O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI INNOVATSION VA IJTIMOIY-IQTISODIYOT UNIVERSITETI AMALIY PSIXOLOGIYA FAKULTETI Zaminaviy psixologiyada psixologik paradigmaning mohiyati KURS ISHI Bajardi:________________________ Ilmiy rahbar:________________________ Toshkent – 2024 1 MUNDARIJA KIRISH.....................................................................................................................3 1-BOB. TA’LIMNING YANGI PARADIGMASINING PAYDO BO’LISHI..…………………………………...........................................................4 1.1. Ta’limning yangi paradigmasining paydo bo‘lishi ....................................4 1.2. Ta’limning keng tarqalgan paradigmalari....................................................5 2-BOB. PARADIGMATIK YONDASHUVNI O’ZIDA MUJASSAM QILUVCHI METODLAR……………………………………………………..…8 2.1. Maktabda keng tarqalgan psixologik muammolar …………………….…….11 2.2. Psixologiyaning paradigma holati muammosi ………………………………14 2.3 Psixologiyada paradigma tushunchasining mazmuni…………………………15 2.4 Psixologiyada paradigmalarning ko'pligi……………………………………..16 2.5 Paradigma doirasidagi tadqiqotlarning asosiy ob'ektlari……………………..19 XULOSA................................................................................................................30 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR..............................................................32 2 KIRISH Zamonaviy pedagogikada ta’limning yagona nazariyasi yo‘q. Biroqbir vaqtning o‘zida turli xil paradigmalarning mavjudligita'limvauning nazariyasining hozirgi holatini, ilmiy bilimlarni rivojlantirishning paradigmadan oldingi bosqichi sifatida baholashga imkon beradi, shu bilan birga ta'lim haqidagi poliparadigmal bilimlarning xususiyatini saqlab qoladi.Paradigmatik yondashuv ta'lim tizimlarining asosiy modellari, ularning mohiyati va xususiyatlarini andoza”) — ilmiy yutuqlar aniqlash va tavsiflashga imkon beradi. Paradigma -(grekcha—“namuna, majmui. Paradigma u yoki bu davrda ilmiy hamjamiyat tomonidan tan olingan va yangiilmiy tadqiqotuchun namuna asos boʻlib xizmat qilishi zarur.Mazkur tushuncha amerikalik tarixchi Tomas Kunning „Ilmiy inqiloblar strukturasi“asari tufayliilmiy muomalaga kiritilgan. ”Paradigma ilmiy jamoatchilik birligini taʼminlaydi. Ilmiy namunani, tadbiq etish universal konkret hodisalarga asosidafan rivojlanadi”, -deydi Tomas Kun. Umuman olganda, paradigmani ilmiy tan olingan va yoʻnaltirilgan qonunlarni bir yoki bir qaysidir davrda ilmiy tadqiqot uchun nechta fundamental yig‘indi sifatida taʼriflash mumkin. Shu boisdan ham ilmiy paradigma vositasida ilmiy muammolar oʻrtaga tashlanadi va uni yechishmodelinamoyon boʻladi. Geosiyosiy paradigma esa tan olingannazariyalar yordamida dunyoning geosiyosiy ko‘rinishini ilmiy jihatdan aniqlash modeli hisoblanadi. 3 TA’LIMNING YANGI PARADIGMASINING PAYDO BO’LISHI Falsafiy ensiklopedik lug‘atda keltirilishicha ta’limda paradigma -bu tadqiqot topshiriqlariga yechim namunasi sifatida qabul qilingan nazariya (yoki muammolarni shakllantirish va hal qilish modeli). boshlang‘ich Paradigma-bu kontseptual sxema, muammolarni shakllantirish va ularni hal qilish modeli, fanda ma'lum bir tarixiy davrda hukmronlik qiladigan tadqiqot usullari, bu dunyoni g‘oyalar, qarashlar va tushunchalar asosida anglashdir. Fanda bu tushuncha G. Bergmantomonidan normativ metodologiyani tavsiflash uchun kiritilgan va T. Kun tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, u ilmiy inqiloblar nazariyasini tavsiflovchi tushunchalar tizimini taklif qilgan. Ushbu tushunchalar tizimida eng muhim o‘rin paradigmaga tegishli, ya'ni. "...ma'lum vaqt davomida ilmiy jamoatchilikka muammolarni shakllantirish modeli va ularning yechimini taqdim qiladigan ilmiy yutuqlar sifatida qabul qilinadigan " nazariyaga (T. Kun,1975). Boshqacha qilib aytganda, paradigma -bu ma'lum bir usul, ilmiy jamoatchilik tomonidan o‘rganilishi kerak bo‘lgan voqelikning tegishlijihati haqidagitasavvurlarni qabul qiladigan ilmiy muammolar va ularni hal qilish usullari. T. Kunning fikricha, paradigmalarning o‘zgarib turishi, bu -ilmiy inqilobdir. I. A. Lipskiy ham aynan shunga asoslanib, ilmiy-tadqiqot yoki ommaviy amaliyotda yuz beradigan barcha o‘zgarishlar ham inqilobiy deb hisoblanishi uchun shunchalik radikallikda ro‘y bermayotganligi tufayliparadigmani ilmiy bilimlarning boshqa toifalariga nisbatan eng yuqori ilmiy kategoriya sifatida ko‘radi. Bundan kelib chiqadiki, boshqa umumiy ilmiy toifalar paradigmaning "bo‘ysunuvchilari" desak, mubolag‘a bo‘lmaydi. Ta’limning yangi paradigmasining paydo bo‘lishi faqat ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar bilan bog‘liq bo‘lmasdan, u butun madaniy rivojlanish jarayonida yuzaga kelgan. Uning shakllanishida insonparvarlik falsafasi va psixologiyasi asosiy o‘rin egallaydi. Mazkur konsepsiyaning asosiy nuqtai nazari –har bir alohida inson hayotining o‘ziga xosligi, har bir shaxs noyob, individual, 4 shartsiz qadriyat ekanligini e’tirof etish. Insonparvar falsafa va psixologiya o‘z-o‘zini realizatsiyalash, o‘z-o‘zini rivojlantirish ehtiyojini insonning yuksak ehtiyoji deya e’tirof etib, insonning o‘z noyobligini asrash va rivojlantirish, insonning erkinlikka erishish mexanizmi sifatida individual shaxsiy tanlovni amalga oshirishni o‘zida namoyon etish, qilingan tanlov uchun javobgarlikni bo‘yniga olishda ularni amalga oshirishning muhim shartini ko‘radi. Shuning uchun shaxsning rivojlanishi va insonning shakllanishi boshqalar bilan hamjihatlikda, ishonch, oshkoralik, sevgiga asoslangan insonparvar munosabatlarni o‘rnatish jarayonida sodir bo‘ladi. Ta’limning keng tarqalgan paradigmalari quyidagilarni tashkil qiladi: an’anaviy (bilimga yo‘naltirilgan) paradigma; fenomenologik (insonparvarlik) paradigma; ratsionalistik (bixevioristik, xulq-atvorga doir) paradigma; texnokratik paradigma; ezoterik paradigma. Endi ushbu paradigmalarning o‘tsak.An’anaviy paradigma-bilimga mohiyatiga birma-bir to‘xtalib yo‘naltirilgan paradigm bo‘lib, uning bosh maqsadi har qanday qiymatdagi bilim, bilim va yana bilimdir. Ushbu paradigm turida ta’lim muassasasining roli insoniyat sivilizatsiyasi madaniy merosining ko‘proq mavjud unsurlari –individual, ijtimoiy tartibni saqlab qoluvchi, individual rivojlanishga ko‘nikma uchun imkon va malakalarga beradiganzaruriy, asoslanib bilim xilma-xil, berish muhim hisoblanadi. bilim, Shuning bu o‘quv nazariyasining o‘quv dasturlari mazmuni tayanch va asosiy kompetensiyalar, bilim, ko‘nikma va malakalarni egallash vaqtida sinovdan o‘tuvchi, shaxsning funksional savodxonligi va ijtimoiyligini ta’minlashga asoslanadi. 5 Bixevioristik paradigma-ratsionalistik paradigm deb ham yuritiladi.Uning an’anaviy paradigmadan farqli jihati shundaki, unda diqqat markazida mazmun emas, o‘quvchilarning turli xildagi bilimlarnio‘zlashtirishining samarali yo‘llarini izlashga e’tibor qaratiladi. Bixevioristik ta’lim paradigmasi ijtimoiy injeneriya bixevioristik konsepsiyasi asosiga qurilgan. Undata’lim muassasasi maqsadinita’lim oluvchilarda ijtimoiy me’yorlar, milliy madaniyat talablari va natijalariga muvofiq, moslashuvli «xulq-atvor majmui»ni shakllantirishga qaratadi. “Xulq-atvor” atamasi barcha turdagi insoniy xususiyatlar –uning fikrlashi, histuyg‘usi va harakati ma’nosida keladi. Mazkur paradigma ta’lim muassasasiga ta’lim oluvchi o‘quvchilarning shakllantirishni xulq-atvorini maqbul ravishda bilimlarni o‘zlashtirish yo‘li sifatida tan oladi, ya’ni har qanday ta’lim muassasasi –bu yashash muhitiga moslashtirishning ta’limiy mexanizmi demakdir. Bunday o‘qitishning asosiy nazorati, metodlariga o‘rgatish, trening, test individual o‘qitish, korrektsiyalash kabilarnimisol qilib keltirishimiz mumkin sanaladi. Insonparvarlik (fenomenologik) paradigmasining asosida o‘z-o‘zini rivojlantirish ehtiyojiga ega bo‘lgan, shaxs erkinligi va ma’naviyati sifatidagi rolini yaxshilashga urinuvchi o‘quvchi turadi. Nazariyaning bu turi bolaning ichki dunyosini rivojlantirishga, kabilarni rivojlantirish, umuman olganda, shaxs o‘sishi uchun yordamga yo‘naltirilgan. Insonparvarlik paradigmasi shaxslararo vakillari yagona muloqot, qarash ijod bilan ajralib turmaydi. Uning zamirida ta’limning xilma-xil modeli amalga oshadi. Bunda ta’lim muassasasining ustuvor vazifasi aqliy, axloqiy, jismoniy, estetik jihatdan bolani rivojlantirish ekanligini e’tirof etib o‘tish lozim. Insonparvarlik paradigmasi doirasida harakatlanuvchi har bir ta’lim tizimi ijodiy izlanishga asoslanadi hamda ta’lim va tarbiyaning sof mazmuni, metod va vositalaridan foydalanish nazariya mohiyatini yanada ochib beradi. Fenomenologik paradigm ham o‘qituvchi, ham o‘quvchilarning erkinligi va ijodkorligini talab etadi. Pedagogik faoliyatning insonparvarlik quyidagi mezonlarga tayanadi: -ta’limning ijtimoiylashuvi 6 tamoyiliga asoslanuvchi paradigmasi –o‘qituvchilarni tayyorlash jarayoniga nisbatan texnokratik yondashuvdan voz kechish, ular tomonidan nisbatan o‘zlashtiriladigan bilimlar pedagogik hamda psixologik xususiyat kasb majmuasining etishini ta’minlash, o‘qituvchilarda umuminsoniy, umummadaniy qadriyatlar mazmunida ilgari surilgan g‘oyalarga asoslangan ijtimoiy tafakkurni shakllantirish; -milliy hamda jahon madaniyatiasoslari va ularning mohiyatidan xabardor bo‘lish; -ta’lim va tarbiya jarayonini tashkil etishda milliy istiqlol g‘oyalariga asoslanish; -shaxsning o‘z-o‘zini rivojlantirish hamda mustaqil ta’lim olishga bo‘lgan layoqatiga tayanish va uni takomillashtirish; -o‘qituvchilarning kasbiy jihatdan shakllantirish jarayonida o‘qituvchi hamda talabalarning o‘zaro hamkorlikda faoliyat olib borishlariga erishish; -ta’lim (xususan, kasbiy ta’limi) jarayonida o‘quv dasturlarining talabalar qobiliyati hamda qiziqishlariga ko‘ra tanlab olinishi borasidagi imkoniyatning mavjudligi; -pedagogik ta’limning fundamental xususiyat kasb etishi, ya’ni, talabalar tomonidan o‘zgaruvchan sharoitlarda shaxs ijodiy rivoji asosini ta’minlovchi invariant bilimlarning o‘zlashtirilishiga erishish; -mehnat bozori hamda ijtimoiy jarayonlarda yuzaga keluvchi hamda doimiy ravishda o‘zgarib turuvchi ehtiyojlarga to‘laqonli javob bera oladigan ta’limni shakllantirish shu asosda kasbiy moslashuvchan mutaxassislarni tarbiyalash; -ta’limning uzluksizligi, ta’limning har bir jarayon bosqichining natijalanishini ta’minlovchi kasbiy ta’lim (kadrlar malakasini oshirish hamda ularni qayta tayyorlash) dasturlarining tizimining yaratish va rivojlantirish, muayyan dasturni ta’limningu yoki bu bosqichida o‘qitilishi yoki o‘qishni boshqa tipdagi o‘quv muassasida davom ettira olish imkoniyatini bera olishi; -ta’limning ekvivalentligi, ya’ni uning davlat ta’lim standarti, milliy madaniyati va mentalitet, shuningdek, xalqaro me’yorlargamuvofiq darajasi. 7 PARADIGMATIK YONDASHUVNI O’ZIDA MUJASSAM QILUVCHI METODLAR Ilmiy-texnik, texnokratik paradigma.Uning asosiy maqsadi amaliy jihatdan rivojlanish uchun zaruriy bo‘lgan aniq, ilmiy bilimlarni berish, olish va o‘zlashtirishdan kelib chiqadi. Bu paradigmada inson o‘zini o‘zi fikriga ko‘ra emas, balki, faqat aniq belgilangan etalon o‘rtacha namuna, standartlashgan belgidagi bilish yoki xulq-atvor sohibi sifatidagina baholaydi. Ilmiy-texnik paradigma sharoitida o‘quv-tarbiya jarayonining istalgan natijasi “ha –yo‘q”, “egallagan –egallamagan”, “biladi –bilmaydi”, “tarbiyali –tarbiyasiz” kabi qolipda baholanishi mumkin. Bu yerda tayyorgarlik, ma’lumotlilik, tarbiyalanganlik darajasi tekshirib aniqlanadigan qandaydir ideal qolip mavjud bo‘ladi.Ezoterik paradigma -bu bizning sayyoramizdagi eng qadimiy ta’limiy paradigmalardan biri bo‘lib, bu so‘zning yunonchadan tarjima qilganda “sirli”, “yashirin” ma’nolarini bildiradi. Uning mazmuni haqiqatga munosabat bilan ifoda qilinadi. Ushbu paradigma tarafdorlarining aytishlaricha, haqiqatni shunchaki bilish mumkin emas bo‘lib, unga vijdon pokligi bilangina erisha olish mumkin. Ushbu pedagogik kuch faoliyatning va imkoniyatlarini bo‘lishiga bosh maqsadi rivojlantirishda, bilim yuqori oluvchining darajadagi tabiiiy ongga ega yordam qilishda namoyon bo‘ladi. Shuning uchun o‘qituvchining muhim muhofaza qiluvchi vazifasi ta’lim oluvchilarning axloqiy, jismoniy, psixik tayyorgarligini amalga oshirish va mavjud kuchlarini rivojlantirishdir.Paradigmatik yondashuvni I.S. Yakimanskaya (1979), V.V. Davydova (1986), V. Y. Pilippovskov (1992, 1993), V.G. Shukshunova (1994-1995), I. A. Kolesnikova (1995), E. V. Bondarevskaya (1997), V.F. Pora, L. Romankova (1999), G. B. Kornetova (1999), V.V. Serikova(1999), A. Y. Savelyeva (2000), S. V. Kulnevich (2001) va boshqalarning ishlarida qo‘llash ta’lim-tarbiyaviy tizimning asosiymodelini ochish va ularning mohiyati va xususiyatlari asosiylarini aniqlashga va ko‘rsatishga imkon berdi.Bugungi 8 zamonaviy ta’limda ko‘proq an’anaviy, bixevioristik, fenomenologik paradigmalardan foydalaniladi. Paradigmatik yondashuvni o‘zida mujassam qiluvchi metodlar: breynstorming, breynrayting, kakografiya, dumaloq stol, diskussiya, sinkveyn, noan’naviy testlardan foydalanish... Darslarga paradigmatik suhbatlari yondashuvni biz seminar-treninglar davomida davra (diskussiyalar) orqali davomida o‘quvchi-talabalarnning unch o‘quvchilarning fikrlarini ko‘proq undash ularning alik qo‘llashimiz darsga eshitish, nutqiy faoliyatlarini mumkin. qatnashmaydigan, ularni oshiradi. Bunda kamgap ko‘proq gapirishga shaxsga qaratilgan Bu paradigm ta’limdagi shaxslarning ijtimoiylashuvini shakllantirishga qaratilgan usul hisoblanadi. Diskussiyada bir emas, balki bir nechta turli xil fikrlarning mavjudligi shuni ko‘rsatadiki, ular orasida haqiqatning to‘g‘rilari yoki to‘la to‘g‘ri bo‘lmaganlari mavjud. Ammo barcha hukmlarda har doim ko‘pmi ozmi haqiqat mavjud, bu albatta hisobga olinishi va qo‘llab-quvvatlanishi kerak. O‘qituvchi har qanday kelishmovchilikni kategorik shaklda etmasligi kerak, tengdoshlarining u seminarningbarcha nutqidagi ishtirokchilari ifoda mustaqil ravishda noaniqliklarni, g‘alizliklarni topishi, o‘qituvchining yetakchi savollari yordamida mantiqiy qarama-qarshiliklarni yoki zaif asosli pozitsiyani topish uchun harakat qilishi kerak. Aynan o‘sha paytda diskussiyada har bir talaba o‘z fikrini yanada kuchliroq va yorqinroq himoya qiladi. “Dumaloq stol”metodida bir yo‘nalish yoki fikrdagi talabalar bir stol atrofiga yig‘iladilar va muayyan mavzu asosida fikr-mulohaza almashadilar. Ushbu metodni maktablararo o‘tkazish va turli xil sohalar bilan integraysiyalash ham mumkin.“Breynstorming”va “Breynrayting”usullarida ham o‘quvchilar o‘z fikrlarini bildirishda davom etadilar, ammo ushbu metodda fikrlarning to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekanligi unchalik e;tiborga olinmaydi, chunki bunda asosiy e’tibor barchaning mavzu doirasida o‘z fikriga ega ekanligidir.Kakografiyada bolalarga xatolardan iborat matnlar beriladi. Ishtirokchilardan talab xatolarni toppish va tuzatishdir.Noan’anaviy testlar talabadan faqatgina savolga javob sifatida 9 berilgan variantlardan birini tanlab qolmay, savol ustida bosh qotirish va fikrlashini talab qiladi. NATIJALAR: Paradigmatik yondashuv asosida darslarni o‘tish orqali ta’lim oluvchilarga: Ijtimoiylashuv; O‘z fikrini bayon eta olish; Puxta bilimlarga ega bo‘lish va ularni doimiy sinovlardan o‘tkazish; Ta’lim jarayonida faqatgina aqliy emas, axloqiy, psixologik aspektlarni ham shakllantirish; O‘z ustida ishlash va individual yonashuvga ega bo‘lish kabilarni olish imkoniyatlarini beradi. Bugun mamlakatimizda yoshlar siyosati davlat siyosati darajasiga olib chiqilganligini barcha jarayonlarda ko‘rib guvohi bo‘lib turibmiz. Muhtaram Prezidentimiz faoliyatlarining dastlabki davrlaridan boshlab, yoshlar masalasiga alohida e’tibor qaratib kelayotganliklari va biz yoshlarga ajdodlarimizga munosib voris bo‘lishimizni uqtirib kelyaptilar. Shu o‘rinda Yurtboshimizning “Ulug’ allomalarimiz, o‘zlarining olamshumul kashfiyot va ixtirolarini sizning yoshingizda – ayni kuchga to‘lgan navqiron chog’larida amalga oshirganlar. Siz ham, buyuk ajdodlardan ibrat olib, hayotda mo’’jizalar yaratishga astoydil intilishingiz kerak” - deb, ta’kidlagan fikrlari ayni jarayonlarning muhim o‘zagidir. Inson umrining eng muhim jarayonlari va o‘zgarishlari – o‘smirlik davriga kuzatilishi bugungi zamonaviy psixologiyada tadqiq qilinadi. O‘smirlik inson hayotida tanqidiy davr sifatida tan olinadi. Ko‘pgina ota-onalar farzandini bu «xavfli» yoshga etishi uchun tashvishlanyapti. Ular o’g’lining yoki qizining xattiharakati qandaydir o‘zgarishlarga uchrashi mumkin bo‘lgan davrni bilishadi. Oilada oldindan belgilab qo’yilgan xatti-harakatlar va qarorlarni qabul qilish qoidalari eskirib qoladi va alternativ izlash kerak bo‘ladi. Ko‘p jihatdan, o‘smir o‘zining inqirozidan qanday saboq olishini bilib oladi, u qanday kishidan o’sib 10 borishiga bog’liq bo‘ladi. Ota-onalar o‘smirlik davrida qancha o’sayotganini oldindan bilishganida, bu qiyin bosqichga tayyorgarlik ko‘rish osonroq bo‘lar edi. Lekin, ko‘pincha o‘smirlar o‘zlariga nima bo‘lganini va nima uchun ular o‘zlarini namoyon qilishlarini tuchun ishmaydi. Qizlar uchun bu 11 dan 16 yoshgacha bo‘lgan inqiroz hisoblanadi. O‘g‘il bolalarda esa o‘smirlik inqiroz 12-18 yoshda kuzatiladi. O‘smir yoshidagi yosh inqirozi o‘zini-o‘zi himoya qilish, to‘la huquqli shaxs maqomi uchun kurash kabi maqsadlarni ko‘zlaydi. Zamonaviy jamiyatda erkaklar mustaqillikka bo‘lgan talablar yuqoriligi sababli, bolalarda o‘smirlik inqirozining muammolari yanada kuchayadi. Ayni shu kabi jarayonlar turli davrlarda tadqiqotlarning asosiy mavzusi bo‘lib kelgan. Taniqli rus olimi L.S.Vigotskiy dunyo olimlarni har bir yoshning hamma xususiyatlari normal va anomal taraqqiyotining barcha asosiy tiplarini, tuzilishini, o‘rganishlarini rivojlanishini o‘rganishga chorlaydi. Hozirgi vaqtda psixologiyada maslahat berish amaliyoti bola tarbiyasi va psixik taraqqiyotini murakkablashtiradigan qator noto‘gri fikrlarning kuchayganligi bilan duch kelmoqda. Ular orasida qator ijtimoiy iqtisodiy omillarning qarama-qarshi ta’sir ko‘rsatishi sezilarli o‘rin egalaydi. Masalan ota-onalarning ayniqsa, onalarning ish bilan bandligi, ushbu jarayonga sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda. Bundan tashqari ko‘pchilik bolalarning bolalar muassasalarida tarbiyalanishi ota-onalar psixologiyasiga ta’sir ko‘rsatadi. Ota-onalar o‘zlarining funksiyalarining bog’chalarga keyinchalik maktablarga ag’darib qo’ymoqdalar, undan tashqari ota onalarning kelishmay nizoga borishlari 11 erta ajrimlar bola psixikasiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Mutaxassislarning fikricha oilaning buzilishi bolaning ahvolini qiyinlashtirib qo’yadigan kuchlii psixologik omil bo‘lib,unga ko‘nikish uchun bolaga kamida ikki yil kerak bo‘ladi. Xilma-xil psixologik muammolar manbalari ichida maktab ham muxim o‘rin egallaydi. Misol uchun tibbiyot tili bilan aytganda maktab yoshidagi bolalarning 15-20 % qisqa muddatli yoki doimiy psixoterapiyaga muhtoj. Bugungi kunga kelib maktabda keng tarqalgan psixologik muammolar talaygina bo‘lib: o‘quv motivatsiyasining yo‘qligi, past o‘zlashtirishi, o‘qituvchilar va tengdoshlari bilan nizoli munosabatlar, o‘z-o‘zini past baholash va boshqalar. Yuqorida sanab o’tilgan muammolarning ko‘pchiligi hozirgi maktablarda va jamiyatimizda shaxs rivojlanish bosqichlarida, ehtiyojlar va chuqur qonuniyatlarni yetarlicha hisobga olmaslik, barcha bolalarga bir xil talab qo’yish natijasida ularning individual – psixologik va psixofiziologik xususiyatlarni hisobga olmaslik sabab bo‘lmoqda. Masalan, bolaga talab qo’yayotganda uning yosh xususiyatlarini, tafakkuri qay darajada shakllanganiga qarab va uning ehtoyojlaridan kelib chiqqan holda yondashish lozim. Kasb tanlash yoshidagi maktab o‘quvchilariga 9-sinfdan ularni qaysi kasbga moyilligi va yo’naltirish ishlarini maktabda psixolog yoki o‘qituvchilar bajarsa uyda ota va ona o‘qituvchi roliga kirishishi lozim. Bu vaqtda 12 bola qaysi kasbni tanlashda ikkilanayotgan yoki umuman loqayd qiziqishi yo‘q bir ishni nihoyatda sekin astalik bilan yondashsalar bunda bola bilan emas,balki ota onalar bilan ishlash lozim. Masalan temirchilik kasbi yo‘qolib bormoqda,chunki bunga sabab kasblar o‘z tashqi qiyofasini yo’tib bormoqda, avvallari portdagi yuk tashuvchi bunda hammaning ko‘z o’ngida quyidagi tasavvurlar jonlanadi: egilgan odamning orqasidagi og’ir yuk, lekin, hozir zamonaviy portlarda hamma narsa mexanizatsiyalashtirilgan. Yuklovchi endi operator vazifasida. U endi texnik savodxonlikni egallashi kerakki eski tasavvurlar zamirida yangi zamonaviy tasavvurlar uyg’onadi. Kasb tanlashda boshpana tanlagandek munosabatda bo‘lish zarur. Ko‘pchilik o‘smirlar yuqori yoki oliy toifali kasblarni mo’ljalga oladilar. Lekin, shuni unutmaslik kerakki, eng yuqori pog’onaga chiqish uchun ham qadamni avvalo pastki pog’onaga qo’yish kerak. Qachonki quyi pog’onalardan ko‘tarilsa shundagina yutuqqa erishiladi. Masalan kim avvalida ishchi bo‘lib ishlagan bo‘lsa, undan yaxshi injiner chiqadi, o‘z vaqtida bajaruvchi, o‘z ishini nozik tomonlarini bilgan shaxs,vaqti kelib juda zo‘r rahbar bo‘lishi mumkin. Zamonaviy psixologiya o‘smirlik davrini 11-12 yoshdan 15-16 yoshgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Bu davrda o‘smir baxtli bolalik bilan xayrlashgan, lekin, kattalar hayotida hali o‘z o‘rnini topa olmagan holatda bo‘ladi. O‘z davrida L.S.Vigotskiy bunday holatni «psixik rivojlanishdagi krizis» - deb, nomlagan. O‘smirlar davrida yetakchi faoliyat – bu o‘qish muloqot hamda mehnat faoliyatidir, o‘smirlik davri muloqotining asosiy vazifasi – bu do’stlik o‘rtoqlikdagi elementar normalarini aniqlash va egallashdir. O‘smirlar muloqotining asosiy xususiyati shundan iboratki u to‘la o‘rtoqlik kodeksiga bo‘ysunadi. Barkamol inqiroz faqat salbiy hodisani hisobga olmaydi. Ha, bu mustaqillik uchun kurashdir, lekin, nisbatan xavfsiz sharoitda ro’y beradigan kurashdir. Ushbu kurash jarayonida nafaqat o‘z bilim va o‘zini-o‘zi himoya qilishda qoniqqan yosh erkak yoki qizning ehtiyojlari, balki, kattalardagi qiyin vaziyatlarni bartaraf etish uchun ishlatiladigan xatti-harakatlarning modellari ham barham topadi. Psixologiyada o‘smirlik inqirozi ikkita diametral ravishda qaramaqarshi alomatlar bilan tavsiflanadi: qaramlik inqirozi va mustaqillik inqirozi. 13 Ularning har ikkalasi ham har bir o‘smir o’sib ulg’aygan joylarda ro’y berishi mumkin, lekin ulardan biri doimo ustunlik qiladi. Istiqlol inqirozi, o’jarlik, negativlik, o‘z-o‘zini xohlash, kattalarning eskirishi va ularning talablariga, norozilik namoyishlari va mulkiy egalikga nisbatan nomaqbul munosabati xarakterlidir. Qaramlik inqirozi, eski holatga, eski odatlarga qaytishga, xatti-harakatga, ta’mga va qiziqishlarga bog’liq bo‘lgan haddan ortiq itoatkorlikda namoyon bo‘ladi. Boshqacha qilib aytganda, o‘smir zerikish va undan oldindan belgilangan me’yorlardan ortig’ini olishga harakat qiladi. Shu bilan birga, u kattalar unga yordam berishini kutadi, chunki o‘smir hali ham psixologik va ijtimoiy jihatdan yetarlicha yetuk emas. Odatda o‘smirlikdagi narkomaniya inqirozining ustunligi ota-onalarga juda yoqadi. Bolalar bilan yaxshi munosabatda bo‘lgani uchun hech qanday tahdid yo‘qligi quvonchlidir. Ammo, o‘smirning shaxsiy rivojlanishi uchun bu imkoniyat kamroq bo‘ladi. "Men farzandman va men qolishni istayman" pozitsiyasi shubha va tashvish haqida gapiradi. Ko‘p hollarda bu turdagi xattiharakatlar insonning jamiyatda to‘laqonli a’zosi bo‘lishiga to‘sqinlik qilishda davom etadi. Jahon psixologlarini tadqiqot natijalari quyidagi ma’lumotlarni tavsiflashga imkon beradi. Ilk o’spirin yigitlar do’stlashishida 75-85% tengdoshini, 15-18% katta yoshdagilarni, 1- 7% kichik yoshda bo‘lishni ma’qul ko‘radilar. Ilk o’spirin yoshidagi qizlarga esa olingan ma’lumotlar o‘zgacha xususiyatga ega. Ular 50-60% tengdoshlari bilan 40-50% katta yoshdagilar bilan kichik yoshdagilar bilan do’stlashmaslikini afzal ko‘radilar. Psixologlarning talqiniga qaraganda buning barchasi ulardagi ideal do’stlik haqidagi tuchun chalarning turli-tumanligi bilan bo‘gliq ekanligi ta’kidlanadi. Biroq, ilk o’spirinlik davridagi do’stlikning eng muhim xususiyatlardan biri shuki ular o‘z do’stining ijtimoiy o‘rniga psixologik xususiyatlariga, hayotiy ustanovkalariga asoslangan holda tanlab olmaydilar. O’spirinlik yoshidagi do’stlik ko‘pincha butun umr bo‘yi davom etadi. O’spirinlik yoshidagi bir his sevgi paydo bo‘ladi. Bu maktab o‘quvchisining emotsional hayotida yangi bir holat hisoblanadi. O’spirinlik sevgisi sof, pokiza, beg’ubor 14 xilma-xil kechinmalarga boy muloyim xayolga berilish va samimiyat belgilariga ega bo‘ladi. Yigit va qizlarimizning sevgini boshdan kechirishida bir-birlarini hurmat qilish, do’stlik, o‘zaro yordam, bir-birini tuchunish kabi xislatlar xarakterli bo‘lib, ular bir-birlaridagi yuksak ma’naviy sifatlarini qadrlaydilar. Psixologiya — inson faoliyati va hayvonlar xatti-harakati jarayonida voqelikning psixik aks etishi, ruhiy jarayonlar, holatlar, hodisalar, hislatlar toʻgʻrisidagi fan. Psixologiyaning tadqiqot predmetiga sezgilar va idrok obrazlari, tafakkur va hissiyot, faoliyat va muomala kabi psixologik jarayonlar, kategoriyalar kiradi. Psixologiyaning asosiy vazifalari — psixika qonuniyatlarini, inson ruhiy holatlari shakllanishini filogenetik va ontogenetik taraqqiyot birligida ochishdan iboratdir. Mazkur vazifalar yechimini topishda psixologiya bir tomondan, biologiya fani sohalari bilan, jumladan, fiziologiya bilan, boshqa tomondan esa, sotsiologiya, pedagogika, madaniyat tarixi, mantiq hamda ijtimoiy fanlar bilan jips aloqaga kirishadi. Psixologiya eng avvalo, psixikaning insonga xos shakli boʻlmish ong va oʻzini oʻzi anglashni tadqiq etadi. Antik davrdan boshlab psixologik bilimlar falsafa va tibbiyot fanlari negizida rivojlanib kelgan. Yunon shifokorlari Gippokrat, Erasistrat psixikaning organi miya ekanligini bilganlar va inson jonini koinotning ashyoviy boʻlagi sifatida talqin qilganlar. Ularning gʻoyalari Platonning jon abadiyligi toʻgʻrisidagi taʼlimotiga qarama-qarshi qoʻyilgan. Aristotel „Jon toʻgʻrisida“gi asarida psixologik tushunchalar tizimini ishlab chiqdi. Oʻrta asrlarda psixikaga nisbatan har xil koʻrinishdagi gʻayritabiiy qarashlar hukmronlik qildi. Shu tufayli psixologik bilimlar rivojlanmay qoldi. Ammo baʼzi faylasuflar va shifokorlar (Ibn Sino va boshqalar) asarlarida bu sohada olgʻa qadam qoʻyildi. Inson xususiyatlari toʻgʻrisidagi maʼlumotlar qadimgi qoʻlyozmalar, yodgorliklarda oʻz aksini topa boshladi. Turli mamlakatlarda va shaharlarda tuzilgan akademiyalarda (Xorazm, Samarqand, Kiyev, Moskva va boshqa shaharlarda) psixologiya yuzasidan tinglovchilarga saboq berilgan. Yevropa Uygʻonish davrida Leonardo da Vinchi, X. Vives kabilar psixologiya rivojiga oʻz hissalarini qoʻshdilar. XVIII asrga kelib M. V. Lomonosov, 15 A. N. Radishchev, G. S. Skovoroda, T. Gobbs, B. Spinoza, G. Leybnits. J. Lokk, K. A. Gelvetsii, A. Golbax, D. Didrolar psixologiyada bir talay kashfiyot qildilar, uni amaliy maʼlumotlar bilan boyitdilar. Psixologiya XIX asrning 2-yarmiga kelib mustaqil fan sifatida ajralib chiqdi. Nemis olimi V. Vundt Leypsigda 1879-yil dastlabki eksperimental laboratoriyani jihozlashga erishdi. Psixologiya taraqqiyotida, umuman, XIX asrdagi eksperimentlar alohida ahamiyat kasb etdi. Bu davrda psixologik real voqelikni oʻrganish uchun metodlar majmuasi qoʻllana boshlandi: kuzatish, labaratoriya eksperimenti, tabiiy eksperiment, faoliyat natijasini tahlil qilish, ruhiy jarayonlarni modellashtirish genetik metodi, test, ekspert baholash, intervyu, anketa, soʻrovnoma, tarjimai hol va hokazolar. XIX asr oxiri — XX asr boshlarida qator psixologik ilmiy maktablar, yoʻnalishlar vujudga keldi: bixeviorizm, geshtaltpsixologiya, personalizm, freydizm va hokazolar. Psixologiyaning rivojiga I. M. Sechenov (psixikaning reflektor tabiati), I. Pavlov (oliy nerv faoliyati) taʼlimotlari muhim hissa boʻlib qoʻshildi. Rossiyada V. M. Bexterev eksperimental laboratoriya (Qozon, 1885), Harkov universiteti va N. N. Langening Odessadagi labaratoriyasi, G.Chelpanovning Kiyevdagi, S. Korsakovning Moskvadagi, keyinchalik V. M. Bexterev, A. Lazurskiy, A. Nechayevlarning Peterburgdagi, V. Chijning Yuryev (Tartu, Estoniya)dagi eksperimental laboratoriyalari psixologiya taraqqiyotiga alohida taʼsir oʻtkazdi. 1912-yil Moskva universitetida Psixologiya instituti ochildi. Shu yilda I. A. Sikorskiy tomonidan Kiyevda jahonda birinchi marta Bolalar psixologiyasi instituti tashkil qilindi. XX asrning 1-yarmida Rossiyada K. N. Kornilov, Blonskiy va boshqalar dialektikaga asoslangan ilmiy psixologiyani yaratishga kirishdilar. Hozirgi zamon psixologiyasi koʻp tarmoqli psixologik bilimlar tizimidan iborat fan hisoblanib, oʻzining tadqiqot predmetiga ega boʻlgan koʻplab sohalardan tashkil topgan: 16 Psixologiyaning paradigma holati muammosi Hozirgi vaqtda psixologiyaning paradigmatik holati muammosiga uchta asosiy nuqtai nazar mavjud. U (1) paradigmal, (2) paradigmal, (3) multiparadigmal intizom sifatida aniqlanadi. Psixologik fanning nisbatan kichik yoshi (yuz yildan sal ko'proq) birinchi nuqtai nazar foydasiga gapiradi. Va o'tgan asrda ham bu dalil eng ko'p eshitildi. Biroq, XX — XXI asr boshlarida psixologiyaning jadal rivojlanishi. va "psixologik jamiyat" fenomenining paydo bo'lishi psixologiyaning fan sifatida etukligini tasdiqlaydi. Psixologiyaning paradigmal bo'lmagan maqomi tarafdorlari paradigma tushunchasini uning rivojlanishini tahlil qilishning etarli birligi deb hisoblamaydilar. Ularning fikriga ko'ra, psixologiya paradigmalar orqali emas, balki kelajakda birlashish va integratsiyaga intiladigan tadqiqot dasturlari, ilmiy maktablar va yo'nalishlar orqali rivojlanadi. Shu bilan birga, ko'plab olimlar uchun paradigma tushunchasi juda jozibali bo'lib chiqdi va zamonaviy uslubiy tadqiqotlarda u juda tez-tez uchraydi, ammo kunovsk tushunchasidan biroz boshqacha. Hozirgi vaqtda ushbu atamaning bir necha o'nlab talqinlari ma'lum. Psixologiya uchun paradigma tushunchasining eng mashhur moslashuvlaridan biri G. Eysenckga tegishli: "paradigma — bu sohadagi ishchilarning aksariyati tomonidan birgalikda foydalaniladigan nazariy model, shu jumladan kelishilgan tadqiqot usullari, qabul qilingan dalillar va rad etish normalari va eksperimental tekshirish protseduralari" (Eyzenk, 1993, 10-bet). Ushbu ta'rif T. kun tomonidan taklif qilingan paradigma ta'rifiga nisbatan aniqroq, ammo torroq (2002, 17-bet). Bundan tashqari, u faqat eksperimental psixologiyaga tegishli. Shu bilan birga, inson eksperimentining har qanday shakliga tubdan qarshi bo'lgan yo'nalishlar (gumanistik psixologiya) va butun yondashuvlar (falsafiy psixologiya) mavjud. Ularning qadr-qimmati va gumanitar yo'nalishi G. Eyzenkning ta'rifiga asoslanganidan tubdan farq qiladigan muammolarni shakllantirish va hal qilish modelini belgilaydi. Umuman olganda, so'nggi psixologik adabiyotlarning tahlili shuni ko'rsatadiki, psixologiya paradigma tushunchasini muvaffaqiyatli o'zlashtirgan. 17 Biroq, umumiy qabul qilingan ta'rif bo'lmasa, u o'zboshimchalik bilan, uni muayyan kontekstda qo'llash imkoniyati va maqsadga muvofiqligini to'g'ri asoslamasdan ishlatiladi. Rus psixologiyasida ushbu masalani maqsadli muhokama qilishga urinish qilingan. Muhokamaga yetakchi metodologlar jalb qilindi (paradigmalar..., 2012). Muhokamaning asosiy natijasi psixologiyada paradigma tushunchasi bilan bog'liq bo'lgan umumiy muammoli maydonni belgilash edi. Keling, uning ba'zi jihatlarini nomlaylik. 1. Psixologiyada paradigma tushunchasining mazmuni. Hozirgi vaqtda ushbu tarkib juda noaniq ko'rinadi. Psixologiyadagi paradigmalar umumiy nazariyalar, asosiy tadqiqot yo'nalishlari va muayyan sohalarda tadqiqotlar o'tkazishning xususiy modellari, eksperimental tadqiqotlar turlari va shunchaki psixologiya turlari, masalan, tabiiy-ilmiy va gumanitar fanlar deb ataladi. 2. Psixologiyada paradigmalarning ko'pligi. Mamlakatimizda marksizm monoideologiyasining qulashi va umumiy psixologiya inqirozi rus psixologiyasiga ilmiy tadqiqotning yangi kontseptsiyalarining kirib borishiga yo'l ochdi. Bir vaqtning o'zida turli xil paradigmalarning mavjudligi psixologiyaga ularni tartibga solish va tasniflashning dolzarb vazifasini qo'yadi. 3. Psixologiyada paradigma tasnifi. Tasniflash turi paradigma tushunchasiga kiritilgan tarkib bilan bevosita bog'liqdir. Masalan, mahalliy va xorijiy mualliflar tomonidan taklif qilingan psixologik paradigmalarning bir nechta tasniflarini ko'rib chiqing. Baars psixologiyada uchta asosiy paradigmani ajratib ko'rsatadi: introspektsionizm, bixeviorizm, kognitivizm (Baars, 1986). Ko'rib turganimizdek, muallif paradigma tushunchasini va psixologiyaning ilmiy yo'nalishi (maktabi) tushunchasini aniq belgilaydi. Ilmiy paradigmalarning umumiy tasnifini G. A. Kovalev (1987) taklif qiladi. U ob'ekt, sub'ekt va sub'ekt-sub'ekt (yoki dialogik) paradigmalarni ajratib turadi. Uning tasnifida paradigma psixologiyada qo'llaniladigan shaxsga psixologik ta'sir ko'rsatishning aniq strategiyasi sifatida ishlaydi. Psixologik paradigmalarning eng keng tasnifini V. A. beradi. Yanchuk 18 (2000): xulq-atvor, biologik, kognitiv, psixodiagnostik, ekzistensial, gumanistik, germenevtik, ijtimoiy-konstruktivistik, tizimli, faoliyat, gender va sinergik paradigmalar. Biroq, bizning fikrimizcha, bu tasnif sinkRetizmdan aziyat chekmoqda. Unda paradigmalarni ajratib ko'rsatish uchun yagona asos yo'q, "maktab" printsipi unda sanoat, tarmoq — umumiy ilmiy va boshqalar bilan almashtiriladi.A. V. Yurevich (1999) paradigma tushunchasini psixologiyaning asosiy vazifalari bilan bog'laydigan keng talqindan foydalanadi. Shunday qilib, u psixologiyada tadqiqot va amaliy paradigmalarni (sotsiodigmalarni) taqqoslaydi. M. S. Guseltseva (2012) psixologik paradigmalarni tasniflashning quyidagi mumkin bo'lgan asoslarini aniqlaydi: metodologiya darajasi bo'yicha (dunyoqarash, umumiy ilmiy, aniq ilmiy, situatsion-shaxsiy); umumiylik darajasi bo'yicha (umumiy, xususiy); mavzu yo'nalishlari bo'yicha (ijtimoiy psixologiyada, etnik psixologiyada va boshqalar); kontseptsiya mazmuni bo'yicha (introspektsionizm, bixeviorizm, kognitivizm va boshqalar); milliy urf-odatlar bo'yicha; ratsionallik turlarining o'zgarishi asosida. Biroq, bizning fikrimizcha, muallif "paradigmatik betartiblik"ni tartibga solishning haqiqiy usullarini taklif qilishdan ko'ra, mavjud vaziyatni ko'proq ta'kidlaydi. Ko'pgina psixologik tushunchalar ushbu tasniflarning barchasiga kiradi va bu holda ularni kiritishning ma'nosi yo'qoladi. Psixologiyaning global paradigmalar — metaparadigmalarni yaratish tendentsiyasi. Bular, xususan, ratsionallikning klassik, klassik bo'lmagan va postklassik turlari. Biroq, bugungi kunda psixologiyada ushbu tushunchalardan foydalanishda to'liq aniqlik yo'q. Ba'zi mualliflar ratsionallikning klassik va klassik bo'lmagan turlarini psixologiya rivojlanishining paradigmatik davriga, postklassik turlarini esa multiparadigmal (shu erda) deb hisoblashadi, boshqalari ratsionallik turlarining o'zgarishini ilmiy fikrlashning umumiy rivojlanishining aksi deb hisoblashadi, bu turli fanlarda ratsionallik turlarining o'zgarishidagi sinxronlikni 19 ko'rsatadi (Klochko, 2012). Sinergetika va Postmodern yondashuv ham metaparadigm psixologiyasining rolini talab qiladi. M. S. Guseltseva (2002, 2013) postmodernizmni psixologiya rivojlanishining zamonaviy bosqichi deb biladi va uning faol apologi sifatida ishlaydi. Postmodern va post-klassik metaparadigmalarning xususiyatlari ko'p jihatdan bir-biriga mos kelishiga qo'shimcha ravishda, muallif, bizning fikrimizcha, psixologiyani postmodernizm tamoyillariga izchil yo'naltirishda kutayotgan ba'zi xavflarni kam baholaydi: sinkretizm va psixologik fikrlashning uslubiy "instrumentalizmi", "globallashuv" yo'llarida nazariy umumlashtirish muammolarini hal qilishga urinishlar va boshqalar. (Chesnokova, 2012). 5. "Paradigmatik dinamika" mexanizmlarini tahlil qilish. V. E. Klochko (2012) psixologiyada ilmiy paradigmalarning o'zgarishi mexanizmlari va qonuniyatlarini o'rganish muhimligiga e'tibor qaratadi. Muammoning holatini qisqacha ko'rib chiqish quyidagilarni tasdiqlashga imkon beradi. Psixologiya T. kuna fanining rivojlanishining paradigma kontseptsiyasini emas, balki paradigma tushunchasini qabul qildi. Psixologik paradigma tushunchasidan foydalanadigan tadqiqotchilarning aksariyati o'zgarish haqida emas, balki turli paradigmalarning birgalikda yashashi va integratsiyasi haqida gapirishadi. Xuddi shu faktlarni talqin qilishning ko'p tabiatini tan olgan plyuralizm va klassikadan keyingi ratsionallik turiga havolalar bu erda aniq etarli emas. Psixologiyaning multiparadigmalligi haqiqatdir va ilm-fan haqiqati sifatida u ilmiy tushuntirishga muhtoj. Psixologiyaning ilmiy paradigmalari muammosini tahlil qilishda, birinchidan, L. S. vygotskiyning falsafa va amaliyot haqidagi g'oyasi psixologiya fanining asosi sifatida (Vygotskiy, 1982), ikkinchidan, fanda eng rivojlangan va haqiqatan ham ishlaydigan yondashuvlarni tahlil qilish predmeti sifatida tanlash zarurati. Psixologiyadagi paradigma muammosi haqidagi tasavvurimiz bir nechta asosiy tezislarda bayon qilinishi mumkin. Psixologiya paradigmalari metodologiyaning falsafiy darajasi bilan bog'liq va ma'lum falsafiy ildizlarga ega. 20 2. Bitta uslubiy paradigma asosida vujudga kelgan psixologiyaning barcha yo'nalishlari va maktablari bir-biriga nisbatan bir-birini to'ldiruvchi sifatida harakat qilishadi. Ularni vujudga keltirgan falsafiy va uslubiy paradigma nihoyat "yo'q bo'lib ketganda" ular o'rnini bosadi va o'tmishga qaytadi. U mavjud bo'lganda, ular ham saqlanib qoladi, shaklini o'zgartiradi va yangi "filiallar"ni rivojlantiradi. 3. Ilmiy artefaktlarning o'zi yangi tadqiqot paradigmasini yaratishga qodir emas. Yangi ilmiy paradigma falsafiy fikrning rivojlanishi, fan artefaktlari va amaliyot so'rovlari chorrahasida paydo bo'ladi. Muayyan ilmiy paradigmani aniq amalga oshiradigan nazariyalar bilan bir qatorda, o'tish darajasidagi nazariyalar sifatida shartli ravishda aniqlanishi mumkin bo'lgan psixologik nazariyalar mavjud. Bunday nazariyalar turli paradigmalarning elementlarini birlashtiradi va shu sababli turli (ba'zan diametral qarama-qarshi) yo'nalishlarda rivojlanishga imkon beradi. 5. Psixologiyada to'rtta asosiy tadqiqot paradigmasi mavjud: epistemologik, fenomenologik, faoliyat va ekzistensial. 6. Tanlangan psixologik paradigmalar (epistemologik, fenomenologik, faoliyat va ekzistensial) fanning turli sohalarida: fundamental tadqiqotlar sohasida, amaliy va amaliy psixologiya sohasida turli xil uslubiy salohiyatga ega. 7. Klassik, klassik bo'lmagan va post-klassik ratsionallik ideallari psixologiyaning paradigmalari emas. Psixologiya fanining deyarli barcha paradigmalari ularning rivojlanishida klassiklik, klassiklik va post-klassiklik bosqichlaridan o'tadi. Psixologik paradigmalar: falsafa va fan o'rtasida Epistemologik paradigma R. Dekart falsafasidan kelib chiqqan. U ong va borliqning Dekart dixotomiyasiga asoslanadi, bunda kognitiv faoliyat predmeti, shu jumladan ongning o'zi ham biluvchi uchun o'ziga xos bo'lmagan ob'ekt sifatida ishlaydi. Bunday tadqiqot pozitsiyasi ob'ekt pozitsiyasi sifatida belgilanadi. Ob'ektiv fikrlash bu erda ilmiy fikrlashning idealidir. Tadqiqot mavzusi sifatida ongga nisbatan biz ob'ektivlik maqomiga ega bo'lgan refleksiv fikrlash haqida gapiramiz. Ushbu paradigma doirasidagi tadqiqotlarning asosiy ob'ektlari kognitiv jarayonlar va ongdir. 21 O'z tadqiqotlarini epistemologik paradigma asosida quradigan psixologik yo'nalishlarning namunalari klassik introspektiv psixologiya, Gestalt psixologiyasi, kognitiv psixologiya deb hisoblanishi mumkin. Bu holda ushbu maktablarning farqi bizni chalkashtirib yubormasligi kerak. V. A. Mazilov (2012) ta'kidlaganidek, psixologiya tarixidagi bir xil paradigma mujassam bo'lishi mumkin, aniqrog'i turli xil tushunchalarni keltirib chiqarishi mumkin, chunki paradigmaning asosiy vazifasi yangi tushunchalarni ishlab chiqarishdir. Bunga qo'shimcha qilish mumkinki, bitta paradigma doirasida tushunchalar va yo'nalishlarning o'zgarishini kuzatish yangi sharoitlarda va yangi paradigma kontekstlarida paradigmalarning rivojlanishi va o'zgarishi qonuniyatlarini aniqlash uchun juda muhimdir. "Eski" paradigmalarning yangilari ichida minimallashtirilgan holda qolish qobiliyati V. E. Klochko (2012), bizning fikrimizcha, neoklassitsizm tushunchasini juda muvaffaqiyatli aniqladi. Epistemologik paradigma asosida yotgan asl dualizm ushbu platformada turli xil tashqi muxolifat maktablarining paydo bo'lishi uchun uslubiy asos yaratdi. Ma'naviy va moddiy dualizm introspektsiyaning sub'ektivligini qoplaydigan ob'ektiv xulq-atvor psixologiyasining (bixeviorizm, refleksologiya, reaktologiya) paydo bo'lishiga yordam berdi. Biroq, S. L. ta'kidlaganidek. Rubinshteyn (1973b), xulq-atvor psixologiyasi ongning introspektiv kontseptsiyasini maxsus haqiqat sifatida rad etmadi, balki uni faqat ushbu voqelikdan mustaqil deb hisoblangan va unga parallel ravishda tashqi kuzatilgan tekislikda rivojlanadigan xattiharakatlarning psixologik nazariyasi bilan yakunladi. Introspektiv va xulq-atvor psixologiyasining falsafiy asoslarining ichki umumiyligi ushbu yo'nalishlarni yagona ilmiy paradigma sifatida tasniflash foydasiga jiddiy dalil bo'lib xizmat qiladi. Psixologiyada epistemologik paradigmaning barcha variantlarining o'ziga xos xususiyati insonni tirik yaxlit moddiy sub'ekt sifatida e'tiborsiz qoldirishdir (va nafaqat ruh va tana, fikrlash sub'ekti yoki reaktiv organizm). L. S. Vygotskiy kartezian yo'naltirilgan psixologiyaning bu nuqsoniga ishora qildi: "odam unutildi!». 22 Ilm-fandagi artefaktlar, T. kun yozganidek, mavjud paradigmaning asosini buzadigan kashfiyotlar va tadqiqot yo'nalishlari. Epistemologik paradigma uchun bunday asos ong va borliqning dixotomiyasidir. Shunga ko'ra, bu holda ilmiy asarlar psixologiyaning ushbu dixotomiyaning nomuvofiqligini ochib beradigan yo'nalishlaridir. Gnoseologik paradigmaning asosiy artefakti psixoanaliz ongsizlik haqidagi ta'limot sifatida xizmat qiladi. Fenomenologik paradigma. 19-asrning ikkinchi yarmiga kelib. falsafa insonning dunyoga bo'lgan munosabati faqat kognitiv tomonga kamaymasligini anglaydi. Inson nafaqat fikrlash sub'ekti, balki uning hayoti nafaqat ongli mavjudotdan kattaroqdir. Ratsionalizm "hayot falsafasi"kabi irratsionalistik oqimlar bilan almashtiriladi. Ilm-fan, V. Diltey (2000) fikriga ko'ra, insonni har xil Kuchlarida "xohlovchi, his qiluvchi, mavjudotni ifodalovchi"deb hisoblashi kerak. Mavzu-ob'ekt dixotomiyasi V. Dilteyda tajriba tushunchasida eriydi. Hayot-bu bevosita tajriba. Bu aql uchun chuqur mantiqsiz va qiyin. Uning tushunishiga fikrlash orqali emas, balki" his qilish " va tushunish orqali erishiladi. Psixologiyaning predmeti insonning o'z hayotini boshdan kechirishining ajralmas "tajribasi" sifatida ichki tajriba bo'lishi kerak. Ratsionalizm va epistemologizmdan ongsizlikning irratsionalizmiga o'tish falsafiy va amaliy psixologiyada aslida bir vaqtning o'zida sodir bo'lishi xarakterlidir. Shunday qilib, Z. Freydning" isteriyani o'rganish "1895 yilda nashr etilgan va V. Dilteyning" tavsiflovchi psixologiyasi " 1894 yilda qizg'in munozaralarga sabab bo'lgan. Fenomenologiyaning yaratuvchisi E. Gusserl hisoblanadi. Uning yondashuvida ong tajribalarining o'ziga xos mavjudligini tan olish, aqliy ("sof ruhiy") ni ochishning yagona usuli sifatida kartezian aks ettirish bilan birlashtirilgan (Gusserl, [el. resurs]. Zamonaviy psixologik adabiyotlarda fenomenologik yondashuvning ikki yo'nalishi ajratiladi: E. Gusserldan kelib chiqadigan fenomenologik yondashuv va V. Dilteydan kelib chiqadigan germenevtik fenomenologiya (Busygina, 2009). V. Diltey va E. ning falsafiy asarlari. Gusserl, bir tomondan, psixologiya artefaktlari (kartezian epistemologik 23 paradigmasining nomuvofiqligini ochib beradi) va tirik, tajribali odam bilan muomala qiladigan psixologik amaliyotning rivojlanishi, boshqa tomondan, psixologiyada yangi fenomenologik paradigmaga o'tishni tayyorladi. Faoliyat paradigmasi. Psixologiyada faoliyat paradigmasining falsafiy asosini marksizm falsafasi tashkil etdi (Leontiev, 1994; Rubinshteyn, 1973a). Marksning fikricha, insonning moddiy ishlab chiqarish faoliyati madaniyat dunyosini, odamlar o'rtasidagi munosabatlarni va insonning o'zini yaratadi. Epistemologik paradigmaga nisbatan faoliyat paradigmasi boshidanoq muxolifat sifatida harakat qildi. A. N. Leontyev yozganidek, u L. S. dan boshlagan asosiy nazariy vazifa. Vygotskiy tadqiqotlari "Dekartning yopiq ong doirasini" ochish, "ongning ichki, ob'ektiv dunyo, tashqi dunyo kabi qarama-qarshi tomonlarini" engish edi (Leontiev, 1994, 43-bet). Ong va mavjudlik o'rtasida vositachilik aloqasi-faoliyat kiritilgan. Biroq, faoliyat yo'llari inson muammosi yana psixologiyada fonga o'tishiga olib keldi. Faqat hayotining so'nggi yillarida A. N. Leontiev shaxsiyat muammosiga to'g'ridan-to'g'ri murojaat qildi, u undan ikkinchi darajali (K. Marks ruhida bo'lsa ham) ta'rifni oldi: "shaxsiyat-bu faoliyat ierarxiyasi". S. L. Rubinshteyn o'zining "inson va dunyo" yakuniy monografiyasida insonni borliq markaziga qo'yib, hal qiluvchi burilish yasadi. Ushbu qadam unga epistemologik (mavjudlik va ong) va psixologiyaning inson mavjudligining ekzistensial masalalariga nisbatan faoliyat paradigmalaridan tashqariga chiqishga imkon berdi (men va boshqasi, sevgi, mavjudlikning o'z qadr-qimmatini tan olish sifatida voqelikka fojiali, mulohazali munosabat va boshqalar) (Rubinshteyn, 2012). Shuni ta'kidlash kerakki, psixologiyadagi faoliyat paradigmasi marksistik falsafaga xos bo'lgan tushuntirish imkoniyatlarini ma'lum darajada cheklab qo'ydi. Faoliyat psixologiyada faqat bitta narsada — ijodiy, ijodiy faoliyat sifatida ijobiy tomondan olingan. S. L. Rubinshteynning "ijodiy havaskorlik printsipi" ni eslang. Shu bilan birga, K. Marks tomonidan ajratilgan begonalashgan faoliyat fenomeni faoliyat yondashuvi vakillarini ko'rib chiqishdan tashqarida qoldi. Bunda, shubhasiz, mafkuraviy omil ma'lum bir rol o'ynadi: sovet jamiyatida" kommunizm quruvchilari " begonalashgan faoliyat bo'lishi mumkin emas edi. Shu fonda 24 faoliyat paradigmasiga nisbatan asosiy artefakt ijtimoiy amaliyot sohasida (xususan, ta'lim sohasida) faoliyat tamoyillarini har doim ham muvaffaqiyatli amalga oshirish misollari bo'ldi. Faktlar shuni ko'rsatdiki, har bir faoliyat rivojlanmaydi va faoliyatning (o'quv dasturlarining) katta tanlovi mavjudligi individuallikni shakllantirishga olib kelmaydi. Faoliyat yondashuvining ushbu va boshqa artefaktlari psixologiyada faoliyat paradigmasini rivojlantirishning tadqiqot salohiyati va istiqbollarini tahlil qilishga bag'ishlangan keng uslubiy munozarani o'tkazishga sabab bo'ldi (faoliyat..., 1990). 1990-yillarni faoliyat paradigmasi inqirozi davri deb atash mumkin (Lazarev, 2001). Inqiroz, birinchi navbatda, plyuralizm to'lqinida umumiy psixologik toifadan xususiy psixologik nazariyalar toifasiga o'tgan faoliyat nazariyasining holatini o'zgartirishda namoyon bo'ldi. Faoliyat toifasining tushuntirish imkoniyatlarini cheklash tendentsiyasi kuzatildi. Faoliyat nazariyasiga qaratilgan tanqid faoliyat paradigmasining metodologik asoslarini chuqurroq nazariy o'rganishga turtki bo'ldi. Leontyevning faoliyat yondashuvining variantiga bo'lgan qiziqishi uning ichki raqibi S. L. Rubinshteynning (2012) ishiga jiddiy qiziqish uyg'otdi, u faoliyatni faqat insonning dunyoda bo'lish usullaridan biri, shuningdek, bilim va tafakkur munosabati deb hisoblagan. Faoliyat yondashuvi haqiqatan ham psixologiyada tubdan yangi tadqiqot paradigmasini shakllantirdi. Shu ma'noda, biz T. D. Martsinkovskaya (2001) va M. S. Guseltsevaning (2012) psixologiyada xulq-atvor va faoliyat yondashuvlarining uslubiy bog'liqligi haqidagi fikriga rozi bo'lolmaymiz. Mualliflar tomonidan olib borilgan parallelliklar ko'rib chiqilayotgan tushunchalarning mazmuni va uslubiy salohiyati bilan emas, balki shakli bilan bog'liq. Qabul qilinishi mumkin bo'lgan yagona narsa shundaki, ikkala yo'nalish ham zamonaviy jamiyatda insonning moslashuvi va mahsuldorligini oshirish zarurati bilan bog'liq aniq ijtimoiy yo'nalishga ega. Biroq, ularning asosida yotgan inson tushunchalari va shunga mos ravishda ushbu muammoni hal qilishning taklif qilingan usullari sezilarli darajada farq qiladi. 25 Muhokamalardan biri L. S. Vygotskiyning madaniy-tarixiy nazariyasining paradigmatik maqomi masalasidir. Bizning fikrimizcha, Vygotskiyning butun faoliyati psixologiyada yangi (anti-kartezian) paradigmani doimiy izlashdir. Uning madaniy-tarixiy nazariyasi "eski" (epistemologik) va "yangi" (faoliyat) paradigmalarning xususiyatlarini birlashtiradi. Birinchisining yo'llari ongni o'rganishning ob'ektiv usulini topish istagida, ikkinchisining yo'llari — bola va kattalarning birgalikdagi faoliyati g'oyasida yuqori aqliy funktsiyalarning paydo bo'lishining dastlabki ijtimoiy shakli sifatida namoyon bo'ldi. So'nggi yillarda Vygotskiy kutilmaganda tajriba tushunchasiga shaxs va atrof-muhitni tahlil qilish birligi sifatida murojaat qiladi, bu esa "kech" Vygotskiy va V. Diltey psixologiyasi o'rtasida muayyan o'xshashliklarni amalga oshirishga imkon beradi (YAroshevskiy, 1998). Vygotskiy ijodini tadqiq qiluvchilarning aksariyati u ilmiy qarashlarning to'liq tizimini qoldirmaganligiga qo'shiladilar. M. G. YAroshevskiy (1993) Vygotskiyning ijodiy yo'lini turli tadqiqot dasturlarining ketma-ket o'zgarishi, uning madaniy — tarixiy (instrumental) psixologiyasini esa ana shunday dasturlardan biri deb hisoblagan. Tanqidchilar Vygotskiyni eklektizmda ayblashdi. Vygotskiyning o'zi tizimning yo'qligi haqidagi ayblovlarga javob berib, yakuniy umumlashtirish vaqti hali kelmagan deb javob berdi. Shu bilan birga, zamonaviy psixologiyada Vygotskiyning g'oyalari har qachongidan ham ko'proq talabga ega va xarakterli ravishda turli yo'nalishdagi psixologlar (madaniy-faoliyat psixologlari va konstruktivistlari, miqdoriy va sifat yondashuvlari vakillari, tabiiyilmiy va gumanitar psixologiya tarafdorlari) tomonidan ishlab chiqilgan. Bundan tashqari, ratsionallikning klassik ideali doirasida kamchilik deb hisoblangan tizimning yo'qligi ratsionallikning yangi post-klassik turida qadr-qimmat sifatida baholanadi (Guseltseva, 2012). Bizning fikrimizcha, vygotskiyning rus psixologiyasining rivojlanishidagi rolini N. V. Gogolning rus mumtoz adabiyoti rivojlanishidagi "paltosi" roli bilan taqqoslash mumkin. Vygotskiy psixologiyaga shunchalik ko'p g'oyalar va ularning rivojlanishining mumkin bo'lgan yo'nalishlarini berdiki, uni ma'lum bir paradigma bilan bog'lash mumkin emas. Bundan tashqari, Vygotskiyning tadqiqotlari, bizning 26 fikrimizcha, V. E. Klochko (2012) yozgan yangilar ichidagi eski psixologik paradigmalarning "olib tashlanishi" ning yorqin namunasidir. Vygotskiyga bag'ishlangan maqolamizda biz umumiy psixologiyani dialektik asosda qurish niyatida umumiylikni tushunishda uning eski empirik an'analarida to'qnashuvning "dramasini" ko'rsatishga harakat qildik (Chesnokova, 2008). Biz Vygotskiy tomonidan tasvirlangan g'oyalar doirasi o'zining paradigmatik maqomiga ko'ra "o'tish davri"deb ta'riflanishi mumkin bo'lgan maxsus turdagi psixologik nazariyani tashkil qiladi, deb hisoblaymiz. Vygotskiyning psixologiya fanining eng muhim masalalariga yangicha qarashlari, boshqa narsalar qatori, psixologiya uchun u "begona" odam bo'lganligi, klassik psixologik fikrlash stereotiplari bilan buzilmaganligi bilan izohlanadi, bu M. S. Guseltsevaning yangi paradigmalar nostandart, periferik sohada paydo bo'lishi haqidagi da'vosining to'g'riligini tasdiqlaydi. — "chegara" ilmiy bilimlari (Guseltseva, 2012). Vygotskiyning psixologiya uchun ahamiyati, shuningdek, madaniy va tarixiy kontseptsiyaning o'ziga xos meta-tili sifatida maxsus kommunikativ funktsiyasi bilan bog'liq bo'lib, uni psixologiyaning turli sohalari vakillari uchun aloqa vositasi sifatida ishlatishga imkon beradi (Kornilova, Smirnov, 2016). V. E. Klochko (2012) vygotskiy tafakkurining ko'p o'lchovliligini ko'rsatadi, u psixologiya rivojlanishining klassik bosqichidan keyingi o'ta murakkab, ko'p o'lchovli fikrlashga o'tishni tayyorlagan. Psixologiyadagi ekzistensial paradigma, yuqorida muhokama qilinganlarning barchasi singari, o'zining falsafiy ildizlariga ega. Uning kontseptual apparati, muammolarning asosiy doirasi va ekzistensial tadqiqotning umumiy (sifatli) metodologiyasi XIX asrda asos solingan.ekzistensializm asoschisi S. Kierkegaard. Kierkegaard psixologiyaning o'ziga xos "dasturini" taklif qildi, u V. Vundt va uning izdoshlari tomonidan "rasmiy" ilmiy psixologiya tomonidan amalga oshirilgan, ular o'z tadqiqotlarida kartezian, epistemologik paradigmaga tayangan. S. Kierkegaardning asosiy asarlari 40-yillarda yozilgan. XIX asr, ya'ni psixologiyaning mustaqil fanga yakuniy dizaynidan oldin ham. Xuddi shu yillarda K. Marksning "falsafiy va iqtisodiy qo'lyozmalar" (1844) psixologik asari nashr etilganligi xarakterlidir. Shunday qilib, marksizm va ekzistensializm bir vaqtning 27 o'zida, har xil tomondan bo'lsa ham, klassik ratsionalizm va oldingi falsafaning tafakkuriga qarshi chiqdi. Shu bilan birga, Marks inson mavjudligining moddiy asosiga murojaat qildi, Kierkegaard esa inson ruhining ehtiyojlarini birinchi o'ringa qo'ydi. Uning fikricha, ruhning rivojlanishi o'z qonunlariga bo'ysunadi, unga rioya qilmaslik inson uchun moddiy hayot qonunlarini e'tiborsiz qoldirishdan kam emas (Kirkegor, 1994). Ekzistensial paradigma birinchi marta inson psixologiyasining funktsional namoyon bo'lishiga (aqliy jarayonlar, tajribalar, xatti-harakatlar, faoliyat) emas, balki odamga murojaat qildi. Faoliyat paradigmasi bilan taqqoslaganda, ekzistensial paradigma zamonaviy jamiyatda insonni begonalashtirish muammosiga katta e'tibor beradi. Ekzistensializm inson mavjudligining asoslarini buzadigan begonalashtirishning eng xavfli shakli sifatida insonning o'zidan begonalashuvini ko'rib chiqadi. O'ziga, insoniyligiga qaytish, o'ziga ob'ekt sifatida munosabatni engish ekzistensializmning asosiy yo'lini tashkil etadi. Barcha, shu jumladan ekzistensial yondashuvning eng ijtimoiy yo'naltirilgan variantlarida (E. Fromm, J.-P. Sartr), shaxs doimiy ravishda eng yuqori qiymat sifatida qaraladi. Faoliyat yondashuvida "shaxs" va "shaxs" tushunchalari tubdan ajralib turadi. Tabiiy shaxs faoliyat paradigmasida mustaqil qiymatga ega emas. Shaxs o'zining ijtimoiy ahamiyati tufayli qiymatga ega, ya'ni. u nafaqat o'zi uchun, balki boshqalar uchun ham amalga oshiradigan faoliyat. Ekzistensial yondashuv vakillari zamonaviy jamiyatda inson faoliyati undan muntazam ravishda ajralib turishiga e'tibor berishadi, shunda u o'zini o'zi amalga oshirish imkoniyatini yo'qotadi. Bunday sharoitda odam o'zini o'zi amalga oshirishning boshqa (harakatsiz) shakllarini — munosabatlar, tajribalar va boshqalar qadriyatlari orqali izlashga majbur bo'ladi.biroq, fenomenologik paradigmadan farqli o'laroq (uning sof shaklida), ekzistensializm umuman odamni psixikada — tajribada eritishga intilmaydi. Ekzistensialistlar uchun asosiy narsa tashqi faoliyat va tajribaning qarama-qarshiligi emas, balki faoliyatning ko'rinishi va mavjudlikning ichki mazmuniga qarshilik; sharoitga qarab, bu mavjudlik turli xil ifoda shakllariga ega 28 bo'lishi mumkin. S. Kierkegaard "ichki harakat" ning qat'iyati, "yashirin ichki" da "o'z-o'zidan turish"qobiliyati bilan tashqi dunyoda buzilgan, haqiqiy bo'lmagan mavjudlikka qarshi chiqdi. O'zini tasdiqlaydigan sub'ektivlikning ichki faoliyati haqidagi bu g'oya ekzistensialistlarning keyingi avlodi asarlarida — E. ning "bo'lish" ehtiyojida ham eshitiladi. Fromma (2000), P. Tillichning tashqi ma'nolarini to'liq yo'qotish sharoitida mavjud bo'lish jasoratida ([el. resurs]) va boshqalar. Ekzistensial paradigmaning o'ziga xos xususiyati ob'ektiv fikrlash idealidan voz kechishdir. S. Kierkegaard ob'ektiv fikrlash ma'lum bir odamga befarq ekanligini ta'kidladi. 29 Xulosa Xulosa o‘rnida shuni aytib o‘tish joizki, ta’limning yangi dasturlarini qo‘llashda paradigmalar samaradorligini oshiradi va va ulardan yangi smarali zamonaviy foydalana olish texnologiyalarga bilim tayangan holda foydali o‘quv dasturlarini ishlab chiqishga asos bo‘ladi. Psixologiyada tadqiqot paradigmalarini ko'rib chiqishni xulosa qilib shuni ta'kidlash kerakki, bir paradigmadan ikkinchisiga keskin, inqilobiy o'tishlarning yo'qligiga qaramay (zamonaviy psixologiyada ularning barchasi birgalikda mavjud), ko'plab tadqiqotchilar uchun psixologik bilimlarni rivojlantirish jarayonida diqqatni kognitiv (epistemologik) dan ekzistensial va germenevtik ilmiy yo'nalishga o'tkazish tendentsiyasi mavjud. paradigma (Kornilova, Smirnov, 2016). Psixologik paradigmalar: fan va amaliyot o'rtasida Ob'ektiv, eksperimental asoslangan bilimlarni olishga qaratilgan epistemologik paradigma psixologiyada chuqur ildizlarga ega va hozirgi kunga qadar fundamental tadqiqotlar sohasidagi etakchilardan biri bo'lib qolmoqda (garchi sifatli metodologiyani ishlab chiqish, sifatli va miqdoriy tadqiqot usullarining faol kombinatsiyasi ta'siri ostida sezilarli darajada o'zgargan bo'lsa ham). Bundan tashqari, amaliy psixologiya sohasida epistemologik paradigma "sof shaklda" amalda qo'llanilmaydi. Buning asosiy sababi ichki va tashqi, bilish va faoliyatning paradigma asosidagi asl qarama — qarshiligidir. Esimizda bo'lganidek, epistemologik paradigmaga asoslangan psixologiya metodologiyasini qayta qurish bo'yicha asosiy talab aynan aks ettiruvchi, o'ziga xos psixologiya ko'p narsa bera olmaydigan amaliyotdan kelib chiqqan. Nazariyaning gumanistik yo'nalishi bugungi kunda e'lon qilingan ratsionallikning post-klassik turi doirasida psixologik kontseptsiyaning "abadiy qiymati" mezonlaridan biri sifatida namoyon bo'ladi (Kornilova, Smirnov, 2016). Psixoterapiyaga kelsak, bizning fikrimizcha, faoliyat paradigmasi aslida har qanday psixoterapiyani rad etadi. Inson ongi va shaxsiyati rivojlanishining 30 ijtimoiy-madaniy shartliligini tan olish (L. S. Vygotskiy, S. L. Rubinshteyn, A. N. Leontiev, P. ya. Halperin) ongli madaniy rivojlangan ijtimoiy foydali shaxsni malakali shakllantirish va psixologik jihatdan murakkab holatlarda ushbu shakllanishni tuzatish vazifasini birinchi o'ringa qo'yadi. To'laqonli odamni tarbiyalash jamiyatning asosiy vazifalaridan biridir (A. N. Leontiev tashabbusi bilan boshlangan ko'zi ojiz bolalar bilan ishlash bo'yicha Zagorskiy bolalar uyining tajribasini eslang). Ushbu yondashuv bilan an'anaviy individual psixoterapiya odam bilan ishlash usuli sifatida keraksiz bo'lib chiqadi. SSSRda psixoterapiya psixologiya sohasi sifatida mavjud bo'lmaganligi ajablanarli emas (garchi psixiatriya mavjud bo'lsa ham). Psixoterapiyaning rivojlanishi faqat 1990-yillarda boshlangan. va faoliyat yondashuvi monoideologiyasining "qulashi" va muqobil g'arbiy oqimlarning mahalliy psixologiyaga kirib borishi fonida sodir bo'ldi. Ekzistensial paradigma. Ekzistensializm boshidanoq o'rganishga emas, balki odamga o'zini va hayotini amalga oshirishda yordam berishga qaratilgan edi. Bunda ekzistensializm ob'ektiv fanga ham, ijtimoiy amaliyotning ayrim turlariga ham chuqur qarshilik ko'rsatdi. Ilm-fan ham, ijtimoiy amaliyotlar ham (keyinchalik M. Fuko ularni "hokimiyat amaliyotchilari" deb atagan), insonning tafakkuri va irodasini "xususiylashtirish" orqali uni uydirma va manipulyatsiyasining oddiy ob'ektiga aylantirgan. Ushbu fonda ekzistensializm inson sub'ektivligini tiklash amaliyoti falsafasi sifatida paydo bo'ldi. 31 Adabiyotlar. 1. Umarova, M. H. “Ethnic Related Toponyms of The Population in Surkhandarya Region.” 2. Nodirovna, Khushnazarova Mamura. “THEORETICAL AND METHODOLOGICAL BASIS OF TRAINING OF MANAGEMENT PERSONNEL IN THE PROCESS OF HIGHER PEDAGOGICAL EDUCATION.” INTERNATIONAL JOURNAL OF SOCIAL SCIENCE & INTERDISCIPLINARY RESEARCH ISSN: 2277-3630 Impact factor: 7.429 11.04 (2022): 171-177. 3. Nargiza, Yunusalieva. “SOCIAL AND MORAL EDUCATION OF STUDENTS AND DEVELOPMENT OF VALUES.” Galaxy International Interdisciplinary Research Journal 10.1 (2022): 300-305. 4. Ксамидовна, Мамаюсупова Ирода. «ОСНОВНЫЕ КРИТЕРИИ ДЛЯ РАЗРАБОТКИ ПРОГРАММ ОБУЧЕНИЯ КОНФЛИКТОЛОГИИ». МЕЖДУНАРОДНЫЙ ЖУРНАЛ СОЦИАЛЬНЫХ НАУК И МЕЖДИСЦИПЛИНАРНЫХ ИССЛЕДОВАНИЙ ISSN: 2277-3630 Импактфактор: 7.429 11.06 (2022): 181-184. 5. Мриксаитова С., Ерматова Ш. и Ходжаева Н. «Обучение студентов творческому мышлению посредством самостоятельного обучения в высших учебных заведениях является насущной проблемой». Евро-Азиатские конференции. Том 3. № 1. 2021. 6. Зокиров М. А. ЎҚУВЧИЛАРДА ИЖТИМОИЙ ФАОЛЛИКНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ПЕРЦЕПТИВ АСОСЛАРИ //Science and innovation. – 2022. – Т. 1. – №. B3. – С. 659-666. 7. Najmiddinovna, Rahimova Feruza. “PEDAGOGICAL CONDITIONS OF IMPROVEMENT OF SOCIAL PEDAGOGICAL ACTIVITY OF STUDENTS ON THE BASIS OF MULTIMEDIA TOOLS.” INTERNATIONAL JOURNAL OF SOCIAL SCIENCE & INTERDISCIPLINARY RESEARCH ISSN: 22773630 Impact factor: 7.429 11.07 (2022): 108-112. 32 8. Erkinovna, Yuldasheva Malohat. “DEVELOPMENT OF THE COGNITIVE ACTIVITY OF FUTURE TEACHERS IN INNOVATIVE EDUCATIONAL CONDITIONS AS A SOCIAL PEDAGOGICAL NECESSITY.” INTERNATIONAL JOURNAL OF SOCIAL SCIENCE & INTERDISCIPLINARY RESEARCH ISSN: 2277-3630 Impact factor: 7.429 11.04 (2022): 196-199 9. Abduhafizovna, Melikuziyeva Mavluda, and Yigitaliev Mirzoxid. “WAYS TO INCREASE THE LEGAL KNOWLEDGE OF PRIMARY SCHOOL STUDENTS.” Web of Scientist: International Scientific Research Journal 3.02 (2022): 124-130.. 10. Клюев, Роман Владимирович, et al. «ИССЛЕДОВАНИЕ И АНАЛИЗ ПОКАЗАТЕЛЕЙ НАДЕЖНОСТИ ОТДЕЛЬНЫХ СТРУКТУРНЫХ ЭЛЕМЕНТОВ ЦИФРОВЫХ ПОДСТАНЦИЙ.» Вести высших учебных заведений Черноземья 1 (2021): 68-79. 11. Norquzieva, Dilrabo SHeralievna, and Nigora Rahimovna Abdullaeva. “PSYCHOLOGICAL ANALYSIS OF AGGRESSIVE BEHIVIOR IN ADOLESCENCE.” Scientific Bulletin of Namangan State University 1.6 (2019): 490-495. 12. Н.Тайлоқов. Вояга етмаганларга ўртасида суицид ҳолатларини олдини олиш. Методик қўлланма. Тошкент 2017 13. Х.Рухиева. Вояга етмаганлар ўртасида ҳуқуқбузарликлар ва суицид ҳолатлари профилактикаси. Ўқув қўлланма. Тошкент 2021 14. B.X.Xodjayev, Umumiy pedagogika, «Sano-standart» nashriyoti Toshkent – 2017; 68-69-betlar 15. Azizxodjaeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. O‘quv qo‘llanma. -T.: TDPU, 2003; 16. Markova A.K. Maskva-1996,Xarakteristika psixologiya professionalizma znaniya; 17. Slastenin V.A., Podumova L.S. Pedagogika -innovatsionnaya deyatelnost. M.: Magistr, 1997; 33 18. Muslimov N.A. Bo‘lajak kasb ta'limi o‘qituvchilarini kasbiy shakllantirish, Monografiya, -T.: Fan,2004; 19. БегматовА. Маънавият Фалсафаси Ёхуд Ислом Каримов Асарларида Янги Фалсафий Тизимнинг яратилиши. –Т.: Шарқ, 2000 20. Н.Тайлоқов. Вояга етмаганларга ўртасида суицид ҳолатларини олдини олиш. Методик қўлланма. Тошкент 2017 21. Х.Рухиева. Вояга етмаганлар ўртасида ҳуқуқбузарликлар ва суицид ҳолатлари профилактикаси. Ўқув қўлланма. Тошкент 2021 Veb saytlar 1.www.cyberlenika.ru 2.www.interbiz.com 3.www.phsreda.com 4.www.wikipedia.uz 5.www.wsjournal.com Jurnallar 1.Journal of new century innovations 2.Oriental renaissance: innovative, educational, natural and social sciences 34