MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………………… 3 1.DAVLAT TOMONIDAN IQTISODIYOTNI TARTIBGA SOLISH TUSHUNCHASI………………………………………………………………… 5 1.1. Korxonalar faoliyatining davlat tomonidan tartibga solish zaruriyati…....10 1.2. Davlat tartibga solishning asosiy vositalari. Iqtisodiyotni tartibga soluvchi vositalar tizimi…………………………………………………………………….19 1.3. Moliyaviy (fiskal) siyosat………………………………………………...20 2.IQTISODIYUTNI DAVLAT TOMONIDAN TARTIBGA SOLISHNING ASOSIY USULLARI…………………………………………………………….23 2.1. Ma'muriy usullar………………………………………………………… 23 2.2 Iqtisodiy usullar…………………………………………………..……… 27 XULOSA…………………………………………………………………………33 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YHATI………………………… 35 KIRISH KURS ISHINING DOLZARBLIGI: Bugungi kunda mamlakatimizdagi islohotlar, eng avvalo, dunyoda, shu jumladan, jahon iqtisodiyoti kon’yunkturasida yuz berayotgan turli o‘zgarishlarga mos holda amalga oshirilmoqda. Tanlab olgan yo‘limiz global inqirozdan keyin jahon iqtisodiyoti rivojlanish sur’atlari pasaygan bir sharoitda o‘zining barqarorligi va hayotiyligini ko‘rsatayotir. Ekspertlarning tasdiqlashicha, O‘zbekistonda kuzatilayotgan makroiqtisodiy barqarorlik tashqi berayapti. Ekspertlar salbiy ta’sirlarga fikricha, samarali Harakatlar qarshi turish imkonini strategiyasining qabul qilinishi O‘zbekiston uchun katta qadam bo‘lib, mamlakat bu borada izchil va ishonchli harakat qilib, zarur mustahkam asosni yaratgan edi. Jamiyatning iqtisodiy asosini, inson hayotiy faoliyatining manbaini tushunish uchun ishlab chiqarish jarayonining mazmunini ko‘rib chiqish zarur. Ishlab chiqarish jarayoni – bu kishilik jamiyatining amal qilishi va rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan moddiy va ma’naviy ne’matlarni yaratishga qaratilgan maqsadga muvofiq faoliyatdir. Moddiy va ma’naviy ne’matlar yaratish, turli xizmatlar ko‘rsatish jarayoni kishilar iqtisodiy faoliyatining asosiy tomonidir. Davlat tamonidan iqtisodni tartibga solish maqsadida, oshkoralik, tenglik va ijtimoiy adolat va qonuniylik ustuvor bo`lgan holda amalga oshiriladi. KURS ISHINING MAQSADI: Davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solishni o`rganish va taxlil etish va bu orqali Andijon viloyati iqtisodiy-ijtimoiy xolati tahlil etish. Korxonalar va tadbirkorlar faoliyatining davlat tomonidan tartibga solish zaruriyati qonuniyatlarini o`rganish. Davlat har qanday zamonaviy iqtisodiy tizimning normal ishlashini ta'minlashda muhim rol o'ynaydi. Davlat o'z tarixi davomida tartibni, qonuniylikni saqlash, milliy mudofaani tashkil etish vazifalari bilan bir qatorda, iqtisodiy sohada ham ma'lum funktsiyalarni bajargan. Umumiy qabul qilingan ta'rifga ko'ra, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish - bu xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning xatti -harakatlariga bilvosita ta'sir qilish tizimi, shuning uchun 3 umuman iqtisodiyotga qonunchilik, soliqqa tortish tizimi, bojxona to'lovlari, valyuta kurslari, foydalanishni o'zgartirish orqali. cheklash yoki aksincha, u yoki bu faoliyatni rag'batlantirish uchun boshqa vositalar. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish uzoq tarixga ega - Evropada kapitalizmning dastlabki davrida ham narxlar, tovarlar va xizmatlar sifati, foiz stavkalari va tashqi savdo ustidan markazlashgan nazorat mavjud edi. V zamonaviy sharoitlar har qanday davlat milliy iqtisodiyotni tartibga soladi, davlatning iqtisodiyotga har xil darajadagi aralashuvi. Davlat va bozorni tartibga solish qanday nisbatlarda birlashtirilishi kerakligi, davlat aralashuvining chegaralari va yo'nalishlari nimada - to'liq davlat monopoliyasidan tortib o'ta iqtisodiy liberalizmgacha bo'lgan fikrlar va yondashuvlarning keng doirasi mavjud. Biroq, davlatning iqtisodiyotda muayyan funktsiyalarni bajarishi zarurligi so'roq qilinmaydi. Davlatning bozor iqtisodiyotidagi o'rni haqidagi klassik qarashlardagi inqilob ingliz taniqli iqtisodchisi Jon Meynard Keyns nomi bilan bog'liq edi. Uning "Bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi" asari 1936 yilda nashr etilgan. "Keyns inqilobi" davrida ilgari surilgan g'oyalar bozor iqtisodiyotining klassik qarashida inqilobni keltirib chiqardi. Iqtisodiy tanazzulni o'z-o'zini davolashning iloji yo'qligi, yalpi talab va yalpi taklifni muvozanatlash, iqtisodiyotni inqirozdan olib chiqish va uni yanada barqarorlashtirishga yordam beradigan vosita sifatida davlat aralashuvi zarurligi isbotlandi. Shunday qilib, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish mamlakat. Shu bilan birga, iqtisodiyotni tartibga solishda davlat iqtisodiyotga ta'sir qilishning byudjet, soliqlar, pul -kredit siyosati, iqtisodiy qonunchilik va boshqalar kabi keng vosita va usullaridan foydalanadi. Shunday qilib, davlat tomonidan tartibga solish eng katta e'tiborga loyiqdir. 4 1. DAVLAT TOMONIDAN IQTISODIYOTNI TARTIBGA SOLISH TUSHUNCHASI Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish - jamiyat a’zolarining ehtiyojlarini qondirish darajasini oshirish uchun cheklangan ishlab chiqarish resurslaridan yanada samarali foydalanishni ta’minlovchi, umumiy iqtisodiy muvozanatga erishishga yo’naltirilgan, ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish bo’yicha davlaatning faoliyati. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning maqsadi – iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, mavjud tuzumni mamlakat ichida va xalqaro maydonda mustahkamlash hamda uni oz’garib turuvchi sharoitga moslashtirish hisoblanadi. Davlatning iqtisodiy vazifalari - bozor tizimining samarali amal qilishiga imkon tug’diruvchi huquqiy asos va ijtimoiy muhitni ta;minlash; Raqobatni himoya qilish; Daromad va boylikni qayta taqsimlash; Resurslarni qayta taqsimlash; Iqtisodiyotni barqarorlashtirish. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning usullari – bevosita ta’sir qilish usullari; bilvosita ta’sir qilish usullari; tashqi iqtisodiy usullar. Bevosita usullar – yaxlit takror ishlab chiqarish jarayoni yoki uning alohida tomonlarini to’g’ridan-to’g’ri, ma’muriy tartibga solish. Masalan, iqtisodiyotning ayrim bo’g’inlari – transport, aloqa, atom va elektr energetikasi, kommunal xizmat va boshqa sohalarni bevosita boshqarish; narxlar va ish haqini “muzlatib” qo’yish siyosati; ish bilan bandlik xizmati faoliyatini tashkil qilish; iqtisodiy sohani tartibga solishni lo’zda tutuvchi qonunlarni ishlab chiqarish va qabul qilish. Bilvosita usullar – bunda iqtisodiy dastak va vositalarga ustunlik beriladi. U davlatning pulkredit va byudjet siyosatida o’z ifodasini topadi. Pul-kredit siyosatining asosiy vositalari quyidagilardan iborat: hisob stavkasini tartibga solish; moliya-kredit muassasalarining. Markaziy bankdagi zahiralari minimal hajmini o’rnatish va o’zgartirish; davlat muassasalarining qimmatli qog’ozlar bozoridagi operasiyalari. 5 Aholi daromadlari – aholining ma’lum vaqt davomida pul va natural shaklda olgan daromadlari miqdori. Nominal daromad – aholi tomonidan ma’lum vaqt oralig’ida olingan daromadlarning pul ko’rinishidagi miqdori hisoblanadi. Real daromad – narx darajasi o’zgarishini hisobga olib, aholining ixtiyorida bo’lgan daromadga sotib olish mumkin bo’lgan tovar va hizmatlar miqdorini ko’rsatadi, ya’ni daromadning xarid quvvatini bildiradi. Daromadlar tengsizligi – aholi jon boshiga to’g’ri keladigan o’rtacha daromadlar darajasi birbiridan farqlanishini bildiradi. Lorents egri chizig’i – daromadlar tengsizligi darajasini miqdoriy aniqlashni xarakterlaydi. Djini koeffitsienti – yalpi daromadning aholi guruhlari o’rtasida taqsimlanishini tavsiflash uchun qo’llaniladi. Oila byudjeti – bitta oilaning ma’lum davr uchun barcha daromadlari va harajatlari tarkibi. Ijtimoiy siyosat – davlatning daromadlar taqsimotidagi tengsizlikni iqtisodiyot qatnashchilari o’rtasidagi ziddiyatlarni bartaraf qilishga yo’naltirilgan siyosat. Ijtimoiy himoya – mamlakat aholisini ijtimoiy va moddiy muhofaza qilinishini taʼminlaydigan va jamiyatda qaror topgan xuquqiy, iqtisodiy, ijtimoiy choratadbirlar majmui; Aholini ijtimoiy himoyalash chora-tadbirlari tizimidagi eng asosiy yo’nalish – bu narxlarni erkinlashtirilishi va pulning qadrsizlanish darajasi ortib borishi munosabati bilan daromadlarning eng kam va o’rtacha darajasini muntazam oshirib borish hisoblanadi.1 Tartibga solish o’z oldiga qanday maqsad va vazifalarni qo’yadi? Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish ob’ektiv ravishda shartlanadi. Ko‘plab iqtisodchilar iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solinishining zarurligini faqat bozorning kamchiliklari, uning ko‘plab iqtisodiy muammolarni 1 “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni. 6 hal eta olmaslik holati bilan izohlaydilar. Bu ma’lum ma’noda to‘g‘ri bo‘lsada, biroq, iqtisodiyotga davlat ta’sirining ob’ektiv zarurligini eng avvalo ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi bilan belgilanadi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning ob’ektiv asosi bo‘lib ham milliy iqtisodiyot darajasida, ham xalqaro miqyosda ijtimoiy mehnat taqsimotining rivojlanishi negizida ishlab chiqarishning umumlashuvi jarayoni xizmat qiladi.2 Bu jarayon quyidagilarda namoyon bo‘ladi: chuqurlashib borayotgan ijtimoiy mehnat taqsimoti asosida ishlab chiqarishning ixtisoslashgan tarmoqlarining o‘zaro aloqasi va o‘zaro bog‘liqligi yanada kuchayadi; ishlab chiqarishning kooperatsiyalashuvi va markazlashuvi natijasida alohida xo‘jalik birliklarining mayda bo‘laklarga ajralib ketish holatlari barham topadi; ishlab chiqarishning yirik korxonalarda to‘planuvi jarayoni o‘sadi; turli iqtisodiy mintaqalar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalar va faoliyat almashuvi jadallashadi. Ishlab chiqarishning umumlashuvi darajasining oshishi bilan o‘zaro muvofiqlashtirilgan holda xo‘jalik yuritish, takror ishlab chiqarish nisbatlarini ongli ravishda tartibga solish, yirik ishlab chiqarish majmualari, yaxlit iqtisodiyotni markazlashtirilgan holda boshqarishga ob’ektiv ehtiyoj paydo bo‘ladi. Shunga ko‘ra, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish ishlab chiqarish munosabatlarining har qanday tizimida ishlab chiqarish umumlashuvining ma’lum darajasida ob’ektiv zaruriyatga aylanadi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish deganda davlatning jamiyat a’zolarining ehtiyojlarini qondirish darajasini oshirish uchun cheklangan ishlab chiqarish resurslaridan yanada samarali foydalanishni ta’minlovchi, umumiy iqtisodiy muvozanatga erishishga yo‘naltirilgan, ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish bo‘yicha faoliyati tushuniladi. 2 Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b. 7 Bozor xo‘jaligi sharoitida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish qonunchilik, ijro etish va nazorat qilish xususiyatidagi tadbirlar tizimidan iborat bo‘ladi. Hozirgi sharoitda iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish takror ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bir qator vazifalarni hal qilishga qaratiladi. Bular jumlasiga iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish, bandlikni tartibga solish, tarmoq va mintaqaviy tuzilmalardagi ijobiy siljishlarni qo‘llab-quvvatlash, eksportni himoya qilish kabilarni kiritish mumkin. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish mexanizmi to‘g‘risida to‘laroq tasavvurga ega bo‘lishiuchun uning maqsadi, vazifalari va tartibga solish usullari hamda vosita yoki dastaklarini to‘laroq tavsiflash lozim. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy maqsadi iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, mavjud tuzumni mamlakat ichida va xalqaro maydonda mustahkamlash va uni o‘zgarib turuvchi sharoitga moslashtirish hisoblanadi. Bu asosiy maqsaddan bir qator aniq maqsadlar kelib chiqadi. Ular jumlasiga iqtisodiy siklni barqarorlashtirish; milliy xo‘jaliklarning tarmoq va mintaqaviy tuzilishini takomillashtirish, atrof-muhit holatini yaxshilash kabilarni kiritish mumkin. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning maqsadi uning quyidagi vazifalarida aniq namoyon bo‘ladi: 1. bozor tizimining samarali amal qilishiga imkon tug‘diruvchi huquqiy asos va ijtimoiy muhitni ta’minlash; 2. raqobatni himoya qilish; 3. daromad va boylikni qayta taqsimlash; 4. resurslarni qayta taqsimlash; 5. iqtisodiyotni barqarorlashtirish, ya’ni iqtisodiy tebranishlar vujudga keltiradigan inflyatsiya va bandlilik darajasi ustidan nazorat qilish hamda iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish. 8 Davlat bozor iqtisodiyotining samarali amal qilishining shart-sharoiti hisoblangan huquqiy asosni ta’minlash vazifalarini o‘z zimmasiga oladi3. Bozor iqtisodiyoti uchun zarur bo‘lgan huquqiy asosni ta’minlash quyidagi tadbirlarning amalga oshirilishini taqozo qiladi: xususiy korxonalarning huquqiy mavqeini mustahkamlash; xususiy mulkchilik huquqini ta’minlash va shartnomalarga amal qilishni kafolatlash; korxonalar, resurslarni yetkazib beruvchilar va iste’molchilar o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi qonuniy bitimlarni ishlab chiqish va boshqalar. Davlat tomonidan ijtimoiy muhitni ta’minlash o‘zichiga ichki tartibni saqlash, mahsulot sifati va og‘irligini o‘lchash standartlarini belgilash, tovar va xizmatlar ayirboshlashni yengillashtirish uchun milliy pul tizimini muomalaga kiritish kabilarni oladi. Bozor tizimi pul daromadlarini va milliy mahsulotni jamiyat a’zolari o‘rtasida taqsimlashda birmuncha tengsizliklarni keltirib chiqaradi. Shu sababli davlat o‘z zimmasiga daromadlar tengsizligini kamaytirish vazifasini oladi. Bu vazifa bir qator tadbir va dasturlarda o‘z ifodasini topadi. Birinchidan, transfert to‘lovlari muhtojlarni, nogironlarni va birovning qaramog‘ida bo‘lganlarni nafaqalar bilan, ishsizlarni ishsizlik nafaqalari bilan ta’minlaydi. Ijtimoiy ta’minot dasturlari orqali pensionerlar va qariyalarga moliyaviy yordam ko‘rsatiladi. Ikkinchidan, davlat bozorni tartibga solish yo‘li bilan, ya’ni talab va taklif ta’sirida o‘rnatiladigan narxlarni o‘zgartirish yo‘li bilan ham daromadlarning taqsimlanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Davlat bir qator yo‘llar bilan resurslarning nomutanosib taqsimlanishi keltirib chiqaradigan oqibatlarni yumshatishga ham harakat qiladi. Birinchidan, iste’molchilarning aniq tovar va xizmatlarni xarid qilish qobiliyatini oshirish yo‘li bilan ularning talabi kengaytiriladi. 3 Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 104 b. 9 Ikkinchidan, subsidiyalashi davlat mumkin. taklifni oshirish Subsidiyalar ishlab maqsadida ishlab chiqarishni chiqaruvchilarning zararlarini qisqartiradi va mahsulotlar ishlab chiqarishda resurslarning yetishmasligi muamosini bartaraf qiladi. Uchinchidan, davlat ayrim tovarlar va ijtimoiy ne’matlarning ishlab chiqaruvchisi sifatida chiqadi. Bunday tarmoqlar davlat mulkchiligiga asoslanadi va davlat tomonidan bevosita boshqariladi yoki ularni moliyalashtirishni davlat o‘z zimmasiga oladi. Iqtisodiyotni barqarorlashtirish, ya’ni iqtisodiyotning barcha sohalarini resurslar bilan ta’minlash, to‘liq bandlik va narxlarning barqaror darajasiga erishishda yordam berish hamda iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish davlatning eng muhim vazifasi hisoblanadi. Iqtisodiyotda to‘liq bandlikni ta’minlash uchun umumiy sarflar, ya’ni xususiy va davlat sarflarining hajmi yetarli bo‘lmasa, davlat bir tomondan ijtimoiy ne’matlar va xizmatlarga o‘z xarajatlarini ko‘paytiradi, boshqa tomondan xususiy sektorning sarflarini rag‘batlantirish maqsadida soliqlarni qisqartiradi. 1.1 Korxonalar faoliyatining davlat tomonidan tartibga solish zaruriyati Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish zaruriyatining asoslari. Tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish jarayonida bozor iqtisodiy jihatdan o`zining talab va taklif qonuniyatlari asosida ijtimoiy zaruriy ishlab-chiqarish rivojini, tovar bahosini, uning sifatini, mahsulotlarning iste`molbop xususiyatlarini belgilaydi, ilmiy-texnik taraqqiyotga turtki beradi va shuning bilan birga keraksiz, samarasiz, raqobatga bardoshsiz bo`lgan ishlab-chiqarishni chetga surib tashlaydi. Ana shu tariqa bozor tadbirkorlar manfaatlariga ta`sir ko`rsatadi, bu sohada ishlabchiqarishni va tovarlar (ishlar, xizmatlar) sifatini yaxshilashga xizmat qiladi. Bozor iqtisodiyotining rivojlantiruvchi mezoni bo`lgan raqobat tadbirkorlarning ishlabchiqarish xarajatlarini kamaytirishga va baholarni pasaytirishga majbur etadi. Biroq, har qanday jamiyatda uning iqtisodi qanday bozor modeliga moslashtirilgan bo`lishidan qat`i nazar, uning iqtisodi va xususan tadbirkorlik sohasida davlatning tutgan o`rni alohida ahamiyatga ega bo`lib, tadbirkorlar faoliyatini davlat 10 tomonidan tartibga solish zaruriyati yuzaga kelishi tabiiy. Chunki bozor iqtisodi sharoitida tadbirkorlar faoliyatini erkin rivojlanishini davlat-huquqiy mexanizmining yordamisiz tasavvur etib bo`lmaydi 4 . Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish, unga ta`sir ko`rsatish zaruriyatini jamiyat manfaatlarini muhofaza qilishning quyidagi talablari bilan asoslash mumkin: 1. Iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyotda ustuvor bo`lgan davlat va jamiyat ehtiyojlarini ta`minlash; 2. Davlat budjetini shakllantirish; 3. Atrof-muhitni himoya qilish va tabiat resurslaridan oqilona foydalanish; 4. Aholi bandligini ta`minlash va ishsizlikni oldini olish; 5. Mamlakat mudofaasi va xavfsizligini ta`minlash; 6. Tadbirkorlik faoliyatining erkinligini va raqobatni amalga oshirish hamda monopoliyadan himoya qilish; 7. Tadbirkorlarning tashqi iqtisodiy faoliyatida huquq-tartibotni saqlash, qonuniylikni ta`minlash; 8. Chet el investitsiyasi faoliyatining erkinligini kafolatlash. Yuqorida keltirilgan davlat tomonidan hal etilishi lozim bo`lgan vazifalar ro`yxatidan ko`rinib turibdiki, tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish zaruriyatining asoslari jamiyat ommaviy manfaatlaridan kelib chiqadi. Aytish kerakki, bozor sharoitida xususiy manfaatlar odil sudlov yo`li bilan, agarda qachon va qanday darajada ommaviy (jamoat) manfaatlar bilan qo`shilib kelsa, mumkin qadar davlat aralashuvi yo`li bilan himoya qilinadi. Tadbirkorlik faoliyatiga va xususan, tadbirkor ishiga davlat aralashuvining chegarasi, boshqacha qilib aytganda, tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish qamrovi jamiyat uchun kerak bo`lgan yo`nalishda, iqtisodiy rivojlanishni inobatga olgan holda bozor munosabatlarining muhim elementlarini saqlab qolish zaruriyati bilan belgilanadi. 4 Djumayev Z.A. Makroiqtisodiyot. O‘quv qo‘llanma.- T.: «Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi», 2018. - 300 bet. 11 Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish turlarining tasnifi. 1. Tadbirkorlik sohasini tartibga solishda davlat faoliyati ko`p qirrali bo`lib, bunda davlat (uning organlari) quyidagi darajalarda harakat qiladi: - butun jamiyat (mamlakat) manfaatlari vakili sifatida O`zbekiston Respublikasi hududi miqyosida; - Qoraqalpog`iston Respublikasi, viloyatlar, Toshkent shahar aholisi manfaatlarining vakili sifatida mazkur hududlar miqyosida; - tumanlar va shaharlar aholisi manfaatlarining vakili sifatida mazkur hududlar miqyosida. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofiq yuqorida ko`rsatib o`tilgan barcha ma`muriy-xududiy tuzilmalar O`zbekiston Respublikasining subyektlari hisoblanib, mamlakatimizda tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishda o`zlarining qonunda belgilangan vakolatlari doirasiga harakat qiladilar. 2. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning ahamiyati va yuzaga kelish asoslariga ko`ra, tartibga solishni ikki turga: umumiy va alohida turlarga bo`lish mumkin. Umumiy tartibga solishda davlat va uning organlari halq nomidan va jamiyat manfaatlari uchun tadbirkorlik faoliyatiga ta`sir ko`rsatsa, uning alohida turida davlat (uning organlari) ma`muriy-hududiy tuzilma doirasida uning o`ziga xos xususiyatlarini e`tiborga olgan holda aholi manfaatlari uchun tadbirkorlik faoliyatini tartibga soladi. Bunda har doim alohida tartibga solish tadbirkorlik faoliyati umumiy tartibga solish yo`nalishidan chiqib ketmasligi kerak. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishni bunday turlarga ajratishga sabab shuki, bu sohada davlat faoliyati ma`lum darajada alohidalashtirilgan bo`lib, umumiydan tashqari, hududiy tusdagi huquqiy hujjatlar ham harakatda bo`ladi. Umumiy tartibga solish tadbirkorlik faoliyatining turli tomonlarini butun mamlakat miqyosida birdek qamrab oladi va barcha uchun umummajburiy ahamiyat kasb etadi. Masalan, tadbirkorlar faoliyatining erkinligi «Tadbirkorlik faoliyatini erkinligining kafolatlari to`g`risida»gi Qonun, tadbirkorlarni soliqqa tortish masalasi esa soliq, tannarxni shakllantirish tartibi 12 to`g`risidagi qonunlar bilan hal qilinadi.Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning alohida turida, masalan mahalliy davlat hokimiyati organlari tadbirkorlik faoliyati subyektlari uchun mahalliy soliqlar va yig`imlar bo`yicha imtiyozlar berishi yoki tadbirkorlar uchun qo`shimcha kafolatlar belgilashi mumkin. 3. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning mazmuniga ko`ra, uni quyidagi turlarga ajratish mumkin: a) tadbirkorlik faoliyati subyektlarini tashkil qilish va tugatish; b) rejalashtirish; v) tadbirkorlarning xo`jalik yuritish faoliyatini tartibga solish va nazorat qilish. Rejalashtirish tadbirkorlik faoliyatiga davlat tomonidan ta`sir etishning shakli sifatida O`zbekiston Respublikasi hududida tadbirkorlik faoliyatini mamlakat kompleks iqtisodiy rivojlanishi yo`nalishida amalga oshirilishini ta`minlaydi. Rejalashtirilgan faoliyat mamlakat miqyosidagi muhim iqtisodiy vazifalarni hal etish uchun mo`ljallanib, viloyat, tuman va boshqa ma`muriy-hududiy bo`linmalar yoki ayrim tarmoq, soha tadbirkorlariga yo`naltiriladi. Bundan maqsad mamlakat va halq manfaatlarining ustunligini ta`minlashdan, tadbirkorlik faoliyatining erkinligini kafolatlash va rag`batlantirish asosida jamiyat farovonligi uchun xizmat qilishdan iborat. Rejalashtirilgan faoliyat ko`rsatkichlariga erishishda davlat iqtisodiy choralaridan, xususan, moliyalashtirish, subvensiya, kredit, soliq imtiyozlarini berish kabilardan foydalanadi. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan rejalashtirish asosida davlat ehtiyojlari uchun tovar va mahsulotlar sotib olish davlat budjeti va davlat ehtiyojini qondirish uchun mo`ljallangan boshqa hil mablag`lar hisobidan qoplanadi.Tadbirkorlarning xo`jalik yuritish faoliyatini tartibga solish xo`jalik faoliyatini yuritishga yo`l qo`ymaslik, uni o`zgartirish yoki bekor qilish, yoki aksincha ushbu faoliyatni muvofiq holatini qo`llab-quvvatlash maqsadida tadbirkorlik faoliyati subyekti (subyektlari)ga nisbatan davlat tomonidan ta`sir etishdan iborat.Tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlarini yuritishga yo`l qo`ymaslik (taqiqlash) atrof-muhitni, tabiatni muhofaza qilish 13 tartibida uchrashi mumkin5. Masalan, ekologiya zarar yetkazishi mumkin bo`lgan obyektlar qurilishini davlat qonun yo`li bilan ta`qiqlaydi. Xo`jalik yuritish faoliyatini o`zgartirish atrof-muhitga, tabiatga zararli faoliyat turini cheklash yoki uni butunlay to`xtatish haqida qaror qabul qilish natijasida sodir bo`ladi.Tadbirkorlarning xo`jalik yuritish faoliyatini tartibga solish masalani bevosita (direktiv) yechish (ta`qiqlash, ruxsat etish) va bilvosita, ya`ni iqtisodiy rag`batlantirish yordamida hal qilish yo`llari bilan amalga oshiriladi. Xo`jalik yuritish faoliyatini tartibga solish imkoniyatlari faqat qonunga tayanmog`i lozim. Aytish kerakki, bunday normalar (qoidalar) bir qancha normativ aktlardan joy olgan. Masalan, tadbirkorlarning xo`jalik yuritish faoliyati haqidagi asosiy qoidalar O`zbekiston Respublikasi «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to`g`risida»gi Qonunda nazarda tutilgan bo`lsa, uning ayrim sohalari va jihatlari tegishli qonunlarda, jumladan, «Investitsiyalar to`g`risida»gi, «Atrofmuhitni muhofaza qilish to`g`risida»gi, «Tabiatdan foydalanish to`g`risidagi»gi, «Iste`molchilar huquqlarini himoya qilish to`g`risida»gi va boshqa qator qonun hujjatlarida belgilanadi. Xo`jalik yuritish faoliyatining nazorati deganda, davlat organlari uchun tadbirkorning xo`jalik (ish) holatini kuzatish va belgilangan tartibda tekshirish, qonunda nazarda tutilgan hollarda tegishli choralar qo`llash bo`yicha qonuniy imkoniyatlari tushuniladi. «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to`g`risida»gi, «Xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish to`g`risida»gi Qonunlarda tadbirkorlik faoliyati subyektlari uchun nazorat qilinuvchi sohalar va nazorat qilish tartibi: buxgalteriya va statistika hisoboti yuritish, soliqqa tortish uchun zarur bo`lgan axborotlar berish, tekshirish asoslari va boshqa munosabatlarni tartibga soluvchi normalar belgilangan. Qonun hujjatlarida tadbirkorlik faoliyatining ayrim subyektlari uchun xo`jalik yuritish faoliyatining maxsus nazorat qilinuvchi sohalari nazarda tutilishi mumkin. 5 N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 9 th edition. Harvard University. NY.: Worth Publishers, 2016 14 Masalan, «Tabiiy monopoliyalar to`g`risida»gi (№ 815-1), «O`simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to`g`risida»gi (№ 543-1), «Atmosfera havosini muhofaza qilish to`g`risida»gi (№ 353-1) Qonunlarda maxsus nazorat qilish belgilangan. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning shakllari va uslublari. Bozor munosabatlariga o`tish davrida ijtimoiy tabaqalanish jarayonining yengilroq o`tishini ta`minlash, qolaversa, iqtisodiy barqarorlikni saqlash maqsadida tadbirkorlik faoliyati davlat tomonidan tartibga solib turiladi. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish bir necha yo`nalishda olib boriladi. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish shundan iboratki, bunday faoliyatni olib borish jarayonida tadbirkorlarning shaxsiy manfaatlari va jamiyatning ommaviy manfaatlari o`zaro to`qnashadi. Bu manfaatlar o`zaro mutanosib bo`lishi va bir-biri bilan qarama-qarshi kelmasliklari uchun turli yo`llar va uslublar yordamida ushbu manfaatlar uyg`unlashuviga erishiladi. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning barcha turlari aktning huquqiy shakliga ega bo`ladi. Tartibga solish bo`yicha hokimiyat yoki boshqaruv organining harakatlari aktning turli nomdagi huquqiy shaklida (reja-akt, dastur, ruxsatnoma, kvota, litsenziya, farmoyish) ma`lum maqsad (vazifa)ni amalga oshirishga qaratiladi. Tadbirkorlik faoliyatini tartibga soluvchi bunday aktlar (qanday nomlanishidan qat`i-nazar) davlat xohish-irodasini ifoda etganligi sababli faqat yozma shaklda bo`lishi mumkin. Davlat tomonidan tartibga solish aktning huquqiy shakllaridan boshqacha tarzda (shaklda) amalga oshirilmaydi. Reja-akt (dastur) – bu subyektlar o`zida ko`rsatilgan normativ yoki konkret (aniq) tusdagi topshiriq bo`lib, unga ko`ra subyektlar zimmalariga yuklangan talablarga rioya qilishlari yoki ushbu talablarni belgilangan muddatda bajarishlari lozim va buning uchun moddiy-moliyaviy ta`minot talab qilish huquqiga egadir. Masalan, tadbirkor davlat buyurtmachisi sifatida davlat ehtiyoji uchun zarur bo`lgan tovarni dasturda belgilangan tartib va muddatda yetkazib berishga majbur 15 va ayni paytda buning uchun ajratilgan moliya mablag`larini talab qilib olishga haqli.6 Reja-aktlar (dasturlar) turli vazifani bajarish uchun mo`ljallanadi va turli darajadagi hokimiyat va boshqaruv organlari tomonidan qabul qilinadi. Masalan, dasturlar respublika, ma`lum bir viloyat yoki tuman miqyosida qabul qilinishi mumkin. Dasturlar asosida tadbirkorlik faoliyatining ularda ko`rsatilgan subyektlari o`zlarining rejalarini tuzadilar va amalga oshiradilar. Reja-akt (dasturlar) davlat ehtiyojlari uchun tovar yetkazib berish, umummilliy muammolar, ijtimoiy-iqtisodiy, mudofaa, ilmiy-texnikaviy, tabiatni muhofaza qilish borasida va boshqa aniq maqsadga yo`naltirilgan vazifalarni hal qilishga qaratiladi. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish akti – bu vakolatli davlat organining belgilangan shaklga keltirilgan ko`rsatmasi bo`lib, u tadbirkorlik faoliyati subyektlari yoki aniq bir subyekt uchun mo`ljallanadi va yo`naltiriladi. U belgilangan tartibda tadbirkorlik faoliyatini yuritish yoki uni belgilangan holatga keltirish to`g`risidagi talabni qo`yadi. Agar bunday akt bir qancha (noaniq) tadbirkorlar doirasi uchun yo`naltirilgan bo`lsa, demak normativ tartibga solish hisoblanadi. Aksincha, davlat organining aniq bir tadbirkorlar uchun qabul qilgan ko`rsatmasi (akti) bo`lsa, unda bunday tartibga solish konkret (aniq) tartibga solish haqida so`z yuritiladi.Normativ tartibga solish aktlari qatoriga, masalan, erkin tasarruf qilish taqiqlangan mahsulotlar ro`yxatini yoki maxsus ruxsatnoma (litsenziya)lar asosidagina shug`ullanishi mumkin bo`lgan faoliyat turlarining ro`yxatini kiritish mumkin. Tartibga solishning bu turi o`zining tezkor ta`sir etish tabiati bilan ajralib turadi. Bular qonunosti tusga ega bo`lib, odatda aniq vazifalarni zudlik bilan hal etish uchun qabul qilinadi. 6 Миропольского Д.Ю., Бродский Т.Г., Макроэкономика. Учебник для вузов. – СПб.: Питер, 2018. – 368 с. 16 Konkret (aniq) tartibga solish deganda davlat organi tomonidan tadbirkorlik sohasidagi xo`jalik huquqiy munosabatlarni yuzaga keltirish, o`zgartirish yoki bekor qilish to`g`risidagi aktni qabul qilish tushuniladi. Demak, aniq tartibga solish akti har vaqt yuridik fakt bo`ladi.Bu turdagi aktlar turli maqsadni hal qilish uchun mo`ljallanishi va ayni paytda har turli huquqiy shaklda bo`lishi mumkin. Bunday aktlarni keltirib chiqarishi mumkin bo`lgan huquqiy oqibatlariga ko`ra uch turga, ya`ni: huquq paydo qiluvchi, huquqni o`zgartiruvchi va huquqni bekor qiluvchi turlarga ajratish mumkin.Huquq paydo qiluvchi aktlar jumlasiga ruxsat etuvchi aktlarnii yoki imtiyozlar, limitlar, kvotalar va taqdim etish huquqlarini, huquqni o`zgartiruvchi aktlar qatoriga esa, tadbirkorlik faoliyatini xududiy yoki tarmoq bo`yicha rivojlantirish uchun dotatsiya, subsidiya, subvensiya, ssuda va shunga o`xshash shakldagi yordamni nazarda tutgan davlat investitsiya dasturlariga muvofiq qabul qilingan davlat moliyaviy yordami to`g`risidagi aktlarni kiritish maqsadga muvofiq keladi.Huquqni bekor qiluvchi aktlar bo`lib, tadbirkorlarning xo`jalik faoliyatini ta`qiqlovchi aktlar hisoblanadi va ular qatoriga, masalan davlat bosh sanitar vrachining sanitariya qoidalariga muvofiq kelmaydigan xom-ashyodan tayyorlangan va ular bilan aloqada bo`lgan oziq-ovqat mahsulotlarini ishlabchiqarishdan olib tashlash haqidagi qarorini kiritish mumkin. 7 Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning huquqiy shakllaridan yana biri – bu davlat nazorati aktidir. Davlat nazorati akti o`z mazmun-mohiyatiga ko`ra tadbirkorlarning xo`jalik yuritish faoliyatini qonunga muvofiq amalga oshirish asosini o`zida ifoda etgan, ularning huquqiy maqomini belgilashga qaratilgan vakolatli davlat organining harakatidan iborat.Bu aktlar xo`jalik yurituvchi tadbirkorlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish bilan bog`liq munosabatlarni tartibga solish uchun mo`ljallanadi. Tadbirkorlarning xo`jalik yuritish faoliyatini nazorat qilish O`zbekiston Respublikasi «Xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish to`g`risida»gi Qonuni va boshqa qonun hujjatlari asosida amalga oshiriladi va asosiy maqsad qonun 7 Носова С. Микроэкономика. Макроэкономика. Учебник. – М.: Кнорус, 2014, – 468 с. 17 ustuvorligini ta`minlashga qaratiladi.Qonunning ustuvorlik tamoyili iqtisodiy soha va tadbirkorlikning boshqaruvi ahamiyatining oshishida o`z aksini topadi. Iqtisodiyot boshqaruvi sohasida qabul qilingan me`yoriy-huquqiy hujjatlarning aksariyati tadbirkorlik faoliyatini tartibga solishga, uni rivojlantirishga qaratiladi. Shunga qaramay, huquqiy aktlarda direktiv qoidalar to`plami tadbirkorlik faoliyatining turli aspektlariga o`z munosabatini saqlab qoladi. Tadbirkorlarning ro`yxatdan o`tish majburiyati, alohida faoliyat turi bilan shug`ullanish uchun litsenziya olish, mahsulotlar (tovarlar, xizmatlar)ni majburiy sertifikatsiyalash talab qilinadigan hollarda sertifikatga ega bo`lish va boshqalar shular jumlasidandir. Bu tabiiy hol, albatta. Lekin, shu bilan birga xo`jalik yuritishning bozor sharoitida turli hil vositalar va uslublarni qo`llash yordamida asta-sekin tadbirkorlik faoliyatini bilvosita tartibga solishga o`tiladi. Bunday vositalar va uslublar jumlasiga imtiyozli qarzlar berish, dotatsiya va yordam puli taqdim etish, imtiyozli soliq joriy etish va boshqalar kiradi. Tadbirkorlik faoliyatini tartibga solishda davlat quyidagi uslublardan foydalanadi: a) tadbirkorlik faoliyati asoslarini normativ tartibga solish (faoliyat turlari, yo`nalishi, mazmuni va hokazo); b) tadbirkorlik subyektlari maqomini va ular amalga oshirayotgan faoliyat turlarini tasdiqlash, rasmiy tan olish (ro`yxatga olish, litsenziya berish va hokazo) c) tadbirkorlarning xo`jalik yuritish faoliyati tartibini aniqlash d) tadbirkorlik faoliyatining mohiyati va sifatiga me`yoriy talablar belgilash; e) tadbirkorlarni qo`llab-quvvatlashni tashkil qilish; f) qonunga rioya qilishni nazorat ostiga olish; g) tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda belgilangan me`yorlardan og`ishmaslikni ta`minlash maqsadida taqiq va sanksiyalar kiritish. Bu uslublar iqtisodiy vaziyatga moslanuvchan va mohiyatan o`zgaruvchan xususiyatga ega bo`lib, ularni shartli ravishda uch turga ajratish mumkin: nisbatan 18 barqaror (masalan, tadbirkorlarni ro`yxatga olish); birmuncha o`zgaruvchan (masalan, soliqlar, litsenziyalar turlari) va tez o`zgaruvchan. Jamiyat iqtisodiy negizini saqlashga xizmat qiluvchi bank, birja, axborot markazlari, sug`urta kompaniyalari kabi shakllangan bozorga taalluqli tuzilmalar faoliyatini ta`minlash, tadbirkorlarning xo`jalik yuritishdagi tashabbusi va mustaqilligini rag`batlantirish bu uslublarning muhim xususiyati hisoblanadi.Demak, davlat tadbirkorlik faoliyatini tartibga solishni qonun aktlarida davlat organlarining ushbu faoliyatni nazorat qilish huquqini mustahkamlash orqali amalga oshiradi. 1.2 Davlat boshqaruvining asosiy vositalari. Iqtisodiy tartibga solish vositalari tizimi Iqtisodiy siyosat maqsadlarini amalga oshirish muayyan vositalardan foydalanishni nazarda tutadi, ularning umumiyligi davlat tomonidan tartibga solish mexanizmini tashkil qiladi. Bu mexanizmning etakchi elementlari moliyaviy (fiskal) va pul -kredit siyosatidir. Iqtisodiy vositalardan foydalanishning umumiy tamoyillari sifatida quyidagi jihatlarni ajratib ko'rsatish mumkin: Tartibga solish samarasi iqtisodiyotning bozor asoslarini minimal darajada buzilishini nazarda tutadi. Tartibga solish choralari qo'llaniladigan choralarning maqbul kombinatsiyasi sharoitida amalga oshirilishi kerak (qarama -qarshiliklar nafaqat iqtisodiy siyosatning turli maqsadlari o'rtasida, balki ishlatilgan vositalar o'rtasida ham bo'lishi mumkin deb taxmin qilish kerak). Tartibga solish mexanizmidan foydalanish jarayonida maksimal samaraga erishish istagi uning tuzilishi to'g'risida aniq ma'lumotni nazarda tutadi. Ma'lumki, davlat tomonidan tartibga solish tizimida ikkita shaklni ajratish odatiy holdir: iqtisodiy va ma'muriy. Iqtisodiy vositalar davlatning ta'sir ko'rsatadigan darajada ta'sirchan bo'lmagan harakatlarini o'z ichiga oladi. Biz ta'sir qilish usullari haqida gapirayapmiz, masalan, bozor jarayonining aspektlariga (yalpi talab, yalpi taklif, kapitalning 19 markazlashish darajasi, iqtisodiyotning ijtimoiy, tarkibiy va mintaqaviy elementlari).8 Ma'muriy dastaklar majmui, birinchi navbatda, huquqiy bazani ta'minlash bilan bog'liq bo'lgan tartibga solish harakatlarini o'z ichiga oladi. Qabul qilingan chora tadbirlarning maqsadi xususiy sektor uchun eng oqilona huquqiy asosni yaratishdir. Ma'muriy choralarni qo'llashdagi faollik darajasi iqtisodiyot sohasiga qarab farq qilishi mumkin. Ular hozirda aholining kam ta'minlangan qatlamlarini ijtimoiy muhofaza qilish sohasida, shuningdek, atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida qat'iyat bilan namoyon bo'lmoqda. 1.3 Moliyaviy (fiskal) siyosat Foydalanish moliyaviy vositalar ma'lum makroiqtisodiy maqsadlarni amalga oshirish uchun moliyaviy (fiskal) siyosat kabi hodisaning shakllanishiga olib keldi. Jahon iqtisodiy adabiyotida bu atamalarning ikkalasi ham sinonim sifatida ishlatiladi. Biroq, bu ikki atamaning semantik mazmunida farqni ko'rish kerak. Atama " moliyaviy siyosat»Ma'nosi torroq. U, birinchi navbatda, davlat byudjetida resurslar to'planishi va vaziyatni tartibga solish maqsadida bu jarayondan foydalanish muhimligini ta'kidlaydi. "Moliyaviy siyosat" tushunchasi kengroq mazmunni aks ettiradi. Bu atamaning semantik yo'nalishi nafaqat resurslarni yig'ishga, balki ulardan foydalanishga ham ko'proq qaratilgan. Shu bilan birga, moliyalashtirishning bir qator yo'nalishlari ta'kidlangan bo'lib, ular aslida davlat iqtisodiy siyosatining mustaqil sohalariga aylandi.Shuni ta'kidlash kerakki, "moliyaviy siyosat" kontseptsiyasining ko'p qirraliligi ushbu iqtisodiy hodisani ikki jihatdan idrok etishga qaratilgan: Mexanizm yoki vosita sifatida (uning yordamida ko'plab makroiqtisodiy maqsadlarga erishiladi),Iqtisodiy siyosatning mustaqil yo'nalishi sifatida. Moliyaviy tartibga solish jarayoni mablag 'yig'ish va ulardan foydalanish tizimidan foydalanishga asoslangan. Har bir ishning o'ziga xos xususiyatlari bor. Chiqib ketish siyosatining kuchi bozorning o'zgarishiga ta'sirining samaradorligidir. 8 Золотарчук В.В. Макроэкономика: Учебник. - М.: ИНФРА-М, 2015. - 537 с. 20 Moliyaviy xarajatlar siyosati mamlakatning umumiy rivojlanishini qo'llab quvvatlashga yordam beradi. Moliyaviy daromadning asosini soliqlar tashkil qiladi. Iqtisodiy mazmuni bo'yicha soliqlar - bu qarama -qarshi xizmatni olmagan holda amalga oshiriladigan jismoniy va yuridik shaxslarning majburiy to'lovlari.Davomida tarixiy rivojlanish jahon iqtisodiy amaliyotida soliqlarning ko'p turlari shakllangan. Barcha soliqlarning tizimli ko'rinishini olish uchun turli tasniflar ishlab chiqilgan. Masalan, asosiy va qo'shimcha soliqlar farqlanadi. Bu yondashuvning mezoni - byudjet uchun daromadlarning qanchalik muhimligi. To'g'ridan -to'g'ri va bilvosita soliqlarni ajratish odat tusiga kiradi (bu holda tasniflashning asosi pul mablag'larini olib chiqish xarakteridir). Soliqqa tortish predmetiga qarab soliqlarni ikki guruhga bo'lish mumkin: daromadlar va shu daromadlardan foydalanish bilan bog'liq soliq tizimi - moliyaviy resurslarni qayta taqsimlashning kuchli vositasi. Bu usulning qo'llanilish darajasi har bir mamlakatda turlicha. Masalan, AQSh va Yaponiyada yalpi milliy mahsulotning 27-29 foizi soliq tizimi orqali, Shvetsiyada50-54 foizini tashkil qiladi.Umuman soliq tizimi ziddiyatli hodisa9. Bir tomondan, uning vazifasi xo'jalik yurituvchi sub'ektlardan etarli moliyaviy resurslarni olib qo'yilishini ta'minlash, boshqa tomondan, bu sub'ektlarning ishbilarmonlik faolligining pasayishiga yo'l qo'ymaslikdir. Bu paradoksning echimi oqilona murosaga kelish yo'li bilan amalga oshiriladi. Ularning harakatlari soliq tizimi tomonidan bir qator tamoyillardan foydalanishga asoslangan: 1. Soliqni shunday tuzish kerakki, uni amalga oshirish uchun davlat xarajatlari iloji boricha past bo'lsin (arzon soliqqa tortish printsipi deb ataladi). 2. Soliq yig'ish soliq to'lovchining to'lov tartibi bilan bog'liq xarajatlari imkon qadar past bo'lishi uchun amalga oshirilishi kerak (arzon soliq to'lash tamoyili). 3. Soliq to'lash uning iqtisodiy faoliyatiga (soliq yukini cheklash tamoyili) buzilmasligi uchun soliq to'lovchi uchun eng kam yuk bo'lishi kerak. Soliq tizimining tartibga solish salohiyatiga tayanadigan printsiplar muhokamasini 9 Гусейнов Р.М., Семенихина В.А. Макроэкономика. Учебное пособие. - М.: 2014. – 254 с. 21 yakunlab, yana bir muhim xususiyatni aytib o'tish joiz: rivojlangan bozor iqtisodiyoti amaliyoti shuni ko'rsatadiki, daromad siyosati xarajatlar siyosatidan ko'ra ta'sirchan ta'sir ko'rsatadi. Tushuntirish ko'p jihatdan ijtimoiy-psixologik xarakterga ega. Biror kishi chekinish faktini tanqislik holatidan ko'ra ko'proq hissiyot bilan qabul qiladi. Tayoq tayoqdan og'irroq! Soliqni tartibga solishning o'ziga xos usullariga kelsak, ikkita jihatni aniqlash kerak. Birinchidan, biz soliq stavkalarini tartibga soluvchi o'zgartirishlar tizimi haqida gapiramiz. Bu usul juda samarali, garchi u tez -tez ishlatilmasa. Ikkinchidan, progressiv stavkalar tizimidan foydalanish muhim rol o'ynaydi. Aynan shu jihat soliq tizimining avtomatik tartibga soluvchi ta'siri uchun sharoit yaratadi. Progressivlik, shuningdek, soliqqa tortiladigan summalar va ishlatilgan stavkalar nisbati mohirona ishlab chiqilgan tizimi tufayli soliq tizimi egiluvchanlik xususiyatiga ega bo'ladi. Bu shuni anglatadiki, soliq moslashuvchan (bozor tebranishlariga nisbatan) xususiyatlarga ega bo'ladi. Rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida soliqqa moslashish darajasi ko'pincha 1,5 ga teng. Demak, milliy daromadning 1% ga oshishi yoki kamayishi soliq tushumining 1,5% ga oshishini yoki kamayishini ta'minlaydi. 22 2.IQTISODIYOTNI DAVLAT TOMONIDANTARTIBGA SOLISHNING ASOSIY USULLARI Davlat o'z vazifalarini har xil usullar yordamida bajaradi, ularga har xil talablar qo'yiladi. Birinchidan, davlatning bozor aloqalarini buzadigan xatti -harakatlari istisno qilinadi. Masalan, jami direktiv rejalashtirish, ishlab chiqarish resurslari va iste'mol tovarlarini tabiiy ravishda taqsimlash (fondlar, kuponlar, kuponlar va boshqalar), narxlarni umumiy ma'muriy nazorat qilish va hokazolarni qabul qilib bo'lmaydi. bozor iqtisodiyoti davlat har qanday javobgarlikni o'z zimmasiga olmaydi, masalan, narxlar darajasi va dinamikasi uchun. Aksincha, davlat narxlarni yaqindan kuzatib boradi va asosan iqtisodiy boshqaruv usullariga tayanib, ularning nazoratsiz inflyatsion o'sishining oldini olishga harakat qiladi va buning uchun ma'muriy narxlashdan ko'ra ko'proq imkoniyatlarga ega. Ikkinchidan, bozorga o'z-o'zini tartibga soluvchi tizim sifatida, asosan, iqtisodiy usullar bilan ta'sir o'tkazish mumkin. Agar davlat faqat ma'muriy usullarga tayansa, u bozor mexanizmini buzishga qodir. Shu bilan birga, bu bozor iqtisodiyoti sharoitida ma'muriy usullarning mavjud bo'lish huquqiga ega emasligini anglatmaydi, ba'zi hollarda ularni qo'llash nafaqat joiz, balki zarurdir. Uchinchidan, iqtisodiy regulyatorlar bozorni rag'batlantirishni zaiflashtirmasligi yoki o'rnini bosmasligi kerak; ular "bozorga aralashmang" qoidasiga muvofiq qo'llanilishi kerak. Agar davlat bu talabni e'tiborsiz qoldirsa, tartibga soluvchilarning harakati bozor mexanizmiga qanday ta'sir qilishiga e'tibor bermasa, ikkinchisi noto'g'ri ishlay boshlaydi. 2.1. Ma'muriy usullar Bunday usullar, birinchi navbatda, markazlashtirilgan boshqariladigan iqtisodiyot uchun xosdir. Bunday sharoitda davlat tomonidan tartibga solish rejalashtirish vazifalarini korxonalarga etkazish, moddiy -texnik, moliyaviy, kredit va boshqa resurslarni markazlashtirilgan taqsimlash, korxonalar faoliyatini qat'iy 23 tartibga solish, ularning mustaqil qaror qabul qilish imkoniyatlarini cheklash shaklida amalga oshiriladi. Ma'muriy usullar bozor iqtisodiyoti sharoitida ham qo'llaniladi. Bozor iqtisodiyotini ma'muriy usullar bilan davlat tomonidan tartibga solish makroiqtisodiy va ijtimoiy muammolarni butun jamiyat manfaatlari uchun hal qilish zarurati bilan belgilanadi. Bir qator tarmoqlar, ob'ektlarni to'liq yoki qisman to'g'ridan -to'g'ri davlat boshqaruvi iqtisodiyot va jamiyat uchun hayotiy ahamiyatga ega bo'lgan, jamoat uchun xavf tug'diradigan va katta davlat yordamini talab qiladigan korxona yoki tashkilotlarga nisbatan qo'llaniladi. Bunday ob'ektlar harbiy, energetika, qo'riqxonalar, milliy muzeylar, tabiiy bog'lar, kurortlar, foydali qazilmalar, suv resurslari, bir qator fan, ta'lim, madaniyat, sog'liqni saqlash muassasalari, shuningdek atrof -muhitni nazorat qiluvchi va himoya qiluvchi, boshqa milliy funktsiyalarni bajaruvchi tashkilotlar. Bunday ob'ektlar odatda davlat yoki munitsipal mulkdir. Ammo shuni ta'kidlash kerakki, bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat ta'sirining ma'muriy usullarining ta'siri keskin kamayadi, ularning mazmuni va ular hal qiladigan vazifalar o'zgaradi.Ma'muriy usullarga quyidagilar kiradi: alohida korxonalar, iqtisodiyot tarmoqlarini davlat tomonidan moliyaviy qo'llab -quvvatlash, ilmiy -texnikaviy, ekologik va boshqalarni rivojlantirish orqali tarkibiy inqirozlarning oldini olish uchun makrostrukturaviy o'zgarishlarni amalga oshirish. davlat dasturlari, ijtimoiy sohani moliyalashtirish va boshqalar. Davlat byudjetidan moliyaviy qo'llab -quvvatlash odatda grantlar, subventsiyalar, subsidiyalar ko'rinishida amalga oshiriladi. Byudjet mablag'lari davlat korxonalari, tashkilotlari, muassasalariga iqtisodiy faoliyat natijalarini muvozanatlash uchun beriladi. Masalan, subsidiyalar korxona xarajatlarini qoplamaydigan mahsulotlarini davlat narxlarida sotish orqali etkazilgan zararni qoplash uchun berilishi mumkin. Boshqacha aytganda, agar mahsulotga subsidiya belgilansa, demak, bu haqiqiy narxning bir qismini iste'molchi, ikkinchisini esa davlat to'laydi. Shunday qilib, iste'mol narxi kamayadi. 24 Byudjetdan subsidiyalar yuqori darajadagi byudjetlardan quyi darajalarga qadar yakuniy balanslash uchun berilishi mumkin. Yaqinda subsidiyalar o'rniga quyi darajadagi byudjetlarni moliyaviy qo'llab quvvatlashning yangi turi - subvensiyalar berildi. Subvensiyalar joriy va investitsiya turlariga bo'linadi. Joriy subventsiyalarni olish huquqi Rossiya hududlariga tegishli bo'lib, unda milliy ijtimoiy xarajatlarni moliyalashtirish uchun zarur bo'lgan byudjet xarajatlari ulushi Rossiya uchun o'rtacha ko'rsatkichdan oshadi. Butun mamlakatni moliyalashtirish uchun byudjeti etarli bo'lmagan hududlar kapital qo'yilmalar, investitsiya subventsiyalari huquqiga ega. Subvensiyalardan farqli o'laroq, subsidiyalar ishlatilmasa yoki noto'g'ri ishlatilsa qaytarilmaydi. Bu subsidiya oluvchilarga olingan moliyaviy resurslarni manevr qilish imkonini beradi. Ma'muriy usullar me'yorlashtirish, litsenziyalash, kvotalar, narxlar, daromadlar, valyuta kursi, chegirma foizlari va boshqalarni nazorat qilish choralarini qo'llashni o'z ichiga oladi. Bunday choralar ko'pincha buyruq kuchiga ega. Ma'muriy usullar majburiy standartlarni joriy etishni ham nazarda tutadi, ularga rioya qilmaslik uchun davlat tegishli sanksiyalarni qo'llaydi. Standartlar ekologik, sanitariya va boshqa majburiy normalar bo'lishi mumkin. Xususan, bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat organlari tomonidan to'g'ridan-to'g'ri ma'muriy ta'sir qaytarilmaydigan milliy resurslarning bir qismini tijorat maqsadlarida ishlatishni, zararli texnologiyalardan foydalanishni, tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarishni taqiqlashda namoyon bo'ladi. inson salomatligiga tahdid. Ko'pgina mamlakatlarda davlat qonuniy va davlat dastagidan foydalanib, tadbirkorlik sub'ektlarini tabiiy muhitni tiklashga, tumanlardagi muammolarni rivojlantirishga va tiqilib qolgan yirik shahar tizimlarining o'sishini cheklashga majbur qiladi. Boshqacha qilib aytganda, davlat erkin raqobat tizimi tomonidan ham, umuman bozor iqtisodiyoti tomonidan ham doimo buzilgan muhitda yashashning insonning ajralmas huquqini ta'minlash uchun javobgarlikni o'z zimmasiga oladi. 25 Huquqiy va ma'muriy dastaklar, shuningdek, davlat tomonidan mehnat munosabatlariga aralashish uchun - mehnat qonunchiligini yaratish orqali va ma'muriy va sud organlari yordamida aniq mehnat nizolarini hal qilishda ishlatiladi. Ko'p mamlakatlarda mehnat qonunchiligiga rioya etilishini nazorat qilish, bandlikka vositachilik qilish va mehnat statistikasini joriy etish uchun mehnat vazirliklari tashkil etilgan. Shuningdek, mehnat nizolarini hal qilish bo'yicha maxsus organlar mavjud, masalan, AQShda bu - Mehnat munosabatlari milliy boshqarmasi va Federal vositachilik va yarashuv xizmati. Bir qator mamlakatlarda Avstraliya va Yangi Zelandiya kabi majburiy arbitraj tizimi mavjud. U erda maxsus ma'muriy organlar mehnat sharoitlarini yaratadilar majburiy... Germaniya, Angliya, Frantsiya, Braziliya va boshqa mamlakatlarda mehnat nizolarini hal qilish uchun mehnat sudlari tashkil etilgan. Ish tashlashlarga qarshi kurashda sud apparati keng qo'llaniladi. Ta'kidlash joizki, bozorda ishlaydiganlar davlat korxonalari rejimda bozor raqobati direktiv rejalashtirish va zaxiralarni etkazib berish tizimida bo'lganlar bilan aniqlab bo'lmaydi. Bozorga yo'naltirilganda, korxonalar o'z ishlab chiqarishni o'z manbalari hisobidan amalga oshiradilar va ularning davlat byudjeti bilan munosabatlari boshqacha xarakterga ega bo'ladi. Ular asosan soliq to'lash bilan chegaralanadi va moliyaviy qo'llab -quvvatlash (subsidiyalar va ssudalar) faqat davlatning iqtisodiy strategiyasini amalga oshirishda ishtirok etish darajasida amalga oshiriladi. Farqli buyruq iqtisodiyoti, bozor munosabatlari sharoitida tomonlarning o'zaro javobgarligini hisobga olgan holda, shartnoma asosida korxonalarni iqtisodiy tiklash uchun moliyaviy yordam ajratiladi. Sobiq iqtisodiy tizimda moliyaviy yordam hech qanday talab va mas'uliyat bilan bog'liq bo'lmagan tekin grantlar ko'rinishida berilardi. Foydalanish haqida davlat subsidiyalari bozorni tartibga solish va ishlab chiqarishni rag'batlantirishning samarali dastagi sifatida, masalan, AQSh tajribasi isbotlangan. Shunday qilib, bu mamlakatda 1993-94 yillar byudjetidan qishloq xo'jaligiga 63 milliard dollar, shu jumladan fermerlarga to'g'ridan-to'g'ri 26 subsidiyalar uchun 20 milliard dollar ajratilgan. tadqiqot qishloq xo'jaligi sohasida bu ish natijalari har bir fermer xo'jaligiga etkaziladi, fermerlarga har bir tuproq va iqlim zonasi uchun eng samarali agrotexnologiyani joriy etish uchun imtiyozli kreditlar beriladi. Natijada, mamlakat aholisining atigi to'rt foizini tashkil etuvchi amerikalik dehqonlar nafaqat o'z xalqini boqishadi, balki AQSh har yili yuz milliard dollarlik qishloq xo'jalik mahsulotlarini eksport qiladi. Davlat dasturlari ham yangi asosda amalga oshirilmoqda. Dasturlarni amalga oshirish bo'yicha hukumat buyurtmalari keyinchalik shartnoma tuzilgan holda tanlov asosida chiqariladi. Monopoliyaga qarshi choralar, shuningdek, davlat tomonidan tartibga solishning ma'muriy usullari deb ham yuritiladi. Masalan, AQShda davlat idoralari va Kongress komissiyalari monopoliyaga qarshi qonunlarga rioya etilishini qat'iy nazorat qiladi. Ular xususiy va davlat kompaniyalari va jismoniy shaxslar tomonidan narxlar, tovarlar va xizmatlar sifati, ishlab chiqarish faoliyatining atrof muhitga ta'siri va boshqalar bo'yicha qonun buzilishi va suiiste'mollik holatlarini tekshiradi. 2.2 Iqtisodiy usullar Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning iqtisodiy usullari byudjet, soliq va pul -kredit tartibga solishni o'z ichiga oladi. Iqtisodiy ta'sir ko'rsatish uchun davlatga davlat byudjetida shakllanadigan katta moliyaviy resurslar kerak. Davlat daromadlari va xarajatlarini asosan iqtisodiy tanazzulga qarshi o'zgartirish siyosati byudjet yoki fiskal siyosat deb nomlandi. Tanazzul paytida hukumat davlat dasturlari deb ataladigan xarajatlarni ko'paytiradi, masalan, kosmik kemani qurish va uchirish uchun mablag 'ajratadi. Bu kosmik texnologiyalarni ishlab chiqish va ishlab chiqarish bilan shug'ullanadigan ko'plab kompaniyalarga yirik davlat buyurtmalarini olish imkonini beradi, ya'ni. hukumat o'z mahsulotlarining katta qismini sotib oladi. Bu firmalar yangi ishchilarni yollashlari va o'z navbatida boshqa firmalardan xom ashyo va uskunalarga 27 buyurtma berishlari mumkin bo'ladi. Natijada, butun iqtisodiyotda ishlab chiqarish, bandlik va sarmoya ko'payishni boshlaydi.10 Byudjet siyosatining yana bir yo'nalishi soliqlar orqali davlat daromadlarining ko'payishi yoki kamayishi bo'lishi mumkin. Soliqlar davlat daromadlarining asosiy manbai bo'lib, buning natijasida davlat byudjeti shakllanadi. Soliqni tartibga solish umumiy soliq tushumlarining ko'payishi yoki kamayishini, soliq shakllarining o'zgarishini, o'zgarishini o'z ichiga oladi soliq tuzilishi, imtiyozlar va chegirmalarni farqlash, kechiktirilgan soliq to'lovi, bekor qilish soliq qarzi, soliqlar doirasini o'zgartirish va boshqalar. Soliqni tartibga solishning eng muhim usuli - korxonalarga soliq solishning tabaqalashtirilgan yondashuvidan foydalanish. Gap bo'shatilgan mablag'larni hukumat belgilagan maqsadlarda ishlatishni o'z ichiga olgan holda, ayrim tarmoqlar, hududlar uchun chegirmalar va imtiyozlar joriy etish haqida bormoqda. Iqtisodchilar soliq stavkalari qiymati, tovar ishlab chiqaruvchilarning investitsion faolligi va davlatning soliq tushumlari o'rtasidagi bog'liqlikni aniqladilar. Bu qaramlik Laffer nazariyasi deb ataladi. Bu nazariyaga ko'ra, soliq stavkalari o'sishining chegarasi bor, undan keyin tadbirkorlik faolligining pasayishi va shuning uchun byudjet daromadlarining kamayishi boshlanadi. G'arb iqtisodchilarining fikricha, soliqlarning optimal miqdori jami 30%ni tashkil qiladi. G'arb mamlakatlaridagi moliyaviy siyosat Ikkinchi Jahon urushi davrida va urushdan keyingi dastlabki o'n yilliklarda (1940-60 yillar) yaxshi ishladi. Bu jiddiy iqtisodiy tanazzullarga qarshi samarali ekanligini isbotladi. Biroq, ma'lum bo'lishicha, byudjet siyosatining yagona vositasi bilan inflyatsiyaga qarshi kurashish juda qiyin. Masalan, retsessiya paytida pul sarflash va soliqlarni pasaytirish hukumat uchun tiklanish davrida buning aksini qilishdan ko'ra osonroq edi: siz retsessiya tugagani uchun boshlangan ko'plab davlat dasturlarini bekor qila olmaysiz. Soliq oshishi ham har doim yoqmaydi. Natijada byudjet taqchilligi 10 www. soliq.uz – O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi sayti. 28 doimiy bo'lib qoladi va bu inflyatsiyaga olib keladi. 1970-80 -yillarda, asosiy xavfga aylanganda, moliyaviy siyosat pul -kredit tartibga solishga yo'l ochdi. Pulni tartibga solishning mohiyati shundan iboratki, davlat pul taklifiga ta'sir qiladi va foiz stavkalari va ular o'z navbatida - iste'molchi va investitsiya talabiga. Qat'iy aytganda, pul -kredit siyosati pul massasi miqdoriga, kredit siyosati esa foiz stavkalari darajasiga ta'sir qiladi. Amalda ularni ajratish juda qiyin, chunki pul massasi va foiz stavkasi uzviy bog'liqdir. Shunday qilib, foiz stavkasi pasayishi bilan banklar tomonidan beriladigan kreditlar soni ko'payadi, bu esa kredit emissiyasi orqali pul massasining ko'payishini anglatadi. Pul taklifining ko'payishidan kelib chiqadiki, pul kam uchraydigan tovarga aylanadi va ulardan foydalanish narxi, ya'ni foiz stavkasi pasayadi. Shuning uchun iqtisodchilar odatda pul -kredit siyosati haqida gapirishadi. Bu siyosatda foiz stavkasi katta ahamiyatga ega. Agar u juda yuqori bo'lsa, kredit olish uchun ariza berish foydasiz bo'ladi. Shuning uchun yalpi talabni oshirish uchun hukumat foiz stavkasini pasaytirsa yaxshi bo'lardi. Biroq, bu uning qo'lida emas: kreditlar hukumatga bo'ysunmagan xususiy banklar tomonidan beriladi. Shunga qaramay, davlat organlari bu jarayonga ta'sir o'tkazish imkoniyatiga ega. Masalan, majburiy zaxira normasini o'zgartirish orqali Markaziy bank (MB) banklar qarz berishi mumkin bo'lgan pul miqdorini kamaytirishi yoki ko'paytirishi mumkin. Shunday qilib, agar mamlakatda bo'lsa iqtisodiy tanazzul, Markaziy bank bu stavkani kamaytirishi mumkin, keyin xususiy shaxslar kredit berishni ko'paytirish imkoniyatiga ega bo'ladi. Kredit taklifi, shuning uchun ularning narxi oshadi, ya'ni foiz stavkasi pasayishi kerak, bu umumiy talabning o'sishiga va iqtisodiyotning tiklanishiga yordam beradi. Agar, aksincha, mamlakatda inflyatsiya oshsa, majburiy zaxiralar koeffitsienti oshadi. Va majburiy zaxiralar darajasi qanchalik yuqori bo'lsa, kredit emissiyasi miqdori shuncha kichik bo'ladi. Bu muomaladagi massaning o'sishini cheklaydi va shuning uchun inflyatsiya darajasini pasaytirishga yordam beradi. 29 Hukumat xususiy banklarga ta'sir ko'rsatishning boshqa usullari mavjud. Ba'zida bank daromadli qarz oluvchilarga qarz berish uchun o'z shaxsiy depozitlariga ega bo'lmaydi. Keyin banklar zaxiralarini ko'paytirish va mijozlarga kredit berish maqsadida Markaziy bankdan kredit olish huquqiga ega. Ammo bu kredit uchun siz ham to'lashingiz kerak. Shunday qilib, Markaziy bank xususiy tijorat banklariga o'z kreditlari bo'yicha foiz stavkasini pasaytirishi yoki oshirishi va shu bilan ular o'z mijozlariga qarz beradigan foizlar miqdoriga ta'sir qilishi mumkin. Shunday qilib, iqtisodiy vaziyatga iqtisodiy ta'sir yordamida inflyatsion siyosat olib boriladi - kredit stavkasini pasaytirish va davlat obligatsiyalarini chiqarishni kengaytirish yo'li bilan, yoki deflyatsion - kredit stavkasini ko'tarish va kengaytirish orqali kamayadi. obligatsiyalar chiqarish. Masalan, Markaziy bank vazifalarini bajaruvchi AQSh Federal zaxira tizimi (FRS) rahbariyati 1994 yilda inflyatsiyaga qarshi kurashish maqsadida Fed -ning diskont stavkasini olti marta oshirdi.11 Milliy sanoat tovarlari va xizmatlari bozorini chet el raqobatidan muvozanatlash uchun import va eksport uchun miqdoriy kvotalar, bojxona bojlari, eksport subsidiyalari, bilvosita soliqlar va boshqalar ishlatiladi. Iqtisodiy va ma'muriy usullar o'zaro bog'liq. Shunday qilib, har qanday iqtisodiy regulyator boshqaruv elementlarini o'z ichiga oladi, chunki u u yoki bu davlat xizmati tomonidan boshqariladi. Masalan, pul tizimi banklararo kredit stavkasining ta'sirini sezadi, uni ko'tarish to'g'risidagi ma'muriy qarordan oldin emas. O'z navbatida, har bir ma'muriy regulyatorda iqtisodiy narsa bor, u iqtisodiy tizim sub'ektlarining xatti -harakatlariga bilvosita ta'sir qiladi. Narxlar ustidan to'g'ridan -to'g'ri nazoratga murojaat qilib, davlat ishlab chiqaruvchilar uchun maxsus iqtisodiy rejimni yaratadi, ularni ishlab chiqarish dasturlarini qayta ko'rib chiqishga, kapital qo'yilmalarni moliyalashtirishning yangi manbalarini izlashga va www.webofscience.com – Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi. 11 30 h.k. Iste'molchilar ham moslashishi kerak - joriy talabning tuzilishini, shuningdek, uning hajmi va jamg'arma miqdori o'rtasidagi nisbatni o'zgartirish. Shu bilan birga, iqtisodiy va ma'muriy usullar qarama -qarshi. Iqtisodiy usullar erkin bozor qarorlarini qabul qilish huquqini saqlab qolgan sub'ektlarni tanlash erkinligini cheklamaydi. Qachonki, masalan, davlat qarz majburiyatlari bo'yicha foiz stavkasini iqtisodiyotni tartibga solish uchun ishlatsa, mulkdor pul daromadlari u tejashni foydali joylashtirish uchun mavjud variantlarning belgisini ko'radi ( Bank depoziti, xususiy korporatsiyalarning qimmatli qog'ozlarini sotib olish, ko'chmas mulkni sotib olish va boshqalar), boshqasi qo'shildi. Va bu erda hamma narsa davlatning tartibga solish maqsadlariga erishish uchun jamg'arma egasini o'z tomoniga jalb qilish qobiliyatiga bog'liq. Aksincha, ma'muriy usullar iqtisodiy tanlash erkinligini sezilarli darajada cheklaydi, ba'zan esa nolga tushiradi. Bu ma'muriyat iqtisodiy jihatdan oqlangan chegaralardan chiqib ketganda, yaxlitlik xususiyatlariga ega bo'lganda va ma'muriy-buyruqbozlik tizimiga aylanib ketganda sodir bo'ladi. Keyin nazorat hamma narsani qamrab oladi, u butun iqtisodiy jarayonni qamrab oladi ishlab chiqarish va uning tarkibi, xarajatlari, narxlari, mahsulot sifati, ish haqi, foyda va uni taqsimlash va boshqalar. Shu bilan birga, individual iqtisodiy erkinlikni bostiruvchi ma'muriy choralar, agar ular ayrim sub'ektlarning maksimal erkinligi boshqa sub'ektlar va umuman bozor iqtisodiyoti uchun katta yo'qotishlarga aylanadigan hollarda qo'llanilsa, to'liq oqlanadi. Ma'muriy usullardan foydalanish samarali bo'lgan va bozor mexanizmiga zid bo'lmagan sohalar mavjud. Birinchidan, qattiq davlat nazorati monopol bozorlari. Ikkinchidan, tashqi omillarni tartibga solish va ularning atrof -muhit uchun oqibatlari. Bu sohada iqtisodiy regulyatorlar etarli emas va samarasiz, chunki agar ko'l yoki o'rmon vayron bo'lsa, hech qanday moliyaviy sanktsiyalar ularni jonlantirmaydi. Ma'muriy chora -tadbirlar zarur: milliy resurslarning bir qismini saqlash, ularni tijorat maqsadlarida ekspluatatsiya qilish bundan mustasno, ishlab chiqarish faoliyatining ayrim turlari qabul qilinishi mumkin bo'lmagan tabiatni 31 muhofaza qilish zonalarini ajratish, ekologik zararli texnologiyalardan foydalanishni to'g'ridan -to'g'ri taqiqlash. Uchinchidan, aholining ekologik xavfsiz hayotini kafolatlaydigan ekologik standartlarni ishlab chiqish, milliy standartlar va boshqalar, shuningdek ularning bajarilishini nazorat qilish. To'rtinchidan, aholi farovonligining ruxsat etilgan minimal parametrlarini kafolatlangan eng kam ish haqi, ishsizlik nafaqasi va boshqalarni aniqlash va saqlash. Beshinchidan, jahon iqtisodiyotida milliy manfaatlarni himoya qilish, masalan, eksportni litsenziyalash yoki kapital importini davlat nazorati. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda ma'muriy usullar uzoq vaqtdan beri iqtisodiy mexanizmning ajralmas qismiga aylangan va ularni boshqa narsa bilan almashtirish vazifasi hech qaerda qo'yilmagan. Jahon va mahalliy amaliyot shuni ko'rsatadiki, ma'muriyat iqtisodiy asosga ega bo'lmaganida xavfli hisoblanadi. Buni umuman rad etish - zamonaviy bozor iqtisodiyotining tuzilishini aniq tasavvur qilmaslikdir. Jahon iqtisodiy amaliyoti tartibga solishning turli usullarining ko'plab kombinatsiyalarini bilsa -da, ularning ichki tuzilishi, qoida tariqasida, o'zgarishsiz qolmoqda. Ba'zi usullar (ham iqtisodiy, ham ma'muriy) iqtisodiyotda qo'llab -quvvatlovchi tuzilma rolini bajaradi, belgilangan maqsadlarga erishishga qaratilgan, boshqalari amortizatorlar vazifasini bajaradi. Ular iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish muqarrar ravishda kuzatiladigan salbiy ta'sirlarni yumshatish uchun mo'ljallangan. 32 XULOSA Xulosa o`rnida shunday tarifni keltirish munkun. Davlat bosh islohatchi.Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish - jamiyat a’zolarining ehtiyojlarini qondirish darajasini oshirish uchun cheklangan ishlab chiqarish resurslaridan yanada samarali foydalanishni ta’minlovchi, umumiy iqtisodiy muvozanatga erishishga yo’naltirilgan, ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish bo’yicha davlaatning faoliyati. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning maqsadi – iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, mavjud tuzumni mamlakat ichida va xalqaro maydonda mustahkamlash hamda uni oz’garib turuvchi sharoitga moslashtirish hisoblanadi. Davlat tomonidan tartibga solish - iqtisodiyotni rivojlantirishning ob'ektiv zaruriyati. Boz ustiga, davlat tomonidan tartibga solish darajasi bozor munosabatlarining rivojlanish darajasiga bog'liq. Qanday bo'lmasin, har qanday mamlakatda, har qanday ijtimoiy-siyosiy va sotsial- iqtisodiy tizim iqtisodiyot u yoki bu darajada davlat tomonidan davlat organlari timsolida tartibga solinadi. Davlat iqtisodiyotga qonuniy cheklovlar, soliq tizimi, majburiy to'lovlar va ajratmalar, davlat investitsiyalari, subsidiyalar, imtiyozlar, kredit berish, davlat ijtimoiy -iqtisodiy dasturlarini amalga oshirish orqali ta'sir ko'rsatadi. Xavfsizlik iqtisodiy o'sish ko'p jihatdan mamlakat iqtisodiy rivojlanishining barcha jabhalariga hukumat ta'sirining sifati bilan belgilanadi. Iqtisodiy o'sish iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning eng muhim va aniqlovchi ob'ektiga aylanmoqda, davlatning iqtisodiy o'sishni ta'minlashning murakkab va ko'p sonli vazifalarini hal qilishdagi faolligini sezilarli darajada oshirish va Rossiya iqtisodiyotining mavjud o'sish salohiyatini ro'yobga chiqarishga yo'naltirish kerak. Bozor sharoitida davlat oldida qiyin vazifa turibdi: bir tomondan, iqtisodiy dastaklar yordamida uning faoliyatini qo'llab -quvvatlashi va osonlashtirishi kerak. bozor tizimi va boshqa tomondan, bu tizimni keraksiz ta'sir bilan yo'q qilmang.Iqtisodiy o'sishni kamaytirish orqali davlatdan jiddiy yordam olishi mumkin soliq yuki yoki davlat xarajatlarining ko'payishi. ikkinchisiga davlat daromadlarining etarlicha yuqori darajasi natijasida erishish mumkin. Soliq 33 ma'muriyati darajasini bir vaqtning o'zida oshirish bilan soliq stavkalarini pasaytirish orqali davlat daromadlarini ko'paytirish muammosini hal qilish. To'lanishi lozim bo'lgan soliqlar imkon qadar byudjetga tushishini ta'minlash kerak. Soliq tizimi moslashuvchan va dinamik bo'lishi kerak. U bozorda paydo bo'ladigan turli yangiliklarga imkon qadar tezroq moslashishga tayyor bo'lishi kerak. Bunday harakatchanlikka erishishning asosiy to'sig'i soliq jarayonini qonuniy qo'llab quvvatlash jarayonidir. 34 ASOSIY ADABIYOTLAR: 1. “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni. 2. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b. 3. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 104 b. 4. Djumayev Z.A. Makroiqtisodiyot. O‘quv qo‘llanma.- T.: «Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi», 2018. - 300 bet. 5. N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 9 th edition. Harvard University. NY.: Worth Publishers, 2016 6. Миропольского Д.Ю., Бродский Т.Г., Макроэкономика. Учебник для вузов. – СПб.: Питер, 2018. – 368 с. 7. Носова С. Микроэкономика. Макроэкономика. Учебник. – М.: Кнорус, 2014, – 468 с. 8. Золотарчук В.В. Макроэкономика: Учебник. - М.: ИНФРА-М, 2015. - 537 с. 9. Гусейнов Р.М., Семенихина В.А. Макроэкономика. Учебное пособие. - М.: 2014. – 254 с. Qo`shimcha adabiyotlar: 1. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 56 b. 2. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 48 b. 3. Абакумова О.Г. Макроэкономика: конспект лекций. М.: Приор, 2010г. 35 4. Ахmedov D.Q. Ishmuhammedov А.E., Jumayev Q.Х., Djumayev Z.А. Makroiqtisodiyot. O‘quv qo‘llanma. T.: “O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasining Adabiyot jamg‘armasi nashriyot”, 2004 y.-240 bet. 5. Вечканов Г.С., ВечкановаГ.Р. Макроэкономика; Учебник для вузов, веизд., дополненное.-СПб.: Питер, 2010.- 350 с. 6. Dornbush R. "Macroeconomics" - Boston. Mcgraw-Hill, 2001.,- 574p. 7. Ishmuhamedov A.E., Djumayev Z.A., Jumaev Q.X. Makroiqtisodiyot. O`quv qo‘llanma. T.: “O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasining Adabiyot jamg‘armasi nashriyot”,2005. -192 bet. Elektron manbalar: 1. www. soliq.uz – O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi sayti. 2. www.cbu.uz - O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki. 3. www.webofscience.com – Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi. 4. www.sciencedirect.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi. 5. www.ziyonet.uz 6. www.arxiv.uz 7. www.aim.uz 8. www.5 baho.uz 36