O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INOVATSIYALAR VAZIRLIGI TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI Iqtisodiyot va turizm fakulteti Moliya va moliyaviy texnologiyalar Ta’lim yo’nalishi V-kurs SM-719 guruh talabasi Ozotov Asrorning Davlat byudjeti fa’nidan tayyorlagan Topshirdi: Ozotov Asrorning Qabul qildi; _________________ ________ Termiz-2024-yil ________ Mahalliy byudjetlar daromadlarining shakllanishida umumdavlat soliqlarining oʻrni va ahamiyati Mundarija: I-KIRISH………………..............................................................................................4 II-asosiy qism 1) Mahalliy byudjetlar daromadlarining shakllanishi............................................ 7 2) MAHALLIY BUDJETLAR DAROMADLARI TIZIMI VA ULARNING AMALDAGI HOLATINING TAHLILI................................................................. 21 3) IQTISODIYOTNI MODERNIZATSIYALASH SHAROITIDA MAHALLIY BUDJETLAR DAROMADLARI TARKIBIDA MAHALLIY SOLIQLAR VA YIG’IMLAR ULUSHINI KO’PAYTIRISH YO’LLARI..................................... 40 III- XULOSA............................................................................................................. 59 IV-FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI....................................... 65 3 KIRISH Bitiruv malakaviy mavzusining dolzarbligi. Bugungi kunda mamlakatimizni modernizatsiya qilish va fuqarolik jamiyatini barpo etish jarayonida huquqiy demokratik davlatni qurish belgilab olingan ekan, fuqarolik jamiyati bu bir qancha vakolatli vazifalarni davlatdan mahalliy budjetlarga, jamoat tuzilmalariga va fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlariga bosqichmi-bosqich topshirishni ko’zda tutadi. Bu esa o’z navbatida mahalliy budjetlar moliyaviy resurslarini asosiy manbai bo’lgan mahalliy soliqlar va yig’imlarni ahamiyatini oshib borishini bildiradi. Davlatimiz rahbari Islom Karimov ta’kidlaganidek: “2013-yilda mutanosib va barqaror davlat budjetini shakllantirish maqsadida soliq ma’murchiligini yanada takomillashtirish va erkinlashtirish, mahalliy budjetlarning daromad qismini mustahkamlash, butun soliq tizimini soddalashtirish va uning oshkoraligini ta’minlash bo’yicha tegishli tadbirlar ko’zda tutilmoqda. Shularning hisobidan soliq yuki darajasining oshmasligi ta’minlanib, yalpi ichki mahsulotga nisbatan bu kursatkich 21,3 foizni tashkil etadi”1. Shu bilan birga “Izchillik bilan amalga oshirilayotgan, birinchi navbatda soliq yukini kamaytirishga qaratilgan oqilona soliq siyosati iqtisodiyotdagi tarkibiy o’zgarishlarga, xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning ishbilarmonlik faolligi va moliyaviy barqarorligini yuksaltirishga xizmat qilmoqda. Xususan, 2011-yilda soliq yuki, 1991-yil bilan solishtirganda, yalpi ichki mahsulotga nisbatan qariyb 2 barobar kamayib, 41,2 foizdan 22 foizga tushganini qayd etish zarur”2 4 Bundan ko’rinadiki, bu jarayonda mahalliy soliqlar va yig’imlar unidirish usullari va budjetga to’lash mexanizmini samarali tashkil qilish katta ahamiyat kasb etadi. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda mamlakat iqtisodiyotini modernizatsiyalash sharoitida mahalliy soliqlar va yig’imlarning undirish usullarini ko’rib chiqish, mahalliy soliq va yig’imlarning to’liq va o’z vaqtida budjetga kelib tushishini ta’minlash, budjetga to’lash mexanizmini takomillashtirish zarurligi mavzuning dolzarbligini o’zida aks ettiradi. Bitiruv malakaviy ish mavzusining maqsad va vazifalari. Bugungi kunda mahalliy soliqlar va yig’imlarni undirish hamda budjetga to’lash mexanizmini nazariy va amaliy jihatdan tahlil etish, hamda takomillashtirish bo’yicha takliflar ishlab chiqish bitiruv malakaviy ishimizning bosh maqsadi hisoblanadi. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilab olindi: soliqlar, shu jumladan mahalliy soliqlar va yig’imlarning iqtisodiy mohiyati va tarkibini o’rganish; mahalliy soliqlarni budjet tizimidagi o’rniga baho berish; mahalliy soliqlar va yig’imlarni huquqiy asoslarini o’rganish; mahalliy soliqlar va yig’imlarning mahalliy budjetlar daromadlarini shakllantirishdagi o’rnini tahlil etish va xulosa chiqarish; mahalliy soliqlar va yig’imlarni chet el davlatlaridagi holatini qiyosiy tahlil etish ular tajribasidan foydalanishni jihatlarini belgilash; mahalliy soliqlar va yig’imlarni undirish hamda budjetga to’lash mexanizmini takomillashtirish bilan bog’liq ilmiy tavsiyalar ishlab chiqish. Bitiruv malakaviy ishining ob’ekti sifatida mahalliy soliqlar hamda mahalliy budjetlar o’rtasidagi bog’liqlikning amaldagi holati va ularni takomillashtirish yo’llari hamda Moliya va Ijtimoiy soha Vazirliklari tanlab olingan. Bitiruv malakaviy ishning predmeti mahalliy soliqlarni undirish jarayonida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlar hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishining nazariy-amaliy ahamiyati. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining chiqishlari, ilmiy risolalar, farmonlari, Oliy 5 Majlisning qabul qilingan qaror va qonunlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari, O’zbekiston Respublikasi Moliya va Ijtimoiy soha Vazirliklarining yo’riqnomalari ilmiy ishning metodik asoslari hisoblanadi. Xorijiy mamlakatlar olimlari, mutaxassislarining ijtimoiy sohani moliyalashtirish bo’yicha amalga oshirgan ishlari bitiruv malakaviy ishining nazariy-amaliy ahamiyatini tashkil etadi. Bitiruv malakaviy ish tarkibining qisqacha tavsifi kirish, uchta bob, xulosa va takliflar hamda foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 6 1) Mahalliy byudjetlar daromadlarining shakllanishi Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida jamiyatning iqtisodiyijtimoiy jihatdan rivojlanishi bevosita davlat tomonidan bozor iqtisodiyotini boshqarish yo’nalishlariga chambarchas bog’liqdir. Bu jarayonda davlat boshqaruvining muvaffaqiyatli kechishi tanlangan boshqaruv usullari, vositalari, iqtisodiyotning ichki imkoniyatlari va uning o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib tanlanishi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu esa o’z navbatida iqtisodiyotda yangi moliyaviy munosobatlarni shakllantirishni hamda davlat tomonidan iqtisodiyotni boshqarishning iqtisodiy, ma’muriy, tashkiliy va ijtimoiy-psixologik usullarini takomillashtirishni taqozo etadi. Iqtisodiy usullarning asosini esa budjet-soliq siyosati tashkil etadi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, soliqlar iqtisodiyotni tartiblashning eng muhim moliyaviy vositasi bo’lib, ularning davlat budjeti daromadlarini shakllantirishdagi o’rni, tarkibiy tuzilishi, bevosita va bilvosita soliqqa tortish nisbati, soliqqa tortish tamoyillari, soliq imtiyozlari tarkibi va ulardan foydalanish darajasi hamda jismoniy va yuridik shaxslar zimmasidagi soliq yuki darajasining turlicha bo’lishi davlatning iqtisodiy tuzumi, iqtisodiysiyosiy rivojlanish darajasi, ishlab chiqarish va mulkchilik munosabatlari holatining turlicha bo’lishi bilan tavsiflanadi. Bizga ma’lumki, moddiy ma’noda budjet - tegishli darajadagi davlat va mahalliy hokimiyat idoralari faoliyatini ta’minlovchi, ular oldiga qo’yilgan siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy vazifalarni bajarish imkonini beruvchi markazlashtirilgan pul mablag’lari fondidan iboratdir 3 . Huquqiy kategoriya sifatida byujet - tegishli xudud doirasida markazlashtirilgan pul mablag’larini 7 shakllantirish, taqsimlash, foydalanishga qaratilgan va tegishli davlat yoki mahalliy hokimiyat idorasi tomonidan tasdiqlangan asosiy moliyaviy reja, yuridik me’yorlardan iboratdir. Umumdavlat pul mablag’larining budjet bo’g’inlari o’rtasida taqsimlashning asosini, mahalliy budjetlar mustaqilligi, ularning davlat tomonidan moliyaviy qo’llab-quvvatlanishi, ular daromadlarini hududiy manbalar hisobiga shakllanishi tamoyillari tashkil etadi. Ushbu tamoyillardan kelib chiqqan holda, mahalliy budjetlarning daromadlari o’z daromadlari va boshqariladigan manbalar hisobidagi daromadlardan shakllanadi O’z daromadlari yoki biriktirilgan daromadlar, to’liq yoki qat’iy belgilangan ulushda bevosita mahalliy budjetga tushadigan mablag’lardan iborat. O’z daromadlarining asosini mahalliy soliqlar va yig’imlar tashkil etadi. 1-rasm Mahalliy budjet daromadlarining tarkibiy tuzilishi4 Mahalliy byudjetlarning daromadlari O’z daromadlari Tartibga soluvchi daromadlari Mazkur byudjetga biriktirilgan soliqli daromadlar Umumdavlat soliqlaridan ajratmalar Mazkur byudjetning soliqsiz daromadlari Regionlarni mo liyaviy qo’llab-quvvatlash fondlaridan mablag’lar Yuqori byudjet bug’inidan beriladigan dotatsiya, subventsiya 8 Yuqori byudjetdan o’zaro hisob-kitoblar tartibida olingan mablag’lar O’zbekiston Respublikasi mahalliy budjetlari tomonidan xarajatlarni amalga oshirish uchun tegishli daromadlarga ega bo’lishi kerak. Shuning uchun mahalliy budjet daromadlarini shakllanishining amaldagi holati va ushbu jarayondagi daromad manbalarini ko’rib chiqadigan bo’lsak, avvalambor, daromadlarning shakllanishiga e’tibor berish lozim. Mahalliy budjet daromadlarining manbalari tarkibi 2-rasmda ko’rsatilgan. Shunga muvofiq mahalliy budjetlar daromadlari o’z daromadlari (mahalliy soliqlar va yig’imlar) va yuqori budjetdan ajratiladigan ajratmalar (umumdavlat soliqlaridan ajratmalar, dotatsiyalar) hisobidan shakllanadi. Mahalliy budjetlarning eng birinchi daromad manbai bo’lib mahalliy soliqlar va yig’imlar xizmat qiladi. Bu daromad turlari qonunchilikka asosan mahalliy budjetlarga to’liq biriktirilgan daromad manbai hisoblanadi. 2-rasm Mahalliy budjet daromadlarining manbalari tarkibi5 Mahalliy budjetlar daromadlari manbalari Mahalliy soliqlar va yig’imlar Umumdavlat soliqlaridan ajratmalar Meros olish, hadya etish bo’yicha davlat mulkiga o’tish mablag’lar Yuridik va jismoniy shaxslardan, xorijiy davlatlardan kelgan qaytarilmaydigan pul mablag’lari 9 Dotatsiyalar, ssudalar Davlat mulkini joylashtirish, foydalanishga berishdan olingan daromadlar Boshqa daromadlar Mahalliy soliqlar mahalliy budjetlar tarkibida birinchi moliyaviy manba sifatida qaralsa ham, bu soliqlar mahalliy budjetga biriktirilgan xarajatlarini moliyalashda etarli moliyaviy manba bo’la olmaydi. Budjet parametrlarini belgilash vaqtida umumdavlat soliqlaridan ajratmalar belgilanadi. Bu jarayon har yili budjet parametrlarini tasdiqlash paytida ishlab chiqiladi va Prezident qaroriga muvofiq belgilanadi va tasdiqlanadi6. Umumdavlat soliqlaridan ajratmalar ulushi har yili mahalliy budjetlarning o’z daromadlarining tushumi hamda ular tomonidan amalga oshiriladigan xarajatlarning miqdoriga qarab o’zgartirilib boriladi. Umumdavlat soliqlarining muhim xususiyati shundaki, respublika budjetiga tushadigan soliqlardan mahalliy budjetlarni boshqarib borish uchun ajratma sifatida tushishi mumkin. Agar kelgusi yili mahalliy budjetlarning o’z daromad manbalari (soliqlari) ko’payib qolsa, umumdavlat soliqlaridan ajratma berishning hojati qolmaydi. Umumdavlat va mahalliy soliqlar yagona mohiyatga ega bo’lib, budjetga to’lanishi lozim bo’lgan to’lovdir. Shu bilan birga, umumdavlat soliqlarining ayrim turlari ham mahalliy budjetlarni to’ldirish manbai sifatida mahalliy budjetlar ixtiyorida qoldirilishi mumkin7. O’zbekiston Respublikasining “Budjet tizimi to’g’risida”gi qonunining 5moddasida budjet tizimining asosiy printsiplari belgilangan bo’lib, unga muvofiq budjetlarni shakllantirishda turli darajadagi budjetlar o’zaro bog’liqligi hamda Davlat budjeti balansliligini ta’minlash shart. Respublika budjetidan subvensiyalar va dotatsiyalar Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar budjetlariga tasdiqlangan Davlat budjeti doirasida ajratiladi. Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti, viloyatlar 10 va Toshkent shahar budjetlaridan budjet subventsiyalari va dotatsiyalari tumanlar va shaharlar budjetlariga tegishli tasdiqlangan budjetlar doirasida ajratiladi. Mahalliy budjetlarning bu daromad turining o’ziga xos tomonlari mavjud. Yuqori budjetlardan ajratiladigan subventsiya va dotatsiyalar boshqa daromad turlaridan farq qilib, bu daromad turlari yil boshida tasdiqlangan reja miqdorida olinadi, ya’ni bu daromad turlariga yil davomida o’zgartirishlar kiritilmaydi. Dotatsiya uslublari mahalliy budjetlarning respublika budjetiga murojaat etish lozimligini bildirib, ularning hududlardagi boqimandalikni kuchaytiradi. Mahalliy soliqlarlarning budjetga to’liq tushishini tashkil qilish ularning zimmasidagi asosiy vazifa hisoblanadi. Respublikamiz iqtisodiyotida davom etayotgan iqtisodiy islohatlar davrida soliqlarni iqtisodiy barqarorligini ta’minlovchi muhim vosita sifatida ularni doimiy isloh qilib borishni talab qiladi. Hozirgi kunda aholi daromadlarining salmoqli hissasi xususiy sektorda shakllanmoqda. Davlat tomonidan bu daromadlarni boshqarish imkoniyatlari cheklangan, bu daromadlarni ma’muriy tarzda davlat xarajatlariga yo’naltirish bozor iqtisodiyoti printsiplariga zid. Faqatgina soliqlar orqali aholi daromadlarini budjet daromadlariga jalb qilish mumkin8. Demak, Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti va mahalliy budjetlarning daromadlari quyidagilar9: · mahalliy soliqlar, yig’imlar va bojlar, qonunda ko’zda tutilgan majburiy to’lovlar va soliqsiz tushumlarni mahalliy budjetga yo’naltirish; · qonun xujjatlari bilan mustaxkamlangan umumdavlat soliqlari, yig’imlari va bojlar, bulardan tashqari umumdavlat tushumlari va majburiyatlarini mahalliy budjetlarga yo’naltirish; 11 · davlat pul mablag’lari, mulklari bo’yicha qonunlar asosida huquqlarni mahalliy budjetlarga o’tishi; · yuqori budjetlardan beriladigan dotatsiyalari, subventsiyalari va ssudalari; · qaytarib bermaslik sharti bilan xorijiy davlatlardan tushgan pul mablag’lari va qonunlarda ta’qiqlanmagan boshqa daromadlar hisobiga shakllanadi. Mahalliy soliqlar va yig’imlarning tarkibi, ularni undirishning me’riyhuquqiy asoslari Mahalliy budjet daromadlari mahalliy va umumdavlat soliqlari hisobiga shakllanadi. Umumdavlat soliqlarining mahalliy budjetlarga ajratiladigan qismi har yili qabul qilinadigan qonun va me’yorlar asosida amalga oshiriladi. Mahalliy soliqlar va soliqsiz daromadlar mahalliy budjet xarajatlarini qoplash uchun etarli emas, mahalliy budjet daromadlarining asosiy qismini boshqariladigan daromadlar hisobiga ta’minlanadi. Bu soliqlar bo’yicha ajratiladigan me’yorlar soliqlar va hududlar bo’yicha tabaqalashtirilgan bo’ladi va har yili hukumat qarori asosida qayta ko’rib chiqiladi. O’zbekistonda bu me’yorlarning yildan-yilga oshib borishini kuzatishimiz mumkin. Buni mahalliy budjet xarajatlarini shu hududdan tushadigan soliqlar hisobiga qoplash va yuqori budjetlardan quyi budjetlarga transfertlar hajmini kamaytirish zaruriyati bilan izohlashimiz mumkin. Me’yorlarni aniqlashda umumdavlat va mahalliy soliq tushumlarining kutilayotgan rejasi, mahalliy budjet xarajatlarining kutilayotgan minimumi hisobga olinadi. Ba’zi viloyatlarda bu me’yorlar 100 foiz qilib belgilanadi, bunday soliqlar ko’p tushadigan viloyatlarda mazkur me’yorlar minimum darajada belgilanadi10. Chunki, soliq bazasining yuqoriligi me’yorlarni past belgilashga sabab bo’ladi. Mahalliy budjetlarning daromadlarini muctahkamlash borasida mahalliy hukumatning soliq undirish va soliq bazalarini 12 kengaytirishga bo’lgan qiziqishlarini rag’batlantirishni oshirish, ya’ni ortiqcha undirilgan soliqlarning mahalliy budjetlarga tushadigan qismini oshirishni yo’lga qo’yish yaxshi samara beradi. Mahalliy budjetlarning daromadlarini mustahkamlash hozirgi budjet islohatlarining asosiy yo’nalishi hisoblanmoqda. Bu borada mulkni, erni va tabiiy resurslarni soliqqa tortish asosiy rol o’ynaydi. Keyingi samarali manba bo’lib, jismoniy shaxslar daromad soliqlarini uzoq muddatga mahalliy budjetlarga biriktirib qo’yish hisoblanadi. 3-rasm Soliqlarni budjetga tushishiga ko’ra guruhlanishi 11 Soliqlarni byudjetga tushishiga ko’ra guruhlanishi Umumdavlat soliqlari va majburiy to’lovlari - yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i; Mahalliy soliqlar va majburiy to’lovlar - mol-mulk solig’i; -- jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i qo’shilgan qiymat solig’i; obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani - aktsiz solig’i; ; -- er solig’i; rivojlantirish solig’i; - er qa’ridan foydalanuvchilar uchun soliqlar va maxsus to’lovlar; - jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatganlik - suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq; uchun olinadigan soliq; 13 - ijtimoiy jamg’armalarga majburiy to’lovlar; - ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo - Respublika yo’l jamg’armasiga majburiy to’lovlar; qilish va ayrim turdagi xizmatlarni ko’rsatish huquqi uchun yig’im; - davlat boji; - yagona er solig’i - yagona soliq to’lovi; O’zbekiston Respublikasida soliqlar budjetga tushishiga ko’ra umumdavlat soliqlari va majburiy to’lovlari hamda mahalliy soliqlar va majburiy to’lovlarga ajratiladi. Soliqlarni bunday tartibda guruhlash davlat hokimiyati organlarining markaziy va mahalliyga bo’linishi hamda davlat budjetining respublika va mahalliy budjetlarga ajratilishi bilan belgilanadi. Shundan kelib chiqib, respublika budjetga tushishi belgilangan soliqlar va majburiy to’lovlarni umumdavlat, mahaliy budjetlarga tushishi belgilangan soliqlar va majburiy to’lovlarni esa mahalliyga ajratish mezoni belgilangan (3rasmga qarang): Umumdavlat soliqlari asosan bu respublika budjetiga kelib tushadigan soliqlar bo’lib, ular asosan umumdavlat miqyosidagi vazifalarni bajarishning moliyaviy resursi sifatida xizmat qiladi. Biroq, bu soliqlarni barchasi ham respublika budjetida qoldirilmaydi, ya’ni ularni ayrimlaridan muayyan qismi hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanganlik darajasi va holatidan kelib chiqib, mahalliy hokimiyatlarni ixtiyoriga qoldiriladi. Mahalliy soliqlar va yig’imlar esa soliq tizimini muhim tarkibiy qismi bo’lib, ular asosan mahalliy hokimiyatlarni ixtiyoriga qoldiriladigan, mahalliy hokimiyatlarni vakolatiga yuklatilgan vazifalarni bajarish uchun moliyaviy resurslar bo’lib xizmat qiladigan majburiy to’lovlar va yig’imlar yig’indisidir. O’zbekiston Respublikasida amal qiladigan mahalliy soliqlar va yig’imlar O’zbekiston Respublikasining Soliq kodeksining 23-moddasida aks ettirilgan bo’lib, ularga quyidagilar kiradi · mol-mulk solig’i; · er solig’i; · obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i; 14 · jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq; · ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi xizmatlarni ko’rsatish huquqi uchun yig’im. · tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bo’yicha qat’iy belgilangan soliq. Mahalliy soliqlar va yig’imlar mahalliy hukumatlar bajaradigan vazifalarga qarab belgilanib, ularga doimiy va to’liq biriktirib berilgan. Mahalliy hukumatlar asosan ijtimoiy masalalarni, ya’ni maktab, sog’liqni saqlash, madaniyat, maorif, shaharlar va qishloqlar obodonchiligi kabi vazifalarni bajaradi. Qariyb aholini ijtimoiy himoya qilish xarajatlarining 100 foizga yaqini mahalliy budjetlar tomonidan moliyalashtiriladi. Qayd etish joizki, mahalliy soliqlar va yig’imlar mahalliy budjetlarni talab etiladigan moliyaviy resurslarini asosan 30-40 foizga yaqinini qoplaydi. Keyingi vaqtlarda mahalliy budjetlar daromad va xarajatlar salmog’ini 50-60 foizga etkazish kabi hukumat qarorlari mavjudki, bu ayni jamiyat va davlat qurilishini erkinlashtirish kabi vazifaga monanddir12. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida soliqqa tortish tizimi hamda soliq siyosatining samarali ishlashi iqtisodiy siyosatning nechog’lik mukammal yuritilishiga bevosita bog’liq bo’lib, iqtisodiyotning real sektorlarini rivojlantirishga to’rtki bo’lib xizmat qilishi mumkin. Aytish joizki, bugungi kunda bu borada qator chora -tadbirlar amalga oshirildi. Amalga oshirilgan tadbirlarning negizini esa qo’yidagilar tub tashkil etdi: • Soliqqa tortishni tashkil etishda soliqlarning fiskallik funktsiyasiga asosiy e’tibor qaratish; • soliqqa • resurs soliqlarini budjetdagi ahamiyatini oshirib borish; • ishlab chiqarishni aynan soliqlar vositasi orqali rag’batlantirish; tortish tizimini 15 imkon darajasida soddalashtirish; • Davlat budjetida egri soliqlar ulushini ko’tarish hamda ular vositasida mamlakatda iste’mol darajasini boshqarish siyosatini amalga oshirish; • Budjetdan tashqari fondlarga ajratmalar miqdorini imkon qadar oshirish; • Iqtisodiyotda protektsionizm siyosatini amalga oshirishda soliqlar dastagidan unumli foydalanishdir. Soliqqa tortish tizimini yaratish borasidagi dastlabki qadam soliqlarning umumdavlat hamda mahalliy soliqlar va yig’imlarga bo’linishi bilan bog’liqdir. Soliqlar va yig’imlardan tashqari har yili mahalliy budjetlarga bir necha turdagi soliqlar va yig’imlar maqsadli tarzda me’yoriy xujjatlarga muvofiq biriktirib berilishi mumkin. Misol uchun 2005 yilda suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq, jismoniy shaxslar daromadiga qat’iy belgilangan soliq, respublikada ishlab chiqarilgan alkogol maxsulotlar uchun aktsiz soliqlari belgilangan me’yorlar darajasida mahalliy budjetlarga yo’naltirildi. Mahalliy soliqlar va yig’imlardan er solig’i mahalliy budjetning daromadlari tarkibida muhim ahamiyat kasb etadi. Er solig’i tuproq unumdorligini oshirish, erdan samarali foydalanishga erishish, uni jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan o’zlashtirishini rag’batlantirish hamda undan foydalanuvchilarning iqtisodiy ahvolini tenglashtirishni nazarda tutib, ular tomonidan budjetga to’lanadigan majburiy demokratik to’lov turidir. O’zbekistonda er solig’ining iqtisodiy chegarasi bu soliq uchun har bir zona bo’yicha stavkalarni belgilanishi hisoblanib, soliqning belgilangan stavkalardan ortiq yoki kam hisoblanishi va undirilishi noqonuniy hisoblanadi. Er solig’ini hisoblash va undirishning huquqiy asosi bo’lib O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi hisoblanadi. Er uchastkalaridan foydalanganlik uchun budjetga to’lovlar er solig’i yoki er uchun ijara xaqi tariqasida amalga oshiriladi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi, Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, maxalliy davlat xokimiyati organlari tomonidan ijaraga berilgan уer uchastkalari uchun to’lanadigan ijara xaqi er solig’iga tenglashtiriladi. уеr uchastkalarini ijaraga olgan yuridik shaxslarga yuridik 16 shaxslardan olinadigan уer solig’i stavkalari, yuridik shaxslardan olinadigan er solig’ini to’lovchilar uchun belgilangan imtiyozlar, soliqni xisoblab chiqarish, soliq xisob-kitoblarini taqdim etish va soliqni to’lash tartibi tatbiq etiladi. Yuridik shaxslar mulk xuquqi, egalik qilish xuquqi, foydalanish xuquqi yoki ijara xuquqi asosida foydalaniladigan er uchastkalari uchun er solig’i to’laydilar. Mulk xuquqi, egalik qilish xuquqi, foydalanish xuquqi yoki ijara xuquqi asosida er uchastkalariga ega bo’lgan yuridik shaxslar, shu jumladan O’zbekiston Respublikasining norezidentlari er solig’ini to’lovchilaridir. Ko’chmas mulk ijaraga berilgan taqdirda, ijaraga beruvchi er solig’ini to’lovchi bo’ladi. Yer uchastkasidan bir nechta yuridik shaxs birgalikda foydalangan taqdirda, xar bir yuridik shaxs er uchastkasining foydalanilayotgan maydonidagi o’z ulushi uchun er solig’ini to’lovchidir. Mulk xuquqi, egalik qilish xuquqi, foydalanish xuquqi yoki ijara xuquqi asosida yuridik shaxslarda bo’lgan er uchastkalari soliq solish ob’ektidir. Yagona er solig’i to’lovchilar uchun er solig’i ob’ektlari ularga egalik qilish va foydalanish uchun berilgan erlarning normativ qiymatidan kelib chiqib hisoblanadi. Erning normativ qiymati Davlat er resurslari, geodeziya, kartografiya va davlat kadastr qo’mitasi tomonidan aniqlanib, har bir soliq to’lovchiga moliya yilining 1 apreliga qadar etkaziladi. Bizningcha er solig’ini normativ va haqiqiy qiymat asosida soliqqa tortilishi adolatli hisoblanadi. Bunda esa erning normativ qiymatini vakolatli organ tomonidan hududlar bo’yicha belgilab berilishi lozim. Erning haqiqiy qiymati sifatida esa ko’chmas mulk birjalari orqali erni sotib olingan qiymati olinib, bu qiymatlar jismoniy shaxslar uchun ham, yuridik shaxslar uchun ham er solig’i ob’ekti hisoblanishi hamda qonunchilik bilan belgilangan stavkalar bo’yicha undirilishi maqsadga muvofiqdir. Bu esa bizning nazarimizda erdan soliq undirishni dunyo amaliyotiga o’tishini ta’minlab, soliq bo’yicha hisobkitoblarni ancha soddalashtiradi. Qishloq xo’jalik mahsulotlari ishlab chiqaruvchilar uchun erning belgilangan normativ qiymatiga nisbatan er solig’i hisoblab chiqiladi. Bu tartibda 17 soliqqa tortishning amal qilishi soliq to’lovchilar uchun ham, davlat soliq xizmati organlari uchun ham soliq ob’ekti va miqdorini hisoblashda birmuncha noqulaylik vaziyatlarini keltirib chiqarmoqda. Er solig’i bo’yicha hisob-kitoblar uchun axborot manbai bu soliq hisobi ma’lumotlari hisoblansada, bugungi kunda er solig’ini hisoblash va undirish amaliyotida er solig’i hisobi bo’yicha registrlar ishlab chiqilmagan. Buning natijasida esa soliq bo’yicha hisobotlarni tuzishda qo’shimcha hisob-kitoblarni amalga oshirish talab etilmoqtsa. Mamlakatimizda yuridik va jismoniy shaxslardan undiriladigan mahalliy soliqlar orasida mol-mulk solig’i ham o’ziga xos o’ringa egadir. Bu soliq xususiyatlari haqida gap ketganda avvalo mol-mulk tushunchasi, uning turlari, ob’ekti va sub’ektlari tarkibini tadqiq etish lozimdir. O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga ko’ra mol-mulk fuqarolik huquqlari ob’ekti sifatida ko’chmas va ko’char mulkka bo’linib, ko’chmas mulk er uchastkalari va er osti boyliklari, ko’p yillik daraxtlar, shuningdek, binolar va inshootlardan iboratdir. Bu guruhga kirmaydigan mol-mulklar esa ko’char mulk hisoblanadi. Bundan tashqari O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksiga muvofiq qonun bilan man etilgan ayrim ashyolardan tashqari har kanday mol-mulk xususiy mulk bo’lishi mumkin. Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish xususiy mulk huquqining vujudga kelishi uchun zamin yaratadi. O’zbekiston munosabatlarini Respublikasi rivojlantirishga qaratilgan Konstitutsiyasida "Bozor iqtisodiyotning, O’zbekiston iqtisodiyotining negizini xilma-xil shakldagi mulk tashkil etadi. Davlat iste’molchilarning huquqiy ustunligini hisobga olib, iqtisodiy faoliyat tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligi, barcha mulk shakllarining teng huquqiyligini va huquqiy jihatdan barobar muhofaza etilishi kafolatlanadi" 13 deb belgilab qo’yilgan. 18 Davlat xususiy mulkni soliqqa tortish orqali jismoniy va yuridik shaxslarga qarashli bo’lgan mulkning qonuniyligini hamda ularning harakatini nazorat qilib borish imkoniyatiga ega bo’ladi. Bu esa jamiyatdagi barcha mol-mulkning hisobkitobini to’g’ri yuritish va ulardan belgilangan miqdorlarda soliq undirib borish mexanizmini takomillashtirishni taqozo etadi. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida raqobat bozorining jadal sur’atlar bilan rivojlanib borishi hamda narxlarning keskin o’zgarishi bevosita molmulklarning tarkibiy qismi bo’lgan asosiy vositalar qiymatiga ham o’z ta’sirini o’tkazmasdan qo’ymaydi. Bu holatni esa davlat faqat korxona miqyosida emas, balki jamiyat miqyosida ham to’g’ri va aniq hisobi yuritilishini talab etadi. Mol-mulk qiymatini qayta baholash natijalarini esa ularni soliqqa tortishda ham inobatga olish zaruriyatini belgilaydi. Mol-mulk solig’ining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati davlat budjetining shakllanishi va uning daromadlarini oshirishda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Davlat fuqarolar mol-mulkining ko’payishidan bevosita manfaatdor bo’lganligi sababli, ularga tegishli bo’lgan mulklar daxlsizligini ta’minlashni o’z zimmasiga olib, qonuniy kafolatlaydi. Yuridik va jismoniy shaxslar esa o’z mol-mulklarining daxlsizligi ta’minlanganligi evaziga o’zlariga tegishli bo’lgan mol-mulklaridan davlatga belgilangan tartib va miqdorlarda soliq to’laydilar. To’langan soliqlar mahalliy hokimiyatlar tomonidan aholini ijtimoiy himoyalash, ularning turmush darajasini yaxshilash kabi tadbirlarni moliyalashtirishga yo’naltiriladi. O’zbekistonda mol-mulkni soliqqa tortishning o’ziga xos jihatlari mavjud bo’lib, ular quyidagilarda namoyon bo’ladi. Ya’ni, mol-mulk solig’i ob’ekti bo’lib nafaqat mol-mulk qiymati, balki vaqtida tugallanmagan qurilish va belgilangan muddatda o’rnatilmagan uskunalarning qiymati ham hisoblanadi. Bundan kelib chiqib esa soliq to’lovchilar o’z ixtiyoridagi mavjud keraksiz va ortiqcha uskunalar hamda mulklarning saqlanishiga chek qo’yishga intiladilar. Mol-mulk solig’ini undirish bilan bir qatorda davlat yuridik va jismoniy shaxslarga tegishli bo’lgan mol-mulkni respublika bo’yicha aniq hisobini olib borishi mumkin. Soliq to’lovchilar har chorak va yil yakuni bo’yicha mol-mulkining haqiqiy o’rtacha qoldiq qiymatidan kelib 19 chiqib, yil boshidan o’sib borish tarzida mustaqil ravishda tuzatishlar kiritib boradilar. Yana bir masalaga diqqatimizni qaratmoqchimiz, ya’ni mol-mulk solig’ining rag’batlantiruvchilik xususiyatini oshirish maqsadida ilmiy asoslangan soliqqa tortilmaydigan minimumni joriy etishdir. Bizningcha bu minimumning joriy etilishi endigina o’z faoliyatini boshlagan, iqtisodiyot uchun muhim tarmoqda faoliyat yuritayotgan korxonalarning moliyaviyxo’jalik faoliyatini birmuncha yaxshilashga xizmat qilgan bo’lar edi. Korxona imtiyozdan bo’shagan mablag’ni ishlab chiqarishga qayta tashlashi natijasida esa uning kelgusidagi soliq bazasini kengaytirilishiga erishilgan bo’lar edi. Kelgusida soliqqa tortiladigan bazaning kengayishidan esa davlat bevosita manfaatdordir. Bugungi kunda esa rivojlangan mamlakatlarda bu amaliyotdan keng miqyosda foydalaniladi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, mahalliy soliq va yig’imlar samaradorligini oshirish mahalliy o’zini o’zi boshqarish organlarining moliyaviy mustaqilligini oshirish yo’llaridan biridir. 20 2) MAHALLIY BUDJETLAR DAROMADLARI TIZIMI VA ULARNING AMALDAGI HOLATINING TAHLILI Hozirgi kunda ko’pchilik iqtisodchilar hamon moliyaviy imkoniyat (potentsial)ni moliyaviy resurslar bilan birday talqil etmoqdalar. Bizning fikrimizcha, ushbu tushunchalar mazmuni bir-biriga yaqin bo’lsada, ular birday narsa emas. Hudud moliyaviy resurslarini moliyaviy imkoniyatining foydalanilayotgan bir qismi deb, ya’ni hududda mavjud resurslardan foydalanishdan turli iqtisodiy sub’ektlar olgan pul daromadlari va jamg’armalari sifatida talqin etish mumkin. Hudud moliyaviy imkoniyat (potentsial)ini esa «hududda mavjud resurslarning ma’lum davr mobaynida turli iqtisodiy sub’ektlarga daromad keltira olish salohiyati» deb izohlash lozim. Ushbu salohiyat amalga oshmay qolishi yoki ishlatilmay qolishi ham mumkin, shuning uchun ham moliyaviy imkoniyat (potentsial) – baholovchi, ehtimoliy tushunchadir. Odatda ko’pincha moliyaviy resurslar tarkibi tahlilida davlatning, hududlar xo’jalik sub’ektlarining oxirgi vaqtlarda aholining moliyaviy resurslari ajratib ko’rsatilmoqda. Shu boisdan bo’lsa kerak, ayrim mualliflar hudud moliyaviy imkoniyati (potentsiali) tarkibida huquqiy shaxslar, aholi va davlat moliyaviy imkoniyatlarini ajratib ko’rsatayotirlar14. 21 Bizning fikrimizcha, bunday tavsif ham noo’rindir. Moliyaviy imkoniyat tushunchasi ko’p jihatdan davlat, alohida hudud yoki mahalliy boshqarish bo’g’ini (mahalliy budjetlar) uchun xosdir. Garchi tashkilotlarning (korxonalar) moliyaviy imkoniyati haqida gapirish mumkin bo’lsada, biroq aholi moliyaviy imkoniyatini baholash o’ta mushkul masaladir. Hudud moliyaviy imkoniyati (potentsiali)ni baholashning o’ziga xos uslubiyotini O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi, Iqtisodiyot Vazirligi qoshidagi ilmiy markazlarda to’liq o’rganilmayotganligi yoki budjet amaliyoti uchun aniq tavsiya va yo’riqnomalarning mavjud emasligi hozirgi kunda eng dolzarb masala bo’lib qolmoqda. Iqtisodiy adabiyotlarda moliyaviy potentsialni mahalliy budjetlarga nisbatan talqin etilganda, asosli tarzda uning doirasini daromadlar bazasi bilangina cheklab qo’ymasdan, balki uni o’sib borayotgan majburiyatlar sur’atlariga muvofiq tarzda davlatning qo’shimcha tadbirlari tizimidagi aniq choralar bilan ham muvofiqlashtirib borish lozimligini ta’kidlash joizdir 15 . Shunga ko’ra, «mahalliy budjetlar moliyaviy imkoniyati uning xarajatlari dinamikasidagi o’sish sur’atlariga mos tarzdagi va jahon andozalariga mos budjet me’yorlarining bajarilishini ta’minlashga imkon beruvchi daromad bazasining shakllanishi»dir degan xulosani berish mumkin. Mahalliy budjetlarning daromadlari shuningdek, tartibga soluvchi daromadlardan ham tashkil topadi. Tartibga soluvchi daromadlar deganda mahalliy budjetlarga yuqori budjet tomonidan ajratiluvchi daromadlar tushuniladi. Mahalliy budjetni daromad bazalarini mustahkamlashda ular ixtiyoriga berilgan mahalliy soliqlar va yig’imlar bo’yicha tadbirlar muhim o’rin tutadi. 22 Shuni alohida ta’kidlash lozimki, mahalliy budjetlar mahalliy soliqlar va yig’imlarni tashkil etish va bosho’arishda mustaqil bo’lsalarda, Moliya vazirligi tomonidan ishlab chiqarilgan tegishli me’yorlar doirasida faoliyat yuritadilar. Mahalliy budjetlar amaliyotidagi muhim xususiyat «Budjet tizimi to’g’risida»gi qonunda belgilanganidek, mahalliy budjetlar tao’chilligiga yo’l qo’yilmasligidir. Davlat moliya siyosatida mahalliy budjetlar daromadlari va xarajatlarining balansligi respublika budjeti ajratmalari oro’ali kafolatlanmoo’da. Aholi yashash sharoitini yaxshilash, turar joy va kommunal xizmatlar bilan bog’liq xarajatlar hamda ijtimoiy sohani rivojlantirish mahalliy budjetlar xarajatlarining asosiy yo’nalishini tashkil etadi. Mahalliy budjetlarni daromadlarini shakllantirish O’zbekiston Respublikasini «Budjet tizimi to’g’risida»gi Qonunining 18-moddasiga asosan amalga oshiriladi. Ushbu moddaga muvofiq, Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti va mahalliy budjetlar daromadlari: - qonun hujjatlarida belgilangan me’yorlarga muvofiq Qoraqalpog’iston Respublikasi budjetiga va mahalliy budjetlarga yo’naltiriladigan mahalliy soliqlar, yig’imlar, bojlar va boshqa majburiy to’lovlar; - qonun hujjatlarida belgilangan me’yorlarga muvofiq Qoraqalpog’iston Respublikasi budjetiga va mahalliy budjetlarga o’tkaziladigan umumdavlat soliqlari, yig’imlari, bojlari va boshqa majburiy to’lovlar; - qonun hujjatlarida belgilangan me’yorlarga muvofiq davlat mulki ob’ektlarini joylashtirish, foydalanishga berishdan olingan daromadlar; - qonun hujjatlariga muvofiq meros olish, hadya etish huquqi bo’yicha davlat mulkiga o’tgan pul mablag’lari; - yuqori budjet budjetlardan beriladigan budjet subventsiyalari, dotatsiyalari va budjet ssudalari; - yuridik va jismoniy shaxslardan, shuningdek chet el davlatlaridan kelgan qaytarilmaydigan pul tushumlari; 23 - qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa daromadlar hisobiga shakllantiriladi. 2012 yilda soliq yukini kamaytirish siyosati davom ettirildi. Kichik korxona va mikrofirmalar uchun yagona soliq to’lovi stavkalari 6 foizdan 5 foizga tushirilgani, yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun belgilangan soliq stavkasi esa sezilarli tarzda, ya’ni o’rtacha ikki barobar kamaytirilgani buni yaqqol tasdiqlaydi. Prezidentimiz o’z ma’ruzasida o’tgan yilda mamlakatimizda soliq yuki sezilarli darajada pasaytirilganiga qaramasdan, davlat budjetining daromadlar qismi bo’yicha ko’rsatkichlar to’liq bajarilgani, erishilgan profitsit yalpi ichki mahsulotga nisbatan 0,4 foizni tashkil etganini ta’kidlab o’tdi 4-rasm Davlat budjeti ko’rsatkichlarining bajarilish darajasi16 foizda 2,0 1,5 1,5 1,1 1,0 0,5 0,5 0,2 0,1 0,3 0,4 0,4 0,0 -0,5 2000 2001 2002 2003 -0,4 -1,0 2004 2005 -0,4 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 -0,8 -1,0 -1,0 -1,5 24 Rasmdan ko’rinadiki, 2000-2004 yillar davomida mamlakatimiz davlat budjeti taqchilligini -1 foizdan -0,4 foizga pasaytirish, 2005-2008 yillar davomida esa davlat budjeti taqchilligiga barham berib, davlat budjeti profitsitini 0,1 foizdan 1,5 foizga oshirishga erishildi. Keyingi yillarda mazkur jarayonlarga ham jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi o’zining salbiy ta’sirini ko’rsatishiga qaramasdan, budjet profitsitini saqlab qolishga erishilmoqda. Xususan, juda murakkab kechgan 2012 yilda ham maqsadga muvofiq yo’naltirilgan chora-tadbirlar natijasida budjet daromadlariningxarajatlardan ortish hajmi YaIMning 0,4 foizi darajasida bo’lishiga erishildi. Umuman olganda, davlat budjeti sohasidagi bunday natijalarni qo’lga kiritishda mamlakatimiz iqtisodiyotini bosqichmabosqich isloh etish va erkinlashtirish, ilgari davlat zimmasida bo’lgan bir qancha vazifalarni xususiy sektorga o’tkazish orqali davlat budjeti xarajatlarini optimallashtirish, yangi sanoat yo’nalishlarining rivojlantirilishi hamda xususiy sektor moliyaviy holatining mustahkamlanishi, shuningdek, uning mamlakat iqtisodiyotidagi roli va ulushining ortishi kabi omillar sezilarli ta’sir ko’rsatdi. Mamlakatimizda ijtimoiy sohalarni jadal rivojlantirishga 2012 yilda ham alohida e’tibor qaratildi. 5-rasm Mahalliy budjetlarning daromadlari tizimi 25 17 Mahalliy byudjetlarning daromadlari tizimi Biriktirilgan daromadlari Tartibga soluvchi daromadlari Obodonlashtirish va ijtimoiy infrakstrukturani rivojlantirish solig’i Qonun xujjatlariga muvofiq va belgilangan me’yordagi umumdavlat soliqlaridan ajratmalar ko’rinishidagi daromadlar Jismoniy shaxslardan transport vositalari uchun benzin, dizel yoqilg’isi va gazdan foydalanganligi uchun soliq Byudjet dotatsiyalari, subventsiyalari va ssudalari Alohida tovarlar (alkogol mahsulotlar, qimmatbaho toshlar va ulardan tayyorlangan buyumlar) bilan savdo qilish huquqi uchun yig’im O’zaro hisob-kitoblar asosida olingan daromadlar Avtotransport vositalarini pulli to’htash joylaridagi xizmat uchun yig’im Mol-mulk solig’i Yer solig’i Boshqa soliq va yig’imlar Chunonchi, davlat jami xarajatlarining asosiy qismi, ya’ni qariyb 59,2 foizi ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy himoya qilish chora-tadbirlarini amalga oshirishga yo’naltirdi, uning 34 foizdan ortig’i ta’lim, 14,5 foizdan ko’prog’i sog’liqni saqlash sohalarini moliyalashtirishga sarflandi. Mahalliy budjetlar daromadlari tizimini ikki guruhga ajratish mumkin, ya’ni mahalliy budjetlarning biriktirilgan va tartibga soluvchi daromadlari tizimiga. O’zbekiston Respublikasi davlat budjet tizimida mahalliy budjetlarning tutgan o’rnini quyidagi jadval asosida tahlil etish mumkin. 26 Mahalliy budjetlar daromadlari tarkibida mahalliy soliqlar va yig’imlar salmog’i va dinamikasining tahlili Budjet tizimi bo’g’inlari o’rtasida umumdavlat pul resurslarini tao’simlash asosida mahalliy budjetlarning mustaqillik printsiplari, ularning davlat moliyaviy qo’llab-quvvatlash printsipi, manbalar va daromadlarini hududiy shakllantirish printsiplari yotadi. Ushbu printsiplardan kelib chiqib, mahalliy budjetlarning daromadlari biriktirilgan va tartibga solinadigan daromad manbalari hisobiga shakllantiriladi. Biriktirilgan daromadlar – bu budjet huquqi sub’ektiga tegishli mablag’dir, ya’ni yuo’qori budjetni chetlab o’tib, doimiy asosda, o’at’iy belgilangan ulushda Yoki to’liqligicha tegishli budjetga kelib tushuvchi mablag’lardir. Biriktirilgan daromadlar asosini mahalliy soliqlar va yig’imlar, o’at’iy ulushda va doimiy asosda mahalliy budjetlarga berilgan umumdavlat soliqlaridan o’tkazmalar tashkil etadi. Davlat mahalliy hukumat organlariga ular qaramog’idagi biriktirilgan daromadlarning ortiqcha mavjudligini moliyaviy resurs sifatida, ularga biriktirilgan vazifalarni bajarish uchun tao’dim etadi. M amlakat soliq qonunchiligiga muvofiq mahalliy budjetlarga mahalliy soliqlar va yig’imlar biriktiriladi. Ushbu soliqlar bo’yicha stavkalarni, o’oidaga muvofiq, markaziy hukumat organi belgilaydi. Ko’pgina mamlakatlarda bunday soliqlarning soni 20 dan 100 gacha muvozanatda bo’ladi, ularning mahalliy budjet daromadlaridagi ulushi 30-70 % gacha etadi. 1-jadval Mahalliy soliqlar va boshqa majburiy tulovlarning chegaraviy stavkalari18 27 № Soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarning turlari 1 Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i Sof foydaga nisbatan 8 % miqdorida 2 Jismoniy shaxslardan iste’mol solig’i: -Transport vositalari uchun benzin, dizel yoqilg’isi -transport vositalari uchun gaz 1 litr uchun 120 so’m 1 kg uchun 120 so’m 3 Aloxida tovarlar bilan chakana savdo qilish xuquqi uchun yig’im: -alkogol mahsulotlari Asosiy stavkalari 1 oy savdo qilish uchun 5 minimal ish haqigacha 1 oy savdo qilish uchun 3,5 minimal ish haqigacha - qimmatboho toshlar va metallardan yasalgan buyumlar 4 Avtotransport vositalarini tuxtash joyi xizmatlari uchun yig’im Har oy uchun 8 minimal ish haqigacha Shuningdek, 2012 yilning 1 avgustidan boshlab noshirlik faoliyati, qurilish loyihalarining ekspertizasini o’tkazish faoliyati, arxitektura-shaharsozlik hujjatlarini yaratish, magistral gaz quvurlari, neft quvurlari va neft mahsulotlari quvurlarini loyihalashtirish, qurish, ulardan foydalanish va ularni ta’mirlash bo’yicha faoliyatni amalga oshirish uchun litsenziyalar amal qilish muddati cheklanmagan holda berildi. Bunda ushbu faoliyat turlarini amalga oshirish uchun avval berilgan litsenziyalarning amal qilish muddati cheklanmagan deb belgilandi. 2012 yildagi soliq siyosatida xizmat ko’rsatish sohasidagi va oilaviy tadbirkorlik sub’ektlarini rag’batlantirishga keng e’tibor berildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 10 maydagi “2012-2016 yillarda O’zbekiston Respublikasida xizmat ko’rsatish sohasini rivojlantirish dasturi to’g’risida”gi PQ-1754-sonli qaroriga muvofiq, Moliya-bank, maishiy va boshqa xizmat turlarini ko’rsatadigan mikrofirma va kichik korxonalar 2017 yilning 1 yanvarigachafoyda solig’i va yagona soliq to’lovini to’lashdan ozod qilindi. Shuningdek, 2012 yilning ikkinchi choragidan boshlab, agar imtiyozlar berilgan xizmat turlarini ko’rsatishdan tushgan tushum umumiy tushum hajmida 80 va undan yuqori foizni tashkil etsa, foyda solig’i va yagona soliq to’lovi bo’yicha imtiyozlar mikrofirma va kichik korxonalarning barcha daromadlariga tatbiq etildi. Oilaviy 28 biznesni yuritishga keng yo’l ochib berish maqsadida oilaviy korxonalar o’zi ishlab chiqargan xalq badiiy hunarmandchiligi va amaliy san’at buyumlarini sotishdan olingan tushum bo’yicha yagona soliq to’lovini to’lashdan 2014 yilning 1 yanvarigacha ozod qilindi. Xizmat turlari bo’yicha berilgan soliq imtiyozlari quyidagi jadvalda keltirilgan. 2-jadval 2026 yilning 1 yanvariga qadar foyda solig’i va yagona soliq to’lovi to’lash bo’yicha imtiyozlarga ega xizmatlar ko’rsatayotgan yuridik shaxslar19 Xizmat turlari Moliya bank xizmatlari Maishiy xizmatlar Boshqa xizmatlar lizing bo’yicha xizmatlar; sug’urta bozoridagi professional ishtirokchilarning xizmatlari; auditorlik xizmatlari; buxgalterlik hisobini yuritish bo’yicha xizmatlar; mikrokreditlash bo’yicha xizmatlar; soliq maslahati xizmatlarini ko’rsatadigan tashkilotlar - charm buyumlari va poyafzal ta’mirlash xizmatlari; soatsozlik va ta’mirlash xizmatlari; - maishiy elektron va elektr asboblariga texnik xizmatlar ko’rsatish va ta’mirlash bo’yicha xizmatlar veterinariya xizmatlari; ta’lim sohasidagi, kompyuterda ishlashga o’qitish xizmatlari; sanatoriyalar, bolalar sog’lomlashtirish muassasalari, bolalar sport sektsiyalari va muassasalari xizmatlari; nogironlar, qariyalar va bolalarni parvarish qilish bilan bog’liq ijtimoiy xizmatlar; rieltorlik xizmatlari; axborot-resurs markazlari, axborotkutubxona markazlari va elektron ta’lim xizmatlari Bundan tashqari, “Mustahkam oila yili” davlat dasturi mazmuniga muvofiq, qishloq joylardagi mahallalar hududida maishiy xizmat ko’rsatish bilan shug’ullanadigan yakka tartibdagi tadbirkorlar (sartaroshlar, tikuvchilar, poyafzal, maishiy texnikani ta’mirlash bo’yicha usta va boshqalar) qat’iy belgilangan soliq to’lashdan 3 yil muddatga, qishloq joylarda yakka tartibda uyjoy qurilishi asosida barpo etilayotgan massivlarda maishiy xizmat ko’rsatadigan 29 mikrofirmalar, kichik korxonalar va yakka tartibdagi tadbirkorlar yagona soliq to’lovi hamda qat’iy belgilangan soliq to’lovini to’lashdan 5 yil muddatga ozod etildi. Ushbu berilgan soliq imtiyozlari o’z navbatida “Obod turmush yili”ning maqsad va vazifalariga mos kelib, hukumatimizning aholi turmush darajasini oshirishga qaratilgan davlat siyosatining amaliy ahamiyatini oshirishga xizmat qiladi. Davlatimiz rahbari tomonidan belgilab berilgan yurtimizda ishbilarmonlik muhitini yanada yaxshilash, tadbirkorlik sub’ektlari uchun qulay imkoniyat va shart-sharoitlar yaratish vazifasidan, shuningdek 2013 yil uchun mo’ljallangan soliq va budjet siyosatining asosiy yo’nalishlaridan kelib chiqib, bir qator qonun hujjatlari qabul qilindi. Ushbu qonun hujjatlaridagi belgilab qo’yilgan soliq imtiyozlarini amalga joriy etilishi oqibatida tarmoqda korxonalar soni oshib bormoqda. Bu esa iqtisodiyotimizning yanada barqarorligni ta’minlash va raqobatdoshligini oshirishga xizmat qiladigan asosiy omillardan biri hisoblanadi. Mahalliy budjetlarning biriktirilgan va tartibga soluvchi daromadlarning amaldagi holatining tahlili Tartibga soluvchi daromadlar - bu yuo’qori budjetlardan quyi budjetga, ularning daromad va xarajatlarini bosho’arib turish (balanslashtirish) maqsadida beriladigan pul mablag’lari majmuasidir. Tartibga solinadigan daromadlarga ushbu maqsadlar uchun ishlatiladigan barcha moliyaviy resurslar, ya’ni alohida umumdavlat soliqlaridan o’tkazmalar, dotatsiyalar, subventsiyalar, yuo’qori budjetdan o’zaro hisob-kitob asosida olingan mablag’lar kiradi. Umumdavlat soliqlaridan ajratmalarning me’yorlari davlat qonunchiligi asosida belgilanib, ular Respublikamiz hududlari bo’yicha turlicha taqsimlangan Buning asosiy sababi hududlarning notekis rivojlanishi, ulardagi iqtisodiyijtimoiy omillardir. Umumdavlat daromadlari va soliqlari har yili qonun bilan belgilangan tartibda o’rnatilgan me’yorlar asosida tegishli budjetlar o’rtasida taqsimlanadi. 30 Tegishli ma’muriy-hududiy bo’linmaning budjeti uchun o’rnatiladigan mazkur me’yorlar asosan quyidagilarni e’tiborga olgan holda o’rnatiladi: • o’z hududlarning daromad moliyaviy ahvoli hamda ularning bazalarining holatiga ko’ra; • hududlardagi ijtimoiy-iqtisodiy, demografik va boshqa umumdavlat vazifalarining va dasturlarning mavjudligi va amal qilishiga ko’ra; • hududlar bo’yicha tovarlar va xizmatlar narhlaridagi farqlarning mavjudligiga ko’ra; • har bir hudud bo’yicha aholi soni, tarkibi va zichligi bo’yicha; • tegishli hududda joylashgan budjet tashkilotlari va budjet mablag’larini o’z tasarrufiga oluvchilarning budjet mablag’lariga bo’lgan talabiga ko’ra. Bugungi kunda umumdavlat soliqlaridan qo’shilgan qiymat solig’i, aktsiz solig’i, yuridik shaxslardan foyda solig’i, jismoniy shaxslardan daromad solig’i kabilar bo’yicha mahalliy budjetlarga ajratmalar me’yorlari belgilanadi. Bulardan tashqari, yagona soliq, shuningdek, kichik korxonalardan olinadigan yagona soliq, yagona er solig’i, er osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliqlar ham qonun bilan belgilangan tartibda va me’yorlarda Respublika budjeti vaa mahalliy budjetlar o’rtasida taqsimlanadi. Bizning fikrimizcha, umumiy tarzda yuqoridagi vaziyatning keyingi yillarda tarkib topganligini ijobiy baholash mumkin. Shu munosabat bilan mahalliy budjetlar daromad bazalarining barqarorligini mustahkamlash masalasini, shularni hisobga olgan holda, ana shu yo’nalishda davom ettirish maqsadga muvofiqdir. 31 3-jadval 2008-2011 yillarda O’zbekiston Respublikasida mahalliy budjetlar daromad bazalarining barqarorligiga sezilarli va sezilarsiz ta’sir ko’rsatayotgan biriktirilgan daromadlardagi o’zgarishlar va tendentsiyalar20 № 1. 2. 3. 4. 5. . 2008 2009 2010 (% da) O’rtachasi 2011 30,7 - 33,0 +7,5 32,9 -0,3 33,3 +1,2 32,5 +2,8 91,1 - 94,6 +3,8 94,5 -0,2 93,3 -1,3 93,4 +0,8 3,0 - 1,9 -36,7 1,9 - 2,4 +26,3 2,3 -3,4 8,9 100,0 5,4 -39,4 100,0 5,6 +3,7 100,0 6,7 +19,6 100,0 6,6 -5,4 100,0 Ko’rsatkichlar Mahalliy budjetlar daromad bazalarining barqarorligiga sezilarli ta’sir etuvchilar guruhiga kiritilgan jami biriktirilgan daromadlarning mahalliy budjetlar jami daromadlaridagi salmog’i - shu salmoqning oldingi yilga nisbatan o’zgarishi, (+, -) Mahalliy budjetlar daromad bazalarining barqarorligiga sezilarli ta’sir etuvchilar guruhiga kiritilgan biriktirilgan daromadlarning jami birik-tirilgan daromadlardagi salmog’i - shu salmoqning oldingi yilga nisbatan o’zgarishi, (+, -) Mahalliy budjetlar daromad bazalarining barqarorligiga sezilarli ta’sir ko’rsatmaydiganlar guruhiga kiritilgan biriktirilgan daromadlarning mahalliy budjetlar jami daromadlaridagi salmog’i - shu salmoqning oldingi yilga nisbatan o’zgarishi, (+, -) Mahalliy budjetlar daromad bazalarining barqarorligiga sezilarli ta’sir ko’rsatmaydiganlar guruhiga kiritilgan biriktirilgan daromadlarning jami biriktiilgan daromadlardagi salmog’i - shu salmoqning oldingi yilga nisbatan o’zgarishi, (+, -) Mahalliy budjetlarning jami biriktirilgan daromadlari Yillar 6. 7. Mahalliy budjetlar biriktirilgan daromadlarining mahalliy budjet-larning jami daromadlaridagi salmog’i - shu salmoqning oldingi yilga nisbatan o’zgarishi, (+, -) Maxalliy budjetlarning jami daromadlari 31 33,7 100,0 34,9 +11,6 100,0 34,8 -0,3 100,0 35,7 +2,6 100,0 34,8 +4,6 100,0 Yuqoridagidek mahalliy budjetlar daromad bazalarining tartibga keltiruvchi daromadlari bo’yicha ham amalga oshirilgan. Quyidagi jadval ma’lumotlarida foyda solig’i va yagona soliq to’lovi to’lovchi xizmat ko’rsatish korxonalirining xususiyatlaridan kelib chiqqan holda turlarga ajratilishi keltirilgan. Moliyaviy xizmatlar ko’rsatuvchi korxonalar alohida turkum hisoblanib o’ziga xos turlarga ajratilgan, maishiy va boshqa xizmatlar ham xuddi shu tartibda tarkiblashtirilgan. Hududlarning budjetdan amalga oshirilayotgan xarajatlarining etarli daromadlar bilan ta’minlanmaganligi, mahalliy budjetlarni davlat tomonidan daromadlarni tartibga solishda birlamchi Respublika budjetida yig’ilgan daromadlarni bir qismini o’ayta tao’simlashni talab qiladi. Bu maqsadda barcha davlatlar amaliyotida dotatsiya va subventsiyalardan foydalaniladi. Mahalliy budjet daromadlarining bu manbai mahalliy hokimiyat organlarida boqimandalik kayfiyatini yuzaga keltiradi. Shuni inobatga olib taklif kiritishim mumkinki jismoniy shaxslarning daromad solig’i mahalliy soliqlar tarkibiga kiritilsa maqsadga muofiq bo’lar edi. Buni ijobiy tomoni undan iboratki, mahalliy budjetlar o’z hududlarida mazkur soliq obektini ko’paytirishi, yakka tartibdagi tadbirkorlikning rivojlanib borishi, binobarin, mahalliy budjetlarga to’lanadigan soliq va majburiy to’lovlar miqdorini oshirish uchun yanada ko’proq intilish yuzaga keladi. Mahalliy budjetlar moliyaviy mustaqilligini ta’minlash uchun ularning daromadlar bazasini ham mustahkamlash lozim. Buning uchun daromad olishni markazsizlashtirish lozim, bu mahalliy boshqaruv organlarini iqtisodiy bazani rivojlantirishga va o’z qaramog’idagi hududlarga investitsiya kiritishga xarakatlantiradi va natijada soliq tushumlarini ko’paytiradi. Shuningdek, mahalliy boshqaruv organlariga mahalliy soliqlar va tushumlar doirasida moliya siyosatini yurgizishda imkoniyat berilishi resurslarni samarali boshqarishga rag’bat uyg’otadi. 34 6-rasm Mahalliy budjetlarning tartibga soluvchi daromadlari21 Tartibga soluvchi daromadlar Umumdavlat soliqlardan o’rnatilgan me’yorlar asosidagi ajrat malar Yuridik shaxslardan daromad (foyda) solig’i Byudjet dotatsiyalari, subventsiyalari va ssudalari Byudjetlar orasidagi o’zaro hisob-kitoblar asosida yuqori byudjetlardan tushuvchi mablag’lar Qo’shilgan qiymat solig’i va aktsiz solig’i Jismoniy shaxslardan daromad solig’i Ammo mahalliy hokimliklarga soliq vakolatlarini berish bilan birga ularning aholi oldida hisobot berishini ta’minlovchi institutsional mexanizmlarni ham hisobga olish kerak, aks holda berilgan vakolatlar ziyon keltirishi mumkin. O’zbekistonda mahalliy budjet daromadlarining asosiy manbasi mahalliy soliq va yig’imlar, umumdavlat soliqlaridan ajratmalar va yuqori budjetlardan tushumlardir (budjet ssudalari va dotatsiyalari). Har yili davlat budjeti parametrlarini belgilashda har bir viloyat uchun umumdavlat soliqlarining har bir turi bo’yicha ajratmalar me’yori belgilanadi. Umumdavlat soliklaridan ajratmalar me’yorining yillik o’zgarishi solik daromadini boy va kambag’al hududlar orasida qisman qayta taqsimlashni ko’zda 21 O’zbekiston Respublikasi «Byudjet tizimi to’g’risida»gi qonuni, 2000 y, 14 dekabr. 35 tutadi. Biroq bunday mexanizm mahalliy hokimliklarni hududlarning iqtisodiy va soliq bazasini rivojlantirishda rag’batini pasaytiradi, ularni soliq tushumlarini yaxshilashdan manfaatdor etmaydi. Bunday yondashuv moliyaviy rejalar va hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning uzoq muddatli dasturlarini ishlab chiqish imkoniyatini istisno kiladi. 7-rasm Mahalliy budjetning daromad manbalari Yig’imlar va soliq tushumlari 22 Mahalliy soliqlar Mahalliy byudjet Yuqori byudjetdan ssuda va dotatsiyalar Umumdavlat soliqlaridan o’tkazmalar Umuman olganda, mahalliy budjetlar daromad bazalarining barqarorligini ta’minlashda tartibga keltiruvchi daromadlar rolining keyingi yillarda pasayayotganligini ijobiy baholash mumkin. Bunday tendentsiyaning tarkib topishi uzoq davrni talab etsa-da, uning tarkib topish sur’atlarini tezlashtirish bilan bog’liq bo’lgan masalalarni hal etish muhim ahamiyat kasb etadi. Mahalliy budjetlar daromad bazalarining barqarorligini ta’minlash va uni mustahkamlashning asosiy yo’nalishi sifatida biriktirilgan va tartibga keltiruvchi 36 daromadlar o’rtasidagi nisbatni optimallashtirish e’tirof etilgan va bunga erishish uchun shu nisbatning tarkibida biriktirilgan daromadlarning salmog’ini oshirish lozimligi ilmiy va amaliy jihatdan asoslangan. Bizning fikrimizcha, bu o’ta murakkab va muhim masala bo’lib, uning echimini topish mamlakatimizda unga bag’ishlangan maxsus Dasturni yaratish (ishlab chiqish) va uni amalga oshirish doirasida sodir bo’lmog’i “O’zbekiston Respublikasi budjet tizimi to’g’risida”gi qonuning 3moddasida budjet dotatsiyasi, budjet subventsiyasi va budjet ssudasiga qo’yidagicha ta’rif berilgan: Budjet dotatsiyasi - o’z daromadlari va budjetni tartibga soluvchi boshqa mablag’lar etishmagan takdirda quyi budjetning xarajatlari Bilan daromadlari o’rtasidagi farqni qoplash uchun yuqori budjetdan quyi budjetga qaytarmaslik sharti bilan ajratiladigan pul mablag’laridir. Budjet subventsiyasi- qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda muayyan maqsadlarga sarflash sharti bilan yuqori budjetdan quyi budjetga qaytarmaslik sharti bila ajratiladigan pul mablag’laridir. Budjet ssudasi- yuqori budjetdan quyi budjetga yoxud respublika budjetidan rezident-yuridik shaxsga yoki chet el davlatiga qaytarish sharti bilan ajratiladigan mablag’dir. Ularning qo’shimcha daromad topish, o’z daromadlarini ko’paytirishga qiziqishlarini pasaytiradi, budjetlarni o’z daromad qismini bajarish imkoniyatlarini cheklabgina qolmay, moliyaviy nazoratning susayishiga sharoit yaratadi. Ammo, shunga qaramasdan mahalliy budjetlarni kerakli mablag’lar bilan ta’minlash usuli sifatida dotatsiyadan voz kechish ham mumkin emas. 4-jadval ma’lumotlaridan ko’rish mumkinki, ya’ni umumdavlat soliqlaridan ajratiladigan me’yorlar yil sayin o’zgarib bormoqda, ayrim hududlarda ularning nisbati o’zgarmagan, xususan, Qoraqalpog’iston Respublikasi, Andijon viloyati, Jizzax viloyati, Qashqadaryo viloyati, Namangan viloyati, Surxandaryo viloyati, samarqand viloyati, Sirdaryo viloyati va Xorazm viloyatlarida soliqlardan ajratmalar bo’yicha me’yorlarning asosiy qismi 100 % 37 ga teng bo’lgan. Jadval ma’lumotlaridan ko’rish mumkinki, ya’ni o’tgan 2011 yilga nisbatan 2012 yilda ba’zi soliqlar buyicha me’yorlar o’zgargan. 4-jadval Mahalliy budjetlarni o’z-o’zini daromad bilan qoplash darajasi23 (%da) Hududlar 2010 yil 2011 yil 2012 yil Qoraqalpog’iston Respublikasi 49,2 46,7 49,2 Andijon viloyati 48,0 51,6 55,2 Buxoro viloyati 100,0 100,0 100,0 Jizzax viloyati 37,9 40,9 46,2 Qashqadaryo viloyati 100,0 100,0 100,0 Navoiy viloyati 100,0 100,0 100,0 Namangan viloyati 35,0 40,8 44,2 Samarqand viloyati 41,8 44,8 47,2 Surxondaryo viloyati 40,1 41,7 47,7 Sirdaryo viloyati 68,8 70,2 69,8 Toshkent viloyati 100,0 100,0 100,0 Farg’ona viloyati 100,0 100,0 100,0 Xorazm viloyati 53,2 53,4 52,6 Toshkent shahri 100,0 100,0 100,0 Jami 70,6 71,5 72,9 38 Dotatsiyadan voz kechish maqsadida doimiy tushmaydigan daromad manbalaridan ajratmalarni oshirish ham mahalliy budjetlarni og’ir ahvolga tushirib qo’yishi mumkin. Shu sababli dotatsiyalarni aniq sharoitdan kelib chiqib, iqtisodiy imkoniyatlari cheklangan hududlarga ajratish orqali ularning iqtisodiy imkoniyatlarini tenglashtirib borishga e’tibor berish maqsadga muvofiqdir. 39 3) IQTISODIYOTNI MODERNIZATSIYALASH SHAROITIDA MAHALLIY BUDJETLAR DAROMADLARI TARKIBIDA MAHALLIY SOLIQLAR VA YIG’IMLAR ULUSHINI KO’PAYTIRISH YO’LLARI. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan Inqirozga qarshi choralar dasturida ishlab chiqarishni mahalliylashtirish, oziq-ovqat va boshqa iste’mol tovarlari ishlab chiqarishni kengaytirishni rag’batlantirish tadbirlari ahamiyatli o’rin tutadi. Mahalliylashtirish dasturi o’z mazmuniga ko’ra respublikamiz korxonalarida zamonaviy talablarga javob beruvchi, raqobatbardosh va import o’rnini bosuvchi mahsulotlarni ishlab chiqarish hajmini oshirish, asossiz import hajmini qisqartirish, eksportbop mahsulotlarni ishlab chiqarish, yangi ish joylarini yaratish kabi maqsadlarni namoyon etadi. Respublika budjeti orqali mablag’larni qayta taqsimlanishining amaldagi tartibi, aholi jon boshi sonini hisobga olib, ushbu daromadning tabaqalanishi nima sababli yuzaga kelganligidan qat’iy nazar mahalliy budjetlar daromadlarini tenglashtirishga qaratilgandir. Ammo, respublika va mahalliy budjetlar o’rtasida soliqlarni taqsimlash mexanizmida soliqlarni hududlararo eksportini hisobga olmaslik soliq va budjet tizimlarini amal qilish samaradorligini pasaytiradi, O’zbekiston Respublikasi hududida yagona iqtisodiy muhitni shakllantirishga to’sqinlik qiladi. Soliqlarning budjetlar o’rtasida taqsimlanishining ochiq turi soliqlarni yuqori hukumat organi tomonidan qayta taqsimlanishidir. Ochiq turdagi taqsimlanish sharoitida mahalliy budjetlar tushumlari hududlararo savdo, ma’lum darajadagi soliqlarning va yuqori hukumat organlari soliqlarining o’zaro aloqadorligiga bog’liqdir. Hududlararo savdoning miqdor va sifat tavsifi, 40 mahalliy budjet soliqli to’lovlarni yuritish yo’li orqali yuqori budjetga to’lanadigan soliqlar summasining kamayishi soliqlarni budjet tizimi bo’g’inlari o’rtasida qayta taqsimlanishiga asos bo’ladi, soliqlarni qayta taqsimlanishi iqtisodiyotda butunlay budjet-soliq tizimini amal qilishiga bevosita ta’sir etadi. Rezidentlar uchun soliqlar qiymati va soliqqa tortish darajasi bo’yicha mahalliy hukumat organlarining differentsiallashuvi daromadlarni hududiy hususiyatga asoslangan holda aholi o’rtasida qayta taqsimlanishiga yordam beradi va ishlab chiqarishni joylashtirishga o’z samaradorligini pasaytirib ta’sir etadi. Shuningdek, mahalliy hukumat organlari doirasida soliq olish mumkin bo’lgan ishlab chiqarishlarni rivojlantirish va shakllantirishni jadallashtirish zaruriyati tug’ilmoqda. Bu tarmoqda bunday ijobiy holatni ko’rish mumkin, chunki respublika va mahalliy budjetlarning daromadlari oshadi, qayta taqsimlash davlat hukumat organlarini soliq tizimini makroiqtisodiy siyosat dastagi sifatida foydalanish imkoniyatlarini qisqarishiga olib keladi. Soliqlarni budjet tizimi bo’g’inlari o’rtasida taqsimlash muammosini nazariy ravishda quyidagi yo’llar bilan echish mumkin: soliq tizimiga o’zgartirish kiritish bilan, budjet tuzilishini o’zgartirish yoki birinchi va ikkinchi yo’llarni qo’shish orqali. Bunda eng maqsadga muvofiq keladigan qaror, bu soliqlarni taqsimlashni maqbul mexanizmini ishlab chiqishdir, ya’ni budjet tuzish salohiyatini ishlatilishidir. Umumdavlat soliqlarining bir qismini o’tkazish me’yorlarini budjet tizimi bo’g’inlari o’rtasida soliqlarni qayta taqsimlanishini bartaraf etish dastagi va barcha hukumat organlarini soliqli daromadlarini aholi jon boshi hisobiga tengligida emas, balki soliqli daromad olishda tengligini ta’minlash sifatida foydalanish lozim. Mamlakatimizda bir qator iqtisodchi olimlar o’zlarining ilmiy ishlarida umumdavlat soliqlarining mahalliy budjetlarga ajratmalari me’yorlari xususida to’xtalib o’tganlar. Xususan, i.f.n. B.Jo’raev o’zining ilmiy ishida ushbu me’yorlarni 3 yil muddatga o’zgarmas qilib belgilab qo’yish maqsadga muvofiq deb topgan. Bu, ma’lum jihatdan, to’g’ri fikr. Lekin, bizning fikrimizcha, me’yorlarni 3 yilga o’zgarmas qilib belgilab ko’yish ana shu yangilikdan kutilgan 41 samarani olish, uni tahlil qilish va tegishli nazariy hamda amaliy xulosa chiqarish uchun etarlicha muddat emas. Ma’lum bir ko’rsatkichni joriy etish va uning amalda qanday samara berganligini tahlil qilish bir muncha uzoqroq muddat, ya’ni kamida 5 yil belgilanishi lozim va maqsadga muvofiqroq bo’lur edi. Yuqorida keltirilgan fikr va mulohazalarni hisobga olgan holda tartibga soluvchi soliqlarni taqsimlash tizimini isloh qilishdagi birinchi darajali tadbir — bu ma’lum muddatga (5 yilga) yagona barqaror me’yorlar joriy etilishi lozim, deb hisoblaymiz. Mahalliy hokimiyat organlarini soliq yig’imlarini ko’paytirishga bo’lgan qiziqishlarini oshirish va subventsiyalarni hamda boshqa moliyaviy yordam turlarini qisqartirish maqsadida, bizning nazarimizda, rejadan ortiqcha tushgan soliq summalarini taqsimlash mexanizmini qayta ko’rib chiqish va takomillashtirish kerak. Bunda rejadan ortiqcha soliq tushumlarini mahalliy budjetlarda qoldirish me’yorlarini ishlab chiqish va qonuniy tasdiqlash kerak. Hozirgi vaqtda rejadan ortiqcha tushumlar respublika va mahalliy budjetlarning joriy ehtiyojlaridan kelib chiqib, umuman tizimlanmagan usulda taqsimlanmoqda. Yagona barqaror me’yorlar joriy etilganda subventsiyalarning oshishi keyinchalik soliq tushumlarining ham oshishi bilan qoplanishi mumkin. Bu omil ma’lum vaqt tafovuti bilan amalga oshadi, chunki soliq tushumlarini oshirish soliq tushumlarini ma’lum bir vaqt (1-2 yil) o’tgandan keyin ko’paytiradi. Yuqorida aytib o’tganimizdek, yagona me’yorlarning qo’llanilishi qo’shimcha qarama-qarshi moliyaviy oqimlarni yuzaga keltirishi mumkin. Budjet muassasalarini moliyalashtirishning mavjud amaliyotidan ma’lumki, moliya yilining yakunida budjet hisob raqamlarida daromadlarning ortiqcha bajarilishi evaziga shakllangan summalar ko’rinishidagi mablag’lar hosil bo’ladi. Ushbu mablag’lar to’liq miqdorda respublika budjetiga olib qo’yiladi. Fikrimizcha, budjet daromadlarning ortiqcha bajarilishi evaziga shakllangan summalarni olib qo’yish mexanizmidan ham rag’batlantirish vositasi sifatida foydalanish mumkin. Bunda ularni respublika budjetiga to’liq emas, balki 10:90 mutanosiblikda taqsimlash maqsadga muvofiq 42 bo’ladi, ya’ni budjetning ortiqcha summalarining 10 %ini mahalliy budjetlarga qoldirish va 90 %ini respublika budjetiga yo’naltirish lozim va bu bilan samarali mexanizm xizmat qilgan bo’lar edi. Yuqoridagilarni umumlashtirgan holda, tartibga soluvchi daromadlar taklif qilinayotgan tartibining quyidagi ustunliklarini ajratib ko’rsatish mumkin: · birinchidan, budjetning oshkoraligini oshiradi; · ikkinchidan, davlat budjeti daromad qismining barqaror va bir maromda shakllanib borishini taminlaydi; · uchinchidan, davlat budjeti tahminlarining yanada reallashuvini keltirib chiqaradi; · to’rtinchidan, soliq tushumlarini ko’paytirishga qiziqishning keskin ortishiga va budjet boqimandalarini qisqartirilishi va soliq salohiyati oshishiga zamin yaratadi; · beshinchidan, budjet parametrlarini ishlab chiqishdagi kelishuvchilik amaliyotining keskin kamayishiga shart-sharoit yaratadi. Rejadan ortiqcha soliq tushumlarini ma’lum vaqt mobaynida tasdiqlangan yagona me’yor asosida taqsimlash quyidagi ijobiy tendentsiyalar vujudga kelishiga imkon beradi: · rejadan ortiqcha soliqlar tushumidan manfaatdorlikni oshiradi; · respublika va mahalliy budjetlarning daromad bazalarini mustahkamlaydi va subventsiyalarni kamaytiradi. Yuqori iqtisodiy va soliq salohiyatiga ega bo’lgan viloyatlar budjet daromadlarining xarajatlaridan oshib ketgan qismini yuqoridagi mutanosiblikda taqsimlanishi quyidagi maqsadlarga yo’naltiriladi: - soliqlarni yig’ishdan manfaatdorlikni yuqori darajada saqlab qolish, ularni ko’paytirish va hududda soliq bazasini yanada kengaytiradi; 43 - munosiblangan budjetga ega bo’lgan yoki kichik miqdordagi budjet taqchilligiga ega bo’lgan hududlarni soliq tushumlarini oshirishga bo’lgan qiziqishlarini yanada oshiradi. Budjetlarni shakllantirish va budjetlararo munosabatlarning O’zbekistonda yuzaga kelgan amaliyoti va tizimi jahon amaliyotida mavjud barcha tajribani qo’llashga imkon bermaydi. Shuning uchun bizning fikrimizcha, quyi budjetlarga moliyaviy yordam ko’rsatish tizimini isloh qilishning vazifalarini va uning amalga oshirish bosqichlarini aniq belgilab o’tkazish kerak. Shu munosabat bilan, ishimizning ushbu bo’limida quyi budjetlarga moliyaviy yordam ko’rsatish mexanizmining ikki bosqichini keltirishga intildik, har bir bosqichining maqsad va vazifalari aniqlandi, moliyaviy yordam ko’rinishlarini keltirdik. Birinchi bosqichda, mahalliy hokimiyat organlarining soliq yig’imlarini oshirishga qiziqishlarini rag’batlantirishga, iqtisodiy bazasini rivojlantirishga va qisman budjet ta’minotini hududlar bo’yicha tenglashtirishga harakat qilinadi. Mahalliy budjetlarni shakllantirishning mavjud amaliyotini hisobga olib birinchi bosqichda moliyaviy yordamlarni taqsimlashda keskin o’zgarishlar tavsiya etilmaydi. Bizning fikrimizcha, avvalambor, barcha hududlarga nisbatan ular daromad bazasini va xarajatlarini shakllantirishga bo’lgan yagona va asoslangan yondoshuvlarni aniqlab olish kerak. Birinchi bosqich (2-3 yil) quyidagi vazifalarni o’z ichiga oladi: birinchidan, yo’nalishlar va sohalar bo’yicha budjet xarajatlarining me’yorlarini takomillashtirish va joriy etish; ikkinchidan, tartibga soluvchi soliqlarning mahalliy budjetlarga ajratmalarini yagona barqaror me’yorlarini joriy etish; uchinchidan, rag’batlantiruvchi vosita sifatida rejadan ortiqcha tushumlarning 5 yilga tasdiqlangan yagona barqaror me’yorlaridan foydalanish; to’rtinchidan, hududlarga moliyaviy yordamlarni aniq maqsadlarni moliyalashtirishga subventsiyalar ko’rinishida taqdim etish. 44 Alohida hududlarga moliyaviy yordam ko’rsatishga yondoshuvlarni asoslashni mahalliy budjetlar daromad bazasidan va xarajatlaridan alohida ajratib olib qarash mumkin emas. Shuning uchun hududlarga moliyaviy yordam ko’rsatishning shakl va usullari asosan ular daromad bazalarini va xarajatlar me’yorlarini amalga oshirish vositalarini ham takomillashtirish vazifalarini o’z ichiga oladi, bunda esa moliyaviy yordam ko’rsatish hajmi va yo’nalishlari aniqlanadi. Tartibga soluvchi soliqlarning ajratmalar me’yorlari hududlar uchun tavsiya qilinadi. Navbatdagi budjet darajasi, ya’ni tumanlar budjetlarini oladigan bo’lsak, bunda tumanlar uchun ular o’ziga xosligi va farqlarini hisobga oladigan me’yorlar zarurdir. Bizning fikrimizcha, bu vazifa o’rta muddatdagi davr vazifasidir, chunki birinchi bosqichda viloyat darajasida ishlab chiqarilgan me’yorlarni amalda sinab ko’rish va viloyat ichida ham zaruriy hollarda ishlatish kerak bo’ladi. Taklif qilinayotgan tartibga soluvchi soliqlardan ajratmalar me’yorlaridan foydalanish mahalliy budjetlarga etishmay turgan moliyaviy resurslarni anchagina aniqroq belgilashga va zarur moliyaviy yordam miqdorini asoslashga imkon beradi. Shunday qilib, yuqorida sanab o’tilgan vositalar yordamida moliyaviy yordamlarni taqsimlashning eng maqbul yo’lini topishga harakat qilindi. Ikkinchi bosqich (3-4 yil) quyidagi vazifalarni o’z ichiga oladi: 1) Jon boshiga tenglashtirish to’g’ri keladigan daromadlarni maqsadida foydalanish uchun budjet xarajatlari indeksini hisob-kitob qilish; 2) Soliq salohiyatini (potentsialini) baholash uslubini ishlab chiqish va uni hududlar bo’yicha hisoblash; 3) Transfertlarni tenglashtirish maqsadida va vazifalaridan kelib chiqib aniqlash va tanlash (mahalliy budjetlar balanslashganligi, aholi jon boshiga to’g’ri keladigan daromadlarni tenglashtirish, xarajatlarni demografik va boshqa ko’rsatkichlardan kelib chiqib tenglashtirish); 45 Ushbu vazifalarni hal qilishdan kelib chiqib, moliyaviy yordamni taqsimlash ikkinchi bosqichda quyidagilarga tayanishi lozim: · har bir hududning xarajatlarga ehtiyojini aniqlash mahalliy ahamiyatdagi xizmatlardan foydalanuvchilar soniga asoslanadi, bunda hududlar orasidagi ob’ektiv tafovutlar, aholining yosh guruhlari, narx-navo darajasi va h.k.lar hisobga olinadi; · hududlarning daromad imkoniyatlari ular soliq salohiyatini (soliq bazasini xarakterlaydigan ob’ektiv iqtisodiy ko’rsatkichlar) baholash asosida aniqlanadi; · moliyaviy yordamning yo’nalishi va hajmlari kelishuvchilik amaliyotini bartaraf qiladigan barcha hududlarga baravar yondoshuv asosida aniqlanadi. Budjet daromadlarini va hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini baravarlashtirish maqsadi ustivorligini hisobga olgan holda, ikkinchi bosqichda jon boshiga daromad va xarajatlarni hisoblash maqsadida axborot va metodik bazani tayyorlash, tegishli ko’rsatkichlarni hisoblash zarur. Mahalliy budjet daromadlarini asoslash uchun hududning soliq salohiyati (potentsiali) ko’rsatkichi o’ta muhimdir. Bu ko’rsatkich ushbu hududda budjet daromadlarini ob’ektiv shart-sharoitlardan va moliyaviy xo’jalik faoliyati natijalaridan kelib chiqib safarbar qilish imkoniyatlarini ko’rsatadi. Soliq tushumlarining ko’rsatkichlariga asoslangan hozirgi amaliyot ikkita ustunlikka egadir: oddiy usul va zarur ma’lumotlarning statistik hisobotlarda mavjudligi. Ammo bu ma’lumotlar mahalliy hukumat organlarining budjet daromadlarini oshirishdagi, soliq bazasini rivojlantirish va quyidagi yo’nalishlar bo’yicha bor imkoniyatlarini aks ettirmaydi: · budjet boqimandalarini undirib olish; · soliq to’lovchilarning qonunga itoatkorligini oshirish; · soliq stavkalarini aniqlashda tabaqalashgan yondoshuvni qo’llash va vakolati bo’lgan holatlarda soliq imtiyozlarini kamaytirish. Bizning fikrimizcha, amalda tushgan to’lov va soliqlar ko’rsatkichlaridan foydalanish yana bir muammoni yuzaga keltiradi - mahalliy hukumat organlarini 46 o’z hududlarida soliq tushumlarini yig’uvchanligini oshirishga bo’lgan qiziqishlarini so’ndiradi. Bu kamchiliklardan soliq salohiyati ko’rsatkichi holidir, chunki u iqtisodiy rivojlanish va iqtisodiy faoliyatning ob’ektiv ko’rsatkichlariga asoslangandir. Biroq, uni o’lchash uchun tengli axborot va uslubiy bazani ishlab chiqish zarurdir. Soliq salohiyatining eng aniq bahosini aniq bir hudud misolida butun iqtisodiy faoliyatni tekshirish va audit qilish yordamida (yashirin biznesni ham qo’shib) aniqlash mumkin bulur edi, ammo bu o’ta mushkul va qimmat vazifadir. O’tish davri iqtisodiyotidagi davlatlar tajribasi shuni ko’rsatadiki, juda kam xarajatlar sarf qilib solihiyatini aniqlash mumkin bo’lgan usullar ham mavjuddir. Reprezentativ soliq tizimi usuli, bunda alohida soliqlarning hududlar bo’yicha bazalariga tegishli ma’lumotlardan foydalaniladi. Ushbu usulni qo’llash uchun barcha yig’ilgan soliqlar va ularning bazalari to’g’risidagi ma’lumotlar hududlar bo’yicha mavjud bo’lishi kerak. Keyingi usul — regression tahlil usuli yordamida alohida hududda yig’ilgan daromadlar hajmi bilan ularning hajmiga ta’sir qiluvchi omillar o’rtasidagi bog’liqlikni miqdoran hisoblash mumkin. Rossiyada ishlatiladigan hududning yalpi mahsuloti ko’rsatkichini hisoblash usulini esa bizda qo’llash mumkin emas, chunki amalda bizda hududning yalpi mahsuloti bahosi mavjud emas. Amalda yig’ilgan soliqlarning hudud soliq salohiyatiga nisbati, keyin esa, olingan natijaning respublika bo’yicha o’rtachasiga nisbati soliq oshirish harakati koeffitsienti deb ataladi. Bu koeffitsient hududlar rejalashtirayotgan soliqlarni solishtirilayotgan ko’rinishga keltiradi. Buning uchun hududning rejalashtirilayotgan daromadlarini yuqoridagi koeffitsentga bo’lish kerak. Yuqorida keltirilgan ko’rsatkichlarni hisoblash va joriy etish ikki turdagi transfertlarni qo’llashga imkon beradi: budjet taqchilligini qoplash uchun dotatsiyalar va tenglashtiruvchi dotatsiyalar. Bunday yondoshuvga ko’ra barcha hududlar uchta guruhga bo’linadilar: 47 1. Xarajat ehtiyojlari o’zining mahalliy budjetlari daromadlari va tartibga soluvchi soliqlardan ajratmalar hisobidan to’liq qoplanadigan va budjet ta’minoti tegishli o’rtacha darajadan oshib ketgan hududlar; 2. O’rtacha budjet ta’minotiga ega bo’lgan, tenglashtiruvchi transfertlarga muhtoj bo’lmagan balanslashtirilgan budjetga ega bo’lgan (daromadlari mahalliy soliqlar va tartibga soluvchi soliqlardan ajratmalardan hamda subventsiyalardan tashkil topadigan) hududlar; 3. Daromadlari xarajatlarini qoplamaydigan, budjet ta’minoti o’rtacha budjet ta’minotidan past bo’lgan, moliyaviy yordamlarga va dotatsiyalarga, baravarlashtiruvchi subventsiyalarga muhtoj bo’lgan hududlar. Yuqoridagilardan kelib chiqib, mahalliy budjetlar soliq salohiyatini hududiy iqtisodiyotni rivojlantirish yo’li bilan mustahkamlash yo’nalishlari bo’yicha quyidagi xulosalarni berish mumkin: - mahalliy hudud iqtisodiyotini soliq mexanizmi asosida tartibga solishda soliqlar me’yoriy tartibga solingan; - ko’p ukladli iqtisodiyot asoslarini shakllantirishda soliqlar iqtisodiy kategoriya sifatida o’araladi; - hozirgi vaqtda budjetning doromad qismini shakllantirishda asosiy e’tibor soliqlarni vertikal tarzda taqsimlash muammosiga qaratilmoqda va deyarli soliqlarni gorizontal tarzda (mahalliy budjetlar bo’g’inlari o’rtasida) taqsimlashga e’tibor berilmayotir; - budjet tizimi bo’g’inlari o’rtasida soliqlarni qayta taqsimlashni hisobga olish va aniqlash mexanizmi yaratilmagan; - mahalliy hukumat organlari doirasida soliq olish mumkin bo’lgan ishlab chiqarishlarni rivojlantirish va shakllantirishni jadallashtirish zarur; - tartibga soluvchi soliqlarni taqsimlash tizimini isloh qilish doirasida yagona barqaror me’yorlarni ma’lum muddatga (5 yilga) belgilash lozim; - mahalliy hokimiyat organlarini soliq yig’imlarini ko’paytirishga bo’lgan qiziqishlarini oshirish va subventsiyalarni hamda boshqa moliyaviy 48 yordam turlarini qisqartirish maqsadida, bizning nazarimizda, rejadan ortiqcha tushgan soliq summalarini taqsimlash mexanizmini qayta ko’rib chiqish va takomillashtirish kerak. Bunda rejadan ortiqcha soliq tushumlarini mahalliy budjetlarda qoldirish me’yorlarini ishlab chiqish va qonuniy tasdiqlash kerak. Hozirgi vaqtda rejadan ortiqcha tushumlar respublika va mahalliy budjetlarning joriy ehtiyojlaridan kelib chiqib, umuman tizimlanmagan usulda taqsimlanmoqda. Mahalliy budjetlar daromadlari tarkibida mahalliy soliqlar va yig’imlar ulushini ko’paytirishning asosiy yo’nalishlari Mahalliy budjetlar moliyaviy imkoniyatlarini oshirishning muhim omillaridan biri – xarajatlarni taxminlashtirish va moliyalashtirish bo’yicha vakolatlar taqsimlanishining hozirgi holatini tahlil etish hamda istiqbollarini yoritish hisoblanadi. Darhaqiqat, hozirgi budjet amaliyotining tahlili mahalliy budjetlar huquq va majburiyatlarining ortib borayotganligi sharoitida ular moliyaviy imkoniyatlari shakllanishining ob’ektiv va sub’ektiv omillarini chuqur tadqiq etishni talab etadi. Davlat xizmatlari ko’rsatish bo’yicha mas’ul davlat hokimiyati darajasini aniqlashning optimal usuli mavjud emas. Aslida, ko’pgina ijtimoiy xizmatlarni mahalliy darajada ko’rsatish mumkin. Biroq, amaliyotda xarajat majburiyatlarini taqsimlashning xilma-xil ko’rinishlari kuzatiladi, xali-xanuz xarajatlarni taqsimlashning biror-bir eng yaxshi usuli topilganicha yo’q. U yoki bu xizmatning qaysi darajada ko’rsatilishi to’g’risidagi qaror, iqtisodiy samaradorlik tafakkuridan kam bo’lmagan holatda, mamlakatning tarixiy va siyosiy an’analari asosida qabul qilinadi. Mahalliy budjetlar xarajatlariga qattiq budjet cheklovlarini qo’llash bir vaqtning o’zida, soliq tushumlarining o’sishini ham hisobga olishi va etarlicha budjet mustahkamligi hamda sharoitga moslashuvchanlikni ham talab etadi. 49 Bugungi kunda respublika va mahalliy budjetlar o’rtasida xarajat majburiyatlaridagi cheklovlar egiluvchan, biroq bir tizimga solinmagan ko’rinishga egadir. «Budjet tizimi to’g’risida»gi Qonun bilan respublika va mahalliy budjetlardan tarmoqlar bo’yicha xarajatlarni moliyalashtirishning cheklovlari va qonuniy mustahkamlanishi amalga oshirilgan. Biroq, Qonunda keltirilgan cheklovlar respublika va mahalliy budjetlar xarajatlarini moliyalashtirish jarayonidagi ma’lum nomutanosibliklarni bartaraf qilmaydi. Moliya Vazirligi kelishmovchiliklar va mahalliy hududiy moliya budjetlar boshqarmalari xarajatlarini o’rtasidagi taxminlashtirish bosqichidayoq yuzaga keladi. Mahalliy budjetlar xarajatlarini taxminlashtirishda Moliya Vazirligi mavjud ikoniyatlardan, ya’ni taxmin qilinayotgan daromadlardan kelib chiqadi. Hududlar darajasida xarajatlarni taxminlashtirish joylardagi real ehtiyojlardan kelib chiqib amalga oshiriladi, bu esa mos ravishda Moliya Vazirligi taxminlarini oshirib yuboradi. Markaz va hududlar moliyaviy imkoniyatlarini muvofiqlashtirish jarayonida mahalliy budjetlar xarajatlarining optimal taxmini aniqlanadiki, ushbu miqdor daromad bazasidan kelib chiqadi. Bunday yondoshuv «Budjet tizimi to’g’risida»gi Qonun bilan ham mustahkamlab qo’yilgan, vaholanki, mazkur Qonunga muvofiq mahalliy budjetlar taqchilligiga yo’l qo’yilmaydi. Shunga mos ravishda mahalliy budjetlarning xarajatlari subventsiyalarni ham hisobga olgan holdagi daromadlardan ortib ketmasligi amaliyoti talab etiladi. Mahalliy budjetlarni taxminlashtirishga yondoshuvlardagi va markaziy hamda mahalliy organlar tomonidan yagona yondoshuvni qo’llashdagi nomutanosibliklarni mahalliy budjetlar xarajatlarini qat’iy me’yorlar asosida taxminlashtirishda bartaraf qilish mumkin. 2000 yilda tegishli tarmoqlar va budjet xizmatlari iste’molchilarining soni bo’yicha haqiqatda amalga oshirilgan xarajatlardan kelib chiqib hisoblanuvchi moddalar (tarmoqlar) bo’yicha xarajatlarni qat’iy belgilangan me’yorlar orqali taxminlashtirishga o’tishga urinish bo’lgan. Biroq, bunday qat’iy me’yorlar sezilarli kamchiliklarga ega edi. 50 Ijtimoiy infratuzilma va sanoat tarmoqlarini rivojlanish darajasidagi tafovutlar, shahar va qishloq aholisining mavjudligi, baho darajasining turlichaligi sababli viloyat hududida ko’rsatilayotgan budjet xizmatlarining qiymati farq qiladi. Bunda, viloyat bo’yicha o’rtacha hisoblangan, budjet xarajatlarining yuqorida keltirilgan qat’iy me’yorlarini qo’llash «o’rtacha harorat» samarasiga ega bo’lishi mumkin, ya’ni ayrim tumanlar bunday qat’iy me’yorlar asosida o’z xarajatlarini to’la qoplay olishlari mumkin, boshqa hududlar esa o’rtacha qat’iy me’yorlar asosida xarajatlarini qoplay olmaydilar. Shundan kelib chiqib, viloyatning turli hududlaridagi tumanlar guruhi bo’yicha hisoblanuvchi va ijtimoiy infratuzilma ob’ektlarining mavjudligi, olisligi, shahar-qishloq aholisining soni va boshqa shu kabi parametrlarni hisobga oluvchi korrektirovka koeffitsentlarini qo’llash zarurdir. Mahalliy budjetlar xarajatlarini baholashning nisbatan asoslangan usuli sifatida ovqatlanish uchun xarajatlarning tibbiy me’yorlarini, ta’lim sohasida uslubiy materiallar va bitta o’qituvchiga to’g’ri keladigan o’quvchi soni me’yorlarini, budjet tashkilotlari uchun kommunal xizmatlari xarajatlari bo’yicha limitlarni va boshqalarni hisobga oluvchi yagona davlat me’yorlari asosida xarajatlarni moliyalashtirish maydonga chiqadi. Biroq, budjet xarajatlarini yagona davlat me’yorlari asosida (ijtimoiy jihatdan maqbul va ilmiy asoslangan) mahalliy budjetning real daromadlari bilan bog’lanmagan holda rejalashtirish hozirgi vaqtda budjetning xarajatlar qismini daromadlar qismidan sezilarli darajada ortib ketishiga olib kelmoqda. Shu boisdan ta’kidlash lozimki, bu kabi yagona davlat me’yorlarini hozirgi sharoitda qo’llash xarajat moddalari bo’yicha mahalliy budjetlar xarajatlarini ongli tarzda qisqartirishni anglatadi va bu holat xarajat guruhlaridagi u yoki bu moddalar bo’yicha moliyalashtirish darajasining asoslanmagan tarzda keskin tebranishlariga olib keladi. Ushbu amaliyot shuni anglatadiki, budjet tizimi bo’g’inlari faoliyatining huquqiy asosi bo’lmish «Budjet tizimi to’g’risida»gi Qonun o’zining «belgilangan xarajat yo’nalishlari va hajmlari bo’yicha mablag’larni taqsimlash»ni ta’minlay olmasligi oqibatida tegishli funktsiyasini 51 bajara olmasligiga olib keladi. Buning natijasida mahalliy moliya organlari va Moliya Vazirligi o’rtasida mahalliy budjetlar xarajatlarini taxminlashtirish yuzasidan kelishmovchilik va nomutanosibliklar saqlanib qoladi. Bundan tashqari budjet xarajatlarining ijtimoiy maqbul va asoslangan davlat me’yorlari ma’lum ijtimoiy standartlar (iste’mol budjeti minimumi, yashovchanlik minimumi va h.k.)ning ham qonuniy tarzda tasdiqlanishini talab etadiki, bu holat yaqin kelajakda yagona davlat me’yorlarini qo’llashning imkoniyatlari cheklanganligini yana bir bor tasdiqlaydi. Budjet xarajatlari vakolatlarini taqsimlash tizimini isloh qilishning bu bosqichida mahalliy budjetlar xarajatlarini xarajat yo’nalishlari (maorif, sog’liqni saqlash, ijtimoiy ta’minot, uy-joy va kommunal xo’jaligi, boshqaruv va boshqalar) bo’yicha jon boshiga to’g’ri keluvchi me’yorlar asosida taxminlashtirishda korrektirovka qiluvchi tuman koeffitsientlarining hisobga olinishi ushbu xarajatlar asosliligini va ijrosini ta’minlaydi. Respublika va mahalliy budjetlar xarajatlarini taxminlashtirishda davlatning yagona me’yorlarini qo’llashda yuqorida bildirilgan holatlarning e’tiborga olinishi mahalliy moliya organlari va Moliya Vazirligi o’rtasidagi xarajatlarni taxminlashtirish amaliyotidagi kelishmovchiliklarni minimallashtirish imkonini beradi. Budjet xarajatlari vakolatlarini taqsimlash tizimini isloh qilishning yana bir muhim muammosi hozirgi budjet amaliyotida uchrayotgan «mahalliy budjet xarajatlari taxminlashtirilgandan so’ng uning ijrosida ayrim xarajatlarning respublika budjeti ixtiyoriga olib qo’yish» holatlarining uchrashidir. Ushbu zaruriyat, albatta, tegishli xarajat yo’nalishining maqsadli moliyalashtirilishi va muddatliligini ta’minlashning ahamiyatliligidan kelib chiqsada, taxminlashtirish va ijro etish jarayonidagi yaxlitlikni buzadi. Huddi shunday holatni alohida xarajatlarning respublika budjetidan mahalliy budjetlarga o’tkazilishida ham kuzatish mumkinki, bunday budjet tadbirlari budjet amaliyotida uchramoqda. Xarajatlar ijrosida mahalliy budjetlardan respublika budjetiga olib qo’yilayotgan xarajatlarga ijtimoiy sohalarni moliyalashtirishning «birinchi sinf 52 o’quvchilari uchun darsliklar ajratish xarajatlari»ni hamda «kam ta’minlangan oilalar bolalari uchun qishki kiyim xarajatlari»ni misol qilish mumkin. Tegishli moliya yili uchun budjet loyihasi tasdiqlangach, mazkur yil investitsiya dasturiga tegishli o’zgartishlarning kiritilishi ayrim investitsiyalarni, jumladan, kollejlar va litseylar qurilishini moliyalashtirish xarajatlarini respublika budjetidan mahalliy budjetlar ixtiyoriga o’tkazilishini zarur qilib qo’ymoqda. Budjet xarajatlarini taxminlashtirish va ijro etish jarayonidagi «davlat zaruriyati» tufayli respublika budjetidan mahalliy budjetlar ixtiyoriga yoki mahalliy budjetlardan respublika budjetiga o’tkaziladigan xarajatlar o’zaro hisobkitoblarga qo’yilmoqda. Budjet amaliyotidagi hozirda mavjud bo’lgan ushbu holat budjet tizimi bo’g’inlari o’rtasida xarajat vakolatlarining asoslangan va adolatli tizimi yaratilmaganligini tasdiqlaydi. «Budjet tizimi to’g’risida»gi Qonun ushbu xarajatlarni mahalliy budjetlar zimmasiga yuklatilishini ko’rsatadi. Biroq, ushbu xarajatlarning mahalliy budjetlarga ular daromad bazasini tegishli tarzda oshirmay turib biriktirilishi budjet ssudalariga bo’lgan ehtiyojning o’sishiga olib keladiki, ularni berish amaliyoti qaytaruvchanlik muammosining keskinligi tufayli nomaqbuldir. Xarajat vakolatlarining taqsimlanishida, odatda, ushbu xarajatlarni ijro etuvchi hokimiyat darajasini belgilashdan boshlanadi, so’ngra xarajatlarning to’liq yoki qisman moliyalashtirilishini mahalliy darajada xal etish ko’lami aniqlanadi. Shundan kelib chiqib, mahalliy budjetlar jami xarajatlari ichida aholiga adresli ijtimoiy yordam ko’rsatish xarajatlari (birinchi sinf o’quvchilari uchun darsliklar ajratish xarajatlari, kam ta’minlangan oilalar bolalari uchun qishki kiyim xarajatlari)ning istiqbolli yo’nalishlari aniqlanadi. Ushbu maqsadli xarajatlarning moliyalashtirilmay qolishi holatining oldini olish, budjet ssudalarining asossiz tarzda o’sib ketishiga yo’l qo’yish holatining bartaraf etilishi uchun ushbu xarajatlar ijrosini ta’minlashga respublika budjetidan maqsadli subventsiyalar ajratilishi lozim. 53 O’zbekiston Respublikasining agrar xususiyati e’tiborga olinsa, suv xo’jaliklari faoliyatini ta’minlash xarajatlari bo’lmish sug’orish xarajatlari, kollektor-drenaj tizimlarini tozalash xarajatlari, to’g’onlarni mustahkamlash xarajatlari, sho’r bosgan erlarni yuvish xarajatlari va suv xo’jaligi bo’yicha boshqa kapital xarajatlarni moliyalashtirishning naqadar ahamiyatliligini ta’kidlash unchalik qiyin emas. Budjet tizimi bo’g’inlari o’rtasida xarajatlarni moliyalashtirish vakolatlarining taqsimotini takomillashtirish maqsadida suv xo’jaligi xarajatlarini moliyalashtirish amaliyotida respublika budjeti va mahalliy budjetlar ishtirokini zamon talabiga moslash lozim. Ushbu maqsadda quyidagi yondoshuvni asoslash mumkin: · mahalliy xususiyatga ega bo’lgan xarajatlarni, jumladan, to’g’onlarni mustahkamlash, sug’orish, kollektor-drenaj tizimlarini tozalash, sho’r bosgan erlarni yuvish xarajatlari mahalliy budjetlarga biriktirilishi lozim; · kapital xususiyatga ega bo’lgan xarajatlar, irrigatsiya tizimi joylashuvi va kapital ta’mirlashga katta hajmdagi moliyaviy resurslar talab qilinganligi tufayli, respublika budjetiga biriktirilmog’i zarur. Mahalliy budjetlar mukammallashtirish orqali imkoniyatlarini yaxshilash xarajat vakolatlari yo’nalishlari taqsimotini yuzasidan quyidagi xulosalarni berishimiz mumkin: - bugungi kunda respublika va mahalliy budjetlar o’rtasida xarajat majburiyatlaridagi cheklovlar egiluvchan, biroq bir tizimga solinmagan ko’rinishga egadir; - O’zbekiston Respublikasining «Budjet tizimi to’g’risida»gi Qonuni bilan respublika va mahalliy budjetlardan tarmoqlar bo’yicha xarajatlarni moliyalashtirishning cheklovlari va oshirilgan; 54 qonuniy mustahkamlanishi amalga - biroq, qonunda keltirilgan cheklovlar respublika va mahalliy budjetlar xarajatlarini moliyalashtirish jarayonidagi ma’lum nomutanosibliklarni bartaraf qilmaydi; - budjet xarajatlari vakolatlarini taqsimlash tizimini isloh qilishning yana bir muhim muammosi hozirgi budjet amaliyotida uchrayotgan «mahalliy budjet xarajatlari taxminlashtirilgandan so’ng uning ijrosida ayrim xarajatlarning respublika budjeti ixtiyoriga olib qo’yish» holatlarining uchrashidir. Ushbu zaruriyat, albatta, tegishli xarajat yo’nalishining maqsadli moliyalashtirilishi va muddatliligini ta’minlashning ahamiyatliligidan kelib chiqsada, taxminlashtirish va ijro etish jarayonidagi yaxlitlikni buzadi. Huddi shunday holatni alohida xarajatlarning respublika budjetidan mahalliy budjetlarga o’tkazilishida ham kuzatish mumkinki, bunday budjet tadbirlari budjet amaliyotida uchramoqda; - Budjet xarajatlarini taxminlashtirish va ijro etish jarayonidagi o’zaro hisob-kitoblarga qo’yilmoqda. - budjet amaliyotidagi hozirda mavjud bo’lgan «davlat zaruriyati» tufayli xarajatlarni respublika budjetidan mahalliy budjetlar ixtiyoriga yoki mahalliy budjetlardan respublika budjetiga o’tkazish holati budjet tizimi bo’g’inlari o’rtasida xarajat vakolatlarining asoslangan va adolatli tizimi yaratilmaganligini tasdiqlamoqda. Mazkur xulosalardan kelib chiqib, yuqoridagi fikrlarning amalga oshirilishi budjetlararo munosabatlar tizimini yanada takomillashtirishga hamda xarajatlar samarali moliyalashtirilishida hududlar imkoniyatlarini oshirilishiga xizmat qiladi. «Budjet tizimi to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi qonunining alohida bo’limi turli darajadagi budjetlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlar deb nomlangan va unda budjetlararo munosabatlarning huquqiy asoslari yoritilgan. Ushbu bo’limdagi asosiy moddalardan biri 13-modda bo’lib, unda davlat budjeti mablag’larini turli darajadagi budjetlar o’rtasida qayta taqsimlash asoslari ko’rsatilgan. 55 Davlat budjetining mablag’lari turli darajadagi budjetlar o’rtasida quyidagi tarzda qayta taqsimlanadi: 1) umumdavlat soliqlari va boshqa umumdavlat daromadlari bir qismining belgilangan me’yorlarida turli daraja budjetlariga ajratilishi; 2) yuqori budjetlardan quyi budjetlarga budjet subventsiyalari va dotatsiyalarining ajratilishi; 3) yuqori budjet bo’g’inidan quyi budjet bug’inlariga, quyi budjet bo’g’inlaridan yuqori budjet bo’g’inlariga budjet ijrosi jarayonida yuzaga keluvchi o’zaro hisob-kitoblar bo’yicha mablag’larning yo’naltirilishi; 4) budjet ssudalarining ajratilishi. Umumdavlat soliqlarini turli darajadagi budjetlar o’rtasida tao’simlash muammosi o’tish davri iqtisodiyotiga xos xususiyatdir. Bunga sabab, hozirgi vao’tgacha tartibga soluvchi soliqlardan ajratmalar mahalliy budjetlarning xarajatlarini moliyalashtirish bo’yicha asosiy manba bo’lib o’olganligi hisoblanadi. Jahon banki24 mutaxassislarining baholashlaricha soliq bo’yicha tushumlarni tao’simlash amaliyoti budjetlar o’rtasidagi munosabatlarni samarali tarzda isloh qilishni qiyinlashtiradi. Bunday holat mahalliy budjetlarning daromadlarini shakllantirishni beo’arorligi va oldindan bilib bo’lmaydiganligi uchun soliq tusidagi yig’imlarni ko’paytirishga, mintao’alarda soliq salohiyatini kengaytirishga bo’lgan qiziqishni pasaytiradi. O’tish iqtisodiyotiga xos bo’lgan mamlakatlarning tajribalari tartibga soluvchi soliqlarni tao’simlashda raYobatlantirmaydigan ta’sirni sezilarli darajada qiso’artirishga, ularning mahalliy budjetlarga ajratmalari fao’at mustahkam yagona me’yorlar asosida ajratilishi ta’minlangandagina amalga oshishiga guvohlik beradi. Mahalliy hokimiyatlar ularning hududida yig’ilgan soliqlarning qonunchilik bilan tasdiqlangan qismi ma’lum bir vao’t davomida va bir maromda mahalliy budjetga tushishini bilsalar, u holda ular ushbu soliqlarni to’liq yig’ilishini ta’minlash uchun qo’llaridan kelgan barcha ishlarni amalga oshiradilar. Amaliyotni ko’rsatishicha, ushbu holatlarda qo’llaniladigan ma’muriy choralar mahalliy hokimiyatlarning o’zlarini manfaatdorligi o’rnini bosa olmaydi. 56 Yana bir muhim jihat shu hisoblanadiki, mustahkam yagona me’yorlar mintao’alarga ko’rsatiladigan moliyaviy yordamlarning hajmi va ularga o’tkaziladigan tartiblashtiriladigan soliqlarning ulushi o’rtasidagi o’aramlikni bartaraf etishga imkon beradi, bu esa o’z navbatida mahalliy organlar faolligini oshirishga yordam beradi va uzoo’ muddatli kelajakda mahalliy budjetlarning daromadlar bazasini baro’arorlashishini ta’minlash imkonini beradi. Rejalashtirilgan va rejadan ortiq tushumlar uchun ma’lum bir davrga belgilangan yagona baro’aror me’yorlarni joriy qilishda mahalliy budjetlarni daromadini baro’arorligini va mahalliy hokimiyat organlarini manfaatdorlik omilini hisobga olgan holda subventsiyalarni ko’paytirish, soliq solinadigan bazani kengaytirish, soliq bo’yicha tushumlarni ularni yig’ishni yaxshilash hisobiga oshirish bilan o’oplanishi mumkin. Ushbu omilni ma’lum bir vao’tdagi bilan amalga oshirish mumkin bo’ladi, chunki, agar, soliqlarni yig’ishni yaxshilash darhol natija bersa, mintao’aning soliq salohiyatini kengaytirish bo’yicha choralar soliqlar bo’yicha tushumlarni ma’lum bir vao’t o’tgandan keyin (1-2 yil) ko’paytirish imkonini beradi. Ta’kid etilganidek, yagona me’yorlarni qo’llash qo’shimcha tarzda o’arama-o’arshi moliyaviy oqimlarni tashkil qilishi mumkin. Xususan, yuo’qori iqtisodiy va soliq salohiyatiga ega bo’lgan 5 ta viloyatda agar 60 %li o’rtacha me’yor qo’llansa daromadlar (mahalliy soliqlar va 60 % me’yor bo’yicha tartibga soluvchi soliq ajratmalari) xarajatlardan oshib ketadi, ya’ni ular budjetda ortiqcha mablag’larga ega bo’ladilar. Ushbu ortiqcha mablag’lar respublika budjeti oro’ali subventsiyalanadigan mintao’alarga o’aytadan tao’simlanishi kerak. Bunday holatda asosiy dalil bo’lib ushbu viloyatlarning savat bazasi va infratuzilmasi davlat tomonidan tashkil qilinganligi va ko’pgina jihatlardan ularning hududiy joylashishi, ma’muriy maqomi, xom-ashyo bazasini mavjudligiga, ya’ni mahalliy hokimiyat organlari faoliyatidan yoki ushbu mintao’a aholisining mehnat faolligidan kelib chiqmaganligi, ya’ni ularga bog’liq bo’lmaganligi bo’ladi. 57 O’zbekiston Respublikasida budjet ijrosi va budjetlararo munosabatlar tahlili asosida shuni xulosa qilish mumkinki, budjet orqali tartibga solish u yoki bu hudud xususiyati yoki imkoniyatlarini tegishlicha e’tiborga olmaslik asosida olib borilmoqda. Ushbu masalada asosiy e’tibor unifikatsiyalashgan yondoshuvga berildi. O’zbekiston Respublikasida budjetlararo unosabatlar muammolarini xal etishning muhim usullarini ta’minlash maqsadida taraqqiy etgan davlatlar boy tajribalarini o’zlashtirish muhim o’rin tutadi. 58 XULOSA Amalga oshirilgan izlshaniimiz natijasida mahalliy budjetlar daromadlarini mustaxkamlash va ular imkoniyatlarini oshirish yo’nalishlari xususida o’ator ilmiy-amaliy ahamiyatga ega bo’lgan xulosalarga kelindi, bu borada mavjud muammolar aniqlandi va ularni hal etish yuzasidan takliflar tizimi ishlab chiqildi. O’zbekiston Respublikasida budjet amaliyoti hozirgi holatining tahlili mahalliy budjetlar imkoniyatlari xususida quyidagi xulosalarni chiqarish imkonini berdi: 1. O’zbekiston Respublikasida hududlar ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotidagi hamda tabiiy-juYorofiy joylashuvidagi xususiyatlaridan kelib chiquvchi tafovutlar davlatning mahalliy budjetlarni bosho’arish siyosatiga ham o’z ta’sirini o’tkazadiki, buning natijasida mahalliy budjet bo’g’inlari o’rtasida budjet majburiyatlarining tao’simoti mezonlari davlat tomonidan tartibga solinadi. Mazkur tafovutlar turli hududlar budjet majburiyatlarining bir muncha yuo’qori va ayrimlarida esa, hatto, moliyaviy imkoniyatlarning tao’simotidagi keskin etishmovchilikni keltirib chiqaradiki, ushbu holatlar davlatning mahalliy budjetlarni bosho’arish siyosatida dolzarb ahamiyat kasb etadi. 2. Mahalliy budjetlarning budjet tizimida tutgan o’rni va ahamiyati amaldagi budjet qonunchiligi doirasida ular faoliyatini ta’minlashning huquqiyme’yoriy va tashkiliy-iqtisodiy asoslari oro’ali yaqo’ol namoyon bo’ladi. O’zbekiston Respublikasining «Budjet tizimi to’g’risida»gi qonunida ushbu asoslar timsolida mahalliy budjetlar imkoniyatlari shakllanishi va ularni samarali bosho’arish yo’nalishlari uchun zamin yaratilgan. Biroo’, mamlakatimizda budjetlararo munosabatlarning yangi modeli sharoitidagi hamda budjet-soliq 59 siyosati yaxlitligini ta’minlashdagi davlat tadbirlari va ularning real ijrosi xali bu sohada hal etilishi lozim bo’lgan muammolar mavjudligini tasdiqlamoo’da. 3. Mahalliy budjetlar imkoniyatlari tushunchasining mohiyati nafao’at ularning budjet loyihasida ko’zda tutilgan daromad qismining hajmi bilan yoki nafao’at mahalliy budjetlar daromadlari ijrosi bilan va hatto hududlar soliqmoliyaviy qudrati miqdori bilan to’liq yoritib berila oladi, balki mazkur tushunchaning moliyaviy-iqtisodiy tabiati va sifat tavsifi, avvalo, ular zimmasidagi majburiyatlarning to’liq va o’z vao’tida ijro etilishini hamda xarajat vakolatlari tao’simotiga ko’ra ijro etilgan budjet majburiyatining moliyaviy ta’minoti oro’ali aniq ifoda etiladi. 4. Mamlakatimizda 2001 moliya yilidan boshlangan budjetlararo munosabatlarning yangi modeli sharoitida mahalliy budjetlar daromad bazasining shakllanish manbalari va ularning moliyaviy tabiati tubdan o’zgardi. Alohida budjet bo’g’ini faoliyatini tashkil etish va bosho’arish amaliyotida ularga nisbatan ilgari amal qilgan dotatsion rejim mahalliy budjetlarni «moliyaviy tenglashtirish» siyosati oro’ali bosho’arish amaliyoti bilan almashdi. Buning natijasida mahalliy budjetlar bo’g’inlari faoliyatiga nisbatan ma’lum cheklovlar qo’yildi. Mahalliy budjetlarni bosho’arish siyosatidagi mazkur yondoshuv ular huquo’ va majburiyatlarining o’sib borish qonuniyati kuzatilayotgan hozirgi sharoitda hududlarda iqtisodiy faollik va mablag’lardan samarali foydalanishni rag’batlantirish choralarining hisobga olinishini ta’minlaydi. 5. Mahalliy budjetlar daromad bazasining shakllanish manbalari amaldagi budjet qonunchiligida quyidagilarni o’z ichiga olmoo’da: o’z (biriktirilgan) daromadlari, tartibga soluvchi daromadlar, moliyaviy tenglashtirish siyosati oro’ali ko’zda tutilgan respublika budjetidan ajratmalar (budjet subventsiyalari va budjet dotatsiyalari), o’zaro hisob-kitoblar tarzida kelib tushuvchi mablag’lar, budjet ssudalari, bosho’a manbalar. 6. Mahalliy hudud iqtisodiyotining o’aror topishi va uning moliyaviy mustaqillikka ega bo’lishi uchun budjetni mustaqil shakllantirish huquqigina emas, balki uni bosho’arish huquqi ham zarur. 60 Mahalliy hudud iqtisodiyotini soliq mexanizmi asosida tartibga solish bo’yicha: birinchidan, hududiy o’z-o’zini moliyaviy bosho’arishda soliqlarni me’yoriy tartibga solish; - ikkinchidan, ko’p ukladli iqtisodiyot asoslarini shakllantirishda soliqlar iqtisodiy kategoriya sifatida o’aralishi; tizimi; uchinchidan, mustaqil hududiy iqtisodiyotda iqtisodiy islohotlar - to’rtinchidan, hududiy iqtisodiyotda mahalliy hokimiyat organlari mas’uliyati muhim omil sanaladi. 7. Mahalliy budjetlar biriktirilgan va tartibga soluvchi daromadlarining manbai bo’lmish soliqlarning hududlar iqtisodiy salohiyatlariga bog’liqligi davlatning budjet-soliq siyosatidagi yaxlitlikni ta’minlash zaruriyatini asoslaydi. Soliq amaliyotidagi va budjet amaliyotidagi ushbu nomutanosibliklar mahalliy budjetlarni bosho’arish samaradorligiga bevosita ta’sir ko’rsatmoo’da. 8. O’tish iqtisodiyotiga xos bo’lgan mamlakatlarning tajribalari tartibga soluvchi soliqlarni tao’simlashda rag’batlantirmaydigan ta’sirni sezilarli darajada qiso’artirishga, ularning mahalliy budjetlarga ajratmalari fao’at mustahkam yagona me’yorlar asosida ajratilishi ta’minlangandagina amalga oshishiga guvohlik beradi. Mahalliy hokimiyatlar ularning hududida yig’ilgan soliqlarning qonunchilik bilan tasdiqlangan qismi ma’lum bir vao’t davomida va bir maromda mahalliy budjetga tushishini bilsalar, u holda ular ushbu soliqlarni to’liq yig’ilishini ta’minlash uchun qo’llaridan kelgan barcha ishlarni amalga oshiradilar. Amaliyotni ko’rsatishicha, ushbu holatlarda qo’llaniladigan ma’muriy choralar mahalliy hokimiyatlarning o’zlarini manfaatdorligi o’rnini bosa olmaydi. Mazkur umumiy xulosalar dissertatsion tadqiq natijalari asosida hududiy iqtisodiyot va mahalliy budjetlar imkoniyatlarini oshirish yo’nalishlari yuzasidan O’zbekiston Respublikasi budjet amaliyotida 61 mavjud bo’lgan o’ator muammolarni aniqlashga va ularni hal etishga o’aratilgan tegishli takliflar tizimini ishlab chiqish imkonini berdi: 1. Mahalliy budjetlar biriktirilgan daromadlari ko’lamining pastligi va hududlararo notekisligi hamda tartibga soluvchi daromadlarning joriy maqsadlargagina asoslanishi ular imkoniyatlari shakllanishiga salbiy ta’sir etayotganligi mazkur muammoni ijobiy hal etish uchun mahalliy budjetlarning biriktirilgan daromadlari bazasini yanada mustahkamlash maqsadida ushbu manbani quyidagilar hisobiga to’ldirish lozim: - mahalliy mulkni boshqarishdan olinadigan daromadlar; - munitsipal qimmatli qoqozlarni muomalaga chiqarish va sotishdan olinadigan daromadlar; - hududga hayriya maqsadlarida qo’yilgan moliyaviy aktivlardan iborat daromadlar. 2. o’tilayotgan Mahalliy budjetlarni o’rta muddatli rejalashtirish amaliyotiga hozirgi barqarorlashtirishga davrda erishish ular imkoniyatlari maqsadida mahalliy asoslarining budjetlar nisbatan daromadlari shakllanishida tartibga soluvchi daromadlar barqaror me’yorlarini kamida 5 yil muddatga o’zgarmas tarzda belgilash zarur. 3. Bitiruv malakaviy ishi jarayonida olib borilgan tahlillarga asoslanib iqtisodiy va soliq salohiyatiga ega bo’lgan respublika viloyatlarining budjet daromadlarini ortiqcha bajarilishi evaziga shakllangan summalarni 10:90 nisbatda tao’simlash taklif etiladi. Bu tadbir quyidagilarga yo’naltirilgan: - daromadlari xarajatlaridan ortiq bo’lgan viloyatlar hududida soliq solinadigan bazani kengaytirish va ko’paytirishga, soliqlarni yig’ishga bo’lgan manfaatdorlikni sao’lab o’olishga; unchalik balanslashtirilgan budjetga yoki soliq yig’imlarini oshirishda katta bo’lmagan tao’chillikka ega bo’lgan viloyatlarda raYobatlantiruvchi sharoitlarni tashkil qilishga. 4. Mahalliy budjetlar imkoniyatini mustahkamlash maqsadida qonuniy tarzda faqat mahalliy soliq va to’lovlarning tarkibini aniq belgilab qo’yish, balki 62 respublika ahamiyatidagi umumdavlat soliqlarining mahalliy budjetlar daromadlaridagi ulushlari dinamikasini tahlil qilish va yanada takomillashtirish ham zarurdir. Mazkur masalaning echimini ta’minlashda, bizning fikrimizcha, quyidagi jihatlar albatta e’tiborga olinishi muhimdir: davlat soliq siyosatidagi har qanday o’zgarish uning hududlardagi ijtimoy- - iqtisodiy holat va budjet majburiyatlarining dinamikasini, ya’ni mahalliy budjetlar imkoniyatlarining istiqbollari bilan bevosita hisoblashishi va muvofiqlashtirilishi lozim; - mahalliy budjetlar soliqli daromadlari ahamiyatining o’sib borishi sharoitida ularning ortirib bajarilishidan soliq organlari qatorida moliya organlarining ham birday manfaatdorliklarini oshirish zarur; - mahalliy budjetlar imkoniyatlarini oshirishning istiqboldagi vazifalarini belgilashda soliq omillarining barqaror va muhim manba ekanligini, soliqli daromadlarning mukammal nisbatlarini ta’minlash darkor. 1. Budjetlararo munosabatlarning yangi modeli sharoitida mahalliy budjetlarni moliyaviy tenglashtirish siyosatining qo’llanilishi tartibi va uning mezonlarining aniq ishlab chiqilmaganligi davlatning baro’aror tadbirlari tizimi oro’ali mahalliy budjetlar balansli faoliyatini kafolatlash imkonining yqo’ligi oqibatida ularga «respublika budjetidan berilishi lozim bo’lgan yalpi moliyaviy yordam»ning iqtisodiy asoslangan me’yorlarini aniqlash uslubiyotiga zaruriyat sezilmoo’da. 6. Mahalliy budjetlar imkoniyati ular zimmasidagi majburiyatlar ijrosi bilan bog’liqligi tufayli joriy moliya yili davomida xarajat vakolatlarining tao’simlanishi tizimidagi o’zgarishlarning kiritilishi mahalliy budjetlar taraqqiyotiga salbiy ta’sir etib, ular imkoniyatlari yaxshilanishiga Yoov bo’lmoo’da. Umumdavlat dasturidagi tadbirlarni moliyalashtirishning mahalliy budjetlar zimmasiga yuklash va shu bilan birga ular moliyaviy ta’minotida mahalliy budjetlar ishtirokini talab etish hududlar ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotiga salbiy ta’sir etishi muo’arrardir. Shu boisdan, bizning fikrimizcha, mahalliy budjetlar xarajatlariga qattiq budjet cheklovlarini qo’llash bir vaqtning o’zida, 63 soliq tushumlarining o’sishini ham hisobga olishi va etarlicha budjet mustahkamligi hamda sharoitga moslashuvchanlikni ham talab etadi. Budjet tizimi bo’g’inlari o’rtasida xarajatlarni moliyalashtirish vakolatlarining taqsimotini takomillashtirish maqsadida suv xo’jaligi xarajatlarini moliyalashtirish amaliyotida respublika budjeti va mahalliy budjetlar ishtirokini zamon talabiga moslash lozim. Ushbu maqsadda quyidagi yondoshuvni asoslash mumkin: · mahalliy xususiyatga ega bo’lgan xarajatlarni, jumladan, to’g’onlarni mustahkamlash, sug’orish, kollektor-drenaj tizimlarini tozalash, sho’r bosgan erlarni yuvish xarajatlari mahalliy budjetlarga biriktirilishi lozim; · kapital xususiyatga ega bo’lgan xarajatlar, irrigatsiya tizimi joylashuvi va kapital ta’mirlashga katta hajmdagi moliyaviy resurslar talab qilinganligi tufayli, respublika budjetiga biriktirilmog’i zarur. Mazkur tadbir davlatning ijtimoiy-iqtisodiy dasturi ijrosida adreslilikni kuchaytirilishiga xizmat qiladi. U muman, mahalliy budjetlar imkoniyatlarini oshirish yuzasidan yuqorida keltirilgan fikr-mulohazalar, taklif va tavsiyalarning hisobga olinishi davlatning mahalliy budjetlarni samarali boshqarish siyosatidagi vazifalarning o’z vaqtida va to’la amalga oshirilishini ta’minlaydi hamda mahalliy moliya organlari uchun muhim ilmiy-uslubiy ko’rsatmalarni bera oladi. 64 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1.O’zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining «Kadr- larni tayyorlash bo’yicha milliy dasturi tuzish to’g’risida»gi Qa- rori.//Хalq so’zi, 2019-yil, 13-mart. 2.O’zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining «Byudjеt tashkilotlarini mablag’ bilan ta’minlash tartibini takomillashtirish to’g’risida»gi 2021-yil 3-sеntyabrdagi 414-son Qarori. 3.O’zbеkiston Rеspublikasining «Byudjеt tizimi to’g’risida»gi Qonuni. 2021-yil, 14-yanvar. 4.O’zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining «Aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarini aniq yo’naltirilgan tarzda qo’llab-quvvatlashning 2020-2025 yillarda mo’ljallangan dasturini amalga oshirishning choratadbirlari to’g’risida» 2020-yil 25-yanvardagi 33-son Qarori. 5.O’zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining “Ishlamaydigan onalarga bola ikki yoshga еtgunga qadar uni parvarish qilganligi uchun oylik nafaqa tayinlash va to’lash tartibi to’g’risidagi Nizomni tasdiqlash haqida” 08.02.2022-yildagi 1112-son qarori 6. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining «O’zbеkiston Rеspublikasida хizmat ko’rsatish va sеrvis sohasini rivojlantirishni jadallashtirish choratadbirlari to`g’risida»ga 2015-yil 17-aprеldagi PQ.-325sonli Qarori 7. “O’zbеkiston Rеspublikasi” Soliq Kodеksi” 20018-yil 25-dеkabr. 8.O’zbеkiston ko’rsatkichlari Rеspublikasining prognozi va davlat 2017yilgi byudjеti O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2021-yil Qarori. 65 asosiy makroiqtisodiy paramеtrlari to’g’risida”gi 24-dеkabr PQ-1449 sonli 9.O’zbеkiston ko’rsatkichlari Rеspublikasining prognozi va davlat 2019-yilgi byudjеti O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2020-yil asosiy makroiqtisodiy paramеtrlari to’g’risida”gi 30-dеkabr PQ-1675 sonli Qarori. 10.O’zbеkiston Rеspublikasi Konstitutsiyasi. -T. “O’zbеkiston”, 2022-y. 11.O’zbеkistan Rеspublikasi Prеzidеntining «2012-2016 yillarda O’zbеkiston Rеspublikasida хizmat ko’rsatish sohasini rivojlantirish Dasturi to’g’risida»gi 2019-yil 10- maydagi PQ-1754-sonli Qarori. 12. O’zbеkiston Rеspublikasining 2018-yilgi asosiy makroiqtisodiy korsatkichlari prognozi va davlat byudjеti paramеtrlari to’g’risida”gi O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2021-yil 25-dеkabr PQ-1887 sonli Qarori. Intеrnеt saytlari: 48. www.stat.uz O’zbekiston respublikasi statistika qo’mitasi 49. www.gov.uz O’zbekiston Respublikasi hukumat portali 50. www.minfin.uz O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi sayti 51. www.lex.uz Elektron me’yoriy-huquqiy hujjatlar to’plamlari sayti 52. www.ziyo-net.uz electron kutubxona sayti 53. www.kun.uz yangilik va axborotlar sayti 54. www.uza.uz yangilik va axborotlar sayti 66