O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI “TASDIQLAYMAN” GuLDU o‘quv ishlari prorektori ______________ F. Sharipov »____» _________2020-yil HOZIRGI O‘ZBEK ADABIY TILI fanining ISHCHI O‘QUV DASTURI (2-kursning 3-4 semestri uchun) Umumiy soat -68+210 Shu jumladan: Ma’ruza mashg‘ulot - 10+26 Amaliy mashg‘ulot - 12+38 Seminar mashg‘uloti - 12+38 Mustaqil ta’lim - 34+104 GULISTON – 2020 1 Fanning ishchi o‘quv dasturi o‘quv, ishchi o‘quv reja va o‘quv dasturiga muvofiq ishlab chiqildi. Tuzuvchilar: J. Abdullayev G. Dushayeva - “O‘zbek tilshunosligi” kafedrasi mudiri, filologiya fanlari nomzodi “O‘zbek tilshunosligi” kafedrasi o‘qituvchisi - “O‘zbek tilshunosligi” kafedrasi dotsenti, filologiya fanlari nomzodi - Taqrizchi: F. Sharipov Fanning ishchi o‘quv dasturi “O‘zbek tilshunosligi” kafedrasining 2020 yil “_____” _________ dagi ___ - sonli majlisida ko‘rib chiqilib, fakultet kengashida ko‘rib chiqish uchun tavsiya qilindi. Kafedra mudiri: J. Abdullayev Fanning ishchi o‘quv dasturi Filologiya fakulteti kengashining 2020 yil ______ dagi “_____” - sonli majlisida tasdiqlandi. Fakultet kengashi raisi: “______” dots. M. Mamatqulov Fanning ishchi o‘quv dasturi GulDU O‘UKning 2020-yil “___”-______ dagi __-sonli bayonnomasi bilan tasdiqlangan. O‘quv-uslubiy bo‘lim boshlig‘i: I.Xudoyberdiyev 2 Kirish O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning “Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universitetini tashkil etish to‘g‘risida”gi farmoni, “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun hamda “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”dan, shuningdek, “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” asaridan kelib chiqqan holda talabalarda “Hozirgi o‘zbek tili” fanining predmeti, vazifalarini yoritish, fan doirasida o‘rganiladigan asosiy masalalarning mazmun mundarijasini belgilash, “Hozirgi o‘zbek tili” filologiya mutaxassisligi uchun asosiy poydevor fan ekanligini asoslash. Kurs “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” (HO‘AT) fanining ilk bo‘limi bo‘lganligi sababli, avvalo, HO‘AT haqida umumiy tushuncha, o‘zbek tilining tarixiy bosqichlari, til, lison va nutq munosabati, unli va undosh fonemalar paradigmasi, urg‘u, bo‘g‘in, talaffuz va imlo, grafika, morfemika, so‘z yasalishi, morfologiya, sintaksis kabi masalalar haqidagi fan ekanligi. Fanning asosiy maqsad va vazifalari “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” fani o‘zbek filologiyasi mutaxassisliklar uchun asosiy poydevor fanlardan hisoblanadi. “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” fanini o‘qitishdan maqsad Davlat Ta’lim Standartlari asosida bo‘lg‘usi filologlarga o‘zbek tilining fonetik qurilishi, fonetik qonuniyatlari, lug‘at tarkibi, leksiksemantik guruhlari, lug‘atchilik masalasi, morfemik qurilishi, so‘z yasalishi tizimi, so‘z turkumlari, sintaktik qurilishi (so‘z birikmasi, sodda gap, qo‘shma gap va matn sintaksisi) muammolari yuzasidan izchil ilmiy–nazariy ma’lumot berishdan, immanent imkoniyat sifatida ularning ongida joylashgan ifoda vositalarini yetkazishdan iborat. Fan bo‘yicha talabalarning bilim, ko‘nikma va malakasiga qo‘yiladigan talablar Hozirgi o‘zbek adabiy tili o‘quv fanini o‘zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida bakalavr: o‘zbek tilshunosligi sohasidagi asosiy muammolarni tushunishi; o‘z ixtisosligi doirasida muayyan tadqiqot sohasining ob’ektlari va jarayonlariga nisbatan shaxsiy ilmiy filologik munosabatlar; hozirgi o‘zbek tili muammolari va ularni hal qilish yo‘llari haqida tasavvurga ega bo‘lishi; hozirgi o‘zbek tili fanining tushunchaviy apparati; hozirgi o‘zbek tili fanining metod va usullari; hozirgi o‘zbek tili fanining ilmiy-tadqiq mavzularini bilishi va ulardan foydalana olishi; badiiy-lisoniy tahlil etish; o‘zbek tili va shevalari namunalarini yozib olish, to‘plash va nashrga tayyorlash; Fanning o‘quv rejadagi boshqa fanlar bilan bog‘liqligi va uslubiy jihatdan uzviyketmaketligi Mazkur fan oliy ta’limning bakalavriat bosqichi filologiya yo‘nalishida o‘qitilayotgan “Tilshunoslikka kirish”, “Qadimgi turkiy til”, “O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi”, “O‘zbek dialektologiyasi”, “Umumiy tilshunoslik”, “Kompyuter tilshunosligi” “Ona tili o‘qitish metodikasi”, “Nutq madaniyati va uslubiyati asoslari”, “Tilshunoslik va tabiiy fanlar”, “Sotsiolingvistika” fanlari bilan, shuningdek, magistratura bosqichidagi “Amaliy tilshunoslik”, “Matn tilshunosligi”, “O‘zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari”, “Psixolingvistika”, “Areal tilshunoslik”, “Struktural tilshunoslik” kabi fanlar bilan uzviy bog‘liqligi. Fanning ishlab chiqarishdagi o‘rni Talabalarda o‘zbek tilshunosligi fani bo‘yicha o‘rta va o‘rta maxsus ta’lim muasssalarida olgan bilimlarini chuqurlashtirish, kengaytirish; tilshunoslik, xususan, o‘zbek tilshunosligida qo‘llanilayotgan atamalarni o‘zlashtirish, Hozirgi o‘zbek tili fanining nazariy masalalarini yoritish; substansial (zotiy) yo‘nalish muammolari ustida ishlash va kognitiv hamda paradigmatik lingvistika masalalarini chuqur o‘rganishga da’vat etib, mukammal bilimli mutaxassis tayyorlash hozirda muhim ahamiyatga ega. 3 Fanni o‘qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalar “Hozirgi o‘zbek tili” fanini o‘qitishda mavzularning xarakteri va murakkablik darajasidan kelib chiqib o‘qitishning an’anaviy (ma’ruza, amaliy mashg‘ulot, seminar, kollekvium, shuningdek, ko‘rgazmali qurollardan) va noan’anaviy (aqliy hujum, komandada o‘qitish, arralash va turli xil didaktik o‘yinlardan), shuningdek, zamonaviy axborot texnologiyalaridan - kompyuter, elektron darsliklar, elektron lug‘atlar va internet materiallaridan, multimediya imkoniyatlaridan unumli foydalaniladi. Ma’lumki, har qanday tilni o‘qitishda bo‘lganidek, bu fanni o‘qitishda ham lug‘atlar (izohli lug‘atlar, elektron lug‘atlar, lingvistik lug‘atlar va h.k.lar)dan keng foydalaniladi. III. Asosiy nazariy qism (ma’ruza mashg‘ulotlari) 1-mavzu. Ot so‘z turkumi Ot va uning o‘rganilish tarixi. Otning mustaqil so‘z turkumi sifatidagi umumiy grammatik xususiyatlari. Otning umumiy grammatik ma’nosi. Otning lug‘aviy-grammatik guruhlari. Otning tasniflovchi kategoriyasi. Son kategoriyasi va uning shakllari. Son kategoriyasi va shakllarining umumiy grammatik ma’nosi. Son kategoriyasi umumiy grammatik ma’nosining nutqiy voqelanishida lisoniy va nolisoniy omillar munosabati.Otning nokategorial shakllari. 2-mavzu. Sifat so‘z turkumi Sifat va uning o‘rganilish tarixi. Sifatning mustaqil so‘z turkumi sifatidagi umumiy grammatik xususiyatlari. Sifatning lug‘aviy-grammatik guruhlari. Asliy va nisbiy sifatlar. Daraja sifatning tasniflovchi kategoriyasi sifatida. Daraja kategoriyasi umumiy grammatik ma’nosining nutqiy voqelanishida lisoniy va nolisoniy omillarning uyg‘unlashuvi.Sifatning nokategorial shakllari: kuchaytirma va ozaytirma shakllari. 3-mavzu. Son so‘z turkumi Son va uning o‘rganilish tarixi. Sonning mustaqil so‘z turkumi sifatidagi umumiy grammatik xususiyatlari. Sonning lug‘aviy-grammatik guruhlari va tasniflanishi. Son grammatik shakllarining lug‘aviy ma’noga ta’sir qilish imkoniyatlari. Son shakllari umumiy grammatik ma’nosining nutqiy voqelanishida lisoniy va nolisoniy omillarning uyg‘unlashuvi. Numerativlar. Numerativli birikuvlarning qoliplari. 4-mavzu. Ravish so‘z turkumi Ravish va uning o‘rganilish tarixi. Ravishning mustaqil so‘z turkumi sifatidagi o‘ziga xos grammatik xususiyatlari. O‘zgarmaslik ravishning grammatik belgisi sifatida. Ravishning lug‘aviy-grammatik guruhlari. 5-mavzu. Taqlid so‘zlar Taqlid so‘zlar, ularning o‘rganilishi. Taqlidning mustaqil so‘z turkumi sifatidagi o‘ziga xos grammatik xususiyatlari. O‘zgarmaslik taqlidning grammatik belgisi sifatida. Taqlidning lug‘aviy-grammatik guruhlari. 6-mavzu. Olmosh so‘z turkumi Olmosh va uning o‘rganilish tarixi. Olmoshning o‘ziga xos ishoraviy (deyktik) tabiati, mustaqil so‘z turkumi sifatidagi o‘ziga xos grammatik xususiyatlari. Olmoshlarning matndagi o‘rni. Sintaktik imkoniyatlari. 7-mavzu. Sintaktik shakl hosil qiluvchi kategoriyalar Sintaktik shakl hosil qiluvchi kategoriyalar va ularning turlari: egalik, kelishik va kesimlik kategoriyasi. Ularning umumturkumiy va sintaktik vazifa uchun xoslangan kategoriyalar ekanligi. Egalik kategoriyasi va uning shakllari paradigmasi. Egalik kategoriyasi va shakllarining umumiy grammatik ma’nosi. Egalik kategoriyasining turli mustaqil so‘z turkumlarida qo‘llanish xususiyatlari. Egalik kategoriyasi umumiy grammatik ma’nosining nutqiy voqelanishida lisoniy va nolisoniy omillar hamkorligi.Kelishik kategoriyasi va uning shakllari paradigmasi. Kelishik kategoriyasi va shakllarining umumiy grammatik ma’nosi. Kelishik kategoriyasining turli mustaqil so‘z turkumlarida qo‘llanish xususiyatlari. Kelishik kategoriyasi umumiy grammatik ma’nosining nutqiy voqelanishida lisoniy va nolisoniy omillar hamkorligi. 8-mavzu. Kesimlik kategoriyasi Kesimlik kategoriyasi murakkab kategoriya sifatida. Kesimlik kategoriyasining tarkibi (shaxs-son, zamon, tasdiqG‘inkor, modallik kategoriyalari), uning shakllari paradigmasi. Shaxs4 son kategoriyasi va shakllarining umumiy grammatik ma’nolari. Zamon kategoriyasi va shakllarining umumiy grammatik ma’nolari. Tasdiq-inkor kategoriyasi va shakllarining umumiy grammatik ma’nolari. Kesimlik kategoriyasi va shakllarining umumiy grammatik ma’nosi. Kesimlik kategoriyasining turli mustaqil so‘z turkumlarida qo‘llanish xususiyatlari. Kesimlik kategoriyasi umumiy grammatik ma’nosining nutqiy voqelanishida lisoniy va nolisoniy omillar hamkorligi. Bog‘lama. 9-mavzu. Hozirgi o‘zbek tilida yordamchi so‘zlar Yordamchi so‘zlar va ularning turlari: ko‘makchi, bog‘lovchi, yuklama. Ko‘makchi, uning o‘rganilish tarixi, xususiyatlari, tiplari va turlari. Ko‘makchi lisoniy imkoniyatlarining nutqiy voqelanishi, unda lisoniy va nolisoniy omillar hamkorligi. Bog‘lovchi, uning o‘rganilish tarixi, xususiyatlari, tiplari va turlari. Bog‘lovchi lisoniy imkoniyatlarining nutqiy voqelanishi, unda lisoniy va nolisoniy omillar munosabati. Yuklama, uning o‘rganilish tarixi, xususiyatlari, tiplari va turlari. Yuklama lisoniy imkoniyatlarining nutqiy voqelanishi, unda lisoniy va nolisoniy omillar uyg‘unligi. 10mavzu. Hozirgi o‘zbek tilida so‘z-gaplar So‘z-gaplar, ularning o‘rganilish tarixi, xususiyatlari, tiplari va turlari. So‘z-gaplar lisoniy imkoniyatlarining nutqiy voqelanishi, unda lisoniy va nolisoniy omillar munosabati. Ma’ruza mavzularining soatlarda taqsimoti Amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etish bo‘yicha ko‘rsatma va tavsiyalar Amaliy mashg‘ulot talabalarni “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” faniga doir ma’lumotlar bilan mustaqil tanishishga, ularni adabiy asarni tanqidiy jihatdan tahlil va talqin qilishga yo‘naltiradi. Talabalar to‘plagan bilimlarini dars vaqtida munozara yoki ma’ruza ko‘rinishida himoya qiladi. Amaliy mashg‘ulotlarda talabalar “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” fanining o‘ziga xos nazariy xususiyatlariga doir ilmiy masalalarni amaliy jihatlardan o‘rganishadi. Seminar mashg‘ulotlarni tashkil etish bo‘yicha ko‘rsatma va tavsiyalar Seminar mashg‘ulotlari talabalarni “Hozirgi o‘zbek adabiy tili”ga oid ma’lumotlar bilan mustaqil tanishishga, ularni tanqidiy nuqtai nazaridan tahlil va talqin etishga yo‘naltiradi. Talabalar egallagan bilimlarini dars chog‘ida munozara yoki ma’ruza shaklida himoya qiladi. Seminar mashg‘ulotlarida talabalar “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” ning ilmiy muammolari to‘g‘risida amaliy ko‘nikma va malaka hosil qilishadi. Asosiy qism (2- kurs, 3-semestr) Umumiy soat - 160 Shu jumladan: Ma’ruza mashg‘ulot - 10 Amaliy mashg‘ulot - 12 Seminar mashg‘uloti - 12 Mustaqil ta’lim - 90 Ma’ruza mavzulari soatlarda taqsimoti № Ma’ruza mavzulari Soat 1 2 3 4 5 Ot va uning umumiy grammatik xususiyatlari Sifat va uning umumiy grammatik xususiyatlari Son va uning umumiy grammatik xususiyatlari. Ravish va uning umumiy grammatik xususiyatlari Taqlid so‘zlarning umumiy grammatik xususiyatlari Olmosh va uning umumiy grammatik xususiyatlari. Sintaktik shakl hosil qiluvchi kategoriyalar va ularning turlari. Kesimlik kategoriyasi. Hozirgi o‘zbek tilida yordamchi so‘zlar Hozirgi o‘zbek tilida so‘z-gaplar. Jami 2 2 2 2 2 10 Amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etish bo‘yicha ko‘rsatma va tavsiyalar 5 Amaliy mashg‘ulot darslari morfemik va morfonologik tahlil, tushuntirish jarayonini ko‘rgazmali qurollar, kompyuter ishlanmalari va maxsus tayyorlangan kartochkalar asosida olib borilishi tavsiya etiladi. Amaliy mashg‘ulot mavzularining soatlarda taqsimoti № Amaliy mashg‘ulot mavzulari Soat vaqti 3-semestr 1. Otlarning lug‘aviy-grammatik turlari va lug‘aviy shakllari 2 bo‘yicha mashq. Ot tahlili. 2. Sifatning lug‘aviy-grammatik turlari va lug‘aviy shakllari bo‘yicha mashq. Sifat tahlili. Sonning lug‘aviy-grammatik turlari va lug‘aviy shakllari bo‘yicha mashq. Son tahlili. 2 Ravish, lug‘aviy-grammatik turlari va lug‘aviy shakllari bo‘yicha mashq. Ravish tahlili 3. Taqlid, lug‘aviy-grammatik turlari va lug‘aviy shakllari bo‘yicha mashq. Taqlid tahlili. Olmosh, lug‘aviy-grammatik 2 turlari va lug‘aviy shakllari bo‘yicha mashq. Olmosh tahlili 4. Sintaktik kategoriyalar bo‘yicha mashq 2 5. Yordamchi so‘zlar bo‘yicha mashq. Yordamchi so‘zlar 2 tahlili. Yordamchi so‘zlar tahlili. 6. Kompleks morfologik tahlil. 2 Jami 12 Seminar mashg‘ulotlarni tashkil etish bo‘yicha ko‘rsatma va tavsiyalar Seminar mashg‘ulot darslari savol-javob, tahlil, tushuntirish jarayonining ko‘rgazmali qurollar, kompyuter ishlanmalari va maxsus tayyorlangan kartochkalar asosida olib borilishi tavsiya qilinadi. № Seminar mashg‘ulot mavzulari Soat 1. 2. 3. 4. 5. 6. Ot, uning grammatik xususiyatlari. Otning tasniflovchi kategoriyalari. Sifat, uning grammatik xususiyatlari va tasniflovchi kategoriyalari. Son, uning grammatik xususiyatlari va tasniflovchi kategoriyalari Ravish va uning grammatik xususiyatlari. Taqlid va uning grammatik xususiyatlari. Olmosh va uning grammatik xususiyatlari O‘zbek tilida sintaktik shakl hosil qiluvchi kategoriyalar. Kelishik kategoriyasi, uning umumiy grammatik ma’nosi va shakllari paradigmasi. O‘zbek tilida so‘z-gaplar Yordamchi so‘zlar. Yordamchi so‘zlar: tizimi, turlari va substantsial-grammatik xususiyatlari. Jami 2 2 2 2 2 2 12 Asosiy qism (2- kurs, 4-semestr sintaksis bo‘limi) - 210 Umumiy soat Shu jumladan: Ma’ruza mashg‘ulot - 26 Seminar mashg‘uloti - 38 Amaliy mashg‘ulot - 38 Mustaqil ta’lim - 104 6 № 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. Ma’ruza mavzularining soatlarda taqsimoti Ma’ruza mavzulari Soat Asosiy sintaktik birliklar.Sintaksis va uning o‘rganish rredmeti. O‘zbek tilshunosligida sintaktik nazariyalar va ularning tahlili usullari.Sintaktik birliklar: so‘z birikmasi va gap.O‘zbek tilida lisoniy sintaktik qolip va uning turlari: so‘z birikmasi qoliplari va gap qoliplari, va ularning xususiyatlari So‘z birikmasi sintaksisi.So‘z birikmasining o‘rganilishi.Erkin birikmalar va ularning turlari.So‘z birikmasi va uning xususiyatlari:tarkibi, tiplari,turlari, yondosh hodisalarga munosabati.So‘z birikmasi lisoniy sintaktik qolipning nutqiy voqelanishi,unda lisoniy va nolisoniy omillar munosabati. O‘zbek tilida soda gapning o‘rganilishi.Sodda gap tasnifi masalasi.Sodda gapning lisoniy va nutqiy xususiyatlari. Sodda gap qolipi va uning turlari. Gap bo‘laklari nazariyasi.Gapning grammatik birliklari. Bosh va ikkinchi darajali birliklari.Gapning kommunikativ va aktual bo‘linishi. Tema va rema tushunchasi. Sodda gapga markazqurshov tamoyili asosida yondashuv. Markaz va uning qurshovlari. Gapning sintaktik tuzilishi.Gap markazi.Gap va so‘z kengaytiruvchilari. So‘z va gap kehgaytiruvchilar. Gap bo‘laklari. Gap bo‘laklarida darajalanish. Kesim-ega-hol-to‘ldiruvchi-aniqlovchi). Kesim va o‘zbek tilshunosligida tadqiqi. Kesim-gap markazi va uning uyushtiruvchisi. Kesimning turlari:mustaqil va nomustaqil kesim, sodda va murakkab kesim. Fe’l kesim va ism kesim. Fe’l kesim va kesimlik kategoriyasining voqelanishi imkoniyatlari kengligi.Fe’l kesimning tuzilishi turlariva korinishi.Ism kesim va kesimlik kategoriyasining voqelanish xususiystlari. Fe’l kesimning tuzulish turlari va ko‘rinishlari. 2 Ega va o‘zbek tilshunosligidagi tadqiqi. Eganing gap qurilishidagi o‘rni. Ega va egasiz gaplar. Eganing ifodalanishi. Hol va uning o‘zbek tilshunosligidagi tadqiqi.Holning gap qurilishidagi o‘rni, ma’noviy turlari va tuzilishi. To‘ldiruvchi va uning o‘zbek tilshunosligi tadqiqi.To‘ldiruvchilarning turlari. Aniqlovchi va unig o‘zbek tilshunosligidagi tadqiqi.Aniqlovchining gap qurilishidagi o‘rni, ifodalanishi. Aniqlovchining turlari. Sodda gapning murakkablashuvi va uning o‘zbek tilshunosligida tadqiqi.Murakkablashgan sodda gap sintaksisi. Sodda gapni murakkablashtiruvchi vositalar. Ajratilgan bo‘laklar, uyushiq bo‘laklar. Murakkablashgan sodda gapning lisoniy sintaktik qolipi. Murakkab gap sintaksisi. Undalma, kirish va kiritmalar. Murakkab gapning lisoniy sintaktik qolipi. Uyushgan gap sintaksisi.Uyushgan gap, uning soda va qo‘shma gap oralig‘ida tutgan o‘rni. Uyushgan gapning lisoniy sintaktik qolipi, turlari, nutqiy voqelanishi,unda lisoniy va nolisoniy omillar munosabati. Qo‘shma gap sintaksisi. Qo‘shma gap va tilshunosligidagi tadqiqi.Qo‘shma gap tasnifi masalasi. Qo‘shma gapning qurilishiga ko‘ra turlari:teng munosabatli, tobe munosabatli qo‘shma gaplar. Qo‘shma gaplarning tarkibidagi bog‘lovchi vositalarga ko‘ra turlari: faqat ohang vositasida, yuklamalar vositasida,teng bog‘lovchilar vositasida, ergashtiruvchi bog‘lovchilar vositasida, nisbiy so‘zlar vositasida bog‘langan qo‘shma gap. 2 Murakkab qo‘shma gap. Murakkab qo‘shma gap sintaksisi.Murakkab qo‘shma gaplarda sintaktik aloqaturlari. Qo‘shma gap lisoniy imkoniyatlarining nutqiy voqelanishi, unda lisoniy va nolisoniy omillar munosabati. 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 7 O‘zga gapli qurilmalar, ularning turlari, lisoniy xususiyatlari, nutqiy voqelanishi, unda lisoniy va nolisoniy omillar hamkorligi. 13. Murakkab sintaktik butunlik va punktuatsiya. O‘zbek tili punktuatsiyasi asoslari.Murakkab sintaktik butunlik va punktuatsiya. Murakkab sintaktik butunlik tushunchasi. Murakkab sintaktik butunlik tarkibiy qismlarini bog‘lovchi vositalar.Olmosh, so‘z – gaplarning murakkab sintaktik butunlikdagi o‘rni. Murakkab sintaktik butunlik va mikrotekst. Murakkab sintaktik butunlik va abzats. Murakkab sintaktik butunlik va punktuatsiya. Jami: Amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etish bo‘yicha ko‘rsatma va tavsiyalar Amaliy mashg‘ulot darslari savol-javob, tahlil, tushuntirish jarayonining ko‘rgazmali qurollar, kompyuter ishlanmalari va maxsus tayyorlangan kartochkalar asosida olib borilishi tavsiya qilinadi № Amaliy mavzulari 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10. 2 26 Soat Asosiy sintaktik birliklar.Sintaksis va uning o‘rganish rredmeti. O‘zbek tilshunosligida sintaktik nazariyalar va ularning tahlili usullari.Sintaktik birliklar: so‘z birikmasi va gap.O‘zbek tilida lisoniy sintaktik qolip va uning turlari: so‘z birikmasi qoliplari va gap qoliplari, va ularning xususiyatlari So‘z birikmasi sintaksisi.So‘z birikmasining o‘rganilishi.Erkin birikmalar va ularning turlari.So‘z birikmasi va uning xususiyatlari:tarkibi, tiplari,turlari, yondosh hodisalarga munosabati.So‘z birikmasi lisoniy sintaktik qolipning nutqiy voqelanishi,unda lisoniy va nolisoniy omillar munosabati. O‘zbek tilida soda gapning o‘rganilishi.Sodda gap tasnifi masalasi.Sodda gapning lisoniy va nutqiy xususiyatlari. Sodda gap qolipi va uning turlari. Gap bo‘laklari nazariyasi.Gapning grammatik birliklari. Bosh va ikkinchi darajali birliklari.Gapning kommunikativ va aktual bo‘linishi. Tema va rema tushunchasi. Sodda gapga markazqurshov tamoyili asosida yondashuv. Markaz va uning qurshovlari. Gapning sintaktik tuzilishi.Gap markazi.Gap va so‘z kengaytiruvchilari. So‘z va gap kehgaytiruvchilar. Gap bo‘laklari. Gap bo‘laklarida darajalanish. Kesim-ega-hol-to‘ldiruvchi-aniqlovchi). Kesim va o‘zbek tilshunosligida tadqiqi. Kesim-gap markazi va uning uyushtiruvchisi. Kesimning turlari:mustaqil va nomustaqil kesim, sodda va murakkab kesim. Fe’l kesim va ism kesim. Fe’l kesim va kesimlik kategoriyasining voqelanishi imkoniyatlari kengligi.Fe’l kesimning tuzilishi turlariva korinishi.Ism kesim va kesimlik kategoriyasining voqelanish xususiystlari. Fe’l kesimning tuzulish turlari va ko‘rinishlari. 4 Ega va o‘zbek tilshunosligidagi tadqiqi. Eganing gap qurilishidagi o‘rni. Ega va egasiz gaplar. Eganing ifodalanishi. Hol va uning o‘zbek tilshunosligidagi tadqiqi.Holning gap qurilishidagi o‘rni, ma’noviy turlari va tuzilishi. To‘ldiruvchi va uning o‘zbek tilshunosligi tadqiqi.To‘ldiruvchilarning turlari. Aniqlovchi va unig o‘zbek tilshunosligidagi tadqiqi.Aniqlovchining gap qurilishidagi o‘rni, ifodalanishi. Aniqlovchining turlari. Sodda gapning murakkablashuvi va uning o‘zbek tilshunosligida tadqiqi.Murakkablashgan sodda gap sintaksisi. Sodda gapni murakkablashtiruvchi vositalar. Ajratilgan bo‘laklar, uyushiq bo‘laklar. Murakkablashgan sodda gapning lisoniy sintaktik qolipi. Murakkab gap sintaksisi. Undalma, kirish va kiritmalar. Murakkab gapning lisoniy sintaktik qolipi. Uyushgan gap sintaksisi.Uyushgan gap, uning soda va qo‘shma gap oralig‘ida tutgan 2 4 2 2 2 2 2 2 4 8 o‘rni. Uyushgan gapning lisoniy sintaktik qolipi, turlari, nutqiy voqelanishi,unda lisoniy va nolisoniy omillar munosabati. 11. Qo‘shma gap sintaksisi. Qo‘shma gap va o‘zbek tilshunosligidagi tadqiqi.Qo‘shma 4 gap tasnifi masalasi. Qo‘shma gapning qurilishiga ko‘ra turlari:teng munosabatli, tobe munosabatli qo‘shma gaplar. Qo‘shma gaplarning tarkibidagi bog‘lovchi vositalarga ko‘ra turlari: faqat ohang vositasida, yuklamalar vositasida,teng bog‘lovchilar vositasida, ergashtiruvchi bog‘lovchilar vositasida, nisbiy so‘zlar vositasida bog‘langan qo‘shma gap. 12 Murakkab qo‘shma gap. Murakkab qo‘shma gap sintaksisi.Murakkab qo‘shma 4 gaplarda sintaktik aloqaturlari. Qo‘shma gap lisoniy imkoniyatlarining nutqiy voqelanishi, unda lisoniy va nolisoniy omillar munosabati. O‘zga gapli qurilmalar, ularning turlari, lisoniy xususiyatlari, nutqiy voqelanishi, unda lisoniy va nolisoniy omillar hamkorligi. 13. Murakkab sintaktik butunlik va punktuatsiya. O‘zbek tili punktuatsiyasi 4 asoslari.Murakkab sintaktik butunlik va punktuatsiya. Murakkab sintaktik butunlik tushunchasi. Murakkab sintaktik butunlik tarkibiy qismlarini bog‘lovchi vositalar.Olmosh, so‘z – gaplarning murakkab sintaktik butunlikdagi o‘rni. Murakkab sintaktik butunlik va mikrotekst. Murakkab sintaktik butunlik va abzats. Murakkab sintaktik butunlik va punktuatsiya. Jami 38 Seminar mashg‘ulotlarni tashkil etish bo‘yicha ko‘rsatma va tavsiyalar Amaliy mashg‘ulot darslari savol-javob, tahlil, tushuntirish jarayonining ko‘rgazmali qurollar, kompyuter ishlanmalari va maxsus tayyorlangan kartochkalar asosida olib borilishi tavsiya qilinadi № Seminar mashg‘ulot mavzulari Soat 1. 2. 3. 4. 5. 6. Asosiy sintaktik birliklar.Sintaksis va uning o‘rganish rredmeti. O‘zbek tilshunosligida sintaktik nazariyalar va ularning tahlili usullari.Sintaktik birliklar: so‘z birikmasi va gap.O‘zbek tilida lisoniy sintaktik qolip va uning turlari: so‘z birikmasi qoliplari va gap qoliplari, va ularning xususiyatlari So‘z birikmasi sintaksisi.So‘z birikmasining o‘rganilishi.Erkin birikmalar va ularning turlari.So‘z birikmasi va uning xususiyatlari:tarkibi, tiplari,turlari, yondosh hodisalarga munosabati.So‘z birikmasi lisoniy sintaktik qolipning nutqiy voqelanishi,unda lisoniy va nolisoniy omillar munosabati. O‘zbek tilida soda gapning o‘rganilishi.Sodda gap tasnifi masalasi.Sodda gapning lisoniy va nutqiy xususiyatlari. Sodda gap qolipi va uning turlari. Gap bo‘laklari nazariyasi.Gapning grammatik birliklari. Bosh va ikkinchi darajali birliklari.Gapning kommunikativ va aktual bo‘linishi. Tema va rema tushunchasi. Sodda gapga markaz-qurshov tamoyili asosida yondashuv. Markaz va uning qurshovlari. Gapning sintaktik tuzilishi.Gap markazi.Gap va so‘z kengaytiruvchilari. So‘z va gap kehgaytiruvchilar. Gap bo‘laklari. Gap bo‘laklarida darajalanish. Kesim-ega-hol-to‘ldiruvchi-aniqlovchi). Kesim va o‘zbek tilshunosligida tadqiqi. Kesim-gap markazi va uning uyushtiruvchisi. Kesimning turlari:mustaqil va nomustaqil kesim, sodda va murakkab kesim. Fe’l kesim va ism kesim. Fe’l kesim va kesimlik kategoriyasining voqelanishi imkoniyatlari kengligi.Fe’l kesimning tuzilishi turlariva korinishi.Ism kesim va kesimlik kategoriyasining voqelanish xususiystlari. Fe’l kesimning tuzulish turlari va ko‘rinishlari. Ega va o‘zbek tilshunosligidagi tadqiqi. Eganing gap qurilishidagi o‘rni. Ega va egasiz gaplar. Eganing ifodalanishi. Hol va uning o‘zbek tilshunosligidagi tadqiqi.Holning gap qurilishidagi o‘rni, 4 4 2 2 2 2 9 ma’noviy turlari va tuzilishi. To‘ldiruvchi va uning o‘zbek tilshunosligi tadqiqi.To‘ldiruvchilarning turlari. 2 Aniqlovchi va unig o‘zbek tilshunosligidagi tadqiqi.Aniqlovchining gap qurilishidagi o‘rni, ifodalanishi. Aniqlovchining turlari. 8. Sodda gapning murakkablashuvi va uning o‘zbek tilshunosligida 2 tadqiqi.Murakkablashgan sodda gap sintaksisi. Sodda gapni murakkablashtiruvchi vositalar. Ajratilgan bo‘laklar, uyushiq bo‘laklar. Murakkablashgan sodda gapning lisoniy sintaktik qolipi. 9. Murakkab gap sintaksisi. Undalma, kirish va kiritmalar. Murakkab gapning 2 lisoniy sintaktik qolipi. 10. Uyushgan gap sintaksisi.Uyushgan gap, uning soda va qo‘shma gap oralig‘ida 4 tutgan o‘rni. Uyushgan gapning lisoniy sintaktik qolipi, turlari, nutqiy voqelanishi,unda lisoniy va nolisoniy omillar munosabati. 11. Qo‘shma gap sintaksisi. Qo‘shma gap va o‘zbek tilshunosligidagi 4 tadqiqi.Qo‘shma gap tasnifi masalasi. Qo‘shma gapning qurilishiga ko‘ra turlari:teng munosabatli, tobe munosabatli qo‘shma gaplar. Qo‘shma gaplarning tarkibidagi bog‘lovchi vositalarga ko‘ra turlari: faqat ohang vositasida, yuklamalar vositasida,teng bog‘lovchilar vositasida, ergashtiruvchi bog‘lovchilar vositasida, nisbiy so‘zlar vositasida bog‘langan qo‘shma gap. 12. Murakkab qo‘shma gap. Murakkab qo‘shma gap sintaksisi.Murakkab qo‘shma 4 gaplarda sintaktik aloqaturlari. Qo‘shma gap lisoniy imkoniyatlarining nutqiy voqelanishi, unda lisoniy va nolisoniy omillar munosabati. O‘zga gapli qurilmalar, ularning turlari, lisoniy xususiyatlari, nutqiy voqelanishi, unda lisoniy va nolisoniy omillar hamkorligi. 13. Murakkab sintaktik butunlik va punktuatsiya. O‘zbek tili punktuatsiyasi 4 asoslari.Murakkab sintaktik butunlik va punktuatsiya. Murakkab sintaktik butunlik tushunchasi. Murakkab sintaktik butunlik tarkibiy qismlarini bog‘lovchi vositalar.Olmosh, so‘z – gaplarning murakkab sintaktik butunlikdagi o‘rni. Murakkab sintaktik butunlik va mikrotekst. Murakkab sintaktik butunlik va abzats. Murakkab sintaktik butunlik va punktuatsiya. Jami 38 Mustaqil ta’limni tashkil etish bo‘yicha ko‘rsatma va tavsiyalar mazmuni Morfologiya bahslari yuzasidan tavsiya etilgan adabiyotlarni mustaqil o‘rganish, konspektlashtirish, referatlar tuzish. Ayniqsa, mustaqil ravishda o‘rganilayotgan bahslarga taalluqli, dolzarb mavzularga bag‘ishlangan ilmiy-nazariy manbalarni axtarib topish, o‘zlashtirish, guruhlash va ularga munosabat bildirish. Masalan, R.Sayfullaeva va boshqalarning “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” (morfologiya, o‘quv qo‘llanma, T., 2010). Sh.Rahmatullaevning “Hozirgi adabiy o‘zbek tili” (“Universitet” nashriyoti, T., 2006) darsligi materiallarini, “O‘zbek tili grammatikasi” (1 jild, 1975-yil) ni qiyosiy o‘rganish va boshqalar. 7. Grammatika. 1-topshiriq.Grammatika,grammatik ma’no va grammatik shakl,ularning turlari, Grammatikaning grammatik kategoriya morfologiya va sintaksis masalalarini mustaqil ravishda darslik, o‘rganish ob’ektlari o‘quv qo‘llanmalari, ilmiy adabiyotlardan o‘rganib, konspekt qilish. 2-topshiriq Badiiy matndan bir parcha olib, undagi grammatik ma’no va grammatik shakllarni, grammatik kategoriyalarni tahlil qilish Morfologiya. So‘z 1-topshiriq.Mustaqil so‘z turkumlari: ot, sifat, son, olmosh, fe’l, ravishlarga xos turkum-lari. Ot. semantik- grammatik xususiyatlarga yozma javob bering. 2-topshiriq.Morfologiya va uning predmeti: grammatik ma’no, grammatik forma, grammatik kategoriya va ularning bir-biri bilan aloqadorligini misollar yordamida tushuntiring. 3-topshiriq. Matndagi so‘zlarni turkumlarga ajratib, yordamchi va alohida so‘zlar 10 Otning leksiksemantik, grammatik xususiyatlari. Sifat va uning leksik-semantik, grammatik xususiyatlari. (modal, undov, taqlid)ni leksik-grammatik jihatdan tahlil qiling. O‘zbekiston nomi bilan. Bepoyon mamlakatimiz xalqlari - qon-qon-dosh. Ular hamma erda, har bir ishda bir-birlariga hamkor, madad-kor. Hamyurtlarimizning bunyodkorlik ishlari bunga yorqin misol. 4-topshiriq. Otning modal shakllari, yasalishi, tuzilishiga ko‘ra turlari haqida ma’lumot bering. 1-topshiriq. Otning ma’no guruhlari tasnifi va misollari aks etgan chizma tayyorlang. 2-topshiriq. Otning kelishiklar bilan turlanishi aks etgan (unli va undosh bilan tugagan ikkita ot so‘zni turlang, so‘rog‘i, qo‘shimchasi, ma’nosi izohlangan bo‘lsin) jadval chizing. 1-topshiriq. Berilgan sifat so‘zlardan belgining ortiqligini, kamligini va o‘ta ortiqligini namunaga qarab hosil qiling va ularning ma’nosidagi farqni so‘zlab bering. Tayyor, uzun, cho‘ziq, yaqin, qiziq, silliq, tirik, toza, yangi, eski, teskari, dumaloq, ko‘k, qora, sariq, jigari, pakana. Na’muna: qizil - qip-qizil - qizg‘ish; qora - qoramtir - qop-qora; pakana - pakanagina pak-pakana. 2-topshiriq. Sifatlarni oddiy, qiyosiy, orttirma daraja shakllariga ajratib, ularning qaysi so‘z turkumi bilan bog‘lanib kelayotganini va gapda qanday bo‘lak vazifasida kelayotganini ayting. 1 .Qanoat toatdan yaxshiroq. 2. Eng katta boylik salomatlik. 3. Shirin so‘z - eng aziz tuhfa. 4 Yaxshilik - eng katta sahovat. 1-topshiriq.. Sonning ma’no turlariga oid jadval chizib,unga quyida yozilgan son so‘zlarni joylashtiring. Bitta, o‘nlab, ikkov, oltov, yigirmalab, etov, yuz, o‘nta, beshSon va uning olti, bir butun undan besh, ikki yarim, o‘n-o‘n besh, ikkalasi, o‘n to‘qqizta, o‘n ikki leksik-semantik, yarim, uch, uchlar, yuzlarcha, o‘ttiz, yuztacha, to‘rtta, oltmish, minglab, millionlarcha, grammatik besh-olti bola, uchta-to‘rttagina, to‘rtala, bittadan, uchtadan, o‘nta-o‘nta, nimchorak, xususiyatlari ikkidan bir. 2-topshiriq. Berilgan hisob so‘zlarni sonning qaysi ma’no turi bilan birikayotgani va hisob so‘zlarning ma’no guruhlarini aniqlang. Bir siqim tuproq, bir kaft un, bir hovuch suv, uch to‘rva bug‘doy, bir savat anor, bir qop yong‘oq, uch tuya mol, to‘rt toy paxta, ikki uy odam, uch vagon o‘g‘it, bir javon kitob, bir etak farzand. Olmosh va uning leksik-semantik, grammatik xususiyatlari 1-topshiriq. Boshqa turkumdagi so‘zlarni olmoshga ko‘chishi - pronominalizatsiya hodisasini aniqlang va izohlang. 1.Atrofda odam to‘plandi. Ba’zilar achinadi, ba’zilar - tomoshabin. (O.) 2.Aftidan, og‘ziga achchiq gap keldi-yu, dadasi oldida bu odamga bir narsa deyishdan o‘zini tiydi. (Sh.R.) 3.Bunda tole har narsadan mo‘l, To o‘lguncha shu o‘lkada qol. (H.O.) 4.Mening ikki onam bor: Ikkisi ham mehribon. Biri menga sut berdi, Biri esa shirin non. (U.) 2-topshiriq. Ifodalanmay qolgan olmoshni tiqlang. Bunda sizga nima yordam berganini tushuntiring. 1. Kiyintirsam seni bahorga, Yulduzlarni o‘rasam qorga... (H.O.) 2. Har kimki vafo qilsa, vafo topgusidir, Har kimki jafo qilsa, jafo topgusidir. 3. Ona tilim, sen borsan, shaksiz, Bulbul kuyin she’rga solaman, Sen yo‘qolgan 11 kun, shubhasiz, Men ham to‘ti bo‘lib qolaman. (A.O.) 4. Oh, mayin allalarga, Ilhomrez pallalarga, Mardonavor yallalarga, boy ekansan, Farg‘ona. Mavzu 1.Sintaksis. So‘z birikmai sintaksisi 4-semestr bo‘yicha mustaqil ish mavzulari soat 1-topshiriq.1. Sintaktik munosabatning qanday turlari bor? Ushbu savolga 6 yozma javob tayyorlang. 2. Sintaktik aloqa turlarining tarqalish doirasini aniqlang. 2-topshiriq.1. Qo‘shma gaplar va ularning turlarida sintaktik aloqaning qaysi turlari faoliyat ko‘rsatishini aniqlang va misollar yordamida bayon qiling.2. Kitobning varag‘i, osmondagi o‘rdaklar, Qodiriyning orzusi birikmalarini sintaktik aloqa va sintaktik munosabat turlari bo‘yicha tahlil qilib, fikrlaringizni daftaringizga qayd qiling. 3-topshiriq.1. So‘z birikmasi va unga o‘xshash hodisalarni o‘zaro qiyoslab, farqlarini tushuntiring. 2.So‘larning moslashuv, boshqaruv, bitishuv usulida bog‘lanishidan hosil bo‘lgan so‘z birikmalarida qatnashuvchi aloqa-munosabat shakllarini aniqlang va izohlang. 4-topshiriq.1. Bir bosh bo‘lakli 5 ta yoyiq sodda gap tuzib, ulardagi so‘z birikmalarini tuzilishiga ko‘ra turlarini aniqlang. 2. Abdulla Oripovning ona tiliga bag‘ishlangan bir she’rini so‘z birikmasining ifodalanishiga ko‘ra turlari bo‘yicha tahlil qiling. 2.Gap, gapning asosiy belgilari. Predikativlik.Gapning ma’no-vazifasiga ko‘ra turlari. 1-topshiriq..1.«Kesim va kesimlik kategoriyasi, ularning o‘zaro munosabati» 6 mavzusida mustaqil ilmiy axborot tayyorlang. 2-topshiriq..Quyidagi gapda modallik qanday usul va vositalar orqali ifodalangan ? Nahotki odamlar kezar darbadar ? 3-topshiriq .Quyidagi savollarga javob bering. 1.Intonatsiyaning nutqiy gapni shakllantirishdagi roli haqida gapiring. 2.Intonatsiya qaysi gaplarda predikativlikni ifodalovchi asosiy vositaga aylanadi? 3. Intonatsiyaning qanday tiplari bor? 4-topshiriq.Inkor, undov(his-hayajon) va so‘roq gaplarni hosil qiluvchi vositalarni ko‘rsating va izohlang. 3.Gapning tuzilishiga ko‘ra turlari 1-topshiriq. Borsam,yo‘q ekansiz. Bu tuzilishiga ko‘ra qanday gap? Shu tipdagi 6 beshta gap tuzing. 2-topshiriq. Gaplar tuzilishi jihatidan qanday me’zonlarga ko‘ra turlarga ajratilishi va shularga ko‘ra ularning turlari haqida ma’lumot bering. 3-topshiriq.1.Yoyiq va yig‘iq gaplarning turli ko‘rinishlarini ifodalang.2.Mustaqil holda 2 ta yoyiq ikki bosh bo‘lakli va 2 ta yoyiq bir bosh bo‘lakli gap tuzing. 1-topshiriq.1.Semantik-sintaktik bo‘lakning gap bo‘laklaridan farqi 6 nimada?1.Kesimning ega bilan munosabatini ko‘rsatuvchi vositalar haqida ma’lumot bering. 2-topshiriq. Quyidagi savollarga javob bering Gap bo‘laklarining turi qanday aniqlanadi? Gap bo‘laklari gapda tutgan mavqeiga ko‘ra qanday turlarga bo‘linadi? Gapda gap bo‘laklaridan boshqa yana qanday sintaktik shakllar qo‘llanadi? Nima uchun ular gap bo‘lagi hisoblanmaydi? Gap bo‘laklarining tuzilishiga ko‘ra turlari haqida gapiring. 6. Ega qanday til birliklari bilan ifodalanadi? 7. Ifodalagan hukm turlari bo‘yicha kesim qanday guruhlarga bo‘linadi? 10. Kesimning tuzilishi,ifodalanishiga ko‘ra qanday turlari bor? 3-topshiriq. Gapning grammatik asosi, bosh bo‘laklarning yangicha talqinlari, ularning an’anaviysidan farqlari haqida ma’lumot bering. 4.Gapning sintaktik tuzilishi. Gap bo‘laklari. Bosh bo‘laklar. 12 5.Ikkinchi darajali bo‘laklar va ularning turlari 6.O‘zbek tilida gap bo‘laklarining tartibi. Inversiya 1-topshiriq To‘ldiruvchining ma’nosi,so‘roqlari, turlari, vosita-lari, ifodalanishini misollar bilan ko‘rsatib bering. 2-topshiriq Aniqlovchining ma’nosi,so‘roqlari, turlari, ifodala-nishi va gapdagi o‘rnini misollar bilan ko‘rsatib bering. 3-topshiriq. Holning ma’nosi,so‘roqlari, turlari, vositalari, ifodalanishini misollar bilan ko‘rsatib bering. 4-topshiriq..Izohlovchilarning ma’no turlarini bayon qiling. 5-topshiriq. Ikkinchi darajali bo‘laklarning adabiyotlardagi yangicha talqinlari haqida gapiring. 1-topshiriq O‘zbek tilida gap bo‘laklari gapda odatda qanday, ular qanday tartibda joylashadi? 2-topshiriq Gap bo‘laklari odatdagi tartibining o‘zgarishi sabablari, buning gap bo‘laklari grammatik tabiatiga ta’siri haqida gapiring. 6 6 7.Gapning aktual-kommunikativ tuzilishi. 8.Murakkablashgan sodda gaplar 1-topshiriq. Gapning sintaktik tuzilishi va kommunikativ tuzilishi-tema-rematik 6 strukturasining farqlari haqida gapiring. 2-topshiriq. Tema va remaning o‘zaro munosabati, ularning bir-biriga o‘tishi haqida gapiring. 1-topshiriq. Sodda gaplarni murakkablashtiruvchi vositalar, ular-ning sintaktik 6 tabiatiga ko‘ra turlarini misollar yordamida ko‘rsatib bering. 2-topshiriq. Gap bo‘laklarining uyushishi, ajratilgan bo‘laklar, ularning vazifalari,turlari haqida ma’lumot bering. 3-topshiriq. Ravishdosh, sifatdosh, harakat nomili o‘ramlar orqali murakkablashga sodda gaplar haqida gapiring. 4-topshiriq. Undalma,krish,kiritma, ularning turlari va farqlari haqida ma’lumot bering. 9.Bir bosh bo‘lakli gaplar. So‘z-gaplar. 1-topshiriq. Atov gapning bosh bo‘lagi bosh kelishikdagi ot bilan 6 ifodalanishi ma’lum. Shundan kelib chiqib, an’anaviy grammatikada atov gaplar kesimsiz gaplar qatoriga kiritiladi. Hozirgi grammatikada esa u kesimli gap hisoblanadi: ot-kesimli gapning bir turi deyiladi. Qaysi fikr to‘g‘ri deb o‘ylaysiz? Fikringizni asoslashga harakat qiling. 2-topshiriq. Quyidagi gapni tuzilishiga ko‘ra tahlil qiling. Uning betinim harakat qilayotgan epchil qo‘llariga qaray-qaray, Sattorovning ko‘zlari tinib ketdi. 2.Bosh bo‘laklarning miqdoriga ko‘ra quyidagi gaplarni tahlil qiling. - Dada, aytgan ishlaringizni qilib bo‘ldik. - Barakalla. - Endi kanalga cho‘milishga borsak bo‘ladimi? - Mayli. 3-topshiriq. Bir bosh bo‘lakli gaplarning turlari va so‘z-gaplar va ularning turlari, bir bosh bo‘lakli va so‘z-gapning o‘zaro munosabati, farqlari haqida ma’lumot bering. 1-topshiriq Qo‘shma gap va uning asosiy belgilarini misollar yordasida ko‘rsatib 6 bering, uni sodda gapga qiyoslab tavsiflang. 2-topshiriq. Qo‘shma gapning qurilish materiali, qo‘shma gap qismlarini bog‘lovchi vositalar haqida ma’lumot bering. 3-topshiriq. Quyidagi gaplarni tuzilishiga ko‘ra tahlil qiling,grammatik asoslarining tarkibini ko‘rsating: Er-xotin bir-birlariga shunchalik o‘rganib ketishgan ediki, bir imo bilan Oybekning nima demoqchiligini Zarifaxonim bilib olardi Buvim xuddi shunaqa mahal ariq bo‘yida piyola yuvardi,barmog‘idagi uzugi piyolaga tekkanda chiq-chiq etib ovoz chiqazardi 10.Qo‘shma gap va uning asosiy belgilari. 13 1-topshiriq Bog‘langan qo‘shma gap va uning turlari haqida ma’lumot bering va bog‘langan qo‘shma gap qismlarini bog‘lovchi vositalarni aniqlab, turlarga ajrating, ularning qo‘llanish xususiyatlari haqida gapiring. 2-topshiriq. Quyidagi gapning turini, bog‘lovchi vositalarni belgilang, bosh bo‘laklarning tagiga chizing, ustiga nima bilan ifodalanganini yozib ko‘rsating. Mehnatsiz hayot o‘g‘irlikdir, san’atsiz hayot esa vaxshiylikdir. 12.Ergash gapli 1-topshiriq. Quyidagi ergash gapli qushma gaplarning turini aniqlang, ergash qo‘shma gaplar gap va bosh gaplarning tagiga tegishli chiziq chizing, sxemasini chizib va ularning ko‘rsating, bog‘lovchi vositalarni belgilang. Luqmoni Hakim o‘z o‘g‘liga dedi: turlari. ey o‘g‘lim, yalqovlik ko‘chasiga kirma, ko‘ngling tor bo‘lmasin, chunki kimda yalqovlik va besabrlik bo‘lsa, u hech qachon baxtga erisha olmaydi! («Jovidoni Hirad»). Er yuzida shunday yashashga urinki, topgan puling faqat to‘g‘rilik orqali kelgan bo‘lsin! (Abdibek Sheroziy). Halol mehnat bilan topilgan va xayrli ishlarga sarflangan boylikdan ko‘ra yaxshiroq boylik yo‘q! (Otalar so‘zi). G‘aflat uyqusidin uyg‘on, gar tilar bo‘lsang murod, kim etar maqsadg‘a, har kim bo‘lsa bedorroq (Bobur). Biz shunday lirik she’rlar, lirik qo‘shiqlar yarataylikki, ular mehnatkash ommaning ichiga kirib ketsin. 2-topshiriq. Ergash gapli qo‘shma gaplar va ko‘chirma gapli qo‘shma gap munosabati haqida ma’lumot bering. 3-topshiriq. Ergash gaplarning sintaktik vazifasiga va ma’nosiga ko‘ra turlari haqida gapiring. 4-topshiriq.Bosh va ergash gapga semantik-sintaktik tavsif bering, ularning o‘rni-tartibi haqida ma’lumot bering, buning sabablarini tushuntiring. 13.Bog‘lovchisiz 1-topshiriq. Ergash gapli qo‘shma gaplar va ergash gapli qo‘shma gapga qo‘shma gap va sinonim bo‘lgan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarni qiyosiy talqin qiling. ularning turlari. 2-topshiriq. Bog‘lovchisiz qo‘shma gapning bog‘langan qo‘shma gapga sinonimligini, o‘xshashligini ko‘rsatuvchi belgi-xususiyatlarini misollar yordamida ko‘rsating. 3-topshiriq. Quyidagi gaplarni bog‘lovchi vositadalariga ko‘ra turini aniqlang. Ota-ona uchun o‘g‘ildan ko‘rgan rohat haqiqiy rohat, qolgani minnatliday tuyilaveradi.. Ota-onangiz o‘tgandan keyin, o‘zingizni sinamoq uchun ham ularni taniydiganlar bilan bir suhbatlashib ko‘ring-tamoman yangilanasiz, yuragingiz suv ichganday bo‘ladi. 4-topshiriq. Bog‘langan yoki ergashgan gapga aylantirib bo‘lmaydigan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarga misollar toping, buning sabablari haqida ma’lumot bering. 14.Murakkab 1-topshiriq .Murakkab qo‘shma gaplarning yuzaga kelishi, ularning bog‘lanish qo‘shma gap va yo‘li bilan tuzilgan, ergashish yo‘li bilan tuzilgan,ham tenglanish(bog‘lanish) ularning turlari. va ergashish yo‘li bilan tuzilgan turlari haqida misollar bilan ma’lumot bering. 2-topshiriq.Teng bog‘lanishli murakkab qo‘shma gap komponentlari kesimining ifodalanish xususiyatlari haqida ma’lumot bering. 3-topshiriq. Ergash gaplar bosh gapdan oldin ham ,keyin ham kelib birgalik ergashishni tashkil qilishi mumkinligini misollar yordamida asoslang. 4-topshiriq. Ketma-ket ergashuv yo‘li bilan tuzilgan murakkab qo‘shma gapning grammatik xususiyatlarini misollar yordamida ko‘sating. 5-topshiriq. Aralash bog‘lanishli murakkab qo‘shma gap va ularning ko‘prok uchraydigan turlari haqida misollar yordamida gapiring, ularning sxemalarini chizib ko‘rsating. 1-topshiriq Ko‘chirma gap qanday fikrni bildirishiga ko‘ra farqlarini misollar 15.O‘zga gapli yordamida ko‘rsatib bering. qurilmalar 2-topshiriq Ko‘chirma gap va mualif gap kesimlarining ma’no xususiyatlari,turlarini misollar yordamida ko‘rsating. 11.Bog‘langan qo‘shma gap 6 6 6 6 6 14 3-topshiriq Ko‘chirma gap va mualif gapining o‘rni turlicha bo‘lishini misollar yordamida dalillang. 4-topshiriq. Ko‘chirma gapni o‘zlashtirma gapga aylantirish sabalari va bunda yuz beradigan semantik-sintaktik o‘zgarishlar haqida ma’lumot bering. 5-topshiriq. Ko‘chirma gapli qo‘shma gaplarda tinish belgilarining ishlatilishini misollar yordamida sxema vositasida ko‘rsating. 104 4-semestr bo‘yicha jami Kurs ishi mavzulari № Mavzular I. Tavsifiy blok 1. O‘zbek tilshunosligida til, lison, nutq tushunchalari talqini 2. O‘zbek tilshunosligida fonema va tovush munosabati tavsifi 3. O‘zbek tilshunosligida leksema va so‘z munosabati talqini 4. O‘zbek tilshunosligida morfema va qo‘shimcha munosabati masalasi 5. O‘zbek tilshunosligida qolip va hosila munosabati talqini 6. O‘zbek tilshunosligida unli fonemalar tavsifi 7. O‘zbek tilshunosligida undosh fonemalarning o‘rganilishi 8. O‘zbek tilshunosligida urg‘u hodisasining tadqiqi 9. O‘zbek tilshunosligida bo‘g‘in kategoriyasining ilmiy tavsifi 10. O‘zbek tilshunosligida fonetik jarayonlar talqini 11. Ta’lim bo‘g‘inlarida imlo qoidalarining berilishi 12. Ta’lim bo‘g‘inlarida talaffuz me’yorlarining tavsifi 13. O‘zbek tilshunosligida semema va sema munosabati talqini 14. O‘zbek tilshunosligida sinonimiya hodisasining o‘rganilishi 15. O‘zbek tilshunosligida antonimiya hodisasi talqini 16. O‘zbek tilshunosligida omonimlarning o‘rganilishi 17. O‘zbek tilshunosligida graduonimiya hodisasining ilmiy tadqiqi 18. O‘zbek tilshunosligida metafora hodisasi talqini 19. O‘zbek tilshunosligida metonimiya hodisasiga ilmiy munosabat 20. O‘zbek tilshunosligida sinekdoxik ko‘chimga ilmiy tavsif 21. O‘zbek tilshunosligida vazifadoshlik ko‘chimining talqini 22. O‘zbek tilshunosligida qo‘llanilishi chegaralangan so‘zlar tavsifi 23. O‘zbek tilshunosligida o‘zlashma so‘zlarning ilmiy tadqiqi 24. O‘zbek tilshunosligida texnik terminlarining ilmiy o‘rganilishi 25. O‘zbek tilshunosligida tabiiyotshunoslik terminlari tadqiqi 26. O‘zbek tilshunosligida filologik terminlarning ilmiy tavsifi 27. O‘zbek tilshunosligida grammatik kategoriya tushunchasi talqini 28. O‘zbek tilshunosligida umumiy va xususiy grammatik ma’no tavsifi 29. O‘zbek tilshunosligida grammatik shakllar tasnifi 30. O‘zbek tilshunosligida so‘z birikmasining an’anaviy o‘rganilishi 31. O‘zbek tilshunosligida fe’l o‘zgalovchi kategoriyasi tavsifi 32. O‘zbek tilshunosligida kelishik kategoriyasining o‘rganilishi 33. O‘zbek tilshunosligida egalik kategoriyasining o‘rganilishi 34. O‘zbek tilshunosligida zamon kategoriyasining formal tadqiqi 35. O‘zbek tilshunosligida nisbat kategoriyasining o‘rganilishi 36. O‘zbek tilshunosligida so‘zlarning grammatik tasnifi 37. O‘zbek tilshunosligida grammatik kategoriya tushunchasi talqini 15 38. O‘zbek tilshunosligida umumiy va xususiy grammatik ma’no tavsifi 39. O‘zbek tilshunosligida grammatik shakllar tasnifi 40. O‘zbek tilshunosligida so‘z birikmasining an’anaviy o‘rganilishi 41. O‘zbek tilshunosligida so‘z birikmasining substansial talqini 42. O‘zbek tilshunosligida sodda gap turlarining o‘rganilishi 43. O‘zbek tilshunosligida uyushgan gaplarning ilmiy tavsifi 44. O‘zbek tilshunosligida sodda gaplarning ilmiy o‘rganilishi 45. O‘zbek tilshunosligida qo‘shma gaplar tadqiqi II. Tatbiqiy blok 46. Lisoniy imkoniyatlarning nutqiy voqelanishi 47. Nutqda fonema lisoniy mohiyatining o‘zgarishi 48. Nutqda sememaning grammatik ma’no sifatida voqelanishi 49. Nutqda morfema umumiy ma’nosining nutqiy xoslanishi 50. Sintaktik qolipning nutqiy kengayishi 51. Nutqda unli fonemalar ziddiyatlarining so‘nishi 52. Nutqda undosh fonemalar mohiyatining o‘zgarishi 53. So‘z urg‘usining nutqiy va badiiy-estetik vazifalari 54. O‘zlashma so‘zlarda bo‘g‘in ajratish va ko‘chirishdagi o‘ziga xosliklar 55. Fonetik jarayonlarning nutqiy va badiiy-estetik vazifalari 56. Nutqda imlo qoidalaridan chetlashish holatlari 57. O‘zlashma so‘zlarning talaffuz me’yorlari 58. Nutqiy sinonimlar va ularning vujudga kelish omillari 59. Nutqda ma’noviy zidlanish va tazod san’ati 60. Nutqda omonimiya hodisasini bartaraf qiluvchi omillar 61. Sinonimiya va darajalanish munosabati 62. Metaforaning badiiy san’at hosil qilish xususiyatlari 63. Metonimiya hodisasiga ilmiy munosabat 64. Sinekdoxik ko‘chimning nutqiy va badiiy-estetik xususiyatlari 65. Nutqda vazifadoshlik asosida ko‘chimning uslubiy xoslanishi 66. Qo‘llanilishi chegaralangan so‘zlarning nutqiy xoslanishi 67. Nutqda o‘zlashma so‘zlarning ma’noviy siljishlari 68. Grammatik shakllarning ko‘chma ma’noda qo‘llanishlari 69. Nutqda so‘z birikmasi qoliplarining kengayishi 70. Fe’l o‘zgalovchi kategoriyasi shakllarining uslubiy xoslanishi 71. Kelishik umumiy ma’nosining nutqiy xususiylashuvi 72. Egalik shakllarining o‘z va ko‘chma ma’nolarda voqelanishi 73. Zamon shakllarining gap qoliplarini kengaytirishi 74. So‘z birikmasi qoliplarining nutqiy kengayishi va birikma zanjiri 75. Sodda gap qoliplarining nutqiy voqelanishi 76. Uyushgan gap qoliplarining nutqiy voqelanishi 77. Qo‘shma gap qoliplarining nutqiy xususiylashuvi III. Kreativ blok 78. Fonemalar tavsifida grafikli organayzerlarning roli 79. Fonetika-fonologiyadan darajali testlar to‘plami 80. Urg‘u bo‘yicha keys-stadi 81. Bo‘g‘in tavsifiga doir o‘quv loyihasi 82. Leksema va semema grafikli organayzerlarda 16 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90. 91. 92. 93. 94. 95. 96. 97. 98. 99. Leksikologiya bo‘yicha darajali testlar to‘plami Ma’noviy munosabatlar bo‘yicha keys-stadi Qo‘llanilishi chegaralangan so‘zlarga doir o‘quv loyihasi Morfema tavsifida grafikli organayzerlar Morfologiya bo‘yicha darajali testlar to‘plami Grammatik kategoriya va grammatik shakl bo‘yicha keys-stadi Kesimlik kategoriyasi tavsifiga doir o‘quv loyihasi So‘z birikmasi bo‘yicha grafikli organayzerlar Sodda gapga doir o‘quv loyihasi Gap bo‘laklari bo‘yicha keys-stadi Uyushgan gaplar bo‘yicha interaktiv mashq va topshiriqlar Mutanosib tarkibli qo‘shma gapni toifali jadvallarda berish Teng tarkibli qo‘shma gaplar bo‘yicha masalalar to‘plami Tobe tarkibli qo‘shma gaplar bo‘yicha mantiqiy testlar Sintaktik bilimlar bo‘yicha darajali testlar to‘plami Muallif punktuatsiyasining mantiqiy asoslari Zamonaviy sintaktik bilimlar va tinish belgilari qo‘llanilishi Mustaqil ta’limni tashkil etishning shakli va mazmuni Mustaqil ta’lim professor-o‘qituvchining talabalarga avvalda berib qo‘yiladigan fanning mavzulari asosida tashkil etiladi. Talabalarning o‘zlashtirishlari amaliy mashg‘ulot va seminar mashg‘ulotlari davomida nazorat qilinadi. Qoni qarli 3 Yaxshi, 4 A’lo, 5 Baholash ko‘rsatkichi Talabaning amaliy mashg‘ulotlarni o‘zlashtirish darajasi quyidagi mezon asosida aniqlanadi (2 kurs uchun) Baholash mezonlari Yetarli nazariy bilimga ega. Topshiriqlarni mustaqil bajargan. Berilgan savollarga to‘liq javob beradi. Masalaning mohiyatiga to‘liq tushunadi. Auditoriyada faol. O‘quv tartib- intizomiga to‘liq rioya qiladi. Topshiriqlarni namunali rasmiylashtirgan. Yetarli nazariy bilimga ega. Topshiriqlarni bajargan. Berilgan savollarga yetarli javob beradi. Masalaning mohiyatini tushunadi. O‘quv tartib intizomiga to‘liq rioya qiladi. Topshiriqlarni bajarishga harakat qiladi. Berilgan savollarga javob berishga harakat qiladi. Masalaning mohiyatini chala tushungan. O‘quv tartib intizomiga rioya qiladi. Qoniqarsiz 2 Talaba amaliy mashg‘ulot darsi mavzusiga nazariy tayyorlanib kelmasa, mavzu bo‘yicha mashq va savollariga javob bera olmasa, darsga sust qatnashsa bilim darajasi qoniqarsiz baholanadi Dasturning informatsion-uslubiy ta’minoti Tilshunoslikka oid darsliklar, o‘quv qo‘llanmalari, dissertatsiya va monografiyalar, internet ma’lumotlari dasturning informatsion-metodik ta’minotini tashkil etadi. Dasturdagi mavzularni o‘tishda ta’limning zamonaviy metodlaridan keng foydalanish, o‘quv jarayonini yangi pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etish samarali natija beradi. Bu borada zamonaviy pedagogik texnologiyalarning “Klaster”, “Matbuot konferensiyasi”, “Bumerang”, “Yelpig‘ich” hamda “Muammoli ta’lim” texnologiyasining “Munozarali dars” 17 metodi, shuningdek, tilshunoslik nazariyasiga doir slaydlardan foydalanish, didaktik va rolli o‘yin usullarini qo‘llash nazarda tutiladi. Foydalaniladigan asosiy darsliklar va o‘quv qo‘llanmalar ro‘yxati Rahbariy adabiyotlar: 1. Islom Karimov. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. - Toshkent: Ma’naviyat, 2008. 2. Mirziyoyev Sh. M. Erkin va farovon demokratikm O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: O‘zbekiston, 2016. 3. Mirziyoyev Sh. M.Buyuk davlatimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz.Toshkent: O‘zbekiston, 2016. 4. Mirziyoyev Sh. M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash –yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi.Toshkent: O‘zbekiston, 2016. Asosiy adabiyotlar: 1. Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G. va b. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. O‘quv qo‘llanma. – Toshkent: Fan va texnologiyalar, 2009. 2. Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G. va b. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Darslik. – Toshkent: Fan va texnologiyalar, 2010. 3.Mengliyev B. Hozirgi o‘zbek tili.Darslik.-Toshkent, Tafakkur bo‘stoni,2018. Qo‘shimcha adabiyotlar: 6. Jamolxonov H. O‘zbek tilining nazariy fonetikasi. O‘quv qo‘llanma. –T: Fan, 2009. 7. Zamonaviy o‘zbek tili. Morfologiya. Darslik.– Toshkent: Mumtoz so‘z, 2008. 8. Zamonaviy o‘zbek tili. Sintaksis. Darslik. – Toshkent: Mumtoz so‘z, 2013. 9. Lutfullayeva D. Davlatova D. Saparniyozova M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili.Amaliy mashg‘ulot uchun materiallar. O‘quv qo‘llanma.-T., Iqtisod-moliya, 2018.-280 b. 10.Nazarov K., Egamberdiev B. O‘zbek tili ishora-imlo qoidalari. (Punktuatsiya). Oliy o‘quv yurtlari filologiya fakultetlari talabalari uchui qo‘llanma. – Toshkent: O‘qituvchi, 1996. 11. Ne’matov H, Bozorov O. Til va nutq. – Toshkent: O‘qituvchi, 1989. 12. Ne’matov H, Rasulov R. O‘zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. – Toshkent: O‘qituvchi, 1995. 13. Nurmonov A. O‘zbek tilshunosligi tarixi. Oliy o‘quv yurtlari o‘zbek filologiyasi fakultetlari talabalari uchun o‘quv qo‘llanma. – Toshkent: O‘zbekiston, 2002. 14. Nurmonov A., Mahmudov N., Ahmedov A., Solixo‘jaeva S. O‘zbek tilining mazmuniy sintaksisi. – Toshkent: Fan, 1992. 15. O‘rinboev B. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida sintaktik munosabatlar. (O‘quv qo‘llanma). – Samarqand: SamDU nashri, 2002. 16. Hojiev A. O‘zbek tili so‘z yasalishi tizimi. Oliy o‘quv yurtlarining filologiya fakultetlari o‘qituvchi va talabalari uchun qo‘llanma. – Toshkent: O‘qituvchi, 2007. 17. Irisqulov M. Tilshunoslikka kirish. Darslik. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2009. Internet ma’lumotlari: 18. www.ziyo.net 19. www.thinsan.com 20. www. uforum.uz 21. www.literature.uz 22. www.ijod.uz 23. www.kitob.uz 18 Ishchi o‘quv dasturiga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida ___________________ o‘quv yili uchun ishchi o‘quv dasturiga qo‘yidagi o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritilmoqda: ________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ O‘zgartirish va qo‘shimchalarni kirituvchilar: __________________________________________ _______ (professor-o‘qituvchining I.F.O.) (imzosi) Ishchi o‘quv dasturga kiritilgan o‘zgartirish va qo‘shimchalar “Filologiya” fakulteti Kengashida muhokama etildi va ma’qullandi. ( _____ yil “___” _______dagi “____” - sonli bayonnoma). Fakultet Ilmiy-uslubiy Kengashi raisi: M. Mamatqulov 19 20