O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI “Tarmoqlar iqtisodiyoti” kafedrasi Sirtqi bo`lim Ro'yxatga olindi № «____» _______2024 yil Ro'yxatga olindi № «____» _______2024 yil “TARMOQLAR IQTISODIYOTI” KAFEDRASI “MIKROIQTISODIYOT. MAKROIQTISODIYOT” fanidan Mavzu: Makroiqtisodiyotning fan sifatida shakllanishi va rivojlanishi Ilmiy rahbar:_____________________________________________ (lavozim, FISh) Bajardi: Qodirov Jasurbek ______________________ (kurs, guruh, FISh) Komissiya a’zolari: ____________________________ _________________________ ___________________________ Himoya natijasi: «_____» baho «___» ___________ 2024 yil. Toshkent – 2024 yil Mavzu: Makroiqtisodiyotning fan sifatida shakllanishi va rivojlanishi Mundarija: I Kirish. II Asosiy qism. 1.Makroiqtisodiyot haqida tushuncha 2.“Makroiqtisodiyot” fanining shakllanishi tarixi 3.Makroiqtisodiyot va mikroiqtisodiyot o'rtasidagi farq 4.Makroiqtisodiyotning boshqa fanlar bilan o’zaro bog’liqligi III Xulosa. IV Foydalanilgan adabiyotlar va internet resurslari. 2 KIRISH Hozirgi sharoitda mamlakatimiz ta’lim tizimida yuz berayotgan o`zgarishlar tayyorlanayotgan yosh mutaxassislarni jahon talablariga javob beradigan darajada bo`lishini talab etmoqda. Ayniqsa, bu iqtisodiyot sohasidagi mutaxassislarni tayyorlashda alohida ahamiyat kasb etadi. Iqtisodiyot sohasidagi mutaxassisliklarni tayyorlashda oliy ta`lim muassasalarida o`qitiladigan iqtisodiy fanlar muhim o`rin tutadi. 2017-2021yillarda O`zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning Harakatlar strategiyasidagi1 beshta ustuvor yo`nalishlarda ko`zda tutilgan ishlabchiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik jihatdan yangilash, ishlabchiqarish, transport-kommunikatsiya va ijtimoiy infratuzilma loyihalarini amalgaoshirishga qaratilgan faol investitsiya siyosatini olib borish, yuqori texnologiyali qayta ishlash tarmoqlarini,eng avvalo, mahalliy xom ashyo resurslarini chuqur qayta ishlash asosida yuqori qo`shimcha qiymatli tayyor mahsulot ishlab chiqarishni jadal rivojlantirishga qaratilgan sifat jihatidan yangi bosqichga o`tkazish orqali sanoatni yanada modernizatsiya va diversifikatsiya qilish, iqtisodiyot tarmoqlari uchun samarali raqobatbardosh muhitni shakllantirish hamda mahsulot va xizmatlar bozorida monopoliyani bosqichmabosqich kamaytirish, printsipial jihatdan yangi mahsulot va texnologiya turlarini o`zlashtirish, shu asosda ichki va tashqi bozorlarda milliy tovarlarning raqobat bardoshligini ta’minlash, ishlab chiqarishni mahalliylashtirishni rag’batlantirish siyosatini davom ettirish, qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanishni kengaytirish, iqtisodiyot tarmoqlarida mehnat unumdorligini oshirish kabi vazifalar belgilangan bo`lib, bu vazifalarni muvaffaqiyatli amalga oshirish ko`p jihatdan mamlakatimiz milliy iqtisodiyotining birlamchi bo`g’ini hisoblangan firmalar faoliyati, iste’molchilar hatti-harakati hamda turli resurslar 3 va tovarlar bozorlari holatini alohida olingan tarzda tahlil qilish, ularni rivojlantirish omillaridan samarali foydalanish yo`llarini o`rganish kabi jarayonlarni tadqiq qilishga bog`liqdir. Shunday jarayonlarni tadqiq qiluvchi fan sifatida “Makroiqtisodiyot” faniqatnashadi.Talabalarga mazkur fan xususiyatlari doirasida mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar va ularning natijalarini aks ettiruvchi materiallar, qoidalar va xulosalarni puxta o`zlashtirishlari, kelgusi faoliyatida samarali foydalanishlari hamda ijodiy yondoshishlarini ta’minlash fanni o`rganish oldidaturgan asosiy vazifalaridan biridir 4 1. Makroiqtisodiyot haqida tushuncha. Makroiqtisodiyot - bu umumiy iqtisodiyot - keng miqyosda ishlaydigan bozor tizimlari qanday harakat qilishini o'rganadigan iqtisodiyot sohasi. Makroiqtisodiyot inflyatsiya, narxlar darajasi, iqtisodiy o'sish sur'ati, milliy daromad, yalpi ichki mahsulot (YaIM) va ishsizlikning o'zgarishi kabi iqtisodiy sohadagi hodisalarni o'rganadi. Makroiqtisodiyot tomonidan ko'rib chiqilgan asosiy savollarga quyidagilar kiradi: Ishsizlikka nima sabab bo'ladi? Inflyatsiyaga nima sabab bo'ladi? Iqtisodiy o'sishni nima yaratadi yoki rag'batlantiradi? Makroiqtisodiyot iqtisodiyotning qanchalik yaxshi ishlashini o'lchashga, uni qanday kuchlar boshqarishini tushunishga va ishlash yaxshilanishini loyihalashtirishga harakat qiladi. Makroiqtisodiyot mikroiqtisodiyotdan farqli o'laroq, butun iqtisodiyotning ishlashi, tuzilishi va xulq-atvori bilan shug'ullanadi, bu iqtisodiyotdagi individual ishtirokchilar tomonidan (masalan, odamlar, uy xo'jaliklari, sanoat va boshqalar) ko'proq tanlangan. Iqtisodiyotni o'rganishda ikki tomon mavjud: makroiqtisodiyot va mikroiqtisodiyot. Ushbu atamadan ko'rinib turibdiki, makroiqtisodiyot iqtisodiyotning umumiy, katta manzarasini ko'rib chiqadi. Oddiy qilib aytganda, u iqtisodiyotni umuman qanday amalga oshirishiga e'tiborni qaratadi va keyin agregatlar qanday ishlashini tushunish uchun iqtisodiyotning turli tarmoqlari o'zaro bog'liqligini tahlil qiladi. Bunga ishsizlik, YaIM va inflyatsiya kabi o'zgaruvchiga qarash kiradi. Makroiqtisodchilar ushbu omillar o'rtasidagi munosabatlarni tushuntiradigan modellarni ishlab chiqmoqdalar. Bunday makroiqtisodiy modellar va ular tomonidan ishlab chiqilgan prognozlardan davlat organlari iqtisodiy, pul-kredit va soliq siyosatini tuzishda va baholashda 5 foydalanadilar; ichki va global bozorlarda strategiyani belgilash uchun korxonalar tomonidan; va turli aktivlar sinflaridagi harakatlarni bashorat qilish va rejalashtirish uchun investorlar tomonidan. Davlat byudjetlarining ko'pligi va iqtisodiy siyosatning iste'molchilar va korxonalarga ta'sirini hisobga olgan holda, makroiqtisodiyot muhim muammolar bilan bog'liq. To'g'ri qo'llanilgan iqtisodiy nazariyalar iqtisodiyotning qanday ishlashi va muayyan siyosat va qarorlarning uzoq muddatli oqibatlari to'g'risida yorituvchi ma'lumotlar berishi mumkin. Makroiqtisodiy nazariya, shuningdek, yakka tartibdagi korxonalar va investorlarga otlar, partiyalarni nima undashi va yordamchi va kam resurslarni qanday qilib maksimal darajada oshirishni yaxshiroq tushunish orqali yaxshiroq qaror qabul qilishga yordam beradi. Iqtisodiy nazariyaning cheklanishlarini tushunish ham muhimdir. Nazariyalar ko'pincha vakuumda yaratilgan va soliqqa tortish, tartibga solish va tranzaktsion xarajatlar singari real tafsilotlarga ega emas. Haqiqiy dunyo ham juda murakkab va ularning matematik tahlilga berilmaydigan ijtimoiy tanlov va vijdon masalalari. Iqtisodiy nazariya cheklangan bo'lsa ham, yalpi ichki mahsulot, inflyatsiya va ishsizlik kabi asosiy makroiqtisodiy ko'rsatkichlarga rioya qilish muhim va maqsadga muvofiqdir. Kompaniyalarning faoliyatiga va ularning aktsiyalar paketini kengaytirishga, kompaniyalar faoliyat olib boradigan iqtisodiy sharoit va makroiqtisodiy statistikani o'rganish investorga yaxshiroq qaror qabul qilishda va burilish nuqtalarida yordam beradi. Xuddi shunday, qaysi nazariyalar ma'qul ekanligini va muayyan davlat boshqaruviga ta'sir ko'rsatishini tushunish bebaho bo'lishi mumkin. Hukumatning asosiy iqtisodiy printsiplari ushbu davlatning soliqqa tortish, tartibga solish, davlat xarajatlari va shunga o'xshash 6 siyosatlarga qanday munosabatda bo'lishi to'g'risida ko'p narsalarni aytib beradi. Iqtisodiyotni va iqtisodiy qarorlarning mohiyatini yaxshiroq tushungan holda, sarmoyadorlar hech bo'lmaganda kelajak haqida tasavvurga ega bo'lishlari va shunga muvofiq ishonch bilan harakat qilishlari mumkin. Makroiqtisodiyot - bu iqtisodiyotning tuzilishi, faoliyati, xulq-atvori va qarorlarni qabul qilish bilan shug'ullanadigan iqtisodiyot sohasi. Makroiqtisodiy tadqiqotlarning ikkita asosiy yo'nalishi uzoq muddatli iqtisodiy o'sish va biznesning qisqa muddatli aylanishidir. Makroiqtisodiyot zamonaviy shaklda ko'pincha Jon Maynard Keyns va uning 30-yillarda bozor harakati va davlat siyosati haqidagi nazariyalaridan boshlangan; o'shandan beri bir qancha fikr maktablari rivojlandi. Makroiqtisodiyotdan farqli o'laroq, mikroiqtisodiyot ko'proq iqtisodiyotdagi ayrim shaxslar (odamlar, kompaniyalar, sohalar va boshqalar) tomonidan qilingan ta'sirlar va tanlovlarga ko'proq e'tibor qaratadi. 7 Makroiqtisodiyot juda keng sohadir, ammo tadqiqotning ikkita aniq yo'nalishi ushbu fanning vakili hisoblanadi. Birinchi yo'nalish uzoq muddatli iqtisodiy o'sishni yoki milliy daromadning o'sishini belgilaydigan omillardir. Ikkinchisi biznes tsikl deb nomlanuvchi milliy daromad va bandlikning qisqa muddatli o'zgarishi sabablari va oqibatlarini o'z ichiga oladi. Iqtisodiy o'sish deganda iqtisodiyotdagi jami ishlab chiqarishning ko'payishi tushuniladi. Makroiqtisodiyot rivojlanish, taraqqiyot va yuksalishni qo'llabquvvatlaydigan iqtisodiy siyosatni qo'llab-quvvatlash uchun iqtisodiy o'sishni rag'batlantiruvchi yoki ushlab turuvchi omillarni tushunishga harakat qilmoqda. Adam Smitning 18-asrga oid klassik asari, Xalqlar farovonligining tabiati va sabablarini o'rganish. u erkin savdo, layssez-faire iqtisodiy siyosati va mehnat taqsimotini kengaytirish tarafdori edi, shubhasiz birinchi bo'lib, va shubhasiz ushbu tadqiqot markazidagi seminal ishlardan biri edi. 20 asrga kelib, makroiqtisodiyot o'sishni ko'proq rasmiy matematik modellar bilan o'rganishni boshladilar. O'sish odatda jismoniy kapital, inson kapitali, ishchi kuchi va texnologiya funktsiyalari sifatida modellashtiriladi. Makroiqtisodiyot ranining tadqiqot usullariga ilmiy mavhumlashish, anaHz va sintez, deduksiya, induksiya, statistik kuzatuv, iqtisodiy matematik modellashtirish usullari kiradi. Juda murakkab tizim hisoblangan milliy iqtisodiyotni tadqiq qilish o'ziga xos usullardan foydalanishni talab etadi. Son-sanoqsiz faktlani, minglab ko'rsatkichlani alohida-alohida o'rganib chiqish va ular borasida i1miy asoslangan xulosalar chiqarish o'ta qiyin vazifadir. Shu sababli ham makroiqtisodiyot fanida agregat kattaliklardan foydalanishga asoslangan tadqiqot usullaridan foydalaniladi. 8 Agregatlash, ya'ni bir qancha iqtisodiy ko'rsatkichlar va kategoriyalarni yagona makroiqtisodiy ko'rsatkich yoki kategoriyaga umumlashtirish orqali milliy iqtisodiyotdagi makroiqtisodiy jarayonlami tadqiq qilish imkoniyati yuzaga keladi. Agregat ko'rsatkichlar yordamida minglab alohida bozorlani mamlakatning yagona bozori sifatida ko'rib chiqish mumkin bo'ladi. Makroiqtisodiy tahlil jarayonida alohida tovarlar va xizmatlaming bahosi. ularga bo'lgan talab va ularni taklif etish hajmlari ko'rsatkichlari emas, balki agregat ko'rsatkichlar hisoblangan baholarning o'rtacha darajasi, yalpi talab va yalpi taklif ko'rsatkichlaridan foydaIaniladi. Davlat obligatsiyalari bo'yicha foiz stavkalari, Markaziy bankninghisob stavkasi, tijoral banklarining kredidar ucbun belgilangan foiz stavkalari kabi kapital uchun to'lov stavkariham umumlashtirilib, ularning o'rtacha miqdor bozor foiz stavkasi deb yuritiladi va makroiqtisodiy tahlil jarayonida ushbu agregat ko'rsatkichidan foydalaniladi. Makroiqtisodiy tahlildaasosiy tadqiqot usuli – bu makroiqtisodiy jarayonlarni agregat ko’rsatkichidan foydalangan holda iqtisodiy matematik modellashtirishdir Bunga misol tariqasida yalpi talab-yalpi taklif(AD-AS) modelini, Keyns hochini, Fillips egri chizig'ini, IS-LM modelini, iqtisodiy o'sishning Domar, Xarrod va Solou modellarini kcltirish mumkin. Bu modellamr bir vaqming o'zida ham grafik ko'rinishda, ham algebraik formula ko'rinishida tasvirtash mumkin. Algebraik formulalar kabi makroiqtisodiy modellaming ham ikki, uch yoki undan ko'p o'zgaruvchilari bo'lishi mumkin. AD·AS modelida yalpi talab va yalpi taklifhajmlarining baholar amumiy darajasi dinamikasi ta'siridagi o’zgarishi va makroiqtisodiy muvozanatga erishish mexanizmi o'rganilsa, Fillips egri chizig'i yordamida ishsizlik va inftyatsiya ko'rsatkichlari o'rtasidagi bog'liqlik tadqiq qilinadi. 9 Makroiqtisodiyot sohasi turli xil fikrlash maktablarida tashkil etilgan bo'lib, bozorlar va ularning ishtirokchilari qanday ishlashi to'g'risida turli xil fikrlarga ega. Klassik Klassik iqtisodchilar Adam Smitning asl nazariyalari asosida narxlar, ish haqi va stavkalar moslashuvchan va bozorlar har doim aniq bo'lishini ta'kidlashadi. Keynsian Keyns iqtisodiyoti asosan Jon Maynard Keyns asarlari asosida qurilgan. Keynschilar yalpi talabga ishsizlik va biznes aylanishi kabi muammolarning asosiy omili sifatida e'tibor qaratmoqdalar. Keyns iqtisodchilarining fikricha, biznes tsiklini fiskal siyosat (talabni rag'batlantirish uchun ko'proq turg'unlikka sarflash) va pul-kredit siyosati (talabni past stavkalar bilan rag'batlantirish) orqali hukumatning faol aralashuvi bilan boshqarish mumkin. Keyns iqtisodchilarining fikriga ko'ra, tizimda ma'lum bir qattiqliklar, xususan yopishqoq narxlar va narxlar mavjud va ular talab va taklifning to'g'ri tozalanishiga xalaqit beradi. Monetarist maktab asosan Milton Fridmanning asarlariga ishonadi. Monetarist iqtisodchilarning fikricha, davlatning roli pul taklifini boshqarish orqali inflyatsiyani boshqarishdir. Monetaristlarning fikriga ko'ra, bozorlar odatda aniq va ishtirokchilar oqilona taxminlarga ega. Monetaristlar Keynsning hukumatlar talabni "boshqarishi" mumkinligi haqidagi fikrlarini rad etadilar va bunga urinishlar beqarorlikni keltirib chiqaradi va inflyatsiyaga olib kelishi mumkin. Yangi Keynsian maktabi an'anaviy Keynsian iqtisodiy nazariyalariga mikroiqtisodiy asoslarni qo'shishga harakat qilmoqda. Yangi Keynsyanlar uy xo'jaliklari va firmalar oqilona kutish asosida ish olib borishini tan olishgan bo'lsa-da, ular hali ham turli xil bozorlar, shu jumladan yopishqoq narxlar va ish 10 haqi buzilishlari mavjudligini ta'kidlamoqda. Ushbu "yopishqoqlik" tufayli hukumat moliya va pul-kredit siyosati orqali makroiqtisodiy sharoitlarni yaxshilashi mumkin. Neoklassik Neoklassik iqtisod odamlar oqilona taxminlarga ega va foyda keltiradigan narsalardan maksimal darajada foydalanishga intilishlarini taxmin qiladi. Ushbu maktab odamlar o'zlari erishgan barcha ma'lumotlar asosida mustaqil ravishda harakat qilishlarini taxmin qiladi. Marginalizm va marjinal yordamni maksimal darajada oshirish g'oyasi neoklassik maktabga tegishli, shuningdek iqtisodiy agentlar ratsional taxminlar asosida harakat qilishadi. Neoklassik iqtisodchilar bozor har doim muvozanatda bo'lishiga ishonganligi sababli, makroiqtisodiyot taklif omillarining o'sishi va pul taklifining narx darajasiga ta'siriga e'tiborni qaratadi. Yangi klassikmaktab asosan neoklassik maktabda qurilgan. Yangi klassik maktab mikroiqtisodiyot va ushbu xatti-harakatlarga asoslangan modellarning muhimligini ta'kidlaydi. Yangi klassik iqtisodchilar, barcha agentlar o'zlarining foydaliligini maksimal darajada oshirishga harakat qilishadi va oqilona taxminlarga ega bo'lishadi. Bozor har doim ham tozalaydi, deb hisoblashadi. Yangi klassik iqtisodchilarning fikriga ko'ra, ishsizlik ko'p jihatdan ixtiyoriy va fiskal siyosat beqarorlashadi, inflyatsiyani esa pul-kredit siyosati bilan boshqarish mumkin. Avstriyalik- Avstriya maktabi eski iqtisodiy maktab bo'lib, u mashhurlik darajasida qayta tiklanishni ko'rmoqda. Avstriyalik maktab iqtisodchilarining fikriga ko'ra, odamning xulq-atvori matematikani aniq taqlid qilish uchun juda aqlsiz va hukumatning minimal aralashuvi eng yaxshisidir. Avstriya maktabi biznes tsikliga, foydali sarmoyaning ta'siri va iste'mol va qiymatni aniqlashda vaqt va imkoniyat xarajatlarining ahamiyati haqida foydali nazariyalar va tushuntirishlar berdi. 11 “Makroiqtisodiyot” fanining shakllanishi tarixi. Makroiqtisodiyot atamasi kundalik foydalanishga nisbatan yaqindagina kiritilgan bo`lsada makroiqtisodiy tahlil elementlari iqtisodiyot fani bilan deyarli birga paydo bo`ldi. Mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishini yaxlit bir jarayon sifatida tadqiq qilish, unga turli elimentlarining o`zaro bog’liqligi va o`zaro ta`siri xos bo`lgan tizim sifatida yondoshish dastlab F. Kene asarlarida uchraydi. Frantsiya qiroli Lyudovik XV saroyi shifokorii F.Kene 1758 yilda, milliy mahsulot ishlab chiqarish jarayoni pul oqimlarining doiraviy aylanishi sifatida tasvirlangan “Kene jadvali” ni tuzishda ilk bor makroiqtisodiy tahlil elimentlarini qo`lladi. Makroiqtisodiy tahlilning tamal toshlari, shuningdek, J.B.Sey, L.Val’ras, V.Pareto va boshqa olimlar tomonidan XIX asrdanoq qo`yilgan edi deb ta`kidlash mumkin. Keyinchalik, K.Marks o`zining jami ijtimoiy mahsulot(JIM)ni takror ishlab chiqarish sxemasi, V.Leon’tev esa o`zining tarmoqlararo balansi bilan makroiqtisodiyotni iqtisodiy nazariyaning alohida bo`limi sifatida ajralib chiqishi uchun mustahkam asos yaratishdi. J.M. Keyns esa o`zining “Ish bilan bandlilik, foiz va pulning umumiy nazariyasi”(1936 yil) asari bilan bu jarayonni mantiqiy yakuniga etkazdi. SHu sababli ham J.M. Keyns makroiqtisodiyot fanining asoschisi sifatida tan olinadi. SHunday qilib, makroiqtisodiyot o`z predmeti va tadqiqot usullariga ko`ra mustaqil fan sifatida XX asrning o`rtalariga kelib shakllanib bo`ldi. Makroiqtisodiyot umumiy iqtisodiy nazariyaning bo`limi hisoblanib, unda milliy xo`jalik darajasida iqtisodiyotning fundamental muammolari tadqiq qilinadi. Makroiqtisodiy nazariyaning ikki ko`rinishi o`zaro farqlanadi: a) pozitiv makroiqtisodiyot; 12 b) normativ makroiqtisoiyot. Pozitiv makroiqtisodiyot real iqtisodiy hodisalarni va ularning aloqadorliklarini o`rganadi. Normativ makroiqtisodiyot esa qaysi sharoitlar yoki jihatlar maqbul yoki nomaqbul ekanligini belgilaydi, harakatning aniq yo`nalishlarini taklif etadi. Shu joyda iqtisodiy nazariyaning ikki mustaqil bo`limi sifatida makroiqtisodiyot va mikroiqtisodiyot fanlarining predmetlarini o`zaro farqlab olishimiz zarur. Mikroiqtisodiyot predmeti bo`lib “belgilangangan” iqtisodiy shartsharoitlarda uy xo`jaliklari va firmalar darajasida iqtisodiy qaror qabul qilish mexanizmi hisoblanadi. Mikroiqtisodiy tahlil ob`ekti bo`lib alohida tovarlar bozorlari, resurslar bozorlari, ulardagi talab va taklif hisoblansa makroiqtisodiyotda milliy iqtisodiyot darajasida mehnat, pul, tovarlar va xizmatlar bozorlarining o`zaro munosabatlari va o`zaro ta`sirini tahlil qilinadi.. Mikroiqtisodiyotda “belgilangan” deb qabul qilingan, ya`ni mikroiqtisodiy tadqiqot predmeti hisoblanmaydigan ko`pgina ko`rsatkichlar, jumladan iste`molchilarning daromadlari, jamg’armalari, foiz stavkasining dinamikasini va buni belgilovchi omillarni makroitisodiyot tadqiq qiladi. Makroiqtisodiyot yalpi ishlab chiqarishining barqaror o`sishini, resurslarning to`liq bandliligini, inflyatsiyaning past sur`atlarini va to`lov balansining muvozanatini ta`minlash nuqtai nazaridan mamlakat iqtisodiyotini bir butun holda tadqiq qiladi va uni makroiqtisodiy tartibga solishning iqtisodiy mexanizmlarini o`rganadi. Keltirilgan ta`rifdan ko`rinib turibdiki makroiqtisodiyot predmetida o`zaro bog’liq uch jihatni ajratib ko`rsatish mumkin. Bular: 1. 2. milliy iqtisodiyot; davlat tomonidan iqtisodiy siyosati yuritish va iqtisodiyotni tartibga solish; 13 3) jahon xo`jaligi doirasida milliy iqtisodiyotni boshqa mamlakatlar iqtisodiyoti bilan o`zaro munosabatlari masalasi. Jadvalda keltirilgan iqtisodiy nazariyaning ikki qismida ko`riladigan Iqtisodiy nazariyaning asosiy masalalari va tarkibi2 Iqtisodiy nazariyaning masalalari Iqtisodiy nazariyaning bo`limlari Mikroiqtisodiyot Iste`molchilar bozordagi talab hajmi va tarkibini qanday belgilaydilar? Ishlab chiqaruvchilar mahsulot ishlab chiqarish hajmi va usullarini qanday aniqlashadi? Bozor bahosi qanday tashkil topadi? Milliy daromad qanday taqsimlanadi? Davlat ishlab chiqarish omillarini tarmoqlararo taqsimlash va milliy daromadni individlararo taqsimlashda ishtirok etishi kerak-mi? Iste`molchi talabi nazariyasi Mahsulot ishlab chiqarish va taklif etish nazariyasi Tarmoq va umumiy iqtisodiy muvozanat nazariyasi Ishlab chiqarish omillar bahosini shakllantirish nazariyasi Ijtimoiy farovonlik nazariyasi Makroiqtisodiyot Milliy daromad miqdorini nima belgilab beradi? Pul nima va uning roli qanday? Baholar darajasi nima va uning dinamikasini qaysi omillar belgilab beradi? Bandlik darajasini nima belgilab beradi? Iqtisodiy kon`yuktura o`zgarishlarinni qaysi omillar belgilab beradi? Barqaror iqtisodiy o`sishning shartlari qanday? Mamlakatning iqtisodiy kon`yukturasiga tashqi dunyo qanday ta`sir ko`rsatadi? Davlat barqaror iqtisodiy o`sishga erishishni qanday ta`minlashi mumkin? Statik makroiqtisodiy muvozanat nazariyasi Pul nazariyasi Inflyatsiya nazariyasi Ish bilan bandlilik nazariyasi. Iqtisodiy davrlar nazariyasi Iqtisodiy o`sish nazariyasi To`lov balansi va valyuta kursi nazariyasi Davlatning nazariyasi 14 barqarorlashtirish siyosati masalalar ro`yxati mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyot fanlari predmetlarini yaxshiroq farqlab olishga yordam beradi. Nisbatan mustaqil bo`lgan bu ikki fanning iqtisodiy hodisalar va qonuniyatlar to`g’risidagi xulosalari bir birini to`ldirib turadi.. Uy xo`jaliklari, firmalar, davlat va tashqi dunyo makroiqtisodiyot sub`ektlari hisoblanidilar. Bu sub`ektlar orasida davlatning roli bahsli masala hisoblanib kelmoqda. Keynschilar bozor tizimi mexanizmlarining iqtisodiyotni barqaror o`sishini ta`minlashga doim ham qodir emas va davlatning iqtisodiyotga aralashuvi zarur deb hisoblashishsa iqtisodiy nazariyaning klassik maktabi namoyondalari bunday aralashishga qarshi fikrlar bildirishadi. Bugungi kunga kelib ko`pchilik mamlakatlarda davlatning iqtisodiyotdagi roli sezilarli darajada katta ekanligini hisobga olsak, davlatning iqtisodiy rivojlanish strategiyasini belgilash, bozor mexanizmlariga putur etkazmagan holda iqtisodiyotni tartibga solishi muhim ekanligiga iqror bo`lamiz. Davlat makroiqtisodiyotning boshqa sub`ektlari hatti-harakatini belgilovchi omillarni hisobga olgan holda, barqaror iqtisodiy rivojlanishni ta`minlash maqsadida, o`z tasarrufida mavjud bo`lgan vositalar orqali ularni yo`naltirib turadi. Bu vositalar esa fiskal (byudjetsoliq) va monetar (pul-kredit) siyosatdir. Xulosa qilib aytganda makroiqtisodiyot fani alohida mamlakatda iqtisodiy siyosatning va jahon xo`jalik aloqalarini tashkil etishning nazariy asosi hisoblanadi. Makroiqtisodiyot fanining tadqiqot usullariga ilmiy mavhumlashish, analiz va sintez, deduktsiya, induktsiya, statistikkuzatuv, iqtisodiy matematik modellashtirish usullari kiradi. . Juda murakkab tizim hisoblangan milliy iqtisodiyotni tadqiq qilish o`ziga xos usullardan foydalanishni talab etadi. Son-sanoqsiz faktlarni, minglab ko`rsatkichlarni alohida-alohida o`rganib chiqish va ular borasida ilmiy asoslangan 15 xulosalar chiqarish o`ta qiyin vazifadir. Shu sababli ham makroiqtisodiyot fanida agregat kattaliklardan foydalanishga asoslangan tadqiqit usullaridan foydalaniladi. Agregatlash, ya`ni bir qancha iqtisodiy ko`rsatkichlar va kategoriyalarni yagona makroiqtisodiy ko`rsatkich yoki kategoriyaga umumlashtirish orqali milliy iqtisodiyotdagi makroiqtisodiy jarayonlarni tadqiq qilish imkoniyati yuzaga keladi.. Agregat ko`rsatkichlar yordamida minglab alohida bozorlarni mamlakatning yagona bozori sifatida ko`rib chiqish mumkin bo`ladi. Makroiqtisodiy tahlil jarayonida alohida tovarlar va xizmatlarning bahosi, ularga bo`lgan talab va ularni taklif etish hajmlari ko`rsatkichlari emas, balki agregat ko`rsatkichlar hisoblangan baholarning o`rtacha darajasi, yalpi talab va yalpi taklif ko`rsatkichlaridan foydalaniladi. Davlat obligatsiyalari bo`ycha foiz stavkalari, Markaziy bankning hisob stavkasi, tijorat banklarining kreditlar uchun belgilagan foiz stavkalari kabi kapital uchun to`lov stavkalari umumlashtirilib ularning o`rtacha miqdori bozor foiz stavkasi deb yuritiladi va makroiqtisodiy tahlil jarayonida bu agregat ko`rsatkichdan foydalaniladi. Makroiqtisodiy tahlilda asosiy tadqiqot usuli makroiqtisodiy jarayonlarni agregat ko`rsatkichlardan foydalangan holda iqtisodiy matematik modellashtirishdir. Makroiqtisodiy modellar iqtisodiy ko`rsatkichlar va jarayonlar o`rtasidagi miqdoriy, sabab-oqibat bog’lanishlarini matematik formula, grafik va chizmalar ko`rinishida ifodalaydi. Bunga yalpi talab-yalpi taklif (AD-AS) modelini, Keyns xochini, Fillips egri chizig’ini, IS-LM modelini, iqtisodiy o`sishning Domar, Xarrod va Solou modellarini i keltirish mumkin. Bu modellarni bir vaqtning o`zida ham grafik ko`rinishda, ham algebraik formula ko`rinishida tasvirlash mumkin . Algebraik formulalar kabi makroiqtisodiy modellar ham ikki, uch yoki bundan ko`p o`zgaruvchili bo`lishi mumkin. 16 AD-AS modelida yalpi talab va yalpi taklif hajmlarining baholarning umumiy darajasi dinamikasi ta`sirida o`zgarishi va makroiqtisodiy muvozanatga erishish mexanizmi o`rganilsa, Fillips egri chizig’i yordamida ishsizlik va inflyatsiya ko`rsatkichlari o`rtasidagi bog’liqlik tadqiq qilinadi. YUqorida sanab o`tilgan modellar barcha mamlakatlar iqtisodiyotini tahlil qilishda qo`llanaveradi. Ammo ularda keltirilgan empirik koeffitsentlar, turli iqtisodiy ko`rsatkichlarning o`zaro bog’liqligi xususiyati bir mamlakatda ikkinchisidan farq qilishi mumkin. Har qanday makroiqtisodiy modelda, u qanchalik sodda yoki murakkab bo`lmasin, ma`lum darajada mavhumlikka yo`l qo`yiladi. Masalan, makroiqtisodiy tahlil davomida milliy iqtisodiyot ba`zan yopiq iqtisodiy tizim, ya`ni tashqi iqtisodiy aloqalari mavjud bo`lmagan “yopiq iqtisodiyot” deb qaraladi. Amalda esa barcha mamlakatlar tashqi dunyo bilan iqtisodiy aloqalarga ega, ya`ni “ochiq iqtisodiyot”ga ega. Hech bir model iqtisodiy hodisa va jarayonlar o`rtasidagi bog’liqliklarni to`la-to`kis qamrab olmaydi. Shunga qaramasdan makroiqtisodiy modellardan foydalanish eng muhim iqtisodiy qonuniyatlarni aniqlash, qabul qilinadigan turli iqtisodiy qarorlarningolinishi mumkin bo`lgan ko`p variantli natijalarini oldindan aniqlab olish, makroiqtisodiy siyosatning turli yo`nalishlarini muvofiqlashtirish imkonini beradi. Makroiqtisodiy modellarda tashqaridan belgilanadigan, ya`ni modelda tayyor kattalik sifatida qabul qilinadigan ekzogen o`zgaruvchilar hamda modelni echish natijasida topiladigan ichki-endogen o`zgaruvchilar farqlanadi. Bir modelda ekzogen hisoblangan o`zgaruvchi (ko`rsatkich) ikkinchi model uchun endogen hisoblanishi mumkin. Tarixda ma`lum bo`lgan birinchi makroiqtisodiy model mavzuning birinchi savolida qayd etilgan “ Kene jadvali” hisoblanadi. Bu modelda F.Kene milliy iqtisodiyot amal qilishini uch sinfning- 5 mlrd. frank qishloq xo`jalik mahsulotlari ishlab chiqaruvchi dehqonlar, jami 2 mlrd. frank turadigan buyumlar yasashadigan hunarmandlar va 2 mlrd. frank renta olishadigan er egalarining o`zaro aloqalari sifatida tasvirlaydi. Kene modeliga ko`ra er egalari olgan 2 mlrd. frank er rentasining 17 1 mlrd. frankini qishloq xo`jalik mahsulotlarini sotib olishga, qolgan 1 mlrd. frankini esa hunarmandchilik buyumlarini sotib olishga sarflaydilar. H unarmandlar dehqonlarga 1mlrd. franklik buyumlarini sotadilar va dehqonlardan o`zlari ega bo`lgan 2 mlrd. frankning 1mlrd frankiga oziq ovqat 3 1 2 11 1 1 mahsulotlari, qolgan 1 mlrd. frankiga esa ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun xomashyo sotib oladilar. Dehqonlar er egalariga 1 mlrd. franklik qishloq xo`jalik mahsulotlarini sotadilar va qolgan 2 mlrd. franklik mahsulotni iste`mol va ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun o`zlarida qoldiradilar. Jami olingan 3 mlrd. franklik daromadning 1 mlrd. franki dehqonlar tomonidan hunarmandchilik buyumlari sotib olishga, yana 2 mlrd. franki esa er rentasi to`lashga sarflanadi. SHunday qilib makroiqtisodiy bozorlarning balanslashishi ro`y beradi. Makroiqtisodiy ko`rsatkichlar ekzogen va endogen o`zgaruvchilarga guruhlanibgina qolmasdan zahiralarni tavsiflovchi va oqimlarni tavsiflovchi o`zgaruvchilarga ajratiladi. Birinchi guruh ko`rsatkichlar tadqiqot ob`ektining ma`lum sanadagi holatini tavsiflaydi. Bularga kapital bilan qurollanganlik darajasi, ishsizlik darajasi, davlat qarzi kabi ko`rsatkichlar misol bo`ladi. Ikkinchi guruh ko`rsatkichlar ma`lum davr oralig’ida iqtisodiy jarayonlarning kechishini tavsiflaydi. Bularga yil davomida ishlab chiqilgan YAIM hajmi, iste`mol va investitsiya xarajatlari miqdori, inflyatsiya sur`ati kabi kabi 18 ko`rsatkichlar misol bo`ladi. Oqimlar ma`lum davr mobaynida zahiralarning o`zgarishini keltirib chiqaradi. Masalan yil davomida qilingan investitsiyalar iqtisodiyotda to`plangan kapital hajmi, o`z navbatida esa mehnatni kapital bilan qurollanganligi darajasining ham oshishiga olib keladi. mahsulotlari, qolgan 1 mlrd. frankiga esa ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun xomashyo sotib oladilar. Dehqonlar er egalariga 1 mlrd. franklik qishloq xo`jalik mahsulotlarini sotadilar va qolgan 2 mlrd. franklik mahsulotni iste`mol va ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun o`zlarida qoldiradilar. Jami olingan 3 mlrd. franklik daromadning 1 mlrd. franki dehqonlar tomonidan hunarmandchilik buyumlari sotib olishga, yana 2 mlrd. franki esa er rentasi to`lashga sarflanadi. SHunday qilib makroiqtisodiy bozorlarning balanslashishi ro`y beradi. Makroiqtisodiy ko`rsatkichlar ekzogen va endogen o`zgaruvchilarga guruhlanibgina qolmasdan zahiralarni tavsiflovchi va oqimlarni tavsiflovchi o`zgaruvchilarga ajratiladi. Birinchi guruh ko`rsatkichlar tadqiqot ob`ektining ma`lum sanadagi holatini tavsiflaydi. Bularga kapital bilan qurollanganlik darajasi, ishsizlik darajasi, davlat qarzi kabi ko`rsatkichlar misol bo`ladi. Ikkinchi guruh ko`rsatkichlar ma`lum davr oralig’ida iqtisodiy jarayonlarning kechishini tavsiflaydi. Bularga yil davomida ishlab chiqilgan YAIM hajmi, iste`mol va investitsiya xarajatlari miqdori, inflyatsiya sur`ati kabi kabi ko`rsatkichlar misol bo`ladi. Oqimlar ma`lum davr mobaynida zahiralarning o`zgarishini keltirib chiqaradi. Masalan yil davomida qilingan investitsiyalar iqtisodiyotda to`plangan kapital hajmi, o`z navbatida esa mehnatni kapital bilan qurollanganligi darajasining ham oshishiga olib keladi. 2. Makroiqtisodiyot va mikroiqtisodiyot o'rtasidagi farq. Mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyot - bu iqtisodiyotni o'rganishning eng yirik bo'linmalaridan biri bo'lib, unda mikro-kichik iqtisodiy birliklarning kuzatuvlari, 19 masalan, hukumatning individual bozorlarga ta'siri va iste'molchilarning qarorlarini qabul qilishdagi ta'sirlari va makro- "katta rasm" versiyasiga ishora qiladi. iqtisodiyot foiz stavkalari qanday belgilanishi va nega ayrim mamlakatlar iqtisodiyoti boshqalarnikiga qaraganda tezroq o'sishi kabi. Komediya ustasi P.J.O'Rourke, "mikroiqtisodiyot iqtisodchilar aniq noto'g'ri bo'lgan narsalarga, makroiqtisodiyot esa odatda iqtisodchilar noto'g'ri bo'lgan narsalarga tegishli. Yoki texnikroq bo'lish uchun mikroiqtisodiyot sizda bo'lmagan pul bilan, makroiqtisodiyot esa hukumat tashqarida bo'lgan pul bilan bog'liq. " Ushbu kulgili kuzatuv iqtisodchilarni qiziqtirsa-da, ta'rifi to'g'ri. Biroq, iqtisodiy nutqning ikkala sohasini ham yaqindan kuzatish iqtisodiy nazariya va o'rganish asoslarini yaxshiroq tushunishga imkon beradi. Lotin tilini o'rganganlar "mikro-" prefiksi "kichik" degan ma'noni anglatadi, shuning uchun mikroiqtisodiyot kichik iqtisodiy birliklarni o'rganish ekanligi ajablanarli emas. Mikroiqtisodiyot sohasi shunga o'xshash narsalar bilan bog'liq iste'molchilarning qarorlarini qabul qilish va yordam dasturini maksimal darajaga ko'tarish qat'iy ishlab chiqarish va foydani ko'paytirish individual bozor muvozanati davlat tomonidan tartibga solishning individual bozorlarga ta'siri 20 tashqi ta'sirlar va boshqa bozor ta'sirlari Boshqacha qilib aytganda, mikroiqtisodiyot apelsin bozorlari, kabel televideniesi bozori yoki malakali ishchilar bozori kabi mahsulotlarning, elektronikaning yoki butun ishchi kuchlarining umumiy bozorlaridan farqli o'laroq, alohida bozorlarning xatti-harakatlariga tegishli. Mikroiqtisodiyot mahalliy boshqaruv, biznes va shaxsiy moliyalashtirish, aktsionerlik investitsiyalarining aniq tadqiqotlari va venchur kapitalistik harakatlar uchun individual bozor bashoratlari uchun juda muhimdir. Makroiqtisodiyotni, aksincha, iqtisodiyotning "katta rasm" versiyasi deb hisoblash mumkin. Makroiqtisodiyot alohida bozorlarni tahlil qilish o'rniga, iqtisodiyotdagi yalpi ishlab chiqarish va iste'molga, makroiqtisodiyotchilar sog'inib yuboradigan umumiy statistikaga qaratilgan. Makroiqtisodchilar o'rganadigan ba'zi mavzular daromad va sotish soliqlari kabi umumiy soliqlarning mahsulot va narxlarga ta'siri iqtisodiy ko'tarilish va tanazzul sabablari pul-kredit va soliq-byudjet siyosatining iqtisodiy salomatlikka ta'siri 21 ta'siri va foiz stavkalarini aniqlash jarayoni ba'zi iqtisodiyotlarning boshqa iqtisodiyotlarga qaraganda tezroq o'sishiga sabab bo'ladi Iqtisodiyotni ushbu darajada o'rganish uchun tadqiqotchilar ishlab chiqarilgan turli xil tovarlar va xizmatlarni ularning umumiy ishlab chiqarishga nisbatan hissalarini aks ettiradigan tarzda birlashtirishi kerak. Bu, odatda, yalpi ichki mahsulot (YaIM) kontseptsiyasidan foydalangan holda amalga oshiriladi va tovarlar va xizmatlar ularning bozor narxlari bo'yicha tortiladi. Mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyot o'rtasida aniq bog'liqlik mavjud bo'lib, unda ishlab chiqarish va iste'molning umumiy darajasi alohida uy xo'jaliklari va firmalar tomonidan tanlangan tanlov natijasidir va ba'zi makroiqtisodiy modellar bu aloqani "mikrofirmalar" ni o'z ichiga olgan holda aniq amalga oshiradilar. Televizorlarda va gazetalarda yoritilgan iqtisodiy mavzularning aksariyati makroiqtisodiy xilma-xillikka ega, ammo shuni esda tutish kerakki, iqtisodiyot faqat qachon iqtisodiyot yaxshilanishi va FED foiz stavkalari bilan nima qilishini aniqlashdan iborat emas, Shuningdek, bu mahalliy iqtisodiyot va tovar va xizmatlarning o'ziga xos bozorlarini kuzatish haqida. Garchi ko'plab iqtisodchilar u yoki bu sohada ixtisoslashgan bo'lsalar-da, qaysi birini o'rganmasin, ikkinchisidan ma'lum tendentsiyalar va sharoitlarning ham mikro, ham makroiqtisodiy darajalarga ta'sirini tushunish uchun foydalanish kerak bo'ladi. Iqtisodiyotning fan sifatida o'ziga xos xususiyati 22 Mikroiqtisodiyotning xususiyatlari Talab nima? Taklif nima? Makroiqtisodiyot nimani o'rganadi Mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyotning o'zaro ta'siri Makroiqtisodiyot va mikroiqtisodiyot iqtisodiy nazariyadagi eng muhim tushunchalardan biridir. Nima uchun butun iqtisodiyot shu tarzda bo'linadi? Bu savolga javob berish uchun keling, har bir atamani alohida tushunishga harakat qilaylik, so'ngra ularni birgalikda ko'rib chiqaylik. 23 Iqtisodiyot (makroiqtisodiyot, mikroiqtisodiyot) nafaqat amaliy, balki ilmiy fan hamdir. U resurslarni taqsimlash, moliyaviy oqimlar, iqtisodiy va tadbirkorlik faoliyati samaradorligi bilan bog'liq masalalarni o'rganadi. Uning nomidan ko'rinib turibdiki, iqtisodiyotning asosiy maqsadi resurslardan eng samarali foydalanish (ortiqcha xarajatlarni talab qilmaydigan) va iqtisodiyotni ratsionalizatsiya qilish usullarini ishlab chiqishdir. Iqtisodiy nazariyada "makroiqtisodiyot" va "mikroiqtisodiyot" tushunchalari uzoq vaqt davomida mavjud bo'lgan. Endi har qanday faoliyatni rejalashtirishda iqtisodiy parametrlarni, shuningdek ekologik oqibatlarni hisoblash kerak. Barcha madaniyatli mamlakatlarda bu amaliyot majburiydir. Mikroiqtisodiyot alohida iqtisodiy sub'ektlarning: uy xo'jaliklari, firmalar, korxonalarning iqtisodiy faoliyatini tahlil qiladi. Ular ichida qabul qilingan barcha qarorlar mikroiqtisodiyotning tarkibiy qismidir. Shunday qilib, ko'rsatilgan intizom iqtisodiy jarayonlarni mahalliy, mahalliy darajada o'rganadi. Deyarli har bir xususiy tadbirkor o'zi oldiga qo'yadigan asosiy mikroiqtisodiy vazifa - bu maksimal foyda olishdir.Shu sababli, imkon qadar ko'proq mahsulot 24 ishlab chiqarish va ularga eng yuqori narxni belgilash uchun (amaldagi qonunlar va mavjud vaziyat doirasida) barcha harakatlar amalga oshiriladi. Iste'molchi kerakli tovarlarni eng past narxda olishga harakat qilmoqda. Shu bilan birga, ishlab chiqaruvchidan farqli o'laroq, sotib olingan tovarlar miqdori uning shaxsiy ehtiyojlari bilan cheklanadi va imkon qadar ko'proq narsani olish maqsadi ko'pincha bunga loyiq emas. Mikroiqtisodiyot, makroiqtisodiyotdan farqli o'laroq, mahalliy iqtisodiy tizimlar va ob'ektlarni o'rganadi va hech qachon federal, hattoki global darajadagi muammolar bilan shug'ullanmaydi. Shuning uchun "davlat" atamasi ushbu intizomda mavjud emas. Mikroiqtisodiyotning asosiy yo'nalishlari: Ishlab chiqarish. Birja. Tarqatish. Mikroiqtisodiyot qanday qilib va nima uchun ayrim iqtisodiy sub'ektlar qanday qarorlar qabul qilishini va bunga qanday omillar ta'sir ko'rsatishini tushuntirishga harakat qiladi. Masalan, u korxona ma'muriyati tomonidan kadrlar soni to'g'risida qaror qabul qilish, xaridorlarning ma'lum tovarlarni tanlashdagi harakatlari, xaridorga narxlarning o'zgarishi va shaxsiy daromadlari ta'siri va boshqalar kabi masalalarni ko'rib chiqadi. 25 Xususiy aktyorlar tomonidan qaror qabul qilish jarayonida talab va taklif kabi omillar katta ahamiyatga ega. Mikroiqtisodiyotda iqtisodiy nazariyaning mustaqil bo'limi bo'lgan ommaviy tanlov nazariyasi mavjud Talab nima? Talab - bu xaridor o'zi uchun ma'lum bir belgilangan narxda sotib olishga rozi bo'lgan mahsulot yoki xizmat hajmidir. Narxlar tushganda talab ortadi, narxlar ko'tarilsa tushadi. Shunday qilib, talab egri chizig'ini narxga nisbatan chizish mumkin. Bunga daromad darajasi, xaridorning o'ziga xos xususiyatlari, brendni targ'ib qilish va boshqalar ham ta'sir qiladi. Taklif nima? Ushbu atama ishlab chiqaruvchi narxlari va ishlab chiqarish imkoniyatlari, shuningdek ishlab chiqarish tannarxi, soliqlar va boshqa omillarga qarab taklif qilishga tayyor bo'lgan tovar yoki xizmatlar miqdorini bildiradi. Taklif egri chizig'i ikkinchisining mahsulot narxiga bog'liqligini ko'rsatadi. Odatda, u ko'payishi bilan ta'minot ko'payadi. Agar mahsulotni ishlab chiqarish xarajatlari uni sotishdan tushgan tushumdan kattaroq bo'lib chiqsa, u holda ishlab chiqaruvchi uchun tovarlarini sotish foydasiz bo'lib qolishi va oxir-oqibat korxona bankrot bo'lishi mumkin. Boshqa etkazib beruvchilar bilan raqobatning mahsulotlarning yakuniy narxining pasayishiga olib keladi. 26 mavjudligi ko'pincha 3.Makroiqtisodiyotning boshqa fanlarbilan o’zarobog’liqligi. Makroiqtisodiyot(inglizchaMacroeconomics)zamonaviyiqtisodiynazar iyaning bo’limi bo’lib, uning doirasida iqtisodiy o’sish, ishchan faollikningtebranishlari, inflyatsiya va ishsizlik, shuningdek makroiqtisodiy siyosat masalalario’rganiladi. Makroiqtisodiyotning fan sifatida rivojlanishi bir xilda kechmagan va etakchidunyoqarashlarning almashishiga olib kelgan qarashlardagi bir necha inqiloblar vaaksil inqiloblar bilan kuzatilgan.Oldingi asrning boshlarida makroiqtisodiyotdaturlishartsharoitlargaasoslanganvayanadamuhimligimakroiqtisodiy siyosatbo’yicha bir-biriga vaqtda butunlay qarama-qarshi tavsiyalarni bir ifoda etuvchita’limotningikkitaetakchimaktabi-neolassikvapostkeynschilikshakllandi. Makroiqtisodiyothammikroiqtisodiyotkabiiqtisodiynazariyaningbirbo’l imini ifoda etadi. Grek tilidan tarjima qilganda «makro» so’zi «katta»deganma’nonianglatadi(mosravishda«mikro»«kichik»),«iqtisodiyot»so’ziesa«xo’jalikyuritish»ma’nosinianglatadi.Shundayqilib,makroiqtisodiyot– buiqtisodiyotdagiumumiyhattiharakatlarniyokiuningyirikjamlanmalarini(agregatlarini)o’rganuvchifandir, bundaiqtisodiyotmurakkabyirikyagonapog’onaviy tashkil etilgan tizim sifatida, iqtisodiy jarayonlar va voqeliklar hamdaularningko’rsatkichlarining yig’indisi sifatidaqaraladi. Birinchibor«makroiqtisodiyot»atamasinitaniqlinorvegolimiiqtisodchim atematik,ekonometrikaningasoschilaridanbiri,Nobelmukofotigasazovorbo’l gan Ragnar Frish (Ragnar Frisch) o’zining 1933 yildagi maqolasida 27 qo’llagan.BiroqmazmunanzamonaviymakroiqtisodiynazariyaKembridjmakt abivakilitaniqli ingliz iqtisodchisi lord Djon Meynard Keyns (John Maynard Keynes)ningfundamentalmehnatlaridanboshlangan.1936yildaKeynsmakroi qtisodiytahlilasoslarini qo’ygan «Bandlik, foiz va pullarning umumiy nazariyasi» nomli kitobichiqdi.Keynsishiningahamiyatishunchalikbuyukediki,natijadaiqtisodi yadabiyotlarda shu vaqtgacha an’anaviy ravishda yagona mavjud bo’lgan iqtisodiyvoqeliklarni klassik yondoshuv asosida o’rganuvchi, ya’ni mikroiqtisodiy tahlil(klassikmodelga)qarshituruvchi«Keynschainqilob»atamasivakeynscha makroiqtisodiymodel yoki keynschayondoshuvyuzagakeldi. Yakkatartibdagibozorlardaalohidaxo’jalikyurituvchisub’ektlarning(iste ’molchiyokiishlabchiqaruvchi)iqtisodiyhulqatvorinio’rganuvchimikroiqtisodiyotdanfarqlio’laroq,makroiqtisodiyotiqtis odiyotnibirbutunyaxlitlikdao’rganadi,butuniqtisodiyotuchunumumiybo’lga nmuammolarnitadqiq qiladi hamda yalpi ichki mahsulot, milliy daromad, yalpi talab, yalpi taklif,yalpi iste’mol, investitsiyalar, umumiy narx darjasi, ishsizlik darajasi, davlat qarzivaboshqashukabi yalpimiqdorlarbilanbog’liq maslalarniinobatgaoladi. Makroiqtisodiyot o’rganadigan asosiy muammolar bo’lib iqtisodiy o’sish vauning sur’atlari; iqtisodiy davr va uning sabablari; bandlik darajasi va 28 ishsizlikmuammolari;umumiynarxdarajasivainflyatsiyamuammolari;foizsta vkasidarajasivapulmuomalasimuammolari;davlatbyudjetiholati,byudjettaqc hilligini moliyalashtirish muammosi va davlat qarzi muammosi; to’lov balansiholativavalyutakursimuammolari;makroiqtisodiysiyosatmuammolari hisoblanadi. Bu muammolarni mikroiqtisodiy tahlil jihatdan, ya’ni alohida iste’molchi,alohida firma va hatto alohida tarmoq darajasidan hal etish mumkin emas. Aynanshuning uchun qator umumiy yoki makroiqtisodiy muammolar mavjud, iqtisodiynazariyaningmustaqilbo’limi,makroiqtisodiyotmustaqilfaniyuzaga kelishizarurati paydobo’ladi. Makroiqtisodiyotnio’rganishningmuhimligi: u makroiqtisodiy voqeliklar va jarayonlarni oddiy ravishda izohlabginaqolmay, shu bilan birga ular o’rtasidagi qonuniyatlarni va bog’liqliklarni aniqlaydi,iqtisodiyotdagi sababoqibat aloqalarinitadqiq qiladi; makroiqtisodiy bog’liqliklar va aloqalarni bilish iqtisodiyotdagi mavjudvaziyatni baholashga imkon beradi va uni yaxshilash uchun nima qilish va birinchinavbatdasiyosatvakillarqanday chora ko’rishlarikerakliginiko’rsatadi,ya’niiqtisodiysiyosatni tamoyillarini ishlab chiqishgaimkonberadi; makroiqtisodiyotnibilishkelajakdajarayonlarqandayrivojlanishini oldindanko’rish,ya’niprognozlartuzish,kelgusidagiiqtisodiymua mmolarnioldindan ko’rishga imkoniyatberadi. 29 Makroiqtisodiytahlilningikkixilko’rinishifarqlanadi:expostvaexantema kroiqtisodiytahlili. Expostmakroiqtisodiytahlilyokimilliyhisobchilik,ya’nistatistikma’lum otlar tahlili bo’lib, iqtisodiy faoliyat natijalarini baholash, muammolar vasalbiy voqeliklarni aniqlash, ularni hal etish hamda engib o’tish bo’yicha iqtisodiysiyosatni ishlab chiqish, turli mamlaktalar iqtisodiy imkoniyatlarni qiyosiy tahlilinio’tkazishgaimkonberadi. Exante makroiqtisodiy tahlil, ya’ni muayyan nazariy kontseptsiyalar asosidaiqtisodiyjarayonlarvavoqeliklarniprognozlimodellashtirishbo’lib,iqti sodiyjarayonlarning rivojlanish qonuniyatlarini aniqlash hamda iqtisodiy voqeliklarvao’zgaruvchilaro’rtasidagisababoqibataloqalariniochibberishimkoniniberadi.Bu makroiqtisodiyotni fansifatidanamoyonbo’lishidir. Makroiqtisodiyot o’z tahlilida mikroiqtisodiyot qanday usullar va tamoyillarniqo’llasa shulardan foydalanadi. Iqtisodiy tahlilning shunday umumiy usullari vatamoyillarigaabstraktlashtirish(iqtisodiy jarayonlar va voqeliklarnitadqiqqilishva tushuntirish uchun modellardan foydalanish); deduktsiya va induktsiya usllarinimuvofiqlashtirish;normativvapozitivtahlilnimuvofiqlashtirish;ispol zovanieprintsipa«boshqatengsharoitlarda»tamoyilidanfoydalanish,iqtisodiy agentlarningoqilonahulq-atvorihaqidagi farazlarvaboshqalartaalluqli. Makroiqtisodiytahlilningxususiyatishundaniboratki,uningmuhimtamoy ilibo’libagregatlash,ya’niumumlashtirishqatnashadi.Iqtisodiybog’liqliklar va qonuniyatlarni butun iqtisodiyot darajasida o’rganish, agar ularniumumlashtiribyokiagregatlarsifatidaqaralsaginamumkinbo’ladi.Makr oiqtisodiytahlilumumlashtirishnitalabetadi.Umumlashtirishalohidaqismlarni bittaqilibbirlashtirish,yig’ishnio’zidaaksettiradi.Umumlashtirishdoimo abstraktlashtirishga, ya’ni iqtisodiy 30 jarayonlar va voqeliklarning ahamiyatlibo’lmaganholatlaridanvozkechishhamdaengahamiyatli,zaruro’zi gxosbelgilarini, qonuniyatlarini ajratishga asoslanadi. Umumlashtirish makroiqtisodiyagentlarni,makroiqtisodiybozorlarni,makroiqtisodiyo’zarobo g’liqliklarni,makroiqtisodiyko’rsatkichlarniajratadi. Iqtisodiyagentlarhulqatvoriningengo’zigaxosbelgilarinianiqlashgaasoslanganumumlashtirish,to’r ttamakroiqtisodiyagentlarniajratibko’rsatishimkoniyatini ta’minlaydi: 1. uyxo’jaliklari, 2. firmalar, 3. davlat, 4. xorijiysoha. 1.Uyxo’jaliklari(households)– bumustaqil,oqilonaharakatqiluvchimakroiqtisodiy agent bo’lib, uning iqtisodiy faoliyatini maqsadi nafliliknimaksimallashtirish hisoblanadi.U iqtisodiyotda yuzaga keladigan vaziyatlarda: a)iqtisodiy resurslar (mehnat, er, kapital va tadbirkorlik qobiliyati) egasi. Iqtisodiyresurslarni sotib, uy xo’jaliklari daromad oladilar, ularning katta qismini iste’molga(iste’mol xarajatlari) sarflaydilar va shu sababdan b) tovar va xizmatlarning asosiyxaridori. Uy xo’jaliklari daromadning qolgan qismini jamg’aradilar va shuninguchunv)asosiyjamg’aruvchiyokiqarzberuvchi,ya’niiqtisodiyotdakre ditmablag’larini taklifini ta’minlovchisifatidaqatnashadi. 31 Firmalar(businessfirms)bumustaqil,oqilonaharakatqiluvchimakroiqtisodiyagentbo’lib,uningiqtisodi yfaoliyatinimaqsadifoydanimaksimallashtirish hisoblanadi. Firmalar a) iqtisodiy resurslarning xaridori, ularyordamidaishlabchiqarishjarayonita’minlanadivashuninguchunb)iqtisod iyotdagi tovar va xizmatlarning asosiy ishlab chiqaruvchisi hisoblanadilar.Ishlabchiqarilgantovarlarvaxizmatlarnisotishdanolingantush umnifirmalaromillidaromadlarko’rinishidauyxo’jaliklarigato’laydilar.Ishlab chiqarishjarayonini kengaytirish, kapital zahirasi qo’shimcha o’sishini ta’minlash va kapitaleskirishinitiklashuchunfirmalargainvestitsiontovarlar(birinchinavbat dauskunalar) zarur, shu sababdan firmalar v) investorlar, ya’ni investitsion tovar vaxizmatlarnixaridorlarihisoblanadilar.Firmalaro’zinvestitsionxarajatlarini moliyalashtirishuchunodatdaqarzmablag’lariniishlatganligisababliulariqtiso diyotdagi asosiy qarz oluvchi, ya’ni kredit mablag’lariga talab bildiruvchibo’libqatnashadi. Davlat(government)–buiqtisodiyjarayonlarniborishigata’sirko’rsatish, iqtisodiyotni tartibga solishda siyosiy va yuridik huquqga ega bo’lgandavlatmuassasalarivatashkilotlariyig’indisidir.Davlatbumustaqil,oqilonaharakat osnovnayazadauning qiluvchimakroiqtisodiy asosiy agent, vazifasi – bozorzaifliklariniyo’qqilish(marketfailures)vajamiyatfarovonliginimaksima llashtirish– vashuninguchuna)ijtimoiyne’matlarni ishlabchiqaruvchisi; b) davlat sohasini amal qilishini ta’minlash uchun tovar va xizmatlarni xaridorihamdao’ziningko’psonlifunktsiyalarinibajaruvchisi;v)milliydaroma 32 dni(soliqlar va transfertlar tizimi orqali)qayta taqsimlovchisi; g) davlat byudjetiningholatigaqarab– moliyabozoridaqarzberuvchiyokiqarzoluvchisisifatidaqatnashadi. Bundan tashqari, davlat d) bozor iqtisodiyotini amal qilishini tartibgasoluvchisi va tashkilotchisisifatida qatnashadi. U iqtisodiyotni amal qilishining institutsional asoslarini yaratadi va ta’minlaydi(zakonodatelnayaqonuniy asos, havfsizlik tizimi, sug’urta tizimi, soliq tizimi vaboshqalar), ya’ni«o’yin qoidalariniigri» ishlab chiqadi; pul emissiyasi bo’yichayakka o’z huquqqa ega bo’lganligi uchun mamlakatda pul taklifini ta’minlaydi vanazoratqiladi;makroiqtisodiysiyosatnio’tkazadivabusiyosatquyidagilarga bo’linadi: iqtisodiyo’sishnita’minlovchituzilmaviy iqtisodiyotning davriy tebranishlarini yumshatish va resurslarning to’liqbandligini,narxlarningbarqarordarajasihamdatashqiiqtisodi ymuvozanatnita’minlashgayo’naltirilgankon’yunkturali(barqaror lashtiruvchi).Barqarorlashtirish siyosatining asosiy turlari bo’lib a) fiskal (yoki byudjet-soliq)siyosati;b)monetar(yokipul- kredit)siyosativ)tashqiiqtisodiysiyosat;g)daromadlarsiyosati. Xususiyvadavlatsektorlariyopiqiqtisodiyotnitashkiletadi. Xorijiysektor(foreignsector)– jahonningbarchaqolganmamlakatlarinibirlashtiradivamustaqiloqilonaharaka tqiluvchimakroiqtisodiyagenthisoblanadi, va u ushbu mamlakat bilan quyidagilar orqali o’zaro hatti-harakatlarniamalgaoshiradi: 33 xalqarosavdo(tovarvaxizmatlar eksportivaimporti) kapitallarniko’chishi(kapitaleksportivaimporti,ya’nimoliyaviyak tivlar). Bozorlarniumumlashtirishularningxarbiriniamalqilishqonuniyatlarinia niqlashmaqsadida,aynanesaxarbirbozordatalabvataklifhamdauningmuvozan atshartlarinishakllanishxususiyatlarinitadqiqqilish;talabvataklifnisbatiasosid amuvozanatlinarxvamuvozanatlimiqdornianiqlash;xarbirbozorda muvozanatni o’zgarish oqibatlarini tahlili uchun amalga oshiriladiBozorlarniumumlashtirishto’rttamakroiqtisodiybozorniajratishimk oniniberadi: tovarvaxizmatlarbozori(haqiqiybozor), moliyabozori(moliyaviyaktivlarbozori), iqtisodiyresuslarbozori, valyutabozori. tovar va xizmatlarning (goodsmarket)olishuchunbiz umumlashtirilgan bozorini iqtisodiyottomonidanishlabchiqariladigan turli-tumantovarlardanabstraktlashimiz va bu bozor amal qilishining eng muhim qonuniyatlarini, ya’nitovarvaxizmatlargatalabvataklifnishakllanishqonuniyatlariniajratishim izlozim. Talab va taklifning nisbati tovar va xizmatlarning muvozanatli narx 34 darajasimiqdorinihamdaularniishlabchiqarishningmuvozanatlihajminiolishi mkoniyatini beradi. Tovar va xizmatlar bozorini shuningdek haqiqiy bozor debham yuritiladi (realmarket), chunki u erda haqiqiy aktivlar (haqiqiy qimmatliklar)sotiladivasotibolinadi. Moliya bozori (qarz mablag’lari bozori) (financial assets market) – bumoliyaviyaktivlar(pullar,aktsiyalarvaobligatsiyalar)sotiladiganvasotiboli nadiganbozordir.Bu bozor ikkiqismgabo’linadi: pul bozori(money market) yoki pul ko’rinishidagi moliyaviy aktivlarbozori; qimmatli qog’ozlar bozori (bonds market) yoki pul ko’rinishida bo’lmaganmoliyaviy aktivlar bozori. Pul bozorida olish va sotish jarayonlari yuz bermaydi(pulni pulga sotib olish ma’nosizdir), biroq pul bozori amal qilishi, pulga bo’lgantalabhamdataklifnishakllanishiqonuniyatlarinitadqiqqilishmakroiqti sodiytahliluchunjudamuhimdir.Pulbozorini,uningmuvozanatshartlarinio’rga nish«pul narxi» (kredit narxi) sifatida qatnashuvchi muvozanatli foiz stavkasini va pulmassasining muvozanatli miqdorini olish, shuningdek pul bozorida muvozanatnio’zgarish oqibatlari va uni tovar hamda xizmatlar bozoriga ta’sirini ko’rib chiqishimkoniyatini beradi. Pul bozorida asosiy vositachilar bo’lib pul omonatlarini qabulqiluvchi va kreditlar beruvchi banklar hisoblanadilar. obligatsiyalar sotiladi Qimmatli qog’ozlar hamda sotib bozoridaaktsiyalar olinadi. va Qimmatli qog’ozlarningxaridorlari bo’lib, birinchi navbatda o’z jamg’armalarini daromad olish (aktsiyalarbo’yicha dividendlar va obligatsiyalar bo’yicha foizlar) maqsadida sarflovchi uyxo’jaliklari hisoblanadilar. Aktsiyalarni 35 sotuvchilari (emitentlari) sifatida firmalar,obligatsiyalarni sotuvchilari sifatida firmalar va davlat qatnashadilar. Firmalar o’zinvestitsion xarajatlarini moliyalashtirish va ishlab chiqarish hajmini kengaytirishuchun mablag’lar olish maqsadida aktsiya va obligatsiyalarni chiqaradilar, davlatesadavlatbyudjetitaqchilliginimoliyalashtirishuchunobligatsiyalarchiq aradi. Makroiqtisodiymodellardaresurslarbozorimehnatbozoribilanifodaetilga n, chunki uning amal qilish (mehnatga talab va mehnat taklifini shakllanishi)qonuniyatlarimakroiqtisodiyjarayonlarni,ayniqsaqisqamuddatli davrdatushuntirish imkoniyatini beradi. Mehnat bozorini o’rganishda biz turli mehnatko’rinishlaridan,malakavamutaxassistayyorlashdarajasidagifarqlard anabstraktlashimizlozim.Uzoqmuddatlimakroiqtisodiymodellardashuningd ekkapitalbozorihamtadqiqqilinadi.Mehnatbozorimuvozanatiiqtisodiyotdam uozanatli mehnat miqdorini va muvozanatli «mehnat narxi»- ish haqi stavkasinianiqlash imkoniyatini beradi. Mehnat bozorida muvozanat bo’lmagan holat tahliliishsizlik sabablarivashakllarinianiqlashgaimkonberadi. Valyuta bozori (foreign exchange market) – bu turli mamlakatlar milliy pulbirliklari(valyutalar)birbiribilanayirboshlanadigan(dollarniienaga,evroni funtga va shu kabi) bozor. Bir milliy valyutani boshqasiga ayirboshlash natijasidaayirboshlash (valyuta)kursi(exchangerate).shakllanadi. 4. Makroiqtisodiyot jarayonlari va makroiqtisodiyotning asosiy tushunchalari 36 Makroiqtisodiyot fani Zamonaviy iqtisodiy nazariya umuman iqtisodiyotning ishlashi bilan bog'liq muammolarni o'rganishni o'z ichiga oladi. Ular har bir mavzuga jiddiy ta'sir qiladi, chunki ishsizlik, inflyatsiya, valyuta kursi, iqtisodiy sharoit va boshqalar muammolari hech birimizni chetlab o'tmaydi. Iqtisodiy nazariyaning bir qismi bo'lgan makroiqtisodiyot mutlaqo alohida nazariy intizom emas, balki mikroiqtisodiy hodisalar bilan chambarchas bog'liqdir. Shu bilan birga, iqtisodiy nazariyaning mustaqil bo'limi sifatida makroiqtisodiyot o'z tadqiqot mavzusining mavjudligini va ko'rib chiqilayotgan muammolar doirasini nazarda tutadi. Iqtisodiyotning ishlash qonuniyatlarini bilish yo'llari ham ma'lum o'ziga xosliklar bilan farq qiladi. Makroiqtisodiyot - umuman iqtisodiyotning ishlash mexanizmini o'rganadigan iqtisodiy nazariyaning qismi. U o'zaro bog'liqlikda ko'plab muhim muammolarni ko'rib chiqadi: bandlik, milliy daromad, inflyatsiya, valyuta kursi, to'lovlar balansi. Makroiqtisodiyotning mustaqil fan sifatida paydo bo'lishi Jan Maynard Keynsning nomi bilan bog'liq. Iqtisodiy nazariyaning mustaqil qismi sifatida makroiqtisodiyotning paydo bo'lishiga 20-30-yillarda iqtisodiyotdagi o'zgarishlar katta ta'sir ko'rsatdi. XX asr., Xususan, Buyuk depressiya. Ishlab chiqarishning pasayishi, ishsizlik, bozorda iqtisodiyotdagi umumiy muvozanatni tiklashning mumkin emasligi - bularning barchasi makroiqtisodiy jarayonlar nazariyasini shakllantirish uchun asos bo'lib xizmat qildi. Makroiqtisodiyot iqtisodiyotda yuzaga keladigan muammolarni hal qilishdan "to'qilgan". J. M. Keynsning "Bandlik, foizlar va pulning umumiy nazariyasi" kitobida ular 40-70-yillarda tadqiqotning asosini tashkil etadigan shakllangan. XX asr Makroiqtisodiy jarayonlarni o'rganish mexanizmi quyidagi muammolarni nazariy hal etishdan iborat: 1. Bandlik darajasini belgilaydigan omillarni aniqlash. 37 2. Ishsizlikka qarshi kurash usullarini aniqlash. 3. Pulning o'rni va pulga talabni belgilovchi omillarni o'rganish. 4. Foiz stavkalari tovarlar va pul bozorlarining o'zaro bog'liqligini ta'minlovchi vosita sifatida vosita rolini tahlil qilish. Zamonaviy iqtisodiy nazariya ushbu ro'yxatga iqtisodiy dinamika, inflyatsiya, davlat qarzlari, davlatning, boshqa institutlarning iqtisodiy siyosati va xalqaro iqtisodiyot muammolarini o'rganish bilan to'ldirdi. Makroiqtisodiyot mikroiqtisodiyot bilan chambarchas bog'liq. Mustaqil fan sohasi sifatida makroiqtisodiyot mikroiqtisodiyotga qaraganda yarim asrdan ko'proq vaqt oldin shakllangan, ammo iqtisodiy nazariyaning ushbu ikki bo'limi o'rtasida ma'lum bir bog'liqlik mavjud. U tarixan aniqlangan va amaliy asosga ega. Alfred Marshall davridan beri mikroiqtisodiyot iqtisodiy nazariyada ustunlik qilgan va avtomatik ravishda individual bozor muvozanati printsipi butun iqtisodiyotga tatbiq etilishi ta'kidlangan. Buyuk Depressiyaning butun Amerika iqtisodiyoti uchun halokatli oqibatlari ushbu postulatni yo'q qildi va umuman iqtisodiyotning o'ziga xos mexanizmini asoslashni talab qildi. Mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyotni o'rganish usullari va mavzularida muhim ahamiyatga ega farqlar. Mikroiqtisodiyotda ma'lum bir bozorda narx belgilash mexanizmi o'rganiladi, iste'molchilarning xulq-atvori va ishlab chiqaruvchi tomonidan ishlab chiqarish hajmini tanlash uchun motivatsiya tahlil qilinadi. Makroiqtisodiyotda ikkita asosiy bozor ko'rib chiqiladi: tovarlar va xizmatlar bozori va pul bozori. Ammo, mikroiqtisodiy izlanishlardan farqli o'laroq, makroiqtisodiyot tovarlar va pul bozorlaridagi umumiy muvozanat va ularning o'zaro ta'siri orqali iqtisodiyotda muvozanat mexanizmini o'rnatishga harakat qiladi. Ushbu muvozanat, mikroiqtisodiyotda bo'lgani kabi, mavhum va idealdir. Ishsizlikning paydo bo'lishi, inflyatsiya, davlat 38 qarzi, milliy ishlab chiqarish hajmining o'zgarishi nomutanosiblikning namoyonidir. Makroiqtisodiyot ko'p jihatdan nomutanosiblik ta'sirini o'rganadi, ularga baho beradi va ularning salbiy ta'sirini kamaytirish yo'llarini taklif qiladi. Shu bilan birga, makroiqtisodiyot mikroiqtisodiyotdan ajralgan iqtisodiy nazariyaning alohida qismi emas. Makroiqtisodiyotda xuddi shu sub'ektlar mikroiqtisodiyotda bo'lgani kabi ishlaydi: firmalar, uy xo'jaliklari va shtat. Ularning ko'p harakatlari, umumiy qarorlarni qabul qilish oqibatlari nafaqat alohida shaxsning iqtisodiy faoliyatiga, balki butun iqtisodiyotga ta'sir qiladi. Masalan, ishlab chiqarishning umumiy pasayishi sharoitida sarmoyalarni jalb qilish uchun hech qanday imtiyozlar mavjud emas. Shaxsiy kompaniya uchun bu ozroq ishlab chiqarish hajmida daromadni ko'paytirishning yangi nuqtasini topish demakdir, butun iqtisodiyot uchun bu milliy ishlab chiqarishni pasayishini anglatadi. Uy xo'jaliklari kam daromad oladi, iqtisod uchun bu ishlab chiqarilgan mahsulotning bir qismi realizatsiya qilinmaganligini anglatadi. Shu sababli, makroiqtisodiy tadqiqotlar mikroiqtisodiy muammolarni ham keltirib chiqaradi. Umuman olganda, makroiqtisodiyotda quyidagi asosiy tadqiqot yo'nalishlari: 1. Iste'mol nazariyasi (iste'mol xarajatlari dinamikasini belgilovchi asosiy omil). 2. Investitsion qarorlarni qabul qilish nazariyasi (iqtisodiyotdagi investitsiya talabi hajmining o'zgarishi to'g'risida qaror qabul qilishda xususiy firmalarning motivatsiyasi nima degan savolga javob beradi). 3. Pul nazariyasi (savollarga javob beradi: pulga bo'lgan talab nimani belgilaydi va zamonaviy iqtisodiyotda pulning o'rni nimada). 4. Bandlik nazariyasi (ruxsat etilgan ishsizlik darajasi, majburiy ishsizlik sabablari, ishsizlikning YaIM dinamikasiga ta'siri). 39 5. Iqtisodiy o'sish nazariyasi (iqtisodiy o'sishning maqbul sur'atini, uning manbalari va oqibatlarini aniqlaydi. Iqtisodiyot rivojlanayotganligi sababli, makroiqtisodiyot iqtisodiyotning yangi sifat darajasiga o'tish shartlarini, ya'ni iqtisodiy o'sish sharoitlarini aniqlashi kerak). 6. Iqtisodiy tsikllar nazariyasi (rivojlanish bosqichlarini, ularning parametrlarini, inqiroz hodisalarining sabablarini o'rganadi). 7. Iqtisodiy siyosat nazariyasi (fundamental masalalar hal qilinmoqda: agar davlat iqtisodiyotni tartibga solsa, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning tamoyillari, usullari va chegaralari qanday bo'lishi kerak). 8. Xalqaro iqtisodiyot nazariyasi (globallashuv muammolari bo'yicha tadqiqotlar). 9. O'tish iqtisodiyoti nazariyasi (sobiq sotsialistik mamlakatlarda "yangi" iqtisodiyotning shakllanishi bilan bog'liq). Makroiqtisodiyotda tadqiqot sohalarida ma'lum xususiyatlar mavjud: Har qanday iqtisodiyot ko'tarilish va pasayish davrlarini boshdan kechiradi. Makroiqtisodiyot oldida iqtisodiyotda yuzaga kelishi mumkin bo'lgan umumiy muvozanat shartlarini aniqlash vazifasi turibdi. Buning uchun asosiy muammolarning o'zaro bog'liqligini aniqlash kerak: iste'mol, investitsiya, davlat aralashuvi, ishsizlik, foiz stavkalari, narxlar darajasining o'zgarishi va boshqalar. Natijada iqtisodiyotning yagona mexanizmi ishlamoqda. Makroiqtisodiyotda tushuncha sifatida namoyon bo'ladi. Iqtisodiyotning ishlashi kontseptsiyasi bir nechta muammolarni hal qilishni ta'minlashi kerak: F Milliy mahsulotni baholash. F Bandlikning maqbul darajasiga erishish. F inflyatsiya. F Iqtisodiy o'sish. F Ish davri. 40 F davlat siyosati, uning yo'nalishlari va samaradorligi. Makroiqtisodiyot fan sifatida turli maktablar tomonidan taqdim etilgan va ularning vakillarining nuqtai nazarlari asosiy muammolar bo'yicha turlicha. Bu shuningdek, makroiqtisodiy tadqiqotlarni mikroiqtisodiy tadqiqotlardan ajratib turadi. Mikroiqtisodiyotda tadqiqotga tubdan farq qiladigan yondoshuvlar deyarli yo'q. Makroiqtisodiyotda tadqiqotning o'ziga xos xususiyati - bitta muammo bo'yicha bir nechta nuqtai nazarlar yoki modellarning mavjudligi. Iqtisodiyotning faoliyati, uning muammolari va echimlari haqida asosiy alternativ g'oyalar turli maktablarda shakllantirilmoqda. Eng muhim nazariy tushunchalar: F neoklassik; Keynsian F; F - monetarist; F - institutsional. Aynan shu maktablar orasida tadqiqotning dastlabki shart-sharoitlarini aniqlash, iqtisodiyotning ishlashi, alohida bozorlarning o'zaro bog'liqlik xususiyatlari va ular o'rtasidagi munosabatlarning tabiati, iqtisodiy siyosat yuritish va ustuvorliklarni aniqlash g'oyalari tubdan farq qiladi. YAXSHI ISHINGIZNI BILIMLAR BAZASIGA TOPSHIRISH OSON. QUYIDAGI SHAKLDAN FOYDALANING Talabalar, aspirantlar, yosh olimlar o'zlarining o'qishlarida va ishlarida bilim bazasidan foydalanayotganlar sizga juda minnatdor bo'ladilar. SHUNGA O'XSHASH HUJJATLAR Milliy iqtisodiyot tushunchasi, uning maqsadlari va tuzilishi. Belarusiya Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish ko'rsatkichlari. Xalq xo'jaligining shakllanishi, ishlashi va rivojlanishi uchun shart-sharoitlar. Davlatning iqtisodiy o'sishining asosiy yo'nalishlari. 41 muddatli qog'oz, 2014 yil 09/17 qo'shilgan Makroiqtisodiy muvozanatni buzish printsiplari. Bozor iqtisodiyotining davriy rivojlanishining namoyon bo'lish xususiyatlari. Iqtisodiy tsikllarning mohiyati va tasnifi, ularning fazalari, sabablari. Belorussiya respublikasining antitratsional siyosati sohasidagi asosiy yo'nalishlar. muddatli qog'oz, 12.13.2014 yil qo'shilgan Makroiqtisodiyot iqtisodiy nazariya va jamiyatning iqtisodiy faoliyatining muhim qismi sifatida. Makroiqtisodiyotning xususiyatlari, makroiqtisodiy rivojlanish maqsadlari. Yangi makroiqtisodiy ko'rsatkichlar va milliy hisoblar. Makroiqtisodiy ko'rsatkich asoslari. taqdimot qo'shildi 04/16/2014 Belarusiya iqtisodiyotini isloh qilish va uning yo'nalishini tanlash muammolari. Iqtisodiy islohotlar va tarkibiy o'zgartirish strategiyasini baholash. Milliy iqtisodiyotda inqirozga qarshi siyosatni amalga oshirish. Ijtimoiy yo'naltirilgan iqtisodiyot muammolari. muddatli qog'oz, 2012 yil 10/17 qo'shilgan Milliy iqtisodiyotni aniqlashning asosiy maqsadlari va yondashishlari. Bozor iqtisodiyotini davlat tomonidan tartibga solishning umumiy strategiyasi. Belarus Respublikasida iqtisodiy o'sishni tartibga solish va makroiqtisodiy muvozanatni o'rnatish muammolari. muddatli qog'oz qo'shildi 03/19/2019 Milliy iqtisodiyotning asosiy maqsadlari va tuzilishi. Bozor iqtisodiyotini davlat tomonidan tartibga solish zaruriyati. Belarusiya Respublikasining ijtimoiy yo'naltirilgan bozor iqtisodiyoti modeli. Milliy innovatsion tizimni yaratishning maqsad va vazifalari. muddatli qog'oz, 2014 yil 09 / 25da qo'shilgan Makroiqtisodiy tahlilning predmeti va metodologiyasi, uning rivojlanish tarixiy tomoni. Makroiqtisodiyot yo'nalishlari. Bozor iqtisodiyoti 42 sub'yektlari, bozorlarning xususiyatlari, iqtisodiyotning turli modellari. Turli mamlakatlarda ularning o'tish davri shakllarining xususiyatlarini tahlil qilish. tezis, 12.11.2013 yilda qo'shilgan Makroiqtisodiyotni o'rganish yangi iqtisodiy sharoitda tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. Makroiqtisodiyot XX asrda paydo bo'lgan, ammo uning ildizlari ikki asrdan ko'proq vaqtga borib taqaladi. Makroiqtisodiyot qonunlarini tasvirlashga birinchi urinish frantsuz maktabining vakili Fransua Quesnay tomonidan amalga oshirilgan (1694 - 1774). U yer egasi oilasida tug'ilgan, a'lo tibbiy va yuridik ma'lumotga ega, Louis XV sud vrachi edi, Pomadam xonimning homiyligidan bahramand bo'lgan. 64 yildan so'ng tibbiyot sohasidagi ilmiy ishdan so'ng, F. Quesnay siyosiy iqtisodga oid asosiy asarini "Iqtisodiy jadvallar" (1758) deb yozdi va u erda ijtimoiy ishlab chiqarishni ijtimoiy mahsulotning tabiiy va qiymat elementlari o'rtasida ma'lum muvozanat nisbatlarini o'rnatish pozitsiyasidan tahlil qilishga g'oyat katta urinish bo'ldi. . F. Quesnay boylik keltirib chiqaradigan merkantilistlarning ta'limotini rad etdi; u boylik manbai nafaqat qishloq xo'jaligidagi ish kuchi, balki ishlab chiqarilgan mahsulotning qishloq xo'jaligidagi iste'moldan oshib ketishini e'lon qildi; cheklash shundaki, u mehnatni faqat qishloq xo'jaligida boylik manbai deb hisoblagan. F. Quesnay atrofida iqtidorli talabalar va tarafdorlar guruhlarga ajratilgan: V.R.Mirabo Sr (1715 - 1789), Dyupont de Nemours (1739 1817), Ann Turgot (1727 - 1781). XIX asrda Karl Marksning (1818–83) kengaytirilgan ko'payish sxemalari va Shveytsariya iqtisodchisi Leon Valras (1834-1910) umumiy muvozanat nazariyasi paydo bo'ldi. L.Valras - matematik maktabning taniqli 43 nazariyotchilaridan biri. U talab va taklif va bir qator tenglamalar tizimining tahliliga asoslangan umumiy iqtisodiy muvozanat modelini ishlab chiqdi. "Makroiqtisodiyot" atamasini birinchi marta 1933 yilda taniqli norvegiyalik olim - iqtisodchi va matematik, ekonometriyaning asoschilaridan biri, Nobel mukofoti laureati Ragnar Frishch (1895 - 1973) ishlatgan. Ammo, zamonaviy zamonaviy makroiqtisodiy nazariya taniqli ingliz iqtisodchisi, Kembrij maktabining vakili lord Jon Maynard Keynsning (1883 - 1946) fundamental ishidan kelib chiqadi. Bu "Katta tushkunlik" - rivojlangan mamlakatlar tarixidagi eng uzoq davom etgan iqtisodiy inqirozning katalizatori bo'ldi. Bu Qora juma kuni, Nyu-York fond birjasida 1929 yil 25 oktyabrda birja narxlarining pasayishi bilan boshlandi. Birja narxi 90% ga tushdi, AQShda kichik investorlarning ommaviy qirg'inlari savdo va sanoatga darhol ta'sir ko'rsatdi. Inqiroz tezda AQSh bilan o'zaro moliyaviy majburiyatlar bilan bog'langan boshqa mamlakatlarga, birinchi navbatda Buyuk Britaniya va Germaniyaga tarqaldi. Inqirozni engish F. Ruzveltning "Yangi kelishuv" bilan bog'liq. Birinchi jahon urushidan keyin sodir bo'lgan demokratlashtirish ham muhim rol o'ynadi. Demokratik hukumat aholining turmush darajasining keskin pasayishidan xavotirda edi va depressiyani engishning iqtisodiy usullarini ishlab chiqishi zarur edi. 1936 yilda ingliz iqtisodchisi Jon Maynard Keynsning "Ish bilan ta'minlash, foizlar va pulning umumiy nazariyasi" asarining paydo bo'lishi to'g'ridan-to'g'ri katta tushkunlik bilan bog'liq edi va mustaqil iqtisodiy fan sifatida makroiqtisodiyotga asos yaratdi. Keynsning markaziy g'oyasi shundan iboratki, bozor iqtisodiyoti har doim ham klassiklarning fikricha o'z-o'zini tartibga solishga qodir emas, chunki ba'zi bir narxlar moslashuvchan bo'lishi mumkin. 44 Bunday holda, iqtisodiyot narxlar mexanizmi tufayli tushkunlikdan mustaqil ravishda chiqa olmaydi, ammo davlat tomonidan imtiyozlar ko'rinishidagi aralashuvi talab etiladi. yalpi talab. Keyinchalik Keyns yondashuvining paydo bo'lishi keyinchalik iqtisodiyotda "Keyns inqilobi" deb nomlandi. Makroiqtisodiyotning shakllanishiga yordam bergan yana bir holatni ham ta'kidlash lozim. Bu milliy hisoblar bo'yicha muntazam statistikaning ko'rinishi. Ma'lumotlarning mavjudligi makroiqtisodiy fenomenlarning dinamikasi va o'zaro bog'liqligini kuzatish va tavsiflash imkonini berdi, bu makroiqtisodiyot fanining rivojlanishi uchun zarur bo'lgan qadamdir. O'zining kitobida J. Keyns iqtisodiy fanlar uchun yangi bo'lgan tushunchalar va toifalarning butun tizimini ishlab chiqdi va ularni funktsional makroiqtisodiy tahlil vositasi sifatida ishlatdi, hozirgi kunda iqtisodiy nazariyaning barcha maktablari va sohalari olimlari tomonidan foydalanilmoqda. Keyns quyidagi asosiy makroiqtisodiy muammolarga e'tibor qaratdi: iqtisodiyotda bandlik darajasini belgilaydigan omillarni va ishsizlikka qarshi kurash usullarini aniqlash; pulning iqtisodiyotdagi o'rni va pulga talabni belgilovchi omillar; tovarlar va pul bozorlarining o'zaro bog'liqligini ta'minlaydigan, o'tkazish mexanizmining asosiy elementi sifatida foiz stavkalarining rolini tahlil qilish. Keyinchalik ilm-fanning rivojlanishi jarayonida ular iqtisodiy dinamika, inflyatsiya va boshqalar muammolari bilan to'ldirildi. J. Keynsning kitobida bozor iqtisodiyoti avtomatik ravishda to'liq bandlikni saqlab qolish qobiliyatini yo'qotishining nazariy asoslari keltirilgan. Keyns daromadlarning muvozanat darajasi jamiyatning ishlab chiqarish resurslaridan bemalol foydalanish sharoitida vujudga kelishi mumkinligini ko'rsatdi. Bundan tashqari, ushbu tahlilga nazariy tahlil qilish 45 va yangi izohni kiritish bilan bir qatorda, J.Keyns shtatning inqirozga qarshi siyosati tamoyillarini ishlab chiqdi. 1960 yillarning o'rtalariga qadar Deyarli barcha makroiqtisodiyot J. Keyns tomonidan ishlab chiqilgan va uning tarafdorlari - amerikalik iqtisodchilar J.Xiks (1904 - 89), Alvin Xansen (1887-1975), Pol Samuelson (1915 y.t.) tomonidan ishlab chiqilgan g'oyalar doirasida rivojlangan, ammo 70-yillarning boshlaridan. yillar keyns nazariyasining asosiy tamoyillari bo'yicha iqtisodchilar o'rtasida hukm qilingan bir ovozdan buzildi. Yangi muammo paydo bo'ldi: yuqori inflyatsiya bilan turg'unlikning kombinatsiyasi. Ko'pchilik ushbu vaziyatning sababini hukumatning iqtisodiyotga faol aralashuvida ko'rdi. Keynsning aksil-inqilob deb nomlangan harakati sodir bo'ldi. Bunga javob klassik paradigmani qayta ko'rib chiqish va uning asoschisi Milton Fridman boshchiligidagi monetarizm doktrinasining paydo bo'lishi edi. Ular o'z-o'zini tartibga soluvchi bozorlar g'oyasiga qaytishdi va markaziy pul taklifini oldilar. Faol Keyns siyosatini olib borishda uning doimiy o'zgarishi emas, balki barqaror pul ta'minoti, monetaristlarning fikriga ko'ra, barqaror makroiqtisodiy vaziyatning kalitidir. Monetarizm bozorlarni o'z-o'zini tartibga solishga asoslangan va neoklassik makroiqtisodiyotni shakllantirgan iqtisodiy nazariyalarning yangi to'lqinini vujudga keltirdi. Bunga parallel ravishda alternativ neokinnes yo'nalishi ishlab chiqilgan, ammo hozir u tegishli mikroiqtisodiy xatti-harakatlar modellariga asoslanadi. Ushbu asrning boshlariga kelib, makroiqtisodiyotda ikkita hukmron fikr maktablari shakllandi - neoklassik va postkeynslik maktablari - har xil taxminlarga asoslanib, eng muhimi, makroiqtisodiy siyosatni olib borish uchun mutlaqo qarshi bo'lgan tavsiyalarni shakllantirish. 46 Bularning barchasi makroiqtisodiyot umumiy iqtisodiy nazariyaning bir qismi sifatida iqtisodiy faoliyatning barcha yangi qirralarini qamrab olgan holda doimiy ravishda rivojlanib borayotganligidan dalolat beradi. Ilmiy adabiyotlarda siz makroiqtisodiyotning turli xil ta'riflarini topishingiz mumkin. Mana ikkita eng muvaffaqiyatli: 1) Makroiqtisodiyot - bu iqtisodiy rivojlanishning shart-sharoitlarini ta'minlash nuqtai nazaridan, umuman, iqtisodiyotning ishlashini o'rganadigan iqtisodiy fanning sohasi. inflyatsiyani minimallashtirish uchun yuz, to'liq ish bilan ta'minlash manbalari. 2) Makroiqtisodiyot bu iqtisodiyotdagi umumlashtirilgan xattiharakatlar haqidagi fan. Makroiqtisodiyotning predmeti - bu o'rganishga chaqiriladigan muammolar doirasi. Biroq, olimlar orasida hali bu masala bo'yicha to'liq kelishuv mavjud emas. Shunday qilib, ba'zi iqtisodchilar (makroiqtisodiyotning asosiy ta'rifidan kelib chiqqan holda) uchta asosiy muammoni ob'ekt sifatida ko'rib chiqmoqdalar: bandlik, inflyatsiya va iqtisodiy o'sish. Boshqalar esa asosiy makroiqtisodiy muammolar sonini 2-3 o'ntaga etkazishadi. Biroq, bu erda, ehtimol, har bir narsada "o'rta zaminga" da'vat etgan va haddan tashqari narsadan qochgan buyuk Aristotelni eslash kerak. Shuning uchun biz ettita makroiqtisodiy muammolarni yoki makroiqtisodiy "ajoyib ettita" ni ajratamiz: 1) milliy mahsulot va ND hajmi va tuzilishini aniqlash; 2) iqtisodiyotda bandlikni tartibga soluvchi omillarni aniqlash; 3) inflyatsiya xarakterini tahlil qilish; 4) iqtisodiy o'sish mexanizmi va omillarini o'rganish; 47 5) tsiklik tebranishlar va iqtisodiyotdagi bozor o'zgarishlarining sabablarini ko'rib chiqish; 6) milliy iqtisodiyotlarning tashqi iqtisodiy aloqalarini o'rganish; 7) davlatning makroiqtisodiy siyosati maqsadlari, mazmuni va amalga oshirish shakllarining nazariy asoslanishi. Ushbu muammolarning barchasini mikroiqtisodiy tahlil nuqtai nazaridan hal qilib bo'lmaydi, ya'ni. individual iste'molchi, individual kompaniya yoki hatto alohida sanoat darajasidan. Aynan shu sababli bir qator umumiy yoki makroiqtisodiy muammolar mavjud bo'lib, ular iqtisodiy nazariyaning mustaqil bo'limi, makroiqtisodiyotning mustaqil bo'limi paydo bo'lishi uchun zarurdir. Makroiqtisodiyotni o'rganishning ahamiyati quyidagicha: 1) u nafaqat makroiqtisodiy hodisalar va jarayonlarni tavsiflabgina qolmay, balki ular o'rtasidagi munosabatlar va qonuniyatlarni ochib beradi, iqtisodiyotdagi sabab-oqibat munosabatlarini o'rganadi; 2) makroiqtisodiy bog'liqliklar va munosabatlar to'g'risidagi bilimlar iqtisodiyotdagi vaziyatni baholashga imkon beradi va uni yaxshilash uchun nima qilish kerakligini va birinchi navbatda siyosatchilar nimani bajarishi kerakligini, ya'ni. iqtisodiy siyosat tamoyillarini ishlab chiqishga imkon beradi; 3) makroiqtisodiyotni bilish kelajakda jarayonlar qanday rivojlanishini taxmin qilish imkonini beradi, ya'ni. bashorat qilish, kelajakdagi iqtisodiy muammolarni oldindan bilish. Iqtisodiy jarayonlarni o'rganishda makroiqtisodiy yondashuv bir qator xususiyatlarga ega: Iqtisodiyotning umumiy darajasi yoki rivojlanish tendentsiyasini (milliy daromad, ish bilan bandlik va investitsiyalarning umumiy hajmi, narxlar darajasi) tavsiflovchi umumlashtirilgan ko'rsatkichlarni shakllantirish 48 tamoyillarini o'rganishga qaratilgan. Iqtisodiyotning asosiy sub'yektlari (ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar) shuningdek, birlashtirilgan agregatlar sifatida ko'rib chiqiladi; Mikroiqtisodiy tahlildan farqli o'laroq, firmalar va iste'molchilarning qarorlari va ularning alohida bozorlardagi harakatlari mustaqil deb hisoblanadi, makroiqtisodiyot o'zaro bog'liq bozorlar tizimi orqali sub'ektlar o'rtasidagi o'zaro munosabatlarni ko'rib chiqadi; Iqtisodiyotning holati va rivojlanishini belgilovchi xo'jalik yurituvchi sub'ektlar soni kengaymoqda (firmalar, uy xo'jaliklari, davlat, shuningdek boshqa davlatlar sub'ektlari). Shu bilan birga, makroiqtisodiy tadqiqotlar ob'ekti doimiy ravishda o'zgarib turishini yodda tutish kerak, shuning uchun doimo yangi tushunishni talab qiladigan muammolar doirasi o'zgarib bormoqda. O'rganish mavzusi juda barqaror bo'lgan mikroiqtisodiyotdan farqli o'laroq, makroiqtisodiyotni to'liq aniqlangan fan deb hisoblash mumkin emas. Ko'pchilik bor amaldagi iqtisodiy jarayonlarni sharhlovchi maktablar juda noaniq va o'ziga xosdir. Anglo-sakson tendentsiyasi hali ham makroiqtisodiy fanlar dunyosida hukmronlik qilsa-da, so'nggi o'n yilliklarda Germaniya, Frantsiya, Italiya, Gollandiya, Shvetsiya, Yaponiya, Xitoy va boshqa bir qator mamlakatlar olimlarining mavqei va nufuzi sezilarli darajada mustahkamlandi. Rossiya makroiqtisodiyoti fanini yaratishga urinishlar qilinmoqda, ammo tan olish kerakki, mahalliy makroiqtisodchilar faqat birinchi qadamlarni qo'yishmoqda. Makroiqtisodiyot quyidagi funktsiyalarga ega ”. Kognitiv: iqtisodiy jarayonlar va hodisalarni o'rganish, tahlil qilish va tushuntirish. Bashoratli: iqtisodiy rivojlanish istiqbollari va iqtisodiy sharoitlarni aniqlash va baholash. 49 Mafkuraviy: butun jamiyat manfaatlariga ta'sir qiluvchi turli xil iqtisodiy masalalar bo'yicha ma'lum bir dunyoqarashni shakllantirish. Ijobiy va tartibga soluvchi makroiqtisodiyotni farqlang. Ijobiy makroiqtisodiyot davom etayotgan iqtisodiy jarayonlar va hodisalarning mohiyatini tushuntirishga va real iqtisodiy ko'rsatkichlar tahlili asosida iqtisodiy siyosat bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqishga qaratilgan. Ya'ni, ijobiy makroiqtisodiyot iqtisodiy dalillarni tahlil qilish bilan shug'ullanadi va iqtisodiy modelni sub'ektiv mulohazalardan xoli qilishni maqsad qiladi. Ijobiy makroiqtisodiyotning tasdiqlari statistik jihatdan tasdiqlanishi yoki inkor etilishi mumkin. Masalan, odatdagi ijobiy fikr: "davlat byudjetining daromadlari daromad solig'i stavkasiga bevosita bog'liq". Tartibga soluvchi makroiqtisodiyot mafkuraviy, mafkuraviy printsiplarni, postulatlar va ko'rsatmalarni ifodalaydi iqtisodiy faoliyat muayyan iqtisodiy natijalarning maqsadga muvofiqligini baholash uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Ya'ni, me'yoriy makroiqtisodiyot bu iqtisodiyot qanday ishlashi kerakligi to'g'risida sub'ektiv mulohazalar to'plamidir. Masalan, "kambag'allar soliq to'lamasliklari kerak", "soliqqa tortish progressiv miqyosda qurilishi kerak" kabi iboralar normativ hisoblanadi. Makroiqtisodiyotdagi ijobiy va me'yoriy hujjatlar bir-biri bilan chambarchas bog'liqdir. Bir tomondan, ijobiy nazariya asosiy tartibga soluvchi bayonotlarni tanlash uchun asos bo'lib xizmat qiladi, boshqa tomondan, muayyan sharoitlarda normativ postulatlar yangi yoki maxsus makroiqtisodiy kontseptsiyani yaratish uchun asos bo'lib xizmat qilishi mumkin. Bundan tashqari, makroiqtisodiyotda, uning predmetining o'ziga xos xususiyati tufayli, ijobiy tahlil ko'pincha iqtisodiy rivojlanishning boshlang'ich postulatlari va xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning xatti50 harakatlarini subyektiv baholashga asoslangan. Ta'kidlash joizki, ba'zi makroiqtisodiy muammolar mamlakat iqtisodiyoti bilan bog'liq, ba'zilari bir qator mamlakatlar uchun oqibatlarga olib kelishi mumkin (masalan, global neft yoki moliyaviy inqirozlar). Bunday holda biz global makroiqtisodiy tahlil bilan shug'ullanmoqdamiz. Makroiqtisodiy mikroiqtisodiyotda tahlil mavzusining topilmagan o'ziga tushunchalarning xos xususiyati makroiqtisodiyotida qo'llanilishini belgilaydi. Muayyan davr uchun xalq xo'jaligining ishlashi natijalarining jami ko'rsatkichlari sifatida quyidagilar ishlatiladi: Yalpi ichki mahsulot (YaIM) Yalpi milliy mahsulot (YaMM) Sof milliy mahsulot (NNP) Milliy daromad (NI) Fuqarolarning shaxsiy daromadi (LD) Ushbu ko'rsatkichlar milliy hisoblar tizimini (SNK) tashkil etadi, bu butun dunyo bo'ylab iqtisodiy faoliyatni makro darajada tavsiflash va tahlil qilish uchun ishlatiladigan iqtisodiy ma'lumotlar tizimidir. Ushbu SNKlar hukumat tomonidan makroiqtisodiy siyosatni shakllantirishda keng qo'llaniladi. Shuningdek, ular umumiy makroiqtisodiy iqlimni tahlil qilish va makroiqtisodiy modellarni yaratish uchun tadbirkorlar va menejerlar tomonidan tobora ko'proq foydalanilmoqda. Zamonaviy dunyoda SNH barcha maktablar va yo'nalishlarning iqtisodchilari, statistiklar va davlat amaldorlari so'zlaydigan universal iqtisodiy va statistik til hisoblanadi. , siyosatchilar, sotsiologlar, davlat boshqaruvi mutaxassislari, moliyachilar, diplomatlar va boshqalar. Iqtisodchilarning fikriga ko'ra, YAIM va Yalpi ichki mahsulot (MHH) iqtisodiy rivojlanishning har tomonlama ko'rsatkichi va iqtisodiyot 51 holatining eng yaxshi ko'rsatkichidir. Ikkala tushuncha ham ma'lum bir davr ichida mamlakat tomonidan ishlab chiqarilgan barcha tayyor mahsulotlarning (tovarlar va xizmatlar) umumiy qiymatini anglatadi. Makroiqtisodiy tahlilning o'ziga xos xususiyati shundan iboratki, umumlashtirish uning eng muhim printsipidir. Iqtisodiy bog'liqlik va umuman iqtisodiyot darajasidagi qonuniyatlarni o'rganish faqat agregatlar yoki agregatlar hisobga olinsa mumkin. Makroiqtisodiy tahlil umumlashtirishni talab qiladi. Aggregatsiya - bu individual elementlarning yaxlit yaxlitlikka, yig'ilishga, yig'indiga birlashishi. Yig'ish har doim mavhumlikka asoslangan, ya'ni. ahamiyatsiz lahzalardan chalg'itish va eng muhim, ahamiyatli, tipik xususiyatlarni, iqtisodiy jarayonlar va hodisalarning xususiyatlarini ta'kidlash. Aggregatsiya sizni ajratib olishga imkon beradi: makroiqtisodiy agentlar, makroiqtisodiy bozorlar, makroiqtisodiy munosabatlar, makroiqtisodiy ko'rsatkichlar. Xulosa Xulosa qilib aytganda makroiqtisodiyot fani alohida mamlakatda iqtisodiy siyosatning va jahon xo’jalik aloqalarini tashkil etishning nazariy asosi hisoblanadi. Zamonaviy makroiqtisodiyot- ning asosiy belgisi va afzalligi bu jamiyatdagi jarayonlarda mavjud resurslarni cheklanganlarini qayd etib, ularni tejab ishlatish, farovonlikni oshirish yo’llarini asoslab berish hisoblanadi. Bugungi kunga kelib ko’pchilik mamlakatlarda davlatning iqtisodiyotdagi ro'li sezilarli darajada katta ekanligini hisobga olsak, davlatning iqtisodiy rivojlanish strategiyasini belgilash, bozor mexanizmlariga putur etkazmagan holda iqtisodiyotni tartibga solishi muhim ekanligiga iqror bo’lamiz. Davlat makroiqtisodiyotning boshqa sub’ektlari hatti-harakatini belgilovchi omillarni hisobga olgan holda, 52 barqaror iqtisodiy rivojlanishni ta’minlash maqsadida, o’z tasarrufida mavjud bo’lgan vositalar orqali ularni yo’naltirib turadi. Bu vositalar esa fiskal (byudjet-soliq) va monetar (pul-kredit) siyosatdir. Shuning uchun makroiqtisodiyot fanini umuman olgan iqtisodiyot fanini bilishlik insonga juda ko’p sohalarda kerak bo’ladi. Shu sababdan yurtimizda bu fan maktab darsliklariga qo’shilgan va bolalar maktab yoshidanoq iqtisodiy bilimlarga ega bo’lib boradilar. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 1. “O’zbekistonRespublikasiniyanadarivojlantirishbo’yichaharakat larstrategiyasito’g’risida”giO’zbekistonRespublikasiPrezidentini ng2017yil7fevraldagi PF-4947-sonliFarmoni. 2. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilanbirgaquramiz.– Toshkent: “O’zbekiston”NMIU,2017.–488b. 3. MirziyoyevSh.M.Tanqidiytahlil,qat’iytartibintizomvashaxsiyjavobgarlik– harbirrahbarfaoliyatiningkundalikqoidasibo’lishikerak.– Toshkent: “O’zbekiston” NMIU,2017.–104b. 4. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatinibirgalikdabarpo etamiz. “O’zbekiston”NMIU,2017.–56 b. 53 –Toshkent: 5. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash –yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU,2017.– 48b. 6. АбакумоваО.Г.Макроэкономика:конспектлекций.М.:Приор, 2010г. 7. АхмедовД.Қ.ИшмуҳаммедовА.Э.,ЖумаевҚ.Х.,ДжумаевЗ.А. Макроиқтисодиёт. Ўқув ёзувчилар қулланма. Т.: “Ўзбекистон уюшмасинингАдабиётжамғармаси нашриёт”,2004.-240бет. 8. Вечканов Г.С., ВечкановаГ.Р. Макроэкономика; Учебникдлявузов ,4-еизд.,дополненное.-СПб.: Питер,2010.350 с. 9. DornbushR."Macroeconomics"-Boston.Mcgraw-Hill,2001.,574p. 10. IshmuhamedovA.E.,DjumayevZ.A.,JumaevQ.X.Makroiqtisod iyot.O`quvqullanma.T.:“Ўзбекистонёзувчиларуюшмасининг Адабиётжамғармасинашриёт”,2005.-192бет. 11. Internet manbalari. 12. www.ziyonet.uz 13. www.kutubxona.uz 54 14. www.google.com 12017— 2021yillardaO’zbekistonRespublikasinirivojlantirishningbeshtaustuvoryo’n alishibo’yichaHARAKATLARSTRATEGIYASI 2Tarasevich L.S., Grebnikov P.I., Lusskiy A.I. Makroiqtisodiyot: Darslik.- 6-nashr. , 2006, 14-b. 3F.Kenening pul oqimlarining doiraviy aylanish modeli (keltirilgan raqamlar o`lchami mlrd.frank). 55