II BOB BADIIY MATNDA FRAZEOLOGIK VA IDIOMATIK BIRLIKLARNING QO’LLANILISHI (SAID AHMAD ASARLARI TALQINIDA) 2.1 Said Ahmad asarlarida uchraydigan frazeologik va idiomatik birliklarning komponent tahlili. XX asrda tilshunoslik sohasida adabiy va badiiy matn tahlilini amalga oshirishda yangicha metodlar kirib keldi. Hozirgi tilshunoslikning metodologik izlanish yo’llari turlicha bolib, shartli ravishda ikkita katta guruhga bo’lib olamiz. - Umumiy metodlar; - Maxsus struktural metodlar kabi Demak, umumiy metodlar tarkibiga distributiv tahlil metodi, transformatsiya tahlil metodi, bevosita tarkiblovchi metod turlarini kiritsak, maxsus sturktural metodlarga komponent tahlil metodi, lingvostatistik tahlil metodlarini kiritamiz. Ushbu metodlar to’g’risida tilshunos olim O.N.Shomatov atroflicha tushuncha berib o’tgan. Lingvostatistik metodning dolzarbligi quyidagilardan kelib chiqadi: a) Til tizimi diskret birliklar majmuasi bo’lgan holda miqdoriy xarakterga ega. b) Yuqoridagi xarakter bir sathdagi birliklarning boshqa sathdagi birliklardan farqlovchi sifatli o’ziga xoslikni ta’minlaydi. c) Ehtimolli tabiatiga ega. Bunga binoan so’zlarni yaratish uchun kerak bo’ladigan fonema va morfemalar qo’shilmalarining cheklangan qismi qo’llaniladi. Bu metodni tadbiq etish quyidagi tamoyillarga tayanadi. A) til birliklarining ko’pligi B) ularning nutqda takrorlanishi C) til birliklarning tanlovga moyilligi tanlovchanlik. Bu metod eng mahsuldor ravishda chastotali lug’atlar tuzilishida o’zini oqlab kelmoqda. Komponent tahlil bo’yicha turli qarashlar ham mavjud. Komponent tahlil metodi bu metod strukturaviy semasiologiya sohasiga xizmat qiladi. Buning maqsadi ikki tomonli til birliklarini aniqlashdirki, birinchidan, ularning mazmunidagi eng kichik birliklarni ajratish, ikkinchidan, ulararo qonuniy aloqa va munosabatlarni topish. Bu semantik eng kichik birlik chex olimi V.Skalichkaga asosan “sema” deb nom berilgan1. Komponent tahlil metodi haqida Farg’ona davlat universiteti 1-bosqich magistranti N.Qodirova ham “ Komponеnt tahlil va uning talqinlariga doir izlanishlar” deb nomlangan maqolasida ham fikr yuritib ketgan. Komponent tahlil metodi til birliklarini paradigmatik birlik sifatida, paradigmatik munosabatda, aloqada oladi, paradigmatik qatorda o‘rganadi. Ushbu metodning o‘ziga xos xususiyati shundaki, asosan, so‘zga-so‘z ma’nosiga nisbatan qo‘llaniladi, so‘z ma’nosini mukammal tahlil qilishda, uni tarkibiy qismlarga – komponentlarga ajratishda keng foydalaniladi. Demak, komponent tahlil metodi so‘zning mazmun jihati bo‘lgan ma’noni (sememani) muayyan semantik sistema sifatida tekshirishda, ayni sistemani tashkil qiluvchi tarkibiy qismlarni, ma’noviy bo‘laklarni, ya’ni semalarni aniqlashda, ularning semantik sistemadagi –sememadagi mohiyatiga, o‘rniga, ahamiyatiga, imkoniyatiga, o‘ziga xosliklariga alohida e’tibor beradi, ularni aniqlaydi, qo‘llanish doirasini belgilaydi”2. Yuqoridagi nazariy bilimlarga tayangan holda biz Said Ahmad asarlarida uchraydigan frazeologik va idiomatik birliklarni komponent tahlil metodi orqali tadqiq qilishni lozim topdik. Biz Said Ahmad asarlaridagi frazema va idiomalarni leksikologik komponentli hamda morfologik tarkibiy jihatdan komponent tahlil qildik. Maʼlumki, frаzeоlоgik birliklаrning tаrkibiy shаkllаnishi tilning grаmmаtik O.N.Shomatov “Filologiyaning ilmiy tadqiqot metodlari” Toshkent - 2009 https://bestpublication.org/index.php/ozf/article/view/10681/10651||N.QodirovaFarDU1-kurs magistranti KOMPONЕNT TAHLIL VA UNING TALQINLARIGA DOIR/O’zbekistonda fanlararo innovatsiyalar va ilmiy tadqiqotlar jurnali/20.04.2024./19-son 1 2 qurilishi vа sоʻz-kоmpоnentlаrining distributiv аlоqаlаri ulаrning оʻzаrо bоgʻlаnish qоnuniyаtlаrigа аsоslаnаdi3. Xolbuki, “Said Ahmad” asarlaridа uchrаydigаn frаzeоlоgizmlаrning tаrkibiy kоmpоnentlаri frаzeоlоgik mаʼnо ifоdаlаshdа muhim аhаmiyаt kasb etadi. Said Ahmad asarlarida uchraydigan frazeologik birliklar xalq tiliga juda yaqin bo’lib, frazemalardagi dominant komponentlar o’zbek mentalitetiga xosligi, xalqchilligi bilan ustuvor ahamiyatga ega. Har qanday frazeologik birikmaning semantik strukturasi o‘ziga xos mikrosistema bo‘lib, uni tashkil etuvchi elementlar bir-biri bilan chambarchas aloqada va shu bilan birga bir-biriga bog‘liq bo‘lishlari bilan xarakterlanadi. A. D. Rayxshteyn frazeologik birikmalarning o‘ziga xosligi semalarning birikuvi xususiyatida ekanligini ta’kidlaydi. Semalar nafaqat frazeologik birikmalar semantikasini hosil qiluvchi birlik sifatida, balki ularni bir-biriga bog‘lovchi qism sifatida muhim o‘rin tutadi4. Biz inson xarakterini ifodalovchi frazeologik birikmalarning semantik xususiyatlarini tadqiq qilishda yuqoridagi olimlarning qarashlariga suyandik. Inson xarakterini ifodalovchi frazeologik birikmalar otli, fe’lli yoki sifat asosli bo‘lishiga ko‘ra ularning ma’nosi turlicha bo‘lishini ta’kidlash joiz. Said Ahmad asarlarida uchraydigan frazemalar otli va sifat asosli frazeologik birikmalar mavjudligi aniqlandi. Bunday frazeologik birikmalarning lug‘atlarda berilgan sinonimlari ularning semantik jihatdan turli xil ekanligi yaqqol ko‘zga tashlanadi. Sifat asosli frazeologik birikmalar odatda belgi Рашидова У.М. Ўзбек тилидаги соматик ибораларнинг семантик-прагматик таҳлили. Филол. фан. бўйича фалсафа доктори (PhD)… дисс. – Самарқанд, 2018.-Б. 48. 4 Patxiddin NISHONOV Filologiya fanlari nomzodi, dotsent Fransuz tili nazariy fanlar kafedrasi, O‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti Toshkent, O‘zbekiston Munisa PRIMOVA O‘zbek va xorijiy tillar kafedrasi o‘qituvchisi Toshkent tibbiyot akademiyasi Toshkent, O‘zbekiston. International scientific-methodological electronic journal “Foreign Languages in Uzbekistan”, 2023, No. 1 (48), 76-91. https://journal.fledu.uz ISSN: 2181-8215 (online) 87-bet 3 to‘g‘risidagi nisbatan oddiy ma’lumotni ifodalasa, otli birikmalar, ko’pncha murakkab ma’noni ifodalab kelgan. Said Ahmad asarlarida uchraydigan frazeologik birliklarni dastlab leksikologik jihatdan tahlilga tortdik. Asarlarda keltirilgan frazeologizmlarning komponent takibiga ko’ra somatizm, zoonim va hokazo kabi tasniflashni lozim topdik: 1 Somatik komponentli frazeologizmlar. Tilshunоslikdа insоn tаnа аʼzоlаri nоmlаrigа nisbаtаn ishlаtilаdigаn sоmаtizm аtаmаsini ilk bоr estоn tili frаzeоlоgizmlаridа qоʻllаgаn F.Vаkk оʻz dissertаtsiyаsidа sоmаtizmlаr frаzeоlоgizmlаrning qаdimgi kоʻrinishlаri qаtоrigа kirishini vа estоn tili frаzeоlоgik fоndining аnchаginа qismini tаshkil etishini tаʼkidlаgаn. Tilshunоslikdа frаzeоlоgik birliklаrni, xususаn, sоmаtik frаzemаlаrning semаntik mаydоndаgi struktur-semаntik vа kоmmunikаtiv-prаgmаtik jihаtdаn vоqelаnishini kоʻrsаtish tendensiyаsi ustuvоrdir. Insоn tаnа аʼzоlаri nоmlаri bilаn bоgʻliq sоmаtik frаzeоlоgizmlаrni аlоhidа leksik-semаntik guruh sifаtidа semаntikprаgmаtik vа stilistik koʼlamdа tаdqiq etishni hаm аnа shu yоʻnаlishdа аmаlgа оshirish zаrur5 АHMEDОV HАKIM YАRАSHEVICH “АLPОMISH” DОSTОNIDА FRАZEОLОGIZMLАRNING TEMАTIK VА MIFОLОGIK STRUKTURАSI. Termiz-2023 5