6-Mavzu.Taminot zanjirini rejalashtirish va loyihalash asoslari Reja 1. Strategiya, strategik rejalashtirish tushunchalari, ularning mohiyati va ishlab chiqish asoslari. 2.Pognoz, prognozlash tushunchalari, ularning mohiyati va ishlab chiqish asoslari. 3. Ta'minot zanjirida strategik qarorlar va ularning turlari. 4. TZMda strategiya, strategik rejalashtirish va prognozlashning mohiyati va ahamiyati Strategiya, strategik rejalashtirish tushunchalari, ularning mohiyati va ishlab chiqish asoslari. “Strategiya” atamasi grekcha strategos so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, “general san'ati” degan ma'noni anglatadi. Bu atamaning harbiy sohadan kirib kelganligi ajablanarli hol emas. Aynan strategos Aleksandr Makedonskiyga butun dunyoni zabt etish imkoniyatini bergan edi. Demak, bu atama harbiy soxadan kirib kelgan. O‘zbek tilining izoxli lug‘atida strategiya atamasi quyidagi ma'nolarda talqin qilingan: yirik xarbiy operatsiyalar va umuman urush olib borish san'ati; ijtimoiy siyosiy kurashga raxbarlik qilish san'ati va ilmi. Harbiy soxada xozir ham bu atama yuqori qo‘mondonlik tomonidan harbiy operatsiyalarni rejalashtirish san'ati ma'nosida ishlatiladi. Istiqbolni aniq bashorat qilish uchun strategiya zarurdir. Strategiya bu qo‘yilgan maqsad va vazifalarni amalga oshirishga qaratilgan harakatlar rejasidir. Demak, strategiya va reja bir birini to‘ldiruvchi, biri ikkinchisining zarurligini taqozo etuvchi tushunchalardir. Strategiya biznes faoliyatni uzoq vaqt muvafaqqiyatli davom ettirishni ta'minlashga qaratilgan boshqaruv harakatlarining tarkibiy qismlar bo‘yicha rejalari majmuini ifodalaydi.Strategiyani ishlab chiqish yoki tanlash uchun keng ko‘lamli tadqiqotlarni o‘tkazish, aniq, to‘g‘ri va to‘liq ma'lumotlarga ega bo‘lish talab qilinadi. O‘tkazilgan tadqiqotlar natijasida to‘plangan axborotlar va o‘tgan davrning statistik ma'lumotlari strategik rejani ishlab chiqish uchun asos bo‘ladi. Kuchli raqobat muhiti shakllangan bugungi biznes olamida, korxonaning yashovchanligi va faoliyati samarasini ta'minlash uchun doimiy ravishda katta hajmdagi axborotlarni yig‘ib, tahlil qilib borishi kerak. Iqtisodiyotning tez sur'atlar bilan rivojlanishi, raqobatning keskin kuchayishi, tashqi muhitning faollashishi kabi omillar o‘tgan asrning 50-yillaridan boshlab yirik kompaniya va firmalarni uzoq muddatli rejalashtirishga o‘tishga majbur qildi. Dastlab uzoq muddatli rejalashtirish yirik va o‘rta darajadagi firmalarda qo‘llanildi.60-yillardan boshlab strategik rejalashtirish nazariyasi rivojlana boshladi. Strategik reja – bu korxona oldidagi uzoq muddatga mo‘ljallangan, shu jumladan biznesning yangi imkoniyatlarini o‘zlashtirishga yunaltirilgan vazifalar majmui bo‘lib, u joriy va yillik rejalar uchun asos, mo‘ljal bo‘lib xizmat qiladi. Strategik reja besh yil, o‘n yil va undan ko‘prok muddatga tuziladi. Strategik reja korxona uchun quyidagi imkoniyatlarni yaratadi:maqsadni aniq belgilash va uni ifodalash; tashqi muxitga moslashish; samarali boshqarish tizimi va uning tarkibiy strukturasini yaratish; tarkibiy strukturadagi barcha bo‘g‘inlar faoliyatini muvofiqlashtirish; korxona barcha resurslari, ya'ni ishchi kuchi, moliya, aylanma va asosiy aktivlarning optimal taqsimotini ta'minlash. Strategik reja odatda korxona rahbariyati tomonidan konsalting tashkiloti mutaxassislarini jalb qilgan holda ishlab chiqiladi. Strategik rejalashtirish jarayoni quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi: 1). Korxona maqsadi va vazifalarini aniqlash. Bu bosqich strategik rejalashtirish jarayonining eng dastlabki va mas'uliyatli bosqichi bo‘lib, rejalashtirishning quyidagi barcha bo‘limlari uchun mo‘ljal vazifasini o‘taydi. Tanlangan maqsad quyidagi mezonlarga mos kelishi lozim: aniq o‘lchovga ega bo‘lishi; davr (vaqt)ning aniq ko‘rsatilishi; amalga oshirishning realligi; ustuvorlikka ega bo‘lishi. 2). Tashqi va ichki muhit omillarini inobatga olish va tahlil qilish. Iqtisodiy omillarni tahlil qilishda inflyasiya sur'ati, soliq stavkasi, xalqaro to‘lov balansiga e'tibor beriladi. Texnologik omillarni tahlil qilish ishlab chiqarishdagi texnologiyaning holatini, uning zamon talabiga javob bera olishini o‘z ichiga oladi. Raqobat omillarini tahlil qilish raqobatchi korxonalar xatti-xarakatini kuzatish imkonini beradi. Raqobatchi bozorga nimani taklif qilayapti? Raqobatchi nima qilayapti va nima qilishi mumkin? degan savollarga javob topish orqali uning imkoniyatlarini baholaydi. 3). Korxona faoliyatining kuchli va kuchsiz tomnlarini tahlil qilish. Ayniqsa, ishlab chiqarishning kuchli va kuchsiz tomonlarini tahlil qilish bozor o‘zgarishlariga tezroq moslashishga va raqobat kurashiga tayyor turishiga ijobiy yordam beradi. Bunday tahlil jarayonida quyidagi savollarga javob olinadi: Tovar va xizmatlarni raqobatchilarga nisbatan kam xarajatlar bilan ishlab chiqarish va iste'molchilarga arzonroq taklif qilish mumkinmi? Korxonaning tovarni modifikasiyalash va yangi tovarni ishlab chiqarish yoki yangi xizmat turlarini taklif qilish imkoniyatlari bormi? Yangi yoki modifikasiyalangan tovarni ishlab chiqarish uchun yangi xom-ashyoni jalb qilish imkoniyatlari mavjudmi? Xom-ashyoni yetkazib beruvchilarni tanlash imkoni bormi? Jixoz va uskunalarning holati qanday, ular zamonaviymi, ularga xizmat ko‘rsatish darajasi qanday? Talab kamligi tufayli to‘planib qolgan tayyor mahsulot zahirasini kamaytirish uchun qanday ishlar rejalashtirilgan? Moddiy resurslarning kirimi, ishlab chiqarish jarayonidagi harakati va tayyor mahsulotning chiqib ketishini boshqaruvchi va nazorat qiluvchi tizim mavjudmi, ya'ni logistik tizim mavjudmi? Raqobatchi korxonalar kira olmaydigan bozorlarga kirish imkoniyati bormi? Mahsulot (tovar) sifatini nazorat qilishning samarali usuliga egami? 4).Alternativ (muqobil) variantlarni tahlil qilish, strategiyani tanlash va uni amalga oshirishni rejalashtirish. Bu bosqichda muqobil strategiyalar aniqlanadi, muqobil strategiya qiyomiga yetkaziladi, qiyomiga yetkazilgan strategiyaga baho beriladi. Strategik rejalashtirish strategik rejani ishlab chiqish jarayoni hisoblanadi. Strategik rejalashtirish boshqaruv qarorlarini qabul qilishda foydalaniladigan maxsus vosita(instrument) hisoblanadi. Uning yordamida biznesning yangi imkoniyatlari aniqlanib, korxona kelajakda erishishi kutilayotgan natijalarni ta'minlovchi yangilik va o‘zgartirishlar joriy qilinadi. Strategik rejalashtirish jarayoni to‘rt xil asosiy boshqaruv qarorlaridan tarkib topadi: strategik resurslarni taqsimlash, ishlab chiqarish faoliyati va boshqaruv jarayonlarini tashqi muhit o‘zgarishlariga moslashtirish, funksiyalarni ichki muvofiqlashtirish(koordinasiyalash) va strategik oldindan ko‘ra olishni tashkillashtirish. Strategik resurslarni taqsimlash deganda, korxonaning uzoq vaqt davomida muvafaqqiyatli ishlashini va bozordagi raqobat pozisiyasining mustahkamligini ta'minlovchi uning muhim faoliyat yo‘nalishlarini, ustuvorlik asosida strategik korporativ resurslar bilan ta'minlash tushuniladi. Tashqi muhit o‘zgarishlariga moslashtirish deganda, korxonaning tashqi muhit bilan munosabatlarini yaxshilashga qaratilgan barcha strategik harakatlar tushuniladi. Korxona faoliyatini tashqi muhitning ijobiy imkoniyatlari va xavf xatarlariga moslashtirish lozim. Bu imkoniyatlar va xavf xatarni aniqlash strategik rejalashtirish jarayonining muhim elementi hisoblanadi. Ichki muvofiqlashtirish(koordinasiyalash) korxonaning kuchli tomonlarini tashqi muhit imkoniyatlari bilan umumlashtirish maqsadida uning kuchli va zaif tomonlarini aniqlashning strategiyasini o‘z ichiga oladi. Strategik oldindan ko‘ra olishni tashkillashtirish, korxonani strtategik boshqarish bo‘yicha menejerlari tomonidan oldin orttirilgan tajriba asosida ular ongini izchil rivojlantirishni nazarda tutadi. Bu faoliyat menejerlarning strategik fikrlashini va strategik boshqaruv sohasidagi malakasini rivojlantirishga yo‘naltiriladi. Strategik rejalashtirishning mazmun-mohiyati korxona faoliyatining asosiy yo‘nalishlarini va rejalashtirilayotgan davr uchun har bir yo‘nalishning asosiy ko‘rsatkichlarini aniqlash va ifodalashda namoyon bo‘ladi. Faoliyatning aniqlangan va ifodalangan asosiy yo‘nalishlari korxonaning missiyasini tashkil qilsa, yo‘nalishlarning rejalashtirilayotgan davrdagi asosiy ko‘rsatkichlari uning maqsadini aniqlaydi. Demak missiya korxona faoliyatining istiqboldagi umumiy konturini belgilab beradi. Maqsad esa aniq bir biznes sohasi bo‘yicha faoliyat natijalarini aniqlab beradi. Strategik reja shunday ishlab chiqilishi kerakki, u uzoq davr oralig‘ida o‘z yaxlitligini saqlashi lozim. Shu bilan birgalikda u yetarli darajada moslashuvchan bo‘lishi va lozim hollarda takomillashtirilishi ham mumkin. Strategik rejani korxona faoliyatining uzoq muddatga mo‘ljallangan dasturi sifatida ham qarash mumkin. Lekin bu holda muhitning doimiy ravishda o‘zgarib turishi rejani vaqti-vaqti bilan korrektirovka qilib turishni talab qiladi. Strategik rejalashtirish korxonaning kelgusidagi faoliyatini tashkil qilishda katta afzalliklar yaratadi. Bunday afzalliklarga: tashqi muhitning kelgusida ro‘y berishi mumkin bo‘lgan ijobiy imkoniyatlaridan foydalanishga korxonani tayyorlash; duch kelishi mumkin bo‘lgan muammo va xavflarni har tomonlama tahlil qilish asosida ularni bartaraf qilish yoki chetlab o‘tish chora tadbirlarini ishlab chiqish; korxona maqsadlariga erishish bo‘yicha qilinadigan sayi harakatlarni koordinasiyalashni yaxshilash; korxona menejerlarining uzoqni ko‘ra olish va strategik fikrlash qobiliyatining rivojlanishi uchun sharoit yaratish; korxonani samarali boshqarish uchun axborotlar bazasini shakllantirish; korxona resurslarini yanada asosli va rasional taqsimlash va ularni avvalo biznesning ustivor sohalariga yo‘llash kabilar kiradi. Ammo strategik rejani ishlab chiqish va korxona faoliyatida uni joriy qilish ma'lum bir xarajatlarni talab qiladi. Asosan shu sabab tufayli korxonalarda ushbu faoliyat turi yaxshi rivojlanmagan. Strategik rejalashtirish xarajatlariga rejalarni ishlab chiqish uchun olib boriladigan tadqiqotlarga va strategik rejalashtirish bo‘limini tashkil qilishga qilinadigan xarajatlar, hamda ushbu soha xodimlarining mehnat haqi xarajatlari kiradi. Yirik korxonalar tarkibiy tuzilmasida maxsus strategik rejalashtirish bo‘limining mavjud bo‘lishi maqsadga muvofiq hisoblanadi. Korxonada bunday bo‘limning mavjudligi strategik rejani ishlab chiqish va joriy qilishni yengillashtiradi. Yirik bo‘lmagan korxonalarda rejalashtirishni keng ko‘lamda tashkil qilish murakkab ish hisoblanadi. Chunki ular katta xarajatlarni ko‘tara olmaydilar va ularning tashqi muhiti ancha tajovuzkor(agressiv) bo‘lish bilan birga korxona tomonidan nazorat qilish qiyin jarayon hisoblanadi. Shu sababli ularning faoliyatida ham strategik rejalashtirish va boshqarishni joriy qilish xuddi yirik korxonalardagidek muhim vazifa hisoblanadi. Yirik bo‘lmagan korxoalar faoliyatida bu vazifani hal qilish uchun strategik rejalashtirish va boshqarish bo‘yicha ixtisoslashgan professional tashkilot(konsalting kompaniyasi)ning xizmatidan foydalanish mumkin. Korxona strategik rejasi deganda, uning turli tashkiliy tuzilmalaridagi turli menejerlar tomonidan ishlab chiqilgan va shakllantirilgan missiya, maqsadlar va ularga erishish strategiyalari to‘plami tushiniladi. Strategik rejalashtirish jarayonining asosiy elementlariga: korxona missiyasi va maqsadlarini shakllantirish va ifodalash, tashqi muhit xavf-xatari va yangi imkoniyatlarni aniqlash, korxonaning raqiblarga nisbatan kuchli va zaif tomonlarini baholash, strategik qarorlarni tahlil qilish va maqbul strategiyani tanlash, strategiyani amalga oshirishning umumiy rejasini ishlab chiqish, hamda amalga oshgan strategiya natijasini baholash kiradi. Missiyani shakllantirish va ifodalash. Missiya korxona hayot faoliyatining sabab-oqibati va natijalarini ifodalovchi umumiy maqsad hisoblanadi. Missiya korxona biznesini aniqlab beradi. Unda korxona barcha tashkiliy tuzilmalari va bo‘g‘inlarining maqsadlari, harakat yo‘nalishlari va mo‘ljallari o‘z ifodasini topadi. Missiya korxonaning xo‘jalik faoliyati boshlanmasdan oldin shakllantiriladi va u korxonaning faoliyat yo‘nalishi o‘zgargan holdagina o‘zgartiriladi. Missiyada tayyor mahsulot ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatishning korxonada mavjud yoki joriy qilinishi rejalashtirilayotgan texnologiyalarni hisobga olgan holda bosh maqsad va biznes faoliyat aniqlanadi. Missiyada shuningdek yana tashqi muhit xatarlari va imkoniyatlarini tahlil qilish natijasida aniqlangan korxona faoliyatining prinsiplpri keltiriladi. Barcha xodimlar korxona maqsadlarini shakllantirish va amalga oshirish jarayonida ushbu prinsiplarga tayanadilar. Pognoz, prognozlash tushunchalari, ularning mohiyati va ishlab chiqish asoslari. Kelajakni oldindan ko‘rmasdan, uning rivojlanish yo‘nalishlarini belgilamasdan, jamiyatni rivojlantirib bo‘lmaydi. Keyingi yillarda prognozlash makroiqtisodiy barqarorlikka erishishning va xalq xo‘jaligi faoliyatini samarali tashkil qilishning asosiy vositalaridan biriga aylandi. Prognozlash o‘tgan va hozirgi davrning rivojlanish qonuniyatlari, tendensiyalariga asosan kelajakni oldindan ilmiy bilish va istiqboldagi maqsad va vazifalarni aniqlash vositasidir. Prognozlash mamlakat iqtisodiyotini boshqarishda muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ijtimoiyiqtisodiy rivojlanish dasturini ishlab chiqishning asosini tashkil qiladi. Prognozlash va rejalashtirish tushunchalari bir-biridan farq qiladi. Prognozlash natijasida olingan ma'lumotlar ehtimoliy xarakterda bo‘lsa, reja ma'lumotlari aniq qarorlar ko‘rinishida bo‘ladi. Shu sababli ham prognoz ma'lumotlari direktiv hujjatlar ko‘rinishida rasmiylashtirilmaydi. Rejalar esa direktiv organlar tomonidan qabul qilinib, tasdiqlanadi va ularning bajarilishi majburiy hisoblanadi. Ishlab chiqarishni, umuman iqtisodiyotni makro va mikro darajada boshqarish maqbul qarorlarni tanlashni va ularning ijrosini ta'minlashni taqazo qiladi. Chunki asoslanmagan qarorlarni qabul qilish va ularni ijrosi misli ko‘rilmagan zararlarni keltirib chiqarishi mumkin. Shu sababli keyingi yillarda boshqaruvda prognozlash ko‘lamini kengaytirish, uning usul va uslubiyatini takomillashtirishga katta e'tibor qaratilmoqda. Biznes jarayonni prognozlashda uning aniqlik va ishonchlilik darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, biznesni boshqarish va rivojlantirish ham shunchalik samarali kechadi. Prognoz deganda o‘rganilayotgan ob'ektninig kelgusi davrdagi holati va unga erishishning yo‘llari hamda muddatlari to‘g‘risida ilmiy asoslangan fikrmulohazalar tushiniladi. Prognozlarni ishlab chiqish jarayoni prognozlash deyiladi. Prognozlash deganda vaziyatning rivojlanish dinamikasini mavjud axborotlarga asoslangan holda, kelgusi davr uchun faraz qilish deb tushunish ham mumkin. Shuningdek hodisa va jarayonlarning kelgusida rivojlanish yo‘llari va natijalarini ilmiy asosda aniqlash prognozlashning ob'ekti hisoblanadi. Prognozlash muammosini ikki yo‘nalishga ajratib o‘rganish tavsiya qilinadi: 1) nazariy-bilish yo‘nalishi, bunda kelgusi davrda ro‘y berishi mumkin bo‘lgan yoki istalayotgan istiqbol, holat va muammoning yechimi o‘rganiladi va ifodalanadi; 2) boshqaruv yo‘nalishi, bunda kelgusi davr to‘g‘risidagi axborotlardan foydalangan holda boshqaruv qarorlari qabul qilinadi. Ma'lum bir aniq prognozni ishlab chiqish deganda, kelgusi davrga taaluqli bo‘lgan iqtisodiy asoslangan qarorni izlab topish tushiniladi. to‘g‘ri va real Prognozlashning xususiyatlari uning metodlarida namoyon bo‘ladi. Ba'zi bir ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni rejalashtirib bo‘lmaganligi sababli, prognozlash alohida mustaqil fan va faoliyat turi sifatida shakllandi va rivojlanmoqda. Masalan demografik jarayonlar, aholining ist'emol tovarlariga bo‘lgan joriy talabi va boshqalar prognozlash ob'ektlari hisoblanadi. Prognozash quyidagi belgilarga ko‘ra guruhlarga ajratiladi: prognozlash ko‘lamiga ko‘ra: makroiqtisodiy, tarmoqlararo, tarmoqlar bo‘yicha va hududiy; vaqtga ko‘ra: operativ(tezkor, bir oygacha), qisqa muddatli(bir oydan bir yilgacha), o‘rta muddatli(bir yildan besh yilgacha), uzoq muddatli(besh yildan yigirma yilgacha), strategik(yigirma yildan ortiq); prognozlanayotgan ob'ektning tavsifiga ko‘ra: . iqtisodiy, ilmiy-texnik, demografik, ijtimoiy rivojlanishni va tabiiy resurslarni. Ta’minot zanjirida strategik qarorlar va ularning turlari Boshqaruv qarorlari ko‘lamiga ko‘ra strategik, taktik va operativ qarorlarga bo‘linadi. Strategik qarorlar rivojlanishning umumiy yo‘nalishlarini aks ettirib, vaqt nuqtai nazaridan ancha uzoq muddatga mo‘ljallanadi. Bu qarorlarning ijrosi juda katta mablag‘larni talab qilishi mumkin va tavakkalchilik darajasi ham yuqori bo‘ladi. Taktik qarorlar o‘rta muddatlarga mo‘ljallangan bo‘lib, bunda strategik qarorlar taktik qarorlar ko‘rinishida detallashtiriladi (aniqlashtiriladi, maydalashtiriladi). Bu qarorlarning ijrosi nisbatan oz mablag‘ni talab qiladi va tavkkalchilik darajasi past bo‘ladi. Operativ (tezkor) qarorlar ancha yaqin kelajakka mo‘ljallangan bo‘lib, bunda yuqori pog‘onada turuvchi strategiyalar vaqt va boshqa parametrlar bo‘yicha yanada detalashtiriladi. Bu qarorlarning ijrosi to‘liq ta'minlanadi va tavakkalchilik deyarli bo‘lmaydi. Strategik qarorlarning bir nechta turi mavjud. Ularga missiya, korporativ strategiya, biznes strategiya va funksional strategiyalar kiradi. Strategik qarorlarning turkumlanishi 21-rasmda tasvirlangan. Korxonaning umumiy maqsadlar to‘g‘risidagi bayonoti yoki umumiy qarori, uning missiyasini tashkil qiladi. Korxona missiyasini amalga oshishini ta'minlovchi qarorlar uning korporativ strategiyasini tashkil qiladi. Missiya va korporativ strategiyani bajarish maqsadida biznesning har bir sohasi bo‘yicha ishlab chiqilgan qarorlar to‘plami korxonaning biznes strategiyasini tashkil qiladi. Funksional strategiya – bu strategiyalar ierarxiyasi (pog‘onasi)da eng quyida turuvchi va o‘zidan yuqorida turuvchi strategiyalarning ijrosini ta'minlovchi funksiya va vazifalar bo‘yicha qabul qilingan qarorlardir. Logistik operatsiya va funksiyalar bo‘yicha qabul qilinadigan qarorlar ham funksional strategiyalar tarkibiga kiradi. Korxona uchun Missiya Korporativ strategiya Biznes sohalari uchun Biznes strategiya I Biznes strategiya II … Biznes strategiya N Функционал стратегия I Функционал стратегия II … Функционал стратегия M Funksiyalar va logistik operatsiyalar uchun Логистик стратегия I Логистик стратегия II … Логистик стратегия M 21-rasm. Strategik qarorlar turlari. Umuman strategiya deganda belgilangan maqsad va vazifalarni amalga oshirishga qaratilgan harakatlar rejasi tushiniladi. Demak, strategiya va reja bir birini to‘ldiruvchi, biri ikkinchisining zarurligini taqozo qiluvchi tushunchalar ekan. Rejalashtirish – bu turli shart sharoitlar va holatlarni baholagan holda, maqsad, vosita va harakatlar to‘g‘risida qaror qabul qilish tizimidir. Rejalashtirish jarayoni quyidagi to‘rt bosqichdan iborat: bosh maqsadini aniqlash; rivojlanishining har bir bosqichi uchun maqsadini aniqlashtirish va detallashtirish; maqsadlarga erishishning iqtisodiy, texnik, texnologik va boshqa vositalari, hamda yo‘llarini aniqlash; maqsadga erishishni nazorat qilish. Rejalashtirishni bir nechta mezonlar ko‘ra guruxlarga ajratish mumkin: qamrab olish darajasi ko‘ra: umumiy rejalashtirish, faoliyatning barcha sohalarini o‘z ichiga oladi; xususiy rejalashtirish, faoliyatning ma'lum bir sohalari bo‘yicha rejalashtiradi; rejalashtirish mazmuni ko‘ra: strategik rejalashtirish, yangi imkoniyatlarni izlab topishni o‘z ichiga oladi; taktik rejalashtirish, operativ rejalashtirsh imkoniyatlarini tezkor amalga oshirish. rejalashtirish predmeti ko‘ra: maqsadli rejalashtirish, maqsadlarni aniqlash; vositalarni rejalashtirish, moddiy resurslar, mehnat resurslari, jihozlar, moliya va axborotlarni rejalashtirish; harakatlarni rejalashtirish, marketing va boshqalarni rejalashtirish. faoliyat sohalari ko‘ra ishlab chiqarishni rejalashtirish; sotishni rejalashtirish; moliyaviy rejalashtirish; personalni rejalashtirish. vaqtga ko‘ra: qisqa muddatli, yarim yillik, kvartal, oylik, haftalik rejalashtirish; o‘rta muddatli, bir yildan besh yilgacha, uzoq muddatli, besh yil va undan ortiq. rejaning o‘zgarish ehtimoliga ko‘ra: qat'iy rejalashtirish; o‘zgaruvchan ( moslashuvchi) rejalashtirish. Tanlangan strategiyani amalga oshirish maqsadida rejalar, dasturlar ishlab chiqiladi, ular asoslanadi, moliyaviy ta'minot masalalari hal qilinadi, xullas strategiyaning ijrosi ta'minlanishi kerak. Starategiyani amalga oshirish uchun 22rasmda keltirilgan rejalar tizimini ishlab chiqish talab qilinadi. Faoliyatning asosiy maqsadlari Korxonaning strategik rejalari Diversifikatsiya reja (ko’p tarmoqli ishlab chiqarish) Tugatish rejasi Marketing bo’yicha rejasi Taktik rejalar Dasturlar, loyihalar Ilmiy izlanish rejasi Moliyaviy reja Ishlab chiqarish rejasi Logistik reja Biznes reja 22-rasm. Strategiyani amalga oshirishning rejalar tizimi. Logistikada strategiya, strategik rejalashtirish va prognozlashning mohiyati va ahamiyati Tashqi muhitdagi nobarqarorlik, noaniqlikning o‘sishi bilan korxonalar faoliyatida strategik boshqaruvga bo‘lgan ehtiyoj ham o‘sadi. Strategik boshqaruv-bu natijaga yo‘naltirilgan boshqaruvdir. Zamonaviy bozorda yashab qolish va barqaror rivojlanish uchun, korxona boshqaruvi tashqi muhitning noaniq holatlari, undagi nobarqarorlik va ayovsiz raqobatni hisobga olgan holda, kerak bo‘lganda tajavuzkor, kerak bo‘lganda tezkorlik xulq-atvorini namoyon qila olishi strategik boshqaruvning aksiomasidir. Shunday holdagina korxona talabning o‘zgaruvchanligi va bozorning oldindan bilib bo‘lmaydigan turli holatlariga moslasha oladi. Umuman strategiya belgilangan maqsadlarga erishish yo‘lidagi prinsipial harakatlarni ifodalaydi. Logistik strategiya korxona korporativ strategiyasida belgilangan maqsadlarga erishish uchun, korxona resurslari harakatini, ular taqsimoti va nazoratini oqilona tashkil qilish bo‘yicha amalga oshiriladigan barcha sa'yi harakatlarning umumlashgan modelini o‘zida namoyon qiladi. Logistik strategiyani ishlab chiqishdan oldin logistik faoliyatni prognozlash va rejalashtirish kerak. Logistik faoliyatni prognozlash deganda, logistik jarayonlar (funksiyalar, operatsiyalar)ning uzoq yoki yaqin kelajakda ro‘y berish ehtimolini kuzatishlar va nazariy asoslarga binoan aniqlash tushiniladi. Bunda logistik operatsiyalar va funksiyalarning mazmun-mohiyati, shaklu-shamoyili, hajmi hamda ushbu opersiya va funksiyalarni bajaruvchi jihoz uskunalarning bo‘lg‘usi loyihalari ma'lum bir ehtimoliy aniqlikda ifodalanadi. Logistik faoliyatni prognozlash-bu logistikaga oid prognoz ma'lumotlarni shakllantirish demakdir. Prognozlash jarayoni quyidagi bosqichlardan tashkil topadi: 1. Prognoz ob'ektini aniqlash; 2. Prognozlash davrini aniqlash (qisqa, o‘rta va uzoq muddatli prognozlar); 3. Prognozlash modelini tanlash; 4. Prognozlash uchun kerak bo‘ladigan ma'lumotlarni to‘plash; 5. Prognozlash modelining adekvatligi(mazkur holat uchun mosligi)ni asoslash; 6. Prognozni ishlab chiqish; 7. Prognoz natijalarini tahlil qilish va baholash. Logistik jarayonlarni prognozlashda mantiqiy-iqtisodiy va iqtisodiymatematik usullar ishlatiladi. Bu usullarga asosan logistik voqelik yoki hodisaning bo‘lajak ehtimoliy holati va rivojlanishi belgilangan davrlar bo‘yicha aniqlanadi. Bu yerda logistik voqelik yoki hodisa deganda, moddiy resurslarni ularning manbaidan ist'emolchigacha yetkazib berish jarayonida bajariladigan barcha kelajakka taaluqli bo‘lgan logistik operatsiya va funksiyalar majmui tushiniladi. Ularning hajmi qiymat va natural o‘lchovlarda aniqlanadi. Mantiqiy-iqtisodiy usulga asosan ishlab chiqilgan prognoz, logistik jarayonning o‘tgan va hozirgi davrdagi rivojlanish tendensiyasini har tomonlama tahlil qilish asosida ifodalangan mantiqiy mulohaza va baho shaklida bo‘ladi. Ushbu mulohaza va baholashlarda ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlar va omillarning kutilayotgan o‘zgarishlari ham hisobga olinishi kerak. Bunday omillarga narxlarning o‘zgarishi, aholi sonining o‘sishi, assorimentning o‘zgarishi, yangi tovarlarning paydo bo‘lishi kabilar kiradi. Logistik jarayonlarni prognozlashning iqtisodiy-matematik usullari matematik statistika metodlariga asoslanadi. Bu usullardan iqtisodiy-matematik va ekonomometrik modellar ko‘proq ishlatiladi. Bu modellar prognozlanayotgan logistik jarayonning rivojlanish qonuniyatini o‘zaro bog‘liq miqdoriy ko‘rsatkichlar tizimi shaklida ifodalaydi. Modellardagi bog‘liqlik bir yoki ko‘p o‘lchovli regressiya tenglamalari shaklida bo‘lishi mumkin. Tenglamalardagi ko‘rsatkichlarning bog‘liqlik darajasi va ishlab chiqilgan prognozning haqiqatga yaqinlik darajasi korrelyasiya tahlili asosida baholanadi. Logistik rejalashtirishning asosiy maslasi-bu kelajakda amalaga oshiriladigan logistik faoliyatning asosiy paramerlarini belgilab beruvchi loyihani ishlab chiqishdan iborat. Loyihaning amalga oshirilishi natijasida logistik tizimning maqsadiga erishiladi. Ishlab chiqarish korxonasi logistik tizimining rejasi bevosita korxonaning ishlab chiqarish rejasiga muvofiq tuziladi. Rejada belgilangan tayyor mahsulot ishlab chiqarish assortimenti va hajmiga asosan moddiy resurslarga bo‘lgan jami talab miqdori resurslar tarkibi bo‘yicha aniqlanadi. Moddiy resurslar sarfini rejalashtirishda normativ(meyor)lar usulidan foydalaniladi. Ushbu usuldan foydalanilganda aniq bir tayyor mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun uning tarkibiga kiruvchi moddiy resur turining har biridan rasional ist'emol normasi bo‘yicha kelajakning aniq bir davrida qancha miqdorda moddiy resurs ishlatilishi hisobga olinadi. Logistik rejalashtirish quyidagi funksional sohalar bo‘yicha amalga oshiriladi: 1) Tayyor mahsulot taqsimoti yoki sotishni rejalashtirish. Bu yerda tayyor mahsulotning shakli¬-shamoyili, o‘lchamlari, hajmi va boshqa parametrlarini hisobga olgan holda taqsimot kanalini tanlash yoki loyixalash, tashish, yuklash-tushirish va saqlashningning mos vositalarini rejalashtirish masalalari hal qilinadi; 2) Moddiy resurslarga bo‘lgan ehtiyojni rejalashtirish; 3) Moddiy resurslar xaridini rejalashtirish; 4) Moddiy resurslarni tashish va saqlashni rejalashtirish. Bu yerda moddiy resurslarning o‘lchamlari, hajmi, ko‘rinishi va boshqa parametrlarini hisobga olgan holda yetkazib berish logistik zanjirining elementlarini tanlash yoki loyixalash, tashish, yuklash-tushirish va saqlashningning mos vositalarini rejalashtirish masalalari hal qilinadi; Rejalashtirish muddatiga ko‘ra logistik jarayonlarni rejalashtirish quyidagi turlarga ajratiladi: Strategik rejalashtirish 10-20 yillik davrga mo‘ljallangan bo‘lib, faqat global maqsadlar va strategiyalar ishlab chiqiladi; Uzoq muddatli rejalashtirish 5-10 yillik davrga mo‘ljallangan bo‘lib, bunda investisiyalar va ist'emolchilarga xizmat ko‘rsatish dasturlari rejalashtiriladi; O‘rta muddatli rejalar 5 yilgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi va bunda logistik jarayonning moliyaviy, iqtisodiy, texnik va texnologik tomonlari rejalashtiriladi; Qisqa muddatli rejalar bir yilgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi, unda tayyor mahsulot va moddiy resurslarni ist'emolchiga yetkazib berish bo‘yicha bajariladigan logistik operatsiya va funksiyalar hajmi, vaqti va ularni ijro qiluvchilar rejalashtiriladi.