harakat qilib, zarur mustahkam asosni yaratgan edi.
Jamiyatning iqtisodiy asosini, inson hayotiy faoliyatining manbaini tushunish
uchun ishlab chiqarish jarayonining mazmunini ko‘rib chiqish zarur.
Ishlab chiqarish jarayoni – bu kishilik jamiyatining amal qilishi va rivojlanishi
uchun zarur bo‘lgan moddiy va ma’naviy ne’matlarni yaratishga qaratilgan
maqsadga muvofiq faoliyatdir. Moddiy va ma’naviy ne’matlar yaratish, turli
xizmatlar ko‘rsatish jarayoni kishilar iqtisodiy faoliyatining asosiy tomonidir.
Davlat tamonidan iqtisodni tartibga solish maqsadida, oshkoralik, tenglik va
ijtimoiy adolat va qonuniylik ustuvor bo`lgan holda amalga oshiriladi.
KURS ISHINING MAQSADI: Davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga
solishni o`rganish va taxlil etish va bu orqali Andijon viloyati iqtisodiy-ijtimoiy
xolati tahlil etish. Korxonalar va tadbirkorlar faoliyatining davlat tomonidan
tartibga solish zaruriyati qonuniyatlarini o`rganish.
Davlat har qanday zamonaviy iqtisodiy tizimning normal ishlashini
ta'minlashda muhim rol o'ynaydi. Davlat o'z tarixi davomida tartibni, qonuniylikni
saqlash, milliy mudofaani tashkil etish vazifalari bilan bir qatorda, iqtisodiy sohada
ham ma'lum funktsiyalarni bajargan. Umumiy qabul qilingan ta'rifga ko'ra,
iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish
- bu xo'jalik yurituvchi
sub'ektlarning xatti -harakatlariga bilvosita ta'sir qilish tizimi, shuning uchun
3
umuman
iqtisodiyotga
qonunchilik,
soliqqa
tortish
tizimi,
bojxona
to'lovlari, valyuta kurslari, foydalanishni o'zgartirish orqali. cheklash yoki aksincha,
u yoki bu faoliyatni rag'batlantirish uchun boshqa vositalar.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish uzoq tarixga ega - Evropada
kapitalizmning dastlabki davrida ham narxlar, tovarlar va xizmatlar sifati, foiz
stavkalari va tashqi savdo ustidan markazlashgan nazorat mavjud edi.
V zamonaviy sharoitlar har qanday davlat milliy iqtisodiyotni tartibga soladi,
davlatning iqtisodiyotga har xil darajadagi aralashuvi.
Davlat va bozorni tartibga solish qanday nisbatlarda birlashtirilishi kerakligi,
davlat aralashuvining chegaralari va yo'nalishlari nimada - to'liq davlat
monopoliyasidan tortib o'ta iqtisodiy liberalizmgacha bo'lgan fikrlar va
yondashuvlarning keng doirasi mavjud. Biroq, davlatning iqtisodiyotda muayyan
funktsiyalarni
bajarishi
zarurligi
so'roq
qilinmaydi.
Davlatning
bozor
iqtisodiyotidagi o'rni haqidagi klassik qarashlardagi inqilob ingliz taniqli
iqtisodchisi Jon Meynard Keyns nomi bilan bog'liq edi. Uning "Bandlik, foiz va
pulning umumiy nazariyasi" asari 1936 yilda nashr etilgan. "Keyns inqilobi"
davrida ilgari surilgan g'oyalar bozor iqtisodiyotining klassik qarashida inqilobni
keltirib chiqardi. Iqtisodiy tanazzulni o'z-o'zini davolashning iloji yo'qligi, yalpi
talab va yalpi taklifni muvozanatlash, iqtisodiyotni inqirozdan olib chiqish va uni
yanada barqarorlashtirishga yordam beradigan vosita sifatida davlat aralashuvi
zarurligi isbotlandi.
Shunday qilib, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish iqtisodiy
va ijtimoiy rivojlanish mamlakat. Shu bilan birga, iqtisodiyotni tartibga solishda
davlat iqtisodiyotga ta'sir qilishning byudjet, soliqlar, pul -kredit siyosati, iqtisodiy
qonunchilik va boshqalar kabi keng vosita va usullaridan foydalanadi. Shunday
qilib, davlat tomonidan tartibga solish eng katta e'tiborga loyiqdir.
4
1. DAVLAT TOMONIDAN IQTISODIYOTNI TARTIBGA SOLISH
TUSHUNCHASI
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish - jamiyat a’zolarining
ehtiyojlarini qondirish darajasini oshirish uchun cheklangan ishlab chiqarish
resurslaridan yanada samarali foydalanishni ta’minlovchi, umumiy iqtisodiy
muvozanatga erishishga yo’naltirilgan, ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonini
tashkil etish bo’yicha davlaatning faoliyati.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning maqsadi – iqtisodiy va
ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, mavjud tuzumni mamlakat ichida va xalqaro
maydonda mustahkamlash hamda uni oz’garib turuvchi sharoitga moslashtirish
hisoblanadi.
Davlatning iqtisodiy vazifalari - bozor tizimining samarali amal qilishiga
imkon tug’diruvchi huquqiy asos va ijtimoiy muhitni ta;minlash; Raqobatni
himoya qilish; Daromad va boylikni qayta taqsimlash; Resurslarni qayta
taqsimlash; Iqtisodiyotni barqarorlashtirish.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning usullari – bevosita
ta’sir qilish usullari; bilvosita ta’sir qilish usullari; tashqi iqtisodiy usullar.
Bevosita usullar – yaxlit takror ishlab chiqarish jarayoni yoki uning alohida
tomonlarini to’g’ridan-to’g’ri, ma’muriy tartibga solish. Masalan, iqtisodiyotning
ayrim bo’g’inlari – transport, aloqa, atom va elektr energetikasi, kommunal xizmat
va boshqa sohalarni bevosita boshqarish; narxlar va ish haqini “muzlatib” qo’yish
siyosati; ish bilan bandlik xizmati faoliyatini tashkil qilish; iqtisodiy sohani
tartibga solishni lo’zda tutuvchi qonunlarni ishlab chiqarish va qabul qilish.
Bilvosita usullar – bunda iqtisodiy dastak va vositalarga ustunlik beriladi. U
davlatning pulkredit va byudjet siyosatida o’z ifodasini topadi. Pul-kredit
siyosatining asosiy vositalari quyidagilardan iborat: hisob stavkasini tartibga solish;
moliya-kredit muassasalarining.
Markaziy bankdagi zahiralari minimal hajmini o’rnatish va o’zgartirish; davlat
muassasalarining qimmatli qog’ozlar bozoridagi operasiyalari.
5
Aholi daromadlari – aholining ma’lum vaqt davomida pul va natural shaklda
olgan daromadlari miqdori.
Nominal daromad – aholi tomonidan ma’lum vaqt oralig’ida olingan
daromadlarning pul ko’rinishidagi miqdori hisoblanadi.
Real daromad – narx darajasi o’zgarishini hisobga olib, aholining ixtiyorida
bo’lgan daromadga sotib olish mumkin bo’lgan tovar va hizmatlar miqdorini
ko’rsatadi, ya’ni daromadning xarid quvvatini bildiradi.
Daromadlar tengsizligi – aholi jon boshiga to’g’ri keladigan o’rtacha
daromadlar darajasi birbiridan farqlanishini bildiradi.
Lorents egri chizig’i – daromadlar tengsizligi darajasini miqdoriy aniqlashni
xarakterlaydi.
Djini
koeffitsienti –
yalpi
daromadning
aholi
guruhlari
o’rtasida
taqsimlanishini tavsiflash uchun qo’llaniladi.
Oila byudjeti – bitta oilaning ma’lum davr uchun barcha daromadlari va
harajatlari tarkibi.
Ijtimoiy siyosat – davlatning daromadlar taqsimotidagi tengsizlikni iqtisodiyot
qatnashchilari o’rtasidagi ziddiyatlarni bartaraf qilishga yo’naltirilgan siyosat.
Ijtimoiy himoya – mamlakat aholisini ijtimoiy va moddiy muhofaza qilinishini
taʼminlaydigan va jamiyatda qaror topgan xuquqiy, iqtisodiy, ijtimoiy choratadbirlar majmui; Aholini ijtimoiy himoyalash chora-tadbirlari tizimidagi eng
asosiy yo’nalish – bu narxlarni erkinlashtirilishi va pulning qadrsizlanish darajasi
ortib borishi munosabati bilan daromadlarning eng kam va o’rtacha darajasini
muntazam oshirib borish hisoblanadi.1
Tartibga solish o’z oldiga qanday maqsad va vazifalarni qo’yadi?
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish ob’ektiv ravishda shartlanadi.
Ko‘plab iqtisodchilar iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solinishining
zarurligini faqat bozorning kamchiliklari, uning ko‘plab iqtisodiy muammolarni
1
“O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi O’zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni.
6
hal eta olmaslik holati bilan izohlaydilar. Bu ma’lum ma’noda to‘g‘ri bo‘lsada,
biroq, iqtisodiyotga davlat ta’sirining ob’ektiv zarurligini eng avvalo ishlab
chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi bilan belgilanadi. Iqtisodiyotni davlat
tomonidan tartibga solishning ob’ektiv asosi bo‘lib ham milliy iqtisodiyot
darajasida, ham xalqaro miqyosda ijtimoiy mehnat taqsimotining rivojlanishi
negizida ishlab chiqarishning umumlashuvi jarayoni xizmat qiladi.2
Bu jarayon quyidagilarda namoyon bo‘ladi:
 chuqurlashib
borayotgan
ijtimoiy
mehnat
taqsimoti
asosida
ishlab
chiqarishning ixtisoslashgan tarmoqlarining o‘zaro aloqasi va o‘zaro bog‘liqligi
yanada kuchayadi;
 ishlab chiqarishning kooperatsiyalashuvi va markazlashuvi natijasida alohida
xo‘jalik birliklarining mayda bo‘laklarga ajralib ketish holatlari barham topadi;
 ishlab chiqarishning yirik korxonalarda to‘planuvi jarayoni o‘sadi;
 turli iqtisodiy mintaqalar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalar va faoliyat almashuvi
jadallashadi.
Ishlab
chiqarishning
umumlashuvi
darajasining
oshishi
bilan
o‘zaro
muvofiqlashtirilgan holda xo‘jalik yuritish, takror ishlab chiqarish nisbatlarini
ongli ravishda tartibga solish, yirik ishlab chiqarish majmualari, yaxlit
iqtisodiyotni markazlashtirilgan holda boshqarishga ob’ektiv ehtiyoj paydo bo‘ladi.
Shunga ko‘ra, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish ishlab chiqarish
munosabatlarining har qanday tizimida ishlab chiqarish umumlashuvining ma’lum
darajasida ob’ektiv zaruriyatga aylanadi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish deganda davlatning jamiyat
a’zolarining ehtiyojlarini qondirish darajasini oshirish uchun cheklangan
ishlab chiqarish resurslaridan yanada samarali foydalanishni ta’minlovchi,
umumiy iqtisodiy muvozanatga erishishga yo‘naltirilgan, ijtimoiy takror
ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish bo‘yicha faoliyati tushuniladi.
2
Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: “O’zbekiston”
NMIU, 2017. – 488 b.
7
Bozor xo‘jaligi sharoitida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish
qonunchilik, ijro etish va nazorat qilish xususiyatidagi tadbirlar tizimidan iborat
bo‘ladi.
Hozirgi sharoitda iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish takror ishlab
chiqarish jarayoniga tegishli bir qator vazifalarni hal qilishga qaratiladi. Bular
jumlasiga iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish, bandlikni tartibga solish, tarmoq
va mintaqaviy tuzilmalardagi ijobiy siljishlarni qo‘llab-quvvatlash, eksportni
himoya qilish kabilarni kiritish mumkin.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish mexanizmi to‘g‘risida to‘laroq
tasavvurga ega bo‘lishiuchun uning maqsadi, vazifalari va tartibga solish usullari
hamda vosita yoki dastaklarini to‘laroq tavsiflash lozim.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy maqsadi
iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, mavjud tuzumni mamlakat
ichida va xalqaro maydonda mustahkamlash va uni o‘zgarib turuvchi
sharoitga moslashtirish hisoblanadi.
Bu asosiy maqsaddan bir qator aniq maqsadlar kelib chiqadi. Ular jumlasiga
iqtisodiy siklni barqarorlashtirish; milliy xo‘jaliklarning tarmoq va mintaqaviy
tuzilishini takomillashtirish, atrof-muhit holatini yaxshilash kabilarni kiritish
mumkin. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning maqsadi uning
quyidagi vazifalarida aniq namoyon bo‘ladi:
1. bozor tizimining samarali amal qilishiga imkon tug‘diruvchi huquqiy asos va
ijtimoiy muhitni ta’minlash;
2. raqobatni himoya qilish;
3. daromad va boylikni qayta taqsimlash;
4. resurslarni qayta taqsimlash;
5. iqtisodiyotni
barqarorlashtirish,
ya’ni
iqtisodiy
tebranishlar
vujudga
keltiradigan inflyatsiya va bandlilik darajasi ustidan nazorat qilish hamda
iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish.
8
Davlat bozor iqtisodiyotining samarali amal qilishining shart-sharoiti
hisoblangan huquqiy asosni ta’minlash vazifalarini o‘z zimmasiga oladi3. Bozor
iqtisodiyoti uchun zarur bo‘lgan huquqiy asosni ta’minlash quyidagi tadbirlarning
amalga oshirilishini taqozo qiladi: xususiy korxonalarning huquqiy mavqeini
mustahkamlash; xususiy mulkchilik huquqini ta’minlash va shartnomalarga amal
qilishni kafolatlash; korxonalar, resurslarni yetkazib beruvchilar va iste’molchilar
o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi qonuniy bitimlarni ishlab chiqish va
boshqalar.
Davlat tomonidan ijtimoiy muhitni ta’minlash o‘zichiga ichki tartibni saqlash,
mahsulot sifati va og‘irligini o‘lchash standartlarini belgilash, tovar va xizmatlar
ayirboshlashni yengillashtirish uchun milliy pul tizimini muomalaga kiritish
kabilarni oladi.
Bozor tizimi pul daromadlarini va milliy mahsulotni jamiyat a’zolari o‘rtasida
taqsimlashda birmuncha tengsizliklarni keltirib chiqaradi. Shu sababli davlat o‘z
zimmasiga daromadlar tengsizligini kamaytirish vazifasini oladi. Bu vazifa bir
qator tadbir va dasturlarda o‘z ifodasini topadi.
Birinchidan,
transfert
to‘lovlari
muhtojlarni,
nogironlarni
va
birovning
qaramog‘ida bo‘lganlarni nafaqalar bilan, ishsizlarni ishsizlik nafaqalari bilan
ta’minlaydi. Ijtimoiy ta’minot dasturlari orqali pensionerlar va qariyalarga
moliyaviy yordam ko‘rsatiladi.
Ikkinchidan, davlat bozorni tartibga solish yo‘li bilan, ya’ni talab va taklif
ta’sirida o‘rnatiladigan narxlarni o‘zgartirish yo‘li bilan ham daromadlarning
taqsimlanishiga ta’sir ko‘rsatadi.
Davlat bir qator yo‘llar bilan resurslarning nomutanosib taqsimlanishi keltirib
chiqaradigan oqibatlarni yumshatishga ham harakat qiladi.
Birinchidan, iste’molchilarning aniq tovar va xizmatlarni xarid qilish qobiliyatini
oshirish yo‘li bilan ularning talabi kengaytiriladi.
3
Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining
kundalik qoidasi bo’lishi kerak. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 104 b.
9
Ikkinchidan,
subsidiyalashi
davlat
mumkin.
taklifni
oshirish
Subsidiyalar
ishlab
maqsadida
ishlab
chiqarishni
chiqaruvchilarning
zararlarini
qisqartiradi va mahsulotlar ishlab chiqarishda resurslarning yetishmasligi
muamosini bartaraf qiladi.
Uchinchidan, davlat ayrim tovarlar va ijtimoiy ne’matlarning ishlab
chiqaruvchisi sifatida chiqadi. Bunday tarmoqlar davlat mulkchiligiga asoslanadi
va davlat tomonidan bevosita boshqariladi yoki ularni moliyalashtirishni davlat o‘z
zimmasiga oladi.
Iqtisodiyotni barqarorlashtirish, ya’ni iqtisodiyotning barcha sohalarini
resurslar bilan ta’minlash, to‘liq bandlik va narxlarning barqaror darajasiga
erishishda yordam berish hamda iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish davlatning eng
muhim vazifasi hisoblanadi.
Iqtisodiyotda to‘liq bandlikni ta’minlash uchun umumiy sarflar, ya’ni xususiy
va davlat sarflarining hajmi yetarli bo‘lmasa, davlat bir tomondan ijtimoiy
ne’matlar va xizmatlarga o‘z xarajatlarini ko‘paytiradi, boshqa tomondan xususiy
sektorning sarflarini rag‘batlantirish maqsadida soliqlarni qisqartiradi.
1.1 Korxonalar faoliyatining davlat tomonidan tartibga solish zaruriyati
Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish zaruriyatining
asoslari. Tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish jarayonida bozor iqtisodiy jihatdan
o`zining talab va taklif qonuniyatlari asosida ijtimoiy zaruriy ishlab-chiqarish
rivojini, tovar bahosini, uning sifatini, mahsulotlarning iste`molbop xususiyatlarini
belgilaydi, ilmiy-texnik taraqqiyotga turtki beradi va shuning bilan birga keraksiz,
samarasiz, raqobatga bardoshsiz bo`lgan ishlab-chiqarishni chetga surib tashlaydi.
Ana shu tariqa bozor tadbirkorlar manfaatlariga ta`sir ko`rsatadi, bu sohada ishlabchiqarishni va tovarlar (ishlar, xizmatlar) sifatini yaxshilashga xizmat qiladi. Bozor
iqtisodiyotining rivojlantiruvchi mezoni bo`lgan raqobat tadbirkorlarning ishlabchiqarish xarajatlarini kamaytirishga va baholarni pasaytirishga majbur etadi.
Biroq, har qanday jamiyatda uning iqtisodi qanday bozor modeliga moslashtirilgan
bo`lishidan qat`i nazar, uning iqtisodi va xususan tadbirkorlik sohasida davlatning
tutgan o`rni alohida ahamiyatga ega bo`lib, tadbirkorlar faoliyatini davlat
10
tomonidan tartibga solish zaruriyati yuzaga kelishi tabiiy. Chunki bozor iqtisodi
sharoitida
tadbirkorlar
faoliyatini
erkin
rivojlanishini
davlat-huquqiy
mexanizmining yordamisiz tasavvur etib bo`lmaydi 4 . Tadbirkorlik faoliyatini
davlat tomonidan tartibga solish, unga ta`sir ko`rsatish zaruriyatini jamiyat
manfaatlarini muhofaza qilishning quyidagi talablari bilan asoslash mumkin:
1. Iqtisodiy-ijtimoiy
taraqqiyotda
ustuvor
bo`lgan
davlat
va
jamiyat
ehtiyojlarini ta`minlash;
2. Davlat budjetini shakllantirish;
3. Atrof-muhitni himoya qilish va tabiat resurslaridan oqilona foydalanish;
4. Aholi bandligini ta`minlash va ishsizlikni oldini olish;
5. Mamlakat mudofaasi va xavfsizligini ta`minlash;
6. Tadbirkorlik faoliyatining erkinligini va raqobatni amalga oshirish hamda
monopoliyadan himoya qilish;
7. Tadbirkorlarning tashqi iqtisodiy faoliyatida huquq-tartibotni saqlash,
qonuniylikni ta`minlash;
8. Chet el investitsiyasi faoliyatining erkinligini kafolatlash.
Yuqorida keltirilgan davlat tomonidan hal etilishi lozim bo`lgan vazifalar
ro`yxatidan ko`rinib turibdiki, tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga
solish zaruriyatining asoslari jamiyat ommaviy manfaatlaridan kelib chiqadi.
Aytish kerakki, bozor sharoitida xususiy manfaatlar odil sudlov yo`li bilan, agarda
qachon va qanday darajada ommaviy (jamoat) manfaatlar bilan qo`shilib kelsa,
mumkin qadar davlat aralashuvi yo`li bilan himoya qilinadi. Tadbirkorlik
faoliyatiga va xususan, tadbirkor ishiga davlat aralashuvining chegarasi, boshqacha
qilib aytganda, tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish qamrovi
jamiyat uchun kerak bo`lgan yo`nalishda, iqtisodiy rivojlanishni inobatga olgan
holda bozor munosabatlarining muhim elementlarini saqlab qolish zaruriyati bilan
belgilanadi.
4
Djumayev Z.A. Makroiqtisodiyot. O‘quv qo‘llanma.- T.: «Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi», 2018. -
300 bet.
11
Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish turlarining
tasnifi.
1. Tadbirkorlik sohasini tartibga solishda davlat faoliyati ko`p qirrali bo`lib,
bunda davlat (uning organlari) quyidagi darajalarda harakat qiladi:
- butun jamiyat (mamlakat) manfaatlari vakili sifatida O`zbekiston Respublikasi
hududi miqyosida;
-
Qoraqalpog`iston
Respublikasi,
viloyatlar,
Toshkent
shahar
aholisi
manfaatlarining vakili sifatida mazkur hududlar miqyosida;
- tumanlar va shaharlar aholisi manfaatlarining vakili sifatida mazkur hududlar
miqyosida.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofiq yuqorida ko`rsatib o`tilgan
barcha ma`muriy-xududiy tuzilmalar O`zbekiston Respublikasining subyektlari
hisoblanib, mamlakatimizda tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga
solishda o`zlarining qonunda belgilangan vakolatlari doirasiga harakat qiladilar.
2. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning ahamiyati va
yuzaga kelish asoslariga ko`ra, tartibga solishni ikki turga: umumiy va alohida
turlarga bo`lish mumkin. Umumiy tartibga solishda davlat va uning organlari halq
nomidan va jamiyat manfaatlari uchun tadbirkorlik faoliyatiga ta`sir ko`rsatsa,
uning alohida turida davlat (uning organlari) ma`muriy-hududiy tuzilma doirasida
uning o`ziga xos xususiyatlarini e`tiborga olgan holda aholi manfaatlari uchun
tadbirkorlik faoliyatini tartibga soladi. Bunda har doim alohida tartibga solish
tadbirkorlik faoliyati umumiy tartibga solish yo`nalishidan chiqib ketmasligi kerak.
Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishni bunday turlarga
ajratishga
sabab
shuki,
bu
sohada
davlat
faoliyati
ma`lum
darajada
alohidalashtirilgan bo`lib, umumiydan tashqari, hududiy tusdagi huquqiy hujjatlar
ham harakatda bo`ladi. Umumiy tartibga solish tadbirkorlik faoliyatining turli
tomonlarini butun mamlakat miqyosida birdek qamrab oladi va barcha uchun
umummajburiy ahamiyat kasb etadi. Masalan, tadbirkorlar faoliyatining erkinligi
«Tadbirkorlik
faoliyatini
erkinligining
kafolatlari
to`g`risida»gi
Qonun,
tadbirkorlarni soliqqa tortish masalasi esa soliq, tannarxni shakllantirish tartibi
12
to`g`risidagi qonunlar bilan hal qilinadi.Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan
tartibga solishning alohida turida, masalan mahalliy davlat hokimiyati organlari
tadbirkorlik faoliyati subyektlari uchun mahalliy soliqlar va yig`imlar bo`yicha
imtiyozlar berishi yoki tadbirkorlar uchun qo`shimcha kafolatlar belgilashi
mumkin.
3. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning mazmuniga
ko`ra, uni quyidagi turlarga ajratish mumkin:
a) tadbirkorlik faoliyati subyektlarini tashkil qilish va tugatish;
b) rejalashtirish;
v) tadbirkorlarning xo`jalik yuritish faoliyatini tartibga solish va nazorat qilish.
Rejalashtirish tadbirkorlik faoliyatiga davlat tomonidan ta`sir etishning shakli
sifatida O`zbekiston Respublikasi hududida tadbirkorlik faoliyatini mamlakat
kompleks iqtisodiy rivojlanishi yo`nalishida amalga oshirilishini ta`minlaydi.
Rejalashtirilgan faoliyat mamlakat miqyosidagi muhim iqtisodiy vazifalarni hal
etish uchun mo`ljallanib, viloyat, tuman va boshqa ma`muriy-hududiy bo`linmalar
yoki ayrim tarmoq, soha tadbirkorlariga yo`naltiriladi. Bundan maqsad mamlakat
va halq manfaatlarining ustunligini ta`minlashdan, tadbirkorlik faoliyatining
erkinligini kafolatlash va rag`batlantirish asosida jamiyat farovonligi uchun xizmat
qilishdan iborat.
Rejalashtirilgan
faoliyat
ko`rsatkichlariga
erishishda davlat
iqtisodiy
choralaridan, xususan, moliyalashtirish, subvensiya, kredit, soliq imtiyozlarini
berish kabilardan foydalanadi. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan
rejalashtirish asosida davlat ehtiyojlari uchun tovar va mahsulotlar sotib olish
davlat budjeti va davlat ehtiyojini qondirish uchun mo`ljallangan boshqa hil
mablag`lar hisobidan qoplanadi.Tadbirkorlarning xo`jalik yuritish faoliyatini
tartibga solish xo`jalik faoliyatini yuritishga yo`l qo`ymaslik, uni o`zgartirish yoki
bekor qilish, yoki aksincha ushbu faoliyatni muvofiq holatini qo`llab-quvvatlash
maqsadida tadbirkorlik faoliyati subyekti (subyektlari)ga nisbatan davlat
tomonidan ta`sir etishdan iborat.Tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlarini
yuritishga yo`l qo`ymaslik (taqiqlash) atrof-muhitni, tabiatni muhofaza qilish
13
tartibida uchrashi mumkin5. Masalan, ekologiya zarar yetkazishi mumkin bo`lgan
obyektlar qurilishini davlat qonun yo`li bilan ta`qiqlaydi. Xo`jalik yuritish
faoliyatini o`zgartirish atrof-muhitga, tabiatga zararli faoliyat turini cheklash yoki
uni
butunlay
to`xtatish
haqida
qaror
qabul
qilish
natijasida
sodir
bo`ladi.Tadbirkorlarning xo`jalik yuritish faoliyatini tartibga solish masalani
bevosita (direktiv) yechish (ta`qiqlash, ruxsat etish) va bilvosita, ya`ni iqtisodiy
rag`batlantirish yordamida hal qilish yo`llari bilan amalga oshiriladi.
Xo`jalik yuritish faoliyatini tartibga solish imkoniyatlari faqat qonunga
tayanmog`i lozim. Aytish kerakki, bunday normalar (qoidalar) bir qancha normativ
aktlardan joy olgan. Masalan, tadbirkorlarning xo`jalik yuritish faoliyati haqidagi
asosiy qoidalar O`zbekiston Respublikasi «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining
kafolatlari to`g`risida»gi Qonunda nazarda tutilgan bo`lsa, uning ayrim sohalari va
jihatlari tegishli qonunlarda, jumladan, «Investitsiyalar to`g`risida»gi, «Atrofmuhitni muhofaza qilish to`g`risida»gi, «Tabiatdan foydalanish to`g`risidagi»gi,
«Iste`molchilar huquqlarini himoya qilish to`g`risida»gi va boshqa qator qonun
hujjatlarida belgilanadi.
Xo`jalik yuritish faoliyatining nazorati deganda, davlat organlari uchun
tadbirkorning xo`jalik (ish) holatini kuzatish va belgilangan tartibda tekshirish,
qonunda nazarda tutilgan hollarda tegishli choralar qo`llash bo`yicha qonuniy
imkoniyatlari tushuniladi.
«Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to`g`risida»gi, «Xo`jalik
yurituvchi subyektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish to`g`risida»gi
Qonunlarda tadbirkorlik faoliyati subyektlari uchun nazorat qilinuvchi sohalar va
nazorat qilish tartibi: buxgalteriya va statistika hisoboti yuritish, soliqqa tortish
uchun
zarur
bo`lgan
axborotlar
berish,
tekshirish
asoslari
va
boshqa
munosabatlarni tartibga soluvchi normalar belgilangan.
Qonun hujjatlarida tadbirkorlik faoliyatining ayrim subyektlari uchun xo`jalik
yuritish faoliyatining maxsus nazorat qilinuvchi sohalari nazarda tutilishi mumkin.
5
N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 9 th edition. Harvard University. NY.: Worth Publishers, 2016
14
Masalan, «Tabiiy monopoliyalar to`g`risida»gi (№ 815-1), «O`simlik dunyosini
muhofaza qilish va undan foydalanish to`g`risida»gi (№ 543-1), «Atmosfera
havosini muhofaza qilish to`g`risida»gi (№ 353-1) Qonunlarda maxsus nazorat
qilish belgilangan.
Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning shakllari va
uslublari.
Bozor munosabatlariga o`tish davrida ijtimoiy tabaqalanish jarayonining
yengilroq o`tishini ta`minlash, qolaversa, iqtisodiy barqarorlikni saqlash maqsadida
tadbirkorlik faoliyati davlat tomonidan tartibga solib turiladi. Tadbirkorlik
faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish bir necha yo`nalishda olib boriladi.
Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish shundan iboratki, bunday
faoliyatni olib borish jarayonida tadbirkorlarning shaxsiy manfaatlari va
jamiyatning ommaviy manfaatlari o`zaro to`qnashadi. Bu manfaatlar o`zaro
mutanosib bo`lishi va bir-biri bilan qarama-qarshi kelmasliklari uchun turli yo`llar
va uslublar yordamida ushbu manfaatlar uyg`unlashuviga erishiladi.
Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning barcha turlari
aktning huquqiy shakliga ega bo`ladi. Tartibga solish bo`yicha hokimiyat yoki
boshqaruv organining harakatlari aktning turli nomdagi huquqiy shaklida (reja-akt,
dastur, ruxsatnoma, kvota, litsenziya, farmoyish) ma`lum maqsad (vazifa)ni
amalga oshirishga qaratiladi. Tadbirkorlik faoliyatini tartibga soluvchi bunday
aktlar (qanday nomlanishidan qat`i-nazar) davlat xohish-irodasini ifoda etganligi
sababli faqat yozma shaklda bo`lishi mumkin. Davlat tomonidan tartibga solish
aktning huquqiy shakllaridan boshqacha tarzda (shaklda) amalga oshirilmaydi.
Reja-akt (dastur) – bu subyektlar o`zida ko`rsatilgan normativ yoki konkret
(aniq) tusdagi topshiriq bo`lib, unga ko`ra subyektlar zimmalariga yuklangan
talablarga rioya qilishlari yoki ushbu talablarni belgilangan muddatda bajarishlari
lozim va buning uchun moddiy-moliyaviy ta`minot talab qilish huquqiga egadir.
Masalan, tadbirkor davlat buyurtmachisi sifatida davlat ehtiyoji uchun zarur
bo`lgan tovarni dasturda belgilangan tartib va muddatda yetkazib berishga majbur
15
va ayni paytda buning uchun ajratilgan moliya mablag`larini talab qilib olishga
haqli.6
Reja-aktlar (dasturlar) turli vazifani bajarish uchun mo`ljallanadi va turli
darajadagi hokimiyat va boshqaruv organlari tomonidan qabul qilinadi.
Masalan, dasturlar respublika, ma`lum bir viloyat yoki tuman miqyosida qabul
qilinishi mumkin.
Dasturlar asosida tadbirkorlik faoliyatining ularda ko`rsatilgan subyektlari
o`zlarining rejalarini tuzadilar va amalga oshiradilar.
Reja-akt (dasturlar) davlat ehtiyojlari uchun tovar yetkazib berish, umummilliy
muammolar, ijtimoiy-iqtisodiy, mudofaa, ilmiy-texnikaviy, tabiatni muhofaza
qilish borasida va boshqa aniq maqsadga yo`naltirilgan vazifalarni hal qilishga
qaratiladi.
Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish akti – bu vakolatli
davlat organining belgilangan shaklga keltirilgan ko`rsatmasi bo`lib, u tadbirkorlik
faoliyati subyektlari yoki aniq bir subyekt uchun mo`ljallanadi va yo`naltiriladi. U
belgilangan tartibda tadbirkorlik faoliyatini yuritish yoki uni belgilangan holatga
keltirish to`g`risidagi talabni qo`yadi. Agar bunday akt bir qancha (noaniq)
tadbirkorlar doirasi uchun yo`naltirilgan bo`lsa, demak normativ tartibga solish
hisoblanadi. Aksincha, davlat organining aniq bir tadbirkorlar uchun qabul qilgan
ko`rsatmasi (akti) bo`lsa, unda bunday tartibga solish konkret (aniq) tartibga solish
haqida so`z yuritiladi.Normativ tartibga solish aktlari qatoriga, masalan, erkin
tasarruf qilish taqiqlangan mahsulotlar ro`yxatini yoki maxsus ruxsatnoma
(litsenziya)lar asosidagina shug`ullanishi mumkin bo`lgan faoliyat turlarining
ro`yxatini kiritish mumkin. Tartibga solishning bu turi o`zining tezkor ta`sir etish
tabiati bilan ajralib turadi. Bular qonunosti tusga ega bo`lib, odatda aniq vazifalarni
zudlik bilan hal etish uchun qabul qilinadi.
6
Миропольского Д.Ю., Бродский Т.Г., Макроэкономика. Учебник для вузов. – СПб.: Питер, 2018. – 368 с.
16
Konkret (aniq) tartibga solish deganda davlat organi tomonidan tadbirkorlik
sohasidagi xo`jalik huquqiy munosabatlarni yuzaga keltirish, o`zgartirish yoki
bekor qilish to`g`risidagi aktni qabul qilish tushuniladi. Demak, aniq tartibga solish
akti har vaqt yuridik fakt bo`ladi.Bu turdagi aktlar turli maqsadni hal qilish uchun
mo`ljallanishi va ayni paytda har turli huquqiy shaklda bo`lishi mumkin. Bunday
aktlarni keltirib chiqarishi mumkin bo`lgan huquqiy oqibatlariga ko`ra uch turga,
ya`ni: huquq paydo qiluvchi, huquqni o`zgartiruvchi va huquqni bekor qiluvchi
turlarga ajratish mumkin.Huquq paydo qiluvchi aktlar jumlasiga ruxsat etuvchi
aktlarnii yoki imtiyozlar, limitlar, kvotalar va taqdim etish huquqlarini, huquqni
o`zgartiruvchi aktlar qatoriga esa, tadbirkorlik faoliyatini xududiy yoki tarmoq
bo`yicha rivojlantirish uchun dotatsiya, subsidiya, subvensiya, ssuda va shunga
o`xshash shakldagi yordamni nazarda tutgan davlat investitsiya dasturlariga
muvofiq qabul qilingan davlat moliyaviy yordami to`g`risidagi aktlarni kiritish
maqsadga muvofiq keladi.Huquqni bekor qiluvchi aktlar bo`lib, tadbirkorlarning
xo`jalik faoliyatini ta`qiqlovchi aktlar hisoblanadi va ular qatoriga, masalan davlat
bosh sanitar vrachining sanitariya qoidalariga muvofiq kelmaydigan xom-ashyodan
tayyorlangan va ular bilan aloqada bo`lgan oziq-ovqat mahsulotlarini ishlabchiqarishdan olib tashlash haqidagi qarorini kiritish mumkin. 7 Tadbirkorlik
faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning huquqiy shakllaridan yana biri –
bu davlat nazorati aktidir. Davlat nazorati akti o`z mazmun-mohiyatiga ko`ra
tadbirkorlarning xo`jalik yuritish faoliyatini qonunga muvofiq amalga oshirish
asosini o`zida ifoda etgan, ularning huquqiy maqomini belgilashga qaratilgan
vakolatli davlat organining harakatidan iborat.Bu aktlar xo`jalik yurituvchi
tadbirkorlar
faoliyatini
davlat
tomonidan
nazorat
qilish
bilan
bog`liq
munosabatlarni tartibga solish uchun mo`ljallanadi. Tadbirkorlarning xo`jalik
yuritish faoliyatini nazorat qilish O`zbekiston Respublikasi «Xo`jalik yurituvchi
subyektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish to`g`risida»gi Qonuni va
boshqa qonun hujjatlari asosida amalga oshiriladi va asosiy maqsad qonun
7
Носова С. Микроэкономика. Макроэкономика. Учебник. – М.: Кнорус, 2014, – 468 с.
17
ustuvorligini ta`minlashga qaratiladi.Qonunning ustuvorlik tamoyili iqtisodiy soha
va tadbirkorlikning boshqaruvi ahamiyatining oshishida o`z aksini topadi.
Iqtisodiyot boshqaruvi sohasida qabul qilingan me`yoriy-huquqiy hujjatlarning
aksariyati tadbirkorlik faoliyatini tartibga solishga, uni rivojlantirishga qaratiladi.
Shunga qaramay, huquqiy aktlarda direktiv qoidalar to`plami tadbirkorlik
faoliyatining turli aspektlariga o`z munosabatini saqlab qoladi. Tadbirkorlarning
ro`yxatdan o`tish majburiyati, alohida faoliyat turi bilan shug`ullanish uchun
litsenziya olish, mahsulotlar (tovarlar, xizmatlar)ni majburiy sertifikatsiyalash talab
qilinadigan hollarda sertifikatga ega bo`lish va boshqalar shular jumlasidandir. Bu
tabiiy hol, albatta. Lekin, shu bilan birga xo`jalik yuritishning bozor sharoitida turli
hil vositalar va uslublarni qo`llash yordamida asta-sekin tadbirkorlik faoliyatini
bilvosita tartibga solishga o`tiladi. Bunday vositalar va uslublar jumlasiga imtiyozli
qarzlar berish, dotatsiya va yordam puli taqdim etish, imtiyozli soliq joriy etish va
boshqalar kiradi.
Tadbirkorlik faoliyatini tartibga solishda davlat quyidagi uslublardan
foydalanadi:
a) tadbirkorlik faoliyati asoslarini normativ tartibga solish (faoliyat turlari,
yo`nalishi, mazmuni va hokazo);
b) tadbirkorlik subyektlari maqomini va ular amalga oshirayotgan faoliyat
turlarini tasdiqlash, rasmiy tan olish (ro`yxatga olish, litsenziya berish va hokazo)
c) tadbirkorlarning xo`jalik yuritish faoliyati tartibini aniqlash
d) tadbirkorlik faoliyatining mohiyati va sifatiga me`yoriy talablar belgilash;
e) tadbirkorlarni qo`llab-quvvatlashni tashkil qilish;
f) qonunga rioya qilishni nazorat ostiga olish;
g) tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda belgilangan me`yorlardan
og`ishmaslikni ta`minlash maqsadida taqiq va sanksiyalar kiritish.
Bu uslublar iqtisodiy vaziyatga moslanuvchan va mohiyatan o`zgaruvchan
xususiyatga ega bo`lib, ularni shartli ravishda uch turga ajratish mumkin: nisbatan
18
barqaror (masalan, tadbirkorlarni ro`yxatga olish); birmuncha o`zgaruvchan
(masalan, soliqlar, litsenziyalar turlari) va tez o`zgaruvchan. Jamiyat iqtisodiy
negizini saqlashga xizmat qiluvchi bank, birja, axborot markazlari, sug`urta
kompaniyalari kabi shakllangan bozorga taalluqli tuzilmalar faoliyatini ta`minlash,
tadbirkorlarning xo`jalik yuritishdagi tashabbusi va mustaqilligini rag`batlantirish
bu uslublarning muhim xususiyati hisoblanadi.Demak, davlat tadbirkorlik
faoliyatini tartibga solishni qonun aktlarida davlat organlarining ushbu faoliyatni
nazorat qilish huquqini mustahkamlash orqali amalga oshiradi.
1.2 Davlat boshqaruvining asosiy vositalari. Iqtisodiy tartibga solish
vositalari tizimi
Iqtisodiy siyosat maqsadlarini amalga oshirish muayyan vositalardan
foydalanishni nazarda tutadi, ularning umumiyligi davlat tomonidan tartibga solish
mexanizmini tashkil qiladi. Bu mexanizmning etakchi elementlari moliyaviy
(fiskal) va pul -kredit siyosatidir. Iqtisodiy vositalardan foydalanishning umumiy
tamoyillari sifatida quyidagi jihatlarni ajratib ko'rsatish mumkin:
Tartibga solish samarasi iqtisodiyotning bozor asoslarini minimal darajada
buzilishini nazarda tutadi.
Tartibga solish choralari qo'llaniladigan choralarning maqbul kombinatsiyasi
sharoitida amalga oshirilishi kerak (qarama -qarshiliklar nafaqat iqtisodiy
siyosatning turli maqsadlari o'rtasida, balki ishlatilgan vositalar o'rtasida ham
bo'lishi mumkin deb taxmin qilish kerak).
Tartibga solish mexanizmidan foydalanish jarayonida maksimal samaraga
erishish istagi uning tuzilishi to'g'risida aniq ma'lumotni nazarda tutadi. Ma'lumki,
davlat tomonidan tartibga solish tizimida ikkita shaklni ajratish odatiy holdir:
iqtisodiy va ma'muriy.
Iqtisodiy vositalar davlatning ta'sir ko'rsatadigan darajada ta'sirchan bo'lmagan
harakatlarini o'z ichiga oladi. Biz ta'sir qilish usullari haqida gapirayapmiz,
masalan, bozor jarayonining aspektlariga (yalpi talab, yalpi taklif, kapitalning
19
markazlashish
darajasi,
iqtisodiyotning
ijtimoiy,
tarkibiy
va
mintaqaviy
elementlari).8
Ma'muriy dastaklar majmui, birinchi navbatda, huquqiy bazani ta'minlash bilan
bog'liq bo'lgan tartibga solish harakatlarini o'z ichiga oladi. Qabul qilingan chora tadbirlarning maqsadi xususiy sektor uchun eng oqilona huquqiy asosni yaratishdir.
Ma'muriy choralarni qo'llashdagi faollik darajasi iqtisodiyot sohasiga qarab farq
qilishi mumkin. Ular hozirda aholining kam ta'minlangan qatlamlarini ijtimoiy
muhofaza qilish sohasida, shuningdek, atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida
qat'iyat bilan namoyon bo'lmoqda.
1.3 Moliyaviy (fiskal) siyosat
Foydalanish moliyaviy vositalar ma'lum makroiqtisodiy maqsadlarni amalga
oshirish uchun moliyaviy (fiskal) siyosat kabi hodisaning shakllanishiga olib keldi.
Jahon iqtisodiy adabiyotida bu atamalarning ikkalasi ham sinonim sifatida
ishlatiladi. Biroq, bu ikki atamaning semantik mazmunida farqni ko'rish kerak.
Atama " moliyaviy siyosat»Ma'nosi torroq. U, birinchi navbatda, davlat byudjetida
resurslar to'planishi va vaziyatni tartibga solish maqsadida bu jarayondan
foydalanish muhimligini ta'kidlaydi.
"Moliyaviy siyosat" tushunchasi kengroq mazmunni aks ettiradi. Bu atamaning
semantik yo'nalishi nafaqat resurslarni yig'ishga, balki ulardan foydalanishga ham
ko'proq qaratilgan. Shu bilan birga, moliyalashtirishning bir qator yo'nalishlari
ta'kidlangan bo'lib, ular aslida davlat iqtisodiy siyosatining mustaqil sohalariga
aylandi.Shuni ta'kidlash kerakki, "moliyaviy siyosat" kontseptsiyasining ko'p
qirraliligi ushbu iqtisodiy hodisani ikki jihatdan idrok etishga qaratilgan:
Mexanizm yoki vosita sifatida (uning yordamida ko'plab makroiqtisodiy
maqsadlarga erishiladi),Iqtisodiy siyosatning mustaqil yo'nalishi sifatida.
Moliyaviy tartibga solish jarayoni mablag 'yig'ish va ulardan foydalanish
tizimidan foydalanishga asoslangan. Har bir ishning o'ziga xos xususiyatlari bor.
Chiqib ketish siyosatining kuchi bozorning o'zgarishiga ta'sirining samaradorligidir.
8
Золотарчук В.В. Макроэкономика: Учебник. - М.: ИНФРА-М, 2015. - 537 с.
20
Moliyaviy xarajatlar siyosati mamlakatning umumiy rivojlanishini qo'llab quvvatlashga yordam beradi.
Moliyaviy daromadning asosini soliqlar tashkil qiladi. Iqtisodiy mazmuni
bo'yicha soliqlar - bu qarama -qarshi xizmatni olmagan holda amalga oshiriladigan
jismoniy
va
yuridik
shaxslarning
majburiy
to'lovlari.Davomida tarixiy
rivojlanish jahon iqtisodiy amaliyotida soliqlarning ko'p turlari shakllangan.
Barcha soliqlarning tizimli ko'rinishini olish uchun turli tasniflar ishlab
chiqilgan. Masalan, asosiy va qo'shimcha soliqlar farqlanadi. Bu yondashuvning
mezoni - byudjet uchun daromadlarning qanchalik muhimligi. To'g'ridan -to'g'ri va
bilvosita soliqlarni ajratish odat tusiga kiradi (bu holda tasniflashning asosi pul
mablag'larini olib chiqish xarakteridir). Soliqqa tortish predmetiga qarab soliqlarni
ikki guruhga bo'lish mumkin: daromadlar va shu daromadlardan foydalanish bilan
bog'liq soliq tizimi - moliyaviy resurslarni qayta taqsimlashning kuchli vositasi. Bu
usulning qo'llanilish darajasi har bir mamlakatda turlicha. Masalan, AQSh va
Yaponiyada yalpi milliy mahsulotning 27-29 foizi soliq tizimi orqali, Shvetsiyada50-54 foizini tashkil qiladi.Umuman soliq tizimi ziddiyatli hodisa9. Bir tomondan,
uning vazifasi xo'jalik yurituvchi sub'ektlardan etarli moliyaviy resurslarni olib
qo'yilishini ta'minlash, boshqa tomondan, bu sub'ektlarning ishbilarmonlik
faolligining pasayishiga yo'l qo'ymaslikdir. Bu paradoksning echimi oqilona
murosaga kelish yo'li bilan amalga oshiriladi. Ularning harakatlari soliq tizimi
tomonidan bir qator tamoyillardan foydalanishga asoslangan:
1. Soliqni shunday tuzish kerakki, uni amalga oshirish uchun davlat xarajatlari
iloji boricha past bo'lsin (arzon soliqqa tortish printsipi deb ataladi).
2. Soliq yig'ish soliq to'lovchining to'lov tartibi bilan bog'liq xarajatlari imkon
qadar past bo'lishi uchun amalga oshirilishi kerak (arzon soliq to'lash tamoyili).
3. Soliq to'lash uning iqtisodiy faoliyatiga (soliq yukini cheklash tamoyili)
buzilmasligi uchun soliq to'lovchi uchun eng kam yuk bo'lishi kerak.
Soliq tizimining tartibga solish salohiyatiga tayanadigan printsiplar muhokamasini
9
Гусейнов Р.М., Семенихина В.А. Макроэкономика. Учебное пособие. - М.: 2014. – 254 с.
21
yakunlab, yana bir muhim xususiyatni aytib o'tish joiz: rivojlangan bozor
iqtisodiyoti amaliyoti shuni ko'rsatadiki, daromad siyosati xarajatlar siyosatidan
ko'ra ta'sirchan ta'sir ko'rsatadi. Tushuntirish ko'p jihatdan ijtimoiy-psixologik
xarakterga ega. Biror kishi chekinish faktini tanqislik holatidan ko'ra ko'proq
hissiyot bilan qabul qiladi. Tayoq tayoqdan og'irroq!
Soliqni tartibga solishning o'ziga xos usullariga kelsak, ikkita jihatni aniqlash
kerak.
Birinchidan, biz soliq stavkalarini tartibga soluvchi o'zgartirishlar tizimi haqida
gapiramiz. Bu usul juda samarali, garchi u tez -tez ishlatilmasa.
Ikkinchidan, progressiv stavkalar tizimidan foydalanish muhim rol o'ynaydi.
Aynan shu jihat soliq tizimining avtomatik tartibga soluvchi ta'siri uchun sharoit
yaratadi. Progressivlik, shuningdek, soliqqa tortiladigan summalar va ishlatilgan
stavkalar nisbati mohirona ishlab chiqilgan tizimi tufayli soliq tizimi egiluvchanlik
xususiyatiga ega bo'ladi. Bu shuni anglatadiki, soliq moslashuvchan (bozor
tebranishlariga nisbatan) xususiyatlarga ega bo'ladi.
Rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida soliqqa moslashish darajasi ko'pincha
1,5 ga teng. Demak, milliy daromadning 1% ga oshishi yoki kamayishi soliq
tushumining 1,5% ga oshishini yoki kamayishini ta'minlaydi.
22
2.IQTISODIYOTNI DAVLAT TOMONIDANTARTIBGA SOLISHNING
ASOSIY USULLARI
Davlat o'z vazifalarini har xil usullar yordamida bajaradi, ularga har xil talablar
qo'yiladi.
Birinchidan, davlatning bozor aloqalarini buzadigan xatti -harakatlari istisno
qilinadi. Masalan, jami direktiv rejalashtirish, ishlab chiqarish resurslari va iste'mol
tovarlarini tabiiy ravishda taqsimlash (fondlar, kuponlar, kuponlar va boshqalar),
narxlarni umumiy ma'muriy nazorat qilish va hokazolarni qabul qilib
bo'lmaydi. bozor iqtisodiyoti davlat har qanday javobgarlikni o'z zimmasiga
olmaydi, masalan, narxlar darajasi va dinamikasi uchun. Aksincha, davlat narxlarni
yaqindan kuzatib boradi va asosan iqtisodiy boshqaruv usullariga tayanib, ularning
nazoratsiz inflyatsion o'sishining oldini olishga harakat qiladi va buning uchun
ma'muriy narxlashdan ko'ra ko'proq imkoniyatlarga ega.
Ikkinchidan, bozorga o'z-o'zini tartibga soluvchi tizim sifatida, asosan,
iqtisodiy usullar bilan ta'sir o'tkazish mumkin. Agar davlat faqat ma'muriy
usullarga tayansa, u bozor mexanizmini buzishga qodir. Shu bilan birga, bu bozor
iqtisodiyoti sharoitida ma'muriy usullarning mavjud bo'lish huquqiga ega
emasligini anglatmaydi, ba'zi hollarda ularni qo'llash nafaqat joiz, balki zarurdir.
Uchinchidan,
iqtisodiy
regulyatorlar
bozorni
rag'batlantirishni
zaiflashtirmasligi yoki o'rnini bosmasligi kerak; ular "bozorga aralashmang"
qoidasiga muvofiq qo'llanilishi kerak. Agar davlat bu talabni e'tiborsiz qoldirsa,
tartibga soluvchilarning harakati bozor mexanizmiga qanday ta'sir qilishiga e'tibor
bermasa, ikkinchisi noto'g'ri ishlay boshlaydi.
2.1. Ma'muriy usullar
Bunday
usullar,
birinchi
navbatda,
markazlashtirilgan
boshqariladigan
iqtisodiyot uchun xosdir. Bunday sharoitda davlat tomonidan tartibga solish
rejalashtirish vazifalarini korxonalarga etkazish, moddiy -texnik, moliyaviy, kredit
va boshqa resurslarni markazlashtirilgan taqsimlash, korxonalar faoliyatini qat'iy
23
tartibga solish, ularning mustaqil qaror qabul qilish imkoniyatlarini cheklash
shaklida amalga oshiriladi.
Ma'muriy usullar bozor iqtisodiyoti sharoitida ham qo'llaniladi. Bozor
iqtisodiyotini
ma'muriy
usullar
bilan
davlat
tomonidan
tartibga
solish
makroiqtisodiy va ijtimoiy muammolarni butun jamiyat manfaatlari uchun hal
qilish zarurati bilan belgilanadi. Bir qator tarmoqlar, ob'ektlarni to'liq yoki qisman
to'g'ridan -to'g'ri davlat boshqaruvi iqtisodiyot va jamiyat uchun hayotiy
ahamiyatga ega bo'lgan, jamoat uchun xavf tug'diradigan va katta davlat yordamini
talab qiladigan korxona yoki tashkilotlarga nisbatan qo'llaniladi. Bunday ob'ektlar
harbiy, energetika, qo'riqxonalar, milliy muzeylar, tabiiy bog'lar, kurortlar, foydali
qazilmalar, suv resurslari, bir qator fan, ta'lim, madaniyat, sog'liqni saqlash
muassasalari, shuningdek atrof -muhitni nazorat qiluvchi va himoya qiluvchi,
boshqa milliy funktsiyalarni bajaruvchi tashkilotlar. Bunday ob'ektlar odatda
davlat yoki munitsipal mulkdir. Ammo shuni ta'kidlash kerakki, bozor iqtisodiyoti
sharoitida davlat ta'sirining ma'muriy usullarining ta'siri keskin kamayadi, ularning
mazmuni va ular hal qiladigan vazifalar o'zgaradi.Ma'muriy usullarga quyidagilar
kiradi: alohida korxonalar, iqtisodiyot tarmoqlarini davlat tomonidan moliyaviy
qo'llab -quvvatlash, ilmiy -texnikaviy, ekologik va boshqalarni rivojlantirish orqali
tarkibiy inqirozlarning oldini olish uchun makrostrukturaviy o'zgarishlarni amalga
oshirish. davlat dasturlari, ijtimoiy sohani moliyalashtirish va boshqalar.
Davlat
byudjetidan
moliyaviy
qo'llab
-quvvatlash
odatda
grantlar,
subventsiyalar, subsidiyalar ko'rinishida amalga oshiriladi. Byudjet mablag'lari
davlat korxonalari, tashkilotlari, muassasalariga iqtisodiy faoliyat natijalarini
muvozanatlash uchun beriladi. Masalan, subsidiyalar korxona xarajatlarini
qoplamaydigan mahsulotlarini davlat narxlarida sotish orqali etkazilgan zararni
qoplash uchun berilishi mumkin.
Boshqacha aytganda, agar mahsulotga subsidiya belgilansa, demak, bu haqiqiy
narxning bir qismini iste'molchi, ikkinchisini esa davlat to'laydi. Shunday qilib,
iste'mol narxi kamayadi.
24
Byudjetdan subsidiyalar yuqori darajadagi byudjetlardan quyi darajalarga qadar
yakuniy balanslash uchun berilishi mumkin.
Yaqinda subsidiyalar o'rniga quyi darajadagi byudjetlarni moliyaviy qo'llab quvvatlashning yangi turi - subvensiyalar berildi. Subvensiyalar joriy va
investitsiya turlariga bo'linadi. Joriy subventsiyalarni olish huquqi Rossiya
hududlariga tegishli bo'lib, unda milliy ijtimoiy xarajatlarni moliyalashtirish uchun
zarur bo'lgan byudjet xarajatlari ulushi Rossiya uchun o'rtacha ko'rsatkichdan
oshadi. Butun mamlakatni moliyalashtirish uchun byudjeti etarli bo'lmagan
hududlar kapital qo'yilmalar, investitsiya subventsiyalari huquqiga ega.
Subvensiyalardan farqli o'laroq, subsidiyalar ishlatilmasa yoki noto'g'ri ishlatilsa
qaytarilmaydi. Bu subsidiya oluvchilarga olingan moliyaviy resurslarni manevr
qilish imkonini beradi.
Ma'muriy usullar me'yorlashtirish, litsenziyalash, kvotalar, narxlar, daromadlar,
valyuta kursi, chegirma foizlari va boshqalarni nazorat qilish choralarini qo'llashni
o'z ichiga oladi. Bunday choralar ko'pincha buyruq kuchiga ega.
Ma'muriy usullar majburiy standartlarni joriy etishni ham nazarda tutadi, ularga
rioya qilmaslik uchun davlat tegishli sanksiyalarni qo'llaydi. Standartlar ekologik,
sanitariya va boshqa majburiy normalar bo'lishi mumkin. Xususan, bozor
iqtisodiyoti sharoitida davlat organlari tomonidan to'g'ridan-to'g'ri ma'muriy ta'sir
qaytarilmaydigan milliy resurslarning bir qismini tijorat maqsadlarida ishlatishni,
zararli texnologiyalardan foydalanishni, tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarishni
taqiqlashda namoyon bo'ladi. inson salomatligiga tahdid.
Ko'pgina mamlakatlarda davlat qonuniy va davlat dastagidan foydalanib,
tadbirkorlik sub'ektlarini tabiiy muhitni tiklashga, tumanlardagi muammolarni
rivojlantirishga va tiqilib qolgan yirik shahar tizimlarining o'sishini cheklashga
majbur qiladi. Boshqacha qilib aytganda, davlat erkin raqobat tizimi tomonidan
ham, umuman bozor iqtisodiyoti tomonidan ham doimo buzilgan muhitda
yashashning insonning ajralmas huquqini ta'minlash uchun javobgarlikni o'z
zimmasiga oladi.
25
Huquqiy va ma'muriy dastaklar, shuningdek, davlat tomonidan mehnat
munosabatlariga aralashish uchun - mehnat qonunchiligini yaratish orqali va
ma'muriy va sud organlari yordamida aniq mehnat nizolarini hal qilishda ishlatiladi.
Ko'p mamlakatlarda mehnat qonunchiligiga rioya etilishini nazorat qilish,
bandlikka vositachilik qilish va mehnat statistikasini joriy etish uchun mehnat
vazirliklari tashkil etilgan. Shuningdek, mehnat nizolarini hal qilish bo'yicha
maxsus organlar mavjud, masalan, AQShda bu - Mehnat munosabatlari milliy
boshqarmasi va Federal vositachilik va yarashuv xizmati. Bir qator mamlakatlarda
Avstraliya va Yangi Zelandiya kabi majburiy arbitraj tizimi mavjud. U erda
maxsus ma'muriy organlar mehnat sharoitlarini yaratadilar majburiy... Germaniya,
Angliya, Frantsiya, Braziliya va boshqa mamlakatlarda mehnat nizolarini hal qilish
uchun mehnat sudlari tashkil etilgan. Ish tashlashlarga qarshi kurashda sud apparati
keng qo'llaniladi.
Ta'kidlash joizki, bozorda ishlaydiganlar davlat korxonalari rejimda bozor
raqobati direktiv rejalashtirish va zaxiralarni etkazib berish tizimida bo'lganlar
bilan aniqlab bo'lmaydi. Bozorga yo'naltirilganda, korxonalar o'z ishlab chiqarishni
o'z manbalari hisobidan amalga oshiradilar va ularning davlat byudjeti bilan
munosabatlari boshqacha xarakterga ega bo'ladi. Ular asosan soliq to'lash bilan
chegaralanadi va moliyaviy qo'llab -quvvatlash (subsidiyalar va ssudalar) faqat
davlatning iqtisodiy strategiyasini amalga oshirishda ishtirok etish darajasida
amalga oshiriladi.
Farqli buyruq iqtisodiyoti, bozor munosabatlari sharoitida tomonlarning o'zaro
javobgarligini hisobga olgan holda, shartnoma asosida korxonalarni iqtisodiy
tiklash uchun moliyaviy yordam ajratiladi. Sobiq iqtisodiy tizimda moliyaviy
yordam hech qanday talab va mas'uliyat bilan bog'liq bo'lmagan tekin grantlar
ko'rinishida berilardi.
Foydalanish haqida davlat subsidiyalari bozorni tartibga solish va ishlab
chiqarishni rag'batlantirishning samarali dastagi sifatida, masalan, AQSh tajribasi
isbotlangan. Shunday qilib, bu mamlakatda 1993-94 yillar byudjetidan qishloq
xo'jaligiga 63 milliard dollar, shu jumladan fermerlarga to'g'ridan-to'g'ri
26
subsidiyalar uchun 20 milliard dollar ajratilgan. tadqiqot qishloq xo'jaligi sohasida
bu ish natijalari har bir fermer xo'jaligiga etkaziladi, fermerlarga har bir tuproq va
iqlim zonasi uchun eng samarali agrotexnologiyani joriy etish uchun imtiyozli
kreditlar beriladi. Natijada, mamlakat aholisining atigi to'rt foizini tashkil etuvchi
amerikalik dehqonlar nafaqat o'z xalqini boqishadi, balki AQSh har yili yuz
milliard dollarlik qishloq xo'jalik mahsulotlarini eksport qiladi.
Davlat dasturlari ham yangi asosda amalga oshirilmoqda. Dasturlarni amalga
oshirish bo'yicha hukumat buyurtmalari keyinchalik shartnoma tuzilgan holda
tanlov asosida chiqariladi.
Monopoliyaga qarshi choralar, shuningdek, davlat tomonidan tartibga
solishning ma'muriy usullari deb ham yuritiladi. Masalan, AQShda davlat idoralari
va Kongress komissiyalari monopoliyaga qarshi qonunlarga rioya etilishini qat'iy
nazorat qiladi. Ular xususiy va davlat kompaniyalari va jismoniy shaxslar
tomonidan narxlar, tovarlar va xizmatlar sifati, ishlab chiqarish faoliyatining atrof muhitga ta'siri va boshqalar bo'yicha qonun buzilishi va suiiste'mollik holatlarini
tekshiradi.
2.2 Iqtisodiy usullar
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning iqtisodiy usullari byudjet,
soliq va pul -kredit tartibga solishni o'z ichiga oladi.
Iqtisodiy ta'sir ko'rsatish uchun davlatga davlat byudjetida shakllanadigan katta
moliyaviy resurslar kerak. Davlat daromadlari va xarajatlarini asosan iqtisodiy
tanazzulga qarshi o'zgartirish siyosati byudjet yoki fiskal siyosat deb nomlandi.
Tanazzul paytida hukumat davlat dasturlari deb ataladigan xarajatlarni ko'paytiradi,
masalan, kosmik kemani qurish va uchirish uchun mablag 'ajratadi. Bu kosmik
texnologiyalarni ishlab chiqish va ishlab chiqarish bilan shug'ullanadigan ko'plab
kompaniyalarga yirik davlat buyurtmalarini olish imkonini beradi, ya'ni. hukumat
o'z mahsulotlarining katta qismini sotib oladi. Bu firmalar yangi ishchilarni
yollashlari va o'z navbatida boshqa firmalardan xom ashyo va uskunalarga
27
buyurtma berishlari mumkin bo'ladi. Natijada, butun iqtisodiyotda ishlab chiqarish,
bandlik va sarmoya ko'payishni boshlaydi.10
Byudjet siyosatining yana bir yo'nalishi soliqlar orqali davlat daromadlarining
ko'payishi yoki kamayishi bo'lishi mumkin. Soliqlar davlat daromadlarining asosiy
manbai bo'lib, buning natijasida davlat byudjeti shakllanadi.
Soliqni tartibga solish umumiy soliq tushumlarining ko'payishi yoki
kamayishini, soliq shakllarining o'zgarishini, o'zgarishini o'z ichiga oladi soliq
tuzilishi, imtiyozlar va chegirmalarni farqlash, kechiktirilgan soliq to'lovi, bekor
qilish soliq qarzi, soliqlar doirasini o'zgartirish va boshqalar.
Soliqni tartibga solishning eng muhim usuli - korxonalarga soliq solishning
tabaqalashtirilgan yondashuvidan foydalanish. Gap bo'shatilgan mablag'larni
hukumat belgilagan maqsadlarda ishlatishni o'z ichiga olgan holda, ayrim
tarmoqlar, hududlar uchun chegirmalar va imtiyozlar joriy etish haqida bormoqda.
Iqtisodchilar soliq stavkalari qiymati, tovar ishlab chiqaruvchilarning investitsion
faolligi va davlatning soliq tushumlari o'rtasidagi bog'liqlikni aniqladilar. Bu
qaramlik Laffer nazariyasi deb ataladi. Bu nazariyaga ko'ra, soliq stavkalari
o'sishining chegarasi bor, undan keyin tadbirkorlik faolligining pasayishi va
shuning
uchun
byudjet
daromadlarining
kamayishi
boshlanadi.
G'arb
iqtisodchilarining fikricha, soliqlarning optimal miqdori jami 30%ni tashkil qiladi.
G'arb mamlakatlaridagi moliyaviy siyosat Ikkinchi Jahon urushi davrida va
urushdan keyingi dastlabki o'n yilliklarda (1940-60 yillar) yaxshi ishladi. Bu jiddiy
iqtisodiy tanazzullarga qarshi samarali ekanligini isbotladi. Biroq, ma'lum
bo'lishicha, byudjet siyosatining yagona vositasi bilan inflyatsiyaga qarshi
kurashish juda qiyin. Masalan, retsessiya paytida pul sarflash va soliqlarni
pasaytirish hukumat uchun tiklanish davrida buning aksini qilishdan ko'ra osonroq
edi: siz retsessiya tugagani uchun boshlangan ko'plab davlat dasturlarini bekor qila
olmaysiz. Soliq oshishi ham har doim yoqmaydi. Natijada byudjet taqchilligi
10
www. soliq.uz – O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi sayti.
28
doimiy bo'lib qoladi va bu inflyatsiyaga olib keladi. 1970-80 -yillarda, asosiy
xavfga aylanganda, moliyaviy siyosat pul -kredit tartibga solishga yo'l ochdi.
Pulni tartibga solishning mohiyati shundan iboratki, davlat pul taklifiga ta'sir
qiladi va foiz stavkalari va ular o'z navbatida - iste'molchi va investitsiya talabiga.
Qat'iy aytganda, pul -kredit siyosati pul massasi miqdoriga, kredit siyosati esa foiz
stavkalari darajasiga ta'sir qiladi. Amalda ularni ajratish juda qiyin, chunki pul
massasi va foiz stavkasi uzviy bog'liqdir. Shunday qilib, foiz stavkasi pasayishi
bilan banklar tomonidan beriladigan kreditlar soni ko'payadi, bu esa kredit
emissiyasi orqali pul massasining ko'payishini anglatadi. Pul taklifining
ko'payishidan kelib chiqadiki, pul kam uchraydigan tovarga aylanadi va ulardan
foydalanish narxi, ya'ni foiz stavkasi pasayadi. Shuning uchun iqtisodchilar odatda
pul -kredit siyosati haqida gapirishadi.
Bu siyosatda foiz stavkasi katta ahamiyatga ega. Agar u juda yuqori bo'lsa,
kredit olish uchun ariza berish foydasiz bo'ladi. Shuning uchun yalpi talabni
oshirish uchun hukumat foiz stavkasini pasaytirsa yaxshi bo'lardi. Biroq, bu uning
qo'lida emas: kreditlar hukumatga bo'ysunmagan xususiy banklar tomonidan
beriladi.
Shunga qaramay, davlat organlari bu jarayonga ta'sir o'tkazish imkoniyatiga
ega. Masalan, majburiy zaxira normasini o'zgartirish orqali Markaziy bank (MB)
banklar qarz berishi mumkin bo'lgan pul miqdorini kamaytirishi yoki ko'paytirishi
mumkin. Shunday qilib, agar mamlakatda bo'lsa iqtisodiy tanazzul, Markaziy bank
bu stavkani kamaytirishi mumkin, keyin xususiy shaxslar kredit berishni
ko'paytirish imkoniyatiga ega bo'ladi. Kredit taklifi, shuning uchun ularning narxi
oshadi, ya'ni foiz stavkasi pasayishi kerak, bu umumiy talabning o'sishiga va
iqtisodiyotning tiklanishiga yordam beradi.
Agar, aksincha, mamlakatda inflyatsiya oshsa, majburiy zaxiralar koeffitsienti
oshadi. Va majburiy zaxiralar darajasi qanchalik yuqori bo'lsa, kredit emissiyasi
miqdori shuncha kichik bo'ladi. Bu muomaladagi massaning o'sishini cheklaydi va
shuning uchun inflyatsiya darajasini pasaytirishga yordam beradi.
29
Hukumat xususiy banklarga ta'sir ko'rsatishning boshqa usullari mavjud.
Ba'zida bank daromadli qarz oluvchilarga qarz berish uchun o'z shaxsiy
depozitlariga ega bo'lmaydi. Keyin banklar zaxiralarini ko'paytirish va mijozlarga
kredit berish maqsadida Markaziy bankdan kredit olish huquqiga ega. Ammo bu
kredit uchun siz ham to'lashingiz kerak. Shunday qilib, Markaziy bank xususiy
tijorat banklariga o'z kreditlari bo'yicha foiz stavkasini pasaytirishi yoki oshirishi
va shu bilan ular o'z mijozlariga qarz beradigan foizlar miqdoriga ta'sir qilishi
mumkin.
Shunday qilib, iqtisodiy vaziyatga iqtisodiy ta'sir yordamida inflyatsion siyosat
olib boriladi - kredit stavkasini pasaytirish va davlat obligatsiyalarini chiqarishni
kengaytirish yo'li bilan, yoki deflyatsion - kredit stavkasini ko'tarish va
kengaytirish orqali kamayadi. obligatsiyalar chiqarish. Masalan, Markaziy bank
vazifalarini bajaruvchi AQSh Federal zaxira tizimi (FRS) rahbariyati 1994 yilda
inflyatsiyaga qarshi kurashish maqsadida Fed -ning diskont stavkasini olti marta
oshirdi.11
Milliy sanoat
tovarlari
va xizmatlari
bozorini
chet
el
raqobatidan
muvozanatlash uchun import va eksport uchun miqdoriy kvotalar, bojxona bojlari,
eksport subsidiyalari, bilvosita soliqlar va boshqalar ishlatiladi.
Iqtisodiy va ma'muriy usullar o'zaro bog'liq. Shunday qilib, har qanday
iqtisodiy regulyator boshqaruv elementlarini o'z ichiga oladi, chunki u u yoki bu
davlat xizmati tomonidan boshqariladi. Masalan, pul tizimi banklararo kredit
stavkasining ta'sirini sezadi, uni ko'tarish to'g'risidagi ma'muriy qarordan oldin
emas. O'z navbatida, har bir ma'muriy regulyatorda iqtisodiy narsa bor, u iqtisodiy
tizim sub'ektlarining xatti -harakatlariga bilvosita ta'sir qiladi. Narxlar ustidan
to'g'ridan -to'g'ri nazoratga murojaat qilib, davlat ishlab chiqaruvchilar uchun
maxsus iqtisodiy rejimni yaratadi, ularni ishlab chiqarish dasturlarini qayta ko'rib
chiqishga, kapital qo'yilmalarni moliyalashtirishning yangi manbalarini izlashga va
www.webofscience.com – Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi.
11
30
h.k. Iste'molchilar ham moslashishi kerak - joriy talabning tuzilishini, shuningdek,
uning hajmi va jamg'arma miqdori o'rtasidagi nisbatni o'zgartirish.
Shu bilan birga, iqtisodiy va ma'muriy usullar qarama -qarshi. Iqtisodiy usullar
erkin bozor qarorlarini qabul qilish huquqini saqlab qolgan sub'ektlarni tanlash
erkinligini cheklamaydi. Qachonki, masalan, davlat qarz majburiyatlari bo'yicha
foiz
stavkasini
iqtisodiyotni tartibga
solish
uchun
ishlatsa,
mulkdor pul
daromadlari u tejashni foydali joylashtirish uchun mavjud variantlarning belgisini
ko'radi ( Bank depoziti, xususiy korporatsiyalarning qimmatli qog'ozlarini sotib
olish, ko'chmas mulkni sotib olish va boshqalar), boshqasi qo'shildi. Va bu erda
hamma narsa davlatning tartibga solish maqsadlariga erishish uchun jamg'arma
egasini o'z tomoniga jalb qilish qobiliyatiga bog'liq.
Aksincha, ma'muriy usullar iqtisodiy tanlash erkinligini sezilarli darajada
cheklaydi, ba'zan esa nolga tushiradi. Bu ma'muriyat iqtisodiy jihatdan oqlangan
chegaralardan chiqib ketganda, yaxlitlik xususiyatlariga ega bo'lganda va
ma'muriy-buyruqbozlik tizimiga aylanib ketganda sodir bo'ladi. Keyin nazorat
hamma narsani qamrab oladi, u butun iqtisodiy jarayonni qamrab oladi ishlab chiqarish va uning tarkibi, xarajatlari, narxlari, mahsulot sifati, ish haqi,
foyda va uni taqsimlash va boshqalar.
Shu bilan birga, individual iqtisodiy erkinlikni bostiruvchi ma'muriy choralar,
agar ular ayrim sub'ektlarning maksimal erkinligi boshqa sub'ektlar va umuman
bozor iqtisodiyoti uchun katta yo'qotishlarga aylanadigan hollarda qo'llanilsa, to'liq
oqlanadi. Ma'muriy usullardan foydalanish samarali bo'lgan va bozor mexanizmiga
zid bo'lmagan sohalar mavjud.
Birinchidan, qattiq davlat nazorati monopol bozorlari.
Ikkinchidan, tashqi omillarni tartibga solish va ularning atrof -muhit uchun
oqibatlari. Bu sohada iqtisodiy regulyatorlar etarli emas va samarasiz, chunki agar
ko'l yoki o'rmon vayron bo'lsa, hech qanday moliyaviy sanktsiyalar ularni
jonlantirmaydi. Ma'muriy chora -tadbirlar zarur: milliy resurslarning bir qismini
saqlash, ularni tijorat maqsadlarida ekspluatatsiya qilish bundan mustasno, ishlab
chiqarish faoliyatining ayrim turlari qabul qilinishi mumkin bo'lmagan tabiatni
31
muhofaza
qilish
zonalarini
ajratish,
ekologik
zararli
texnologiyalardan
foydalanishni to'g'ridan -to'g'ri taqiqlash.
Uchinchidan, aholining ekologik xavfsiz hayotini kafolatlaydigan ekologik
standartlarni ishlab chiqish, milliy standartlar va boshqalar, shuningdek ularning
bajarilishini nazorat qilish.
To'rtinchidan, aholi farovonligining ruxsat etilgan minimal parametrlarini kafolatlangan eng kam ish haqi, ishsizlik nafaqasi va boshqalarni aniqlash va
saqlash.
Beshinchidan, jahon iqtisodiyotida milliy manfaatlarni himoya qilish, masalan,
eksportni litsenziyalash yoki kapital importini davlat nazorati.
Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda ma'muriy usullar uzoq vaqtdan
beri iqtisodiy mexanizmning ajralmas qismiga aylangan va ularni boshqa narsa
bilan almashtirish vazifasi hech qaerda qo'yilmagan. Jahon va mahalliy amaliyot
shuni ko'rsatadiki, ma'muriyat iqtisodiy asosga ega bo'lmaganida xavfli hisoblanadi.
Buni umuman rad etish - zamonaviy bozor iqtisodiyotining tuzilishini aniq
tasavvur qilmaslikdir.
Jahon
iqtisodiy
amaliyoti
tartibga
solishning
turli
usullarining
ko'plab kombinatsiyalarini bilsa -da, ularning ichki tuzilishi, qoida tariqasida,
o'zgarishsiz qolmoqda. Ba'zi usullar (ham iqtisodiy, ham ma'muriy) iqtisodiyotda
qo'llab -quvvatlovchi tuzilma rolini bajaradi, belgilangan maqsadlarga erishishga
qaratilgan, boshqalari amortizatorlar vazifasini bajaradi. Ular iqtisodiyotni davlat
tomonidan tartibga solish muqarrar ravishda kuzatiladigan salbiy ta'sirlarni
yumshatish uchun mo'ljallangan.
32
XULOSA
Xulosa
o`rnida
shunday
tarifni
keltirish
munkun.
Davlat
bosh
islohatchi.Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish - jamiyat a’zolarining
ehtiyojlarini qondirish darajasini oshirish uchun cheklangan ishlab chiqarish
resurslaridan yanada samarali foydalanishni ta’minlovchi, umumiy iqtisodiy
muvozanatga erishishga yo’naltirilgan, ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonini
tashkil etish bo’yicha davlaatning faoliyati. Iqtisodiyotni davlat tomonidan
tartibga solishning maqsadi – iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash,
mavjud tuzumni mamlakat ichida va xalqaro maydonda mustahkamlash hamda uni
oz’garib turuvchi sharoitga moslashtirish hisoblanadi.
Davlat tomonidan tartibga solish - iqtisodiyotni rivojlantirishning ob'ektiv
zaruriyati. Boz
ustiga,
davlat
tomonidan
tartibga
solish
darajasi
bozor
munosabatlarining rivojlanish darajasiga bog'liq. Qanday bo'lmasin, har qanday
mamlakatda, har qanday ijtimoiy-siyosiy va sotsial- iqtisodiy tizim iqtisodiyot u
yoki bu darajada davlat tomonidan davlat organlari timsolida tartibga solinadi.
Davlat iqtisodiyotga qonuniy cheklovlar, soliq tizimi, majburiy to'lovlar va
ajratmalar, davlat investitsiyalari, subsidiyalar, imtiyozlar, kredit berish, davlat
ijtimoiy -iqtisodiy dasturlarini amalga oshirish orqali ta'sir ko'rsatadi.
Xavfsizlik iqtisodiy o'sish ko'p jihatdan mamlakat iqtisodiy rivojlanishining
barcha jabhalariga hukumat ta'sirining sifati bilan belgilanadi. Iqtisodiy o'sish
iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning eng muhim va aniqlovchi
ob'ektiga aylanmoqda, davlatning iqtisodiy o'sishni ta'minlashning murakkab va
ko'p sonli vazifalarini hal qilishdagi faolligini sezilarli darajada oshirish va Rossiya
iqtisodiyotining mavjud o'sish salohiyatini ro'yobga chiqarishga yo'naltirish kerak.
Bozor sharoitida davlat oldida qiyin vazifa turibdi: bir tomondan, iqtisodiy
dastaklar yordamida uning faoliyatini qo'llab -quvvatlashi va osonlashtirishi
kerak. bozor tizimi va boshqa tomondan, bu tizimni keraksiz ta'sir bilan yo'q
qilmang.Iqtisodiy o'sishni kamaytirish orqali davlatdan jiddiy yordam olishi
mumkin soliq yuki yoki davlat xarajatlarining ko'payishi. ikkinchisiga davlat
daromadlarining etarlicha yuqori darajasi natijasida erishish mumkin. Soliq
33
ma'muriyati darajasini bir vaqtning o'zida oshirish bilan soliq stavkalarini
pasaytirish orqali davlat daromadlarini ko'paytirish muammosini hal qilish.
To'lanishi lozim bo'lgan soliqlar imkon qadar byudjetga tushishini ta'minlash kerak.
Soliq tizimi moslashuvchan va dinamik bo'lishi kerak. U bozorda paydo bo'ladigan
turli yangiliklarga imkon qadar tezroq moslashishga tayyor bo'lishi kerak. Bunday
harakatchanlikka erishishning asosiy to'sig'i soliq jarayonini qonuniy qo'llab quvvatlash jarayonidir.
34
ASOSIY ADABIYOTLAR:
1. “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar
strategiyasi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil
7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni.
2. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b.
3. Mirziyoyev
Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. –
Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 104 b.
4. Djumayev Z.A. Makroiqtisodiyot. O‘quv qo‘llanma.- T.: «Innovatsion
rivojlanish nashriyot-matbaa uyi», 2018. - 300 bet.
5. N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 9 th edition. Harvard University.
NY.: Worth Publishers, 2016
6. Миропольского Д.Ю., Бродский Т.Г., Макроэкономика. Учебник для
вузов. – СПб.: Питер, 2018. – 368 с.
7. Носова С. Микроэкономика. Макроэкономика. Учебник. – М.: Кнорус,
2014, – 468 с.
8. Золотарчук В.В. Макроэкономика: Учебник. - М.: ИНФРА-М, 2015. -
537 с.
9. Гусейнов Р.М., Семенихина В.А. Макроэкономика. Учебное пособие. -
М.: 2014. – 254 с.
Qo`shimcha adabiyotlar:
1. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 56 b.
2. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash –
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O’zbekiston”
NMIU, 2017. – 48 b.
3. Абакумова О.Г. Макроэкономика: конспект лекций. М.: Приор, 2010г.
35
4. Ахmedov D.Q. Ishmuhammedov А.E., Jumayev Q.Х., Djumayev Z.А.
Makroiqtisodiyot.
O‘quv
qo‘llanma.
T.:
“O‘zbekiston
yozuvchilar
uyushmasining Adabiyot jamg‘armasi nashriyot”, 2004 y.-240 bet.
5. Вечканов Г.С., ВечкановаГ.Р. Макроэкономика; Учебник для вузов,
веизд., дополненное.-СПб.: Питер, 2010.- 350 с.
6. Dornbush R. "Macroeconomics" - Boston. Mcgraw-Hill, 2001.,- 574p.
7. Ishmuhamedov A.E., Djumayev Z.A., Jumaev Q.X. Makroiqtisodiyot.
O`quv qo‘llanma. T.: “O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasining Adabiyot
jamg‘armasi nashriyot”,2005. -192 bet.
Elektron manbalar:
1. www. soliq.uz – O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi sayti.
2. www.cbu.uz - O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki.
3. www.webofscience.com – Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi.
4. www.sciencedirect.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi.
5. www.ziyonet.uz
6. www.arxiv.uz
7. www.aim.uz
8. www.5 baho.uz
36
Скачать