“TARMOQLAR IQTISODIYOTI” KAFEDRASI Mavzu:Makroiqtisodiyotning fan sifatida shakllanishi va rivojlanishi MMT22-S-07 (B) guruh talabasi Bajardi::Qodirov Jasurbek Rahbar: F.R.MIRZAYEV Toshkent - 2024 R E J A: Kirish. Asosiy qism. 1.Makroiqtisodiyot haqida tushuncha 2.“Makroiqtisodiyot” fanining shakllanishi tarixi 3.Makroiqtisodiyot va mikroiqtisodiyot o'rtasidagi farq 4.Makroiqtisodiyotning boshqa fanlar bilan o’zaro bog’liqligi Xulosa. KIRISH. 2017-2021yillarda O`zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning Harakatlar strategiyasidagi1 beshta ustuvor yo`nalishlarda ko`zda tutilgan ishlabchiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik jihatdan yangilash, ishlabchiqarish, transport-kommunikatsiya va ijtimoiy infratuzilma loyihalarini amalgaoshirishga qaratilgan faol investitsiya siyosatini olib borish, yuqori texnologiyali qayta ishlash tarmoqlarini,eng avvalo, mahalliy xom ashyo resurslarini chuqur qayta ishlash asosida yuqori qo`shimcha qiymatli tayyor mahsulot ishlab chiqarishni jadal rivojlantirishga qaratilgan sifat jihatidan yangi bosqichga o`tkazish orqali sanoatni yanada modernizatsiya va diversifikatsiya qilish, iqtisodiyot tarmoqlari uchun samarali raqobatbardosh muhitni shakllantirish hamda mahsulot va xizmatlar bozorida monopoliyani bosqichma-bosqich kamaytirish, printsipial jihatdan yangi mahsulot va texnologiya turlarini o`zlashtirish, shu asosda ichki va tashqi bozorlarda milliy tovarlarning raqobat bardoshligini ta’minlash, ishlab chiqarishni mahalliylashtirishni rag’batlantirish siyosatini davom ettirish, qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanishni kengaytirish, iqtisodiyot tarmoqlarida mehnat unumdorligini oshirish kabi vazifalar belgilangan bo`lib, bu vazifalarni muvaffaqiyatli amalga oshirish ko`p jihatdan mamlakatimiz milliy iqtisodiyotining birlamchi bo`g’ini hisoblangan firmalar faoliyati, iste’molchilar hatti-harakati hamda turli resurslar va tovarlar bozorlari holatini alohida olingan tarzda tahlil qilish, ularni rivojlantirish omillaridan samarali foydalanish yo`llarini o`rganish kabi jarayonlarni tadqiq qilishga bog`liqdir. Hozirgi sharoitda mamlakatimiz ta’lim tizimida yuz berayotgan o`zgarishlar tayyorlanayotgan yosh mutaxassislarni jahon talablariga javob beradigan darajada bo`lishini talab etmoqda. Ayniqsa, bu iqtisodiyot sohasidagi mutaxassislarni tayyorlashda alohida ahamiyat kasb etadi. Iqtisodiyot sohasidagi mutaxassisliklarni tayyorlashda oliy ta`lim muassasalarida o`qitiladigan iqtisodiy fanlar muhim o`rin tutadi. Shunday jarayonlarni tadqiq qiluvchi fan sifatida “Makroiqtisodiyot” faniqatnashadi.Talabalarga mazkur fan xususiyatlari doirasida mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar va ularning natijalarini aks ettiruvchi materiallar, qoidalar va xulosalarni puxta o`zlashtirishlari, kelgusi faoliyatida samarali foydalanishlari hamda ijodiy yondoshishlarini ta’minlash fanni o`rganish oldidaturgan asosiy vazifalaridan biridir 1. Makroiqtisodiyot haqida tushuncha Makroiqtisodiyot - bu umumiy iqtisodiyot - keng miqyosda ishlaydigan bozor tizimlari qanday harakat qilishini o'rganadigan iqtisodiyot sohasi. Makroiqtisodiyot inflyatsiya, narxlar darajasi, iqtisodiy o'sish sur'ati, milliy daromad, yalpi ichki mahsulot (YaIM) va ishsizlikning o'zgarishi kabi iqtisodiy sohadagi hodisalarni o'rganadi. Makroiqtisodiyot tomonidan ko'rib chiqilgan asosiy savollarga quyidagilar kiradi: Ishsizlikka nima sabab bo'ladi? Inflyatsiyaga nima sabab bo'ladi? Iqtisodiy o'sishni nima yaratadi yoki rag'batlantiradi? Makroiqtisodiyot iqtisodiyotning qanchalik yaxshi ishlashini o'lchashga, uni qanday kuchlar boshqarishini tushunishga va ishlash yaxshilanishini loyihalashtirishga harakat qiladi. Makroiqtisodiyot mikroiqtisodiyotdan farqli o'laroq, butun iqtisodiyotning ishlashi, tuzilishi va xulq-atvori bilan shug'ullanadi, bu iqtisodiyotdagi individual ishtirokchilar tomonidan (masalan, odamlar, uy xo'jaliklari, sanoat va boshqalar) ko'proq tanlangan. Iqtisodiyotni o'rganishda ikki tomon mavjud: makroiqtisodiyot va mikroiqtisodiyot. Ushbu atamadan ko'rinib turibdiki, makroiqtisodiyot iqtisodiyotning umumiy, katta manzarasini ko'rib chiqadi. Oddiy qilib aytganda, u iqtisodiyotni umuman qanday amalga oshirishiga e'tiborni qaratadi va keyin agregatlar qanday ishlashini tushunish uchun iqtisodiyotning turli tarmoqlari o'zaro bog'liqligini tahlil qiladi. Bunga ishsizlik, YaIM va inflyatsiya kabi o'zgaruvchiga qarash kiradi. Makroiqtisodchilar ushbu omillar o'rtasidagi munosabatlarni tushuntiradigan modellarni ishlab chiqmoqdalar. Bunday makroiqtisodiy modellar va ular tomonidan ishlab chiqilgan prognozlardan davlat organlari iqtisodiy, pul-kredit va soliq siyosatini tuzishda va baholashda foydalanadilar; ichki va global bozorlarda strategiyani belgilash uchun korxonalar tomonidan; va turli aktivlar sinflaridagi harakatlarni bashorat qilish va rejalashtirish uchun investorlar tomonidan. Davlat byudjetlarining ko'pligi va iqtisodiy siyosatning iste'molchilar va korxonalarga ta'sirini hisobga olgan holda, makroiqtisodiyot muhim muammolar bilan bog'liq. To'g'ri qo'llanilgan iqtisodiy nazariyalar iqtisodiyotning qanday ishlashi va muayyan siyosat va qarorlarning uzoq muddatli oqibatlari to'g'risida yorituvchi ma'lumotlar berishi mumkin. Makroiqtisodiy nazariya, shuningdek, yakka tartibdagi korxonalar va investorlarga otlar, partiyalarni nima undashi va yordamchi va kam resurslarni qanday qilib maksimal darajada oshirishni yaxshiroq tushunish orqali yaxshiroq qaror qabul qilishga yordam beradi. Iqtisodiy nazariyaning cheklanishlarini tushunish ham muhimdir. Nazariyalar ko'pincha vakuumda yaratilgan va soliqqa tortish, tartibga solish va tranzaktsion xarajatlar singari real tafsilotlarga ega emas. Haqiqiy dunyo ham juda murakkab va ularning matematik tahlilga berilmaydigan ijtimoiy tanlov va vijdon masalalari. 2.“Makroiqtisodiyot” fanining shakllanishi tarixi Makroiqtisodiyot atamasi kundalik foydalanishga nisbatan yaqindagina kiritilgan bo`lsada makroiqtisodiy tahlil elementlari iqtisodiyot fani bilan deyarli birga paydo bo`ldi. Mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishini yaxlit bir jarayon sifatida tadqiq qilish, unga turli elimentlarining o`zaro bog’liqligi va o`zaro ta`siri xos bo`lgan tizim sifatida yondoshish dastlab F. Kene asarlarida uchraydi. Frantsiya qiroli Lyudovik XV saroyi shifokorii F.Kene 1758 yilda, milliy mahsulot ishlab chiqarish jarayoni pul oqimlarining doiraviy aylanishi sifatida tasvirlangan “Kene jadvali” ni tuzishda ilk bor makroiqtisodiy tahlil elimentlarini qo`lladi. Makroiqtisodiy tahlilning tamal toshlari, shuningdek, J.B.Sey, L.Val’ras, V.Pareto va boshqa olimlar tomonidan XIX asrdanoq qo`yilgan edi deb ta`kidlash mumkin. Keyinchalik, K.Marks o`zining jami ijtimoiy mahsulot(JIM)ni takror ishlab chiqarish sxemasi, V.Leon’tev esa o`zining tarmoqlararo balansi bilan makroiqtisodiyotni iqtisodiy nazariyaning alohida bo`limi sifatida ajralib chiqishi uchun mustahkam asos yaratishdi. J.M. Keyns esa o`zining “Ish bilan bandlilik, foiz va pulning umumiy nazariyasi”(1936 yil) asari bilan bu jarayonni mantiqiy yakuniga etkazdi. SHu sababli ham J.M. Keyns makroiqtisodiyot fanining asoschisi sifatida tan olinadi. asoschisi sifatida tan olinadi. SHunday qilib, makroiqtisodiyot o`z predmeti va tadqiqot usullariga ko`ra mustaqil fan sifatida XX asrning o`rtalariga kelib shakllanib bo`ldi. Makroiqtisodiyot umumiy iqtisodiy nazariyaning bo`limi hisoblanib, unda milliy xo`jalik darajasida iqtisodiyotning fundamental muammolari tadqiq qilinadi. Makroiqtisodiy nazariyaning ikki ko`rinishi o`zaro farqlanadi: a) pozitiv makroiqtisodiyot; b) normativ makroiqtisoiyot. Pozitiv makroiqtisodiyot real iqtisodiy hodisalarni va ularning aloqadorliklarini o`rganadi. Normativ makroiqtisodiyot esa qaysi sharoitlar yoki jihatlar maqbul yoki nomaqbul ekanligini belgilaydi, harakatning aniq yo`nalishlarini taklif etadi. Shu joyda iqtisodiy nazariyaning ikki mustaqil bo`limi sifatida makroiqtisodiyot va mikroiqtisodiyot fanlarining predmetlarini o`zaro farqlab olishimiz zarur. Mikroiqtisodiyot predmeti bo`lib “belgilangangan” iqtisodiy shart-sharoitlarda uy xo`jaliklari va firmalar darajasida iqtisodiy qaror qabul qilish mexanizmi hisoblanadi. Mikroiqtisodiy tahlil ob`ekti bo`lib alohida tovarlar bozorlari, resurslar bozorlari, ulardagi talab va taklif hisoblansa makroiqtisodiyotda milliy iqtisodiyot darajasida mehnat, pul, tovarlar va xizmatlar bozorlarining o`zaro munosabatlari va o`zaro ta`sirini tahlil qilinadi.. Mikroiqtisodiyotda “belgilangan” deb qabul qilingan, ya`ni mikroiqtisodiy tadqiqot predmeti hisoblanmaydigan ko`pgina ko`rsatkichlar, jumladan iste`molchilarning daromadlari, jamg’armalari, foiz stavkasining dinamikasini va buni belgilovchi omillarni makroitisodiyot tadqiq qiladi. Makroiqtisodiyot yalpi ishlab chiqarishining barqaror o`sishini, resurslarning to`liq bandliligini, inflyatsiyaning past sur`atlarini va to`lov balansining muvozanatini ta`minlash nuqtai nazaridan mamlakat iqtisodiyotini bir butun holda tadqiq qiladi va uni makroiqtisodiy tartibga solishning iqtisodiy mexanizmlarini o`rganadi. Keltirilgan ta`rifdan ko`rinib turibdiki makroiqtisodiyot predmetida o`zaro bog’liq uch jihatni ajratib ko`rsatish mumkin. Bular: 3.Makroiqtisodiyot va mikroiqtisodiyot o'rtasidagi farq Mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyot - bu iqtisodiyotni o'rganishning eng yirik bo'linmalaridan biri bo'lib, unda mikro-kichik iqtisodiy birliklarning kuzatuvlari, masalan, hukumatning individual bozorlarga ta'siri va iste'molchilarning qarorlarini qabul qilishdagi ta'sirlari va makro- "katta rasm" versiyasiga ishora qiladi. iqtisodiyot foiz stavkalari qanday belgilanishi va nega ayrim mamlakatlar iqtisodiyoti boshqalarnikiga qaraganda tezroq o'sishi kabi. Komediya ustasi P.J.O'Rourke, "mikroiqtisodiyot iqtisodchilar aniq noto'g'ri bo'lgan narsalarga, makroiqtisodiyot esa odatda iqtisodchilar noto'g'ri bo'lgan narsalarga tegishli. Yoki texnikroq bo'lish uchun mikroiqtisodiyot sizda bo'lmagan pul bilan, makroiqtisodiyot esa hukumat tashqarida bo'lgan pul bilan bog'liq. " Ushbu kulgili kuzatuv iqtisodchilarni qiziqtirsa-da, ta'rifi to'g'ri. Biroq, iqtisodiy nutqning ikkala sohasini ham yaqindan kuzatish iqtisodiy nazariya va o'rganish asoslarini yaxshiroq tushunishga imkon beradi. Lotin tilini o'rganganlar "mikro-" prefiksi "kichik" degan ma'noni anglatadi, shuning uchun mikroiqtisodiyot kichik iqtisodiy birliklarni o'rganish ekanligi ajablanarli emas. Mikroiqtisodiyot sohasi shunga o'xshash narsalar bilan bog'liq iste'molchilarning qarorlarini qabul qilish va yordam dasturini maksimal darajaga ko'tarish qat'iy ishlab chiqarish va foydani ko'paytirish individual bozor muvozanati davlat tomonidan tartibga solishning individual bozorlarga ta'siri tashqi ta'sirlar va boshqa bozor ta'sirlari Boshqacha qilib aytganda, mikroiqtisodiyot apelsin bozorlari, kabel televideniesi bozori yoki malakali ishchilar bozori kabi mahsulotlarning, elektronikaning yoki butun ishchi kuchlarining umumiy bozorlaridan farqli o'laroq, alohida bozorlarning xatti-harakatlariga tegishli. Mikroiqtisodiyot mahalliy boshqaruv, biznes va shaxsiy moliyalashtirish, aktsionerlik investitsiyalarining aniq tadqiqotlari va venchur kapitalistik harakatlar uchun individual bozor bashoratlari uchun juda muhimdir. Iqtisodiyotni ushbu darajada o'rganish uchun tadqiqotchilar ishlab chiqarilgan turli xil tovarlar va xizmatlarni ularning umumiy ishlab chiqarishga nisbatan hissalarini aks ettiradigan tarzda birlashtirishi kerak. Bu, odatda, yalpi ichki mahsulot (YaIM) kontseptsiyasidan foydalangan holda amalga oshiriladi va tovarlar va xizmatlar ularning bozor narxlari bo'yicha tortiladi. Mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyot o'rtasida aniq bog'liqlik mavjud bo'lib, unda ishlab chiqarish va iste'molning umumiy darajasi alohida uy xo'jaliklari va firmalar tomonidan tanlangan tanlov natijasidir va ba'zi makroiqtisodiy modellar bu aloqani "mikrofirmalar" ni o'z ichiga olgan holda aniq amalga oshiradilar. Televizorlarda va gazetalarda yoritilgan iqtisodiy mavzularning aksariyati makroiqtisodiy xilma-xillikka ega, ammo shuni esda tutish kerakki, iqtisodiyot faqat qachon iqtisodiyot yaxshilanishi va FED foiz stavkalari bilan nima qilishini aniqlashdan iborat emas, Shuningdek, bu mahalliy iqtisodiyot va tovar va xizmatlarning o'ziga xos bozorlarini kuzatish haqida. 4.Makroiqtisodiyotning boshqa fanlar bilan o’zaro bog’liqligi Makroiqtisodiyot(inglizchaMacroeconomics)zamonaviyiqtisodiynazariyaning bo’limi bo’lib, uning doirasida iqtisodiy o’sish, ishchan faollikningtebranishlari, inflyatsiya va ishsizlik, shuningdek makroiqtisodiy siyosat masalalario’rganiladi. Makroiqtisodiyotning fan sifatida rivojlanishi bir xilda kechmagan va etakchidunyoqarashlarning almashishiga olib kelgan qarashlardagi bir necha inqiloblar vaaksil inqiloblar bilan kuzatilgan.Oldingi asrning boshlarida makroiqtisodiyotdaturlishartsharoitlargaasoslanganvayanadamuhimligimakroiqtisodiy siyosatbo’yicha bir-biriga butunlay qarama-qarshi tavsiyalarni bir vaqtda ifoda etuvchita’limotningikkitaetakchimaktabi-neolassikvapost-keynschilikshakllandi. Makroiqtisodiyothammikroiqtisodiyotkabiiqtisodiynazariyaningbirbo’limini ifoda etadi. Grek tilidan tarjima qilganda «makro» so’zi «katta»deganma’nonianglatadi(mosravishda«mikro»-«kichik»),«iqtisodiyot»so’ziesa «xo’jalikyuritish»ma’nosinianglatadi.Shundayqilib,makroiqtisodiyot–buiqtisodiyotdagiumumiyhattiharakatlarniyokiuningyirikjamlanmalarini(agregatlarini)o’rganuvchifandir,bundaiqtisodiyotmurakkabyirikyagonapog’onaviy tashkil etilgan tizim sifatida, iqtisodiy jarayonlar va voqeliklar hamdaularningko’rsatkichlarining yig’indisi sifatidaqaraladi. Birinchibor«makroiqtisodiyot»atamasinitaniqlinorvegolimiiqtisodchimatematik,ekonometrikaningasoschilarid anbiri,Nobelmukofotigasazovorbo’lgan Ragnar Frish (Ragnar Frisch) o’zining 1933 yildagi maqolasida qo’llagan.BiroqmazmunanzamonaviymakroiqtisodiynazariyaKembridjmaktabivakilitaniqli ingliz iqtisodchisi lord Djon Meynard Keyns (John Maynard Keynes)ningfundamentalmehnatlaridanboshlangan.1936yildaKeynsmakroiqtisodiytahlilasoslarini qo’ygan «Bandlik, foiz va pullarning umumiy nazariyasi» nomli kitobichiqdi.Keynsishiningahamiyatishunchalikbuyukediki,natijadaiqtisodiyadabiyotlarda shu vaqtgacha an’anaviy ravishda yagona mavjud bo’lgan iqtisodiyvoqeliklarni klassik yondoshuv asosida o’rganuvchi, ya’ni mikroiqtisodiy tahlil(klassikmodelga)qarshituruvchi«Keynschainqilob»atamasivakeynschamakroiqtisodiymodel yoki keynschayondoshuvyuzagakeldi. Xulosa Xulosa qilib aytganda makroiqtisodiyot fani alohida mamlakatda iqtisodiy siyosatning va jahon xo’jalik aloqalarini tashkil etishning nazariy asosi hisoblanadi. Zamonaviy makroiqtisodiyot- ning asosiy belgisi va afzalligi bu jamiyatdagi jarayonlarda mavjud resurslarni cheklanganlarini qayd etib, ularni tejab ishlatish, farovonlikni oshirish yo’llarini asoslab berish hisoblanadi. Bugungi kunga kelib ko’pchilik mamlakatlarda davlatning iqtisodiyotdagi ro'li sezilarli darajada katta ekanligini hisobga olsak, davlatning iqtisodiy rivojlanish strategiyasini belgilash, bozor mexanizmlariga putur etkazmagan holda iqtisodiyotni tartibga solishi muhim ekanligiga iqror bo’lamiz. Davlat makroiqtisodiyotning boshqa sub’ektlari hatti-harakatini belgilovchi omillarni hisobga olgan holda, barqaror iqtisodiy rivojlanishni ta’minlash maqsadida, o’z tasarrufida mavjud bo’lgan vositalar orqali ularni yo’naltirib turadi. Bu vositalar esa fiskal (byudjet-soliq) va monetar (pul-kredit) siyosatdir. Shuning uchun makroiqtisodiyot fanini umuman olgan iqtisodiyot fanini bilishlik insonga juda ko’p sohalarda kerak bo’ladi. Shu sababdan yurtimizda bu fan maktab darsliklariga qo’shilgan va bolalar maktab yoshidanoq iqtisodiy bilimlarga ega bo’lib boradilar. Bunday holat yuzaga kelishining asosiy sababi iyun-iyul oylarida joylardagi hokimlar, sektorlar rahbarlari, ayniqsa, fermerlar g‘alla o‘rim-yig‘imi va takroriy ekin ekishni bahona qilib, g‘o‘za parvarishini o‘z holiga tashlab qo‘yganida, dedi davlatimiz rahbari. G‘o‘zani chanqatmay, qator oralariga ishlov berish va suvdan samarali foydalanish ishlari ham ko‘ngildagidek tashkil etilmagan. O‘rganishlar shuni ko‘rsatdiki aksariyat dalalarda na kultivator, na suvchi va na biror ishchi ko‘rinmaydi. Hatto ayrim tumanlarda paxta o‘z holiga tashlab qo‘yilgan. Ko‘plab maydonlarda g‘o‘za chanqab yotibdi, bu esa hosil yo‘qotilishiga olib kelmoqda. E’tiboringiz uchun Raxmat