O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI Sirtqi bo`lim “Tarmoqlar iqtisodiyoti” kafedrasi Ro'yxatga olindi № «____» _______20__ й Ro'yxatga olindi № «____» _______20__й “TARMOQLAR IQTISODIYOTI” KAFEDRASI “MIKROIQTISODIYOT. MAKROIQTISODIYOT” fanidan Mavzu: Monopolistik korxonalarning narx siyosati va foydasini maksimallashtirish sharti Ilmiy rahbar:_Mirzayev Furqat Raxmatovich_____ (lavozim, FISh) Bajardi: Omonboyev Muzaffar Uktam o'g'li (kurs, guruh, FISh) Komissiya a’zolari: _____Rais: Rustamov N.I., Bozorov I., Maxmudov F. Mutalipova Z Himoya natijasi: «_____» baho «___» ______________ 20__й. Toshkent – 2024 1 Mavzu: Monopolistik korxonalarning narx siyosati va foydasini maksimallashtirish sharti Mundarija: I Kirish. II Asosiy qism. 1. Monopolistic korxonalarda Narxn tushunchasi 2. Monopolistic korxonalarda va Bozorda narxbelgilash nazariyasi 3. Monopolistic korxonasining iqtisodiy tabiati va narx belgilash amaliyoti 4. Monopolistic korxonalarda '' Elektroagregat''tarixi va narx strategiyasi 5. Monopolistic korxonalarda ''Elektroagregat'' misolida narxni shkllantirish III Xulosa. IV Foydalanilgan adabiyotlar va internet resurslari. 2 Kirish Har bir mamlakatda makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash, aholi turmush farovonligi hamda ularning real daromadlarini muttasıl oshirib borishda ichki iste'mol bozorida narx-navoning barqarorligi mühim o'rin tutadı. Chunki narxnavoning oshib borishi (inflyatsiya) aholi ixtiyoridagi daromadlarning xarid qobiliyatini pasaytirib, ularning malum turdagi tovar va xızmatlar iste’molidan voz kechishiga sabab bo'lishi mumkin. Kurs ishi mavzusining dozarbligi. Darhaqiqat, iqtisodiyotda narxlarning barqarorlıgi deganda narxlarning keskin tushib yoki keskin oshib ketmasligi tushuniladî. Shu boisdan narxlarning barqarorligiga erishish strategik vazifalar sirasiga kiradi. Binobarin, narxlarning keskin tushib ketishi ishlab chiqaruvchilarning foyda me’yorini tushishiga hamda tovar va xizmatlar ishlab chiqarish hajmining pasayishiga sabab bo'ladi. Bu holat iqlisodiyotda iqtisodiy o'sishning pasayishi, ishsizlik darajasınıng ortishi kabı salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Aksincha. narxlaming keskin oshib ketishi, o’z navbatida, aholi xarıd qobiliyatı hamda real daromadlarining pasayishi natijasida aholi turmush farovonligiga salbiy ta'slr ko'rsatadi Kurs ishini ob'kti. Mamlakatda narxlar barqarorligini ta'minlash yuqoridagi salbiy oqibatlarning oldini olish hamda barqaror iqtisodiy o'sish sur’atlariga erishish imkonini beradi. Yuqoridagilarni inobatga olgan holda, valyuta siyosatini liberallashtirish sharoitida, respublikamizda narx-navoning keskin oshib ketıshiga yo‘l qo'ymaslik, aholi turmush farovonligini oshirishga qaratilgan kompleks chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Bu borada, ya'ni aholini asosiy turdagi oziq-ovqat mahsulotlari bilan barqaror ta'minlash maqsadida o'tgan yildan hozirgi paytgacha 155 million AQSH dollari 3 miqdorida shakar, o'simlik yog'i, kartoshka va tovuq go’shti kabi mahsulotlar ichki bozorning ehtiyojini qondirish uchun chetdan keltirildi Shuningdek, ichki bozorni iste'mol tovarlari bilan to'yintirısh uchun ımport asosida olib kelinadigan 6200 turdagi tovarlar bo'yicha rol qiymatidagi import bojlari o'rnatildı va 8 mingdan ortiq tovarlar bo'yicha aksiz va bojxona to'lovlari ikki marotaba kamaytirildi. Ahamiyatga molik jihati shundaki, buğun mamlakatimizda 27 turdagi, jumladan neft mahsulotlari, sement, qora metallar prokati, mis, paxta tolasi va boshqa yuqori likvidli mahsulot turlari, xom ashyo va materiallarni ichki bozorda faqat birja savdosi orqali bozor tamoyillari asosida sotish tizimi yaratildi. Shuningdek, Davlatimiz rahbarining joriy yilning boshida qabul qilingan Farmoniga asosan, go'sht mahsulotlari, o'simlik yog'i va shakar mahsulotlari ishlab chiqaruvchi korxonalar va import qiluvchi tashkilotlar 2019-yil 1- yanvargacha bojxona to'lovlaridan ozod qilindi. Ushbu Farmon bilan alohida import qiluvchi korxonalarga berilgan imtiyozlar bekor qilinıb, aholining barcha qatlamı uchun teng sharoıtlar yaratildi. Kurs ishining maqsad va vazifalari: Valyutaning bozor va davlat tomonidan tartibga solinishi bir-birini to’ldirib keladi. Bozor tomonidan tartibga solish esa valyuta munosabatlarini tartibga solishdagi salbiy oqibatlarning oldini olishga qaratilgandir. Bu ular o’rtasidagi foyda va zararlar bilan belgilanadi. Inqirozlar, urushlar, urushdan keyingi vaziyatlarda davlat tomonidan tartibga solish ustunlik qiladi. Valyuta iqtisodiy vaziyat yaxshilanishi bilan esa valyuta operatsiyalarining erkinligi vujudga kelib, bu sohada bozor raqobati qo’llabquvvatlanadi. Ammo har doim davlat valyuta munosabatlari ustidan nazorat qilish va tartibga solish maqsadida o’z valyuta nazoratini saqlab qoladi. Bunda valyuta bozorini samarali tartibga solish maqsadida valyuta kursining o’zgarib boruvchi boshqariladigan strategiyasini qo’llash orqali so’mning AQSh dollariga nisbatan kursini bosqichma-bosqich pasaytirish choralari ko’rildi. 4 Natijada 2019 yil davomida so’mning AQSh dollariga nisbatan ayirboshlash kursi 16 foizga pasayib, 2020 yilning 1 yanvar holatiga ko’ra, bir AQSh dollari 10300 so’mni tashkil qildi. Bozor iqtisodiyotini tartibga solish tizimida muhim o’rinni valyuta siyosati egallaydi. Valyuta siyosati – mamlakatning joriy strategik maqsadlarga muvofiq xalqaro valyuta va boshqa iqtisodiy munosabatlar sohasida amalga oshiriladigan chora tadbirlar majmuasidir. U iqtisodiy siyosatning asosiy maqsadlariga erishishga qaratilgan, ya’ni iqtisodiyot o’sishining barqarorligi, inflyatsiya va ishsizlikning o’sishini to’xtatish, to’lov balansining tengligini ushlab turish va boshqalarni ta’minlashga qaratilgandir.Valyuta siyosatining yo’nalishi va shakllari mamlakatning valyuta bo’yicha iqtisodiy vaziyati, jahon xo’jaligi evalyutsiyasi, jahonda ishlab chiqarish kuchlari joylashtirilishiga ko’ra aniqlanadi. Har xil taraqqiyot osqichlarda birinchi o’rinda valyuta siyosatining aniq maqsad va masalalari chiqadi. Bular: - valyuta inqirozini bartaraf etish va barqarorligini ta’minlash; - valyuta cheklashlar; - valyutani erkin ayirboshlashga o’tish; - valyuta operatsiyalarini erkinligi va boshqalardir. Hukumatning valyuta siyosati valyuta qonunchiligi bilan rasmiylashtiriladi. Bu qonunchilik o’z ichiga mamlakat ichida va tashqarisida valyuta qiymatliklari bilan operatsiyalarni tartibga soluvchi huquqiy qoidalar majmuasi, shuningdek, valyuta muammolari bo’yicha davlatlararo kelishuvlari (ikki tomonlama va ko’p tomonlamasiga bo’lish mumkin)ni oladi. Valyuta siyosatini amalga oshirish yo’nalishlaridan biri bu valyutani tartibga solishdir. Valyutani tartibga solish – bu valyuta operatsiyalarini amalga oshirish tartibi va xalqaro hisob-kitoblarni davlat tomonidan aniq belgilab berishdir. Bu o’z navbatida, milliy, davlatlararo va xududiy darajada bajarilishi mumkin. 5 Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: Maskur kurs ishim kirish asosiy qism asosiy qism esa beshta rejadan tashkil topgan bo’lib hamda xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan tashkil topgan. 1. Monopolistic korxonalarda Narxn tushunchasi. Narx – bu raqobat, resurslarni qayta taqsimlash, kapital harakatining vositasidir. Narx – tovar, buyum va xizmatlar qiymatining puldagi ifodasi. Narx bu tovar nafliligi tan olinganda uning qiymatining pulda ifodalanishi, qiymatning bozorda namoyon bo‘lish shakli.Qiymat – bu xaridorning mahsulotdan ko‘rgan foydasi, foydalanish darajasi. Xaridorning mahsulotni xarid qilishi uning xohishi, didi va to‘lov qobiliyatiga bog‘liq, bundan tashqari agar xaridorga bitta birlik mahsulot kerak bo‘lsa, unda bitta turdagi to‘lash qobiliyati bo‘ladi. Agarda unga bir nechta mahsulot kerak bo‘lsa, unda har bir mahsulot uchun boshqa to‘lash qobiliyati bo‘ladi. Chunki mahsulotning keyingi donasi kamroq qadrli bo‘ladi. Bu haqiqat bizni agregatlashgan bozor talab chizig‘iga olib keladi.Mahsulotning narxiga xaridor uni olishga tayyorligi va mahsulotning nafligi ta’sir ko‘rsatadi. Agar xaridorda alternativ mahsulotni tanlash imkoniyati bo‘lsa, unda xaridor tomonidan mahsulotni sotib olish yoki olmaslik qaroriga nisbiy narx ta’sir qiladi. Bu vaziyatda xaridor o‘zi uchun eng ma’qul va ko‘proq foydali bo‘lgan mahsulotni sotib oladi.Narx – “marketing-miks” kompleksining vositalaridan biri hisoblanadi. U hech qachon marketing — miksning boshqa vositalaridan ayrilgan holda ko‘rilmasligi kerak. Korxona biron bir “narx muammosini” tahlil qilganda ko‘p hollarda uning sababi narx emas, balki narx bilan bog‘liq bo‘lmagan raqobat ko‘rsatkichlarining zaifligi hisoblanadi.Bozor xo‘jaligi faqatgina erkin raqobatli narxlar sharoitida samarali faoliyat yuritishi mumkin. Bunday narxlar raqobatli tanlov, talab va taklif nisbati, bozor muvozanatining tiklanishini hisobga olgan holda sotuvchi va xaridor o‘rtasidagi savdo va oldi-sotdi shartnomasi natijasida hosil bo‘ladi. Narx-navo, ya’ni baho bozorning unsurlari ichida eng murakkab 6 elementidir. U har doim o‘zgarib turadigan, harakatchan mexanizm bo‘lib bozordagi vaziyat o‘zgarishlariga tez va chaqqonlik bilan moslashib boradi.Narx va narx belgilash siyosati marketingning bosh tarkibiy qismlaridan biridir. Oxirgi yillarda narx bo‘yicha olib borilgan keng ko‘lamli ishlar natijasida mikroiqtisodiyot va marketing orasidagi masofa kamaymoqda. Mahsulotning narxi va nafliligi o‘rtasidagi nisbat har bir iqtisodiy kelishuvning asosidir.Narx marketing va firma faoliyatining boshqa o‘zgaruvchilari bilan uzviy aloqada bo‘ladi. U tovarning hayotiylik sikli davomida o‘zgarib turadi. Marketingda baho siyosatining mohiyati, bozorda aniq ulushga erishish, ko‘zda tutilgan foydani olish va boshqa strategik va tezkor masalalarni yechish uchun firma tovarlariga narx belgilash va narxlarni o‘zgartirib turishdan iborat.Bozor narxlarining asosiy xususiyati - ularning doimo o‘zgarib turish qobiliyatidir. Bu tabiiydir, chunki narxlar talab va taklifni o‘zaro bog‘lovchi vositadir. Bizga ma’lumki, ularning har ikkalasi ham harakatchandir. Shuning uchun marketing strategiyasida shunchalik harakatchan narxlar siyosatidan foydalaniladi. Bu siyosat tovarning bozordagi harakatini tovar hayotiylik davrining turli bosqichlarini tartibga solish va boshqarishni, bozorga yangi iste’mol tovarlari va ishlab chiqarish vositalarini kiritishni, eskirgan modellarni bozordan siqib chiqarishni ta’minlaydi. Narxlar hech qachon sababsiz o‘zgarmaydi. Masalan, biror kamchiligi bo‘lgan va ma’naviy eskirgan tovarlar pasaytirilgan baholarda, hattoki, tushirilgan baholar, deb ataluvchi narxlarda sotiladi. Yuqori narxlar esa yuqori sifatli, yangi iste’mol qobiliyatiga ega bo‘lgan tovarlarga o‘rnatiladi. Rivojlangan iqtisodiyotga ega bo‘lgan mamlakatlarda marketingdagi narxni tashkil qilish muammolarini faqatgina o‘zi faqat bozor subyektlari: sanoat va savdo firmalari, korxonalari asosiy strategik yondashishlarigina ishlab chiqilishi bejiz emas, chunki narxlarning tomonidan o‘rnatiladi va davlat tomonidan tartibga solinadi. Tovarning raqobatbardoshligi va bozordagi o‘rni narx darajasiga bog‘liq. Buning natijasi sotiladigan tovarlar massasida korxona ulushining oshishidir.Narx – mahsulot sifatining indikatori sifatida.Bozor sharoitida narx siyosati o‘ziga xos bo‘lib, turli narxlarning mavjudligi bozor qonuniyatidir. Narx shakllanishida tovar bahosi uning sifatini bildiruvchi muhim indikator sifatida namoyon bo‘ladi. Tovar narxi qancha 7 yuqori bo‘lsa, talab tushadi va aksincha, past narxda tovarga bo‘lgan talab oshadi. Xarid qilish haqida qaror qabul qilishga tovar narxi miqdoriy ko‘rsatkich sifatida xizmat qilib, xarid budjetiga qarab u yoki bu narxdagi tovarni sotib oladi. Har doim ham narx tovar sifatini obyektiv baholaydi, deb bo‘lmaydi. Savdo do‘konlarining turiga qarab ishlab chiqaruvchidan olingan tovarlarga turli narxlar belgilanadi. Supermarket, Gipermarketlardagi tovar narxining oddiy kichik chakana savdo do‘konidagi narxlardan yuqoriligi yirik savdo markazlaridagi servisning yuqoriligi bilan izohlanadi. Nima uchun tovar narxi uning sifatini o‘lchaydigan ko‘rsatkich sifatida namoyon bo‘ladi Bu quyidagilar bilan izohlanadi: Tajribalardan ma’lumki, yuqori narx tovar sifatini past narxga qaraganda ko‘proq kafolatlaydi.Narx xarid jarayonida iste’molchi uchun bir o‘lchovli ma’lum ko‘rsatkich bo‘lib xizmat qiladi. Mahsulot narx bilan solishtiriladi. Bir iste’mol ehtiyojini qondiruvchi bir necha firmaning mahsuloti xaridor tomonidan solishtiriladi, so‘ngra xarid haqida qarorlar qabul qilinadi.Tovar narxi sotuvchi orqali xaridorga yetib boradigan signal bo‘lib hisoblanadi. Reklamada tovar narxi ko‘rsatilmaydi. Uzoq vaqt davomida bizning iqtisodiyotimizda barqaror narxlar holatini haqiqatda tovar va xizmatlar bilan ijtimoiy ta’minlash belgilaydi, degan fikr hukmron edi. O‘zgarmas narxlar barqaror ishlab chiqarish rivojiga va talabni qondirishga to‘sqinlik qiladi. Bugungi kunda narxlar tizimi ancha chalkashki, uni tushunib yetish birmuncha murakkab, eng asosiysi u xo‘jalik yuritishning yangi bozorlar sharoitiga moslashmog‘i lozim.Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida narxlar ahamiyatining ortib borishi kuzatilmoqda, chunki mana shu davrda umumiy ishlab chiqarish hajmi, xarajatlar oshishi iqtisodiy qiyinchiliklar bilan uyg‘unlashib ketmoqda. Moliyaviy va bank boshqarish tizimlarining susayishi, transport va milliy iqtisodiyot tarmoqlarining kuchsizlanishi narx raqobatini oshirib yubordi. Narxlar darajasi ko‘p hollarda xaridor tomonidan belgilanadi. Savdogar uchun marketing 8 tizimida narx siyosatini olib borish birmuncha cheklangan. Ma’lumki, yuqori daromadli rivojlangan ba’zi bir mamlakatlarda narxning pasayishi sifatning yomonligidan dalolat beradi. Shuning uchun narx pasayishi shu davlatlarda korxona mavqeyini bozorda mustahkamlamaydi, balki uni raqobatdoshlilik darajasini pasaytiradi. Xaridorlar ana shu davlatlarda yuqori sifatli mahsulotlarni yuqori narxda sotib olishga intiladilar. Hozirda narx raqobati asta-sekin narxsiz raqobatlarga o‘z o‘rnini bo‘shatib bermoqda. Marketingda narx siyosatini boshqarish masalasi u amal qilib turgan narx strukturasiga bog‘liq. Albatta, marketing - miks vositalari o‘rtasida juda katta farq mavjud. Kommunikativ va distribyutorlik siyosati kabi vositalar mahsulotning bozordagi yutug‘i uchun kerak bo‘lgan shartlardir.Marketing — miks ichida mahsulot narxiga katta vazifa yuklanadi. Faqat narxgina xaridorning iqtisodiy “qurbonligi” (aniq bir mahsulot sotib olish bilan bog‘liq bo‘lgan va boshqa mahsulotlardan voz kechish) ni belgilaydi. Xaridor uchun narx bu “qurbonlik” hisoblanadi. Uni xaridor biron bir foyda yoki nafliligiga ega bo‘lish uchun to‘laydi. Biron bir mahsulot uchun yuqori narx to‘lash xaridor uchun boshqa biron bir mahsulotdan voz kechishni bildiradi. Shuning uchun u sotuvchi taklif qilgan narxni mahsulot nafliligi bilan va boshqa alternativ mahsulotlar narxi bilan solishtiradi. Shunday qilib, har xil xaridorlar uchun mahsulot nafliligi bo‘lishi bizni bozor segmentatsiyasiga va har xil narxlarga olib keladi. Xaridorlarning talablari, raqobatchilar tomonidan mahsulotlar doimo o‘zgarib turishini inobatga olgan holda muntazam ravishda narxlarni qayta ko‘rib chiqib turish lozim.Narx marketing kompleksining boshqa uchta unsuri (tovar, savdo, harakatlantirish) bilan daromad keltirish borasida farqlanadi. Bu hol poyafzal do‘konlari egalariga, poyafzallar uchun yuqoriroq narx qo‘yish imkonini beradi. Ikkinchi tomondan, sotuvchilar poyafzal fabrikalariga qo‘shimcha buyurtmalar beradilar, chunki ularni ko‘proq sotish ularning daromadlarini oshiradi. Fabrikani aynan poyafzal ishlab chiqarishdan manfaatdor qilish uchun ularga poyafzal do‘konlarining egalari ilgarigiga qaraganda balandroq narx taklif qilishlari lozim. Fabrikalar ishlab chiqarishni kengaytirish uchun har xil charm va uning o‘rnini bosuvchi boshqa resurslarni ko‘proq sotib olishlari, shuningdek, qo‘shimcha ishchi 9 kuchini yollashlari lozim bo‘ladi. Ishlab chiqarishning ushbu omillariga talabning ortishi ularning baholari oshishiga olib keladi, bu esa o‘z navbatida ularni taklif qilishning o‘sishini rag‘batlantiradi. Shu tariqa ishlab chiqarishning bir bo‘g‘unidan boshqasiga poyafzalga talab oshganligi haqida axborot yetkazib turiladi. Poyafzal uchun kerakli bo‘lgan tovarlarga ehtiyojning ortishi mo‘yna (jun) sanoati, furnituralar ishlab chiqarish ko‘lamini kengaytirishni, ishlab chiqaruvchilarni rag‘batlantiradi.Narxlar faqat iste’moldagina emas, balki ishlab chiqarishdagi o‘zgarishlardan ham darak beradi. Masalan, yong‘in chiqishi natijasida ko‘p zavodlar to‘xtab qoldi, deylik u holda ishlab chiqarish kamayib ketadi. Ushbu hol ularning narxini oshishiga olib keladi, bu o‘z navbatida poyafzal fabrikalari egalari uchun poyafzallarni ilgarigi miqdorda tayyorlashni befoyda qilib qo‘yishi mumkin. Talab ilgaridek qolganda poyafzal ishlab chiqarishni qisqartirish va sotuvchilar uchun ularga balandroq chakana narxlar belgilash imkonini yaratadi. Tovarning oshgan narxi uni iste’mol qilishni qisqartirishdan darak beradi. Charm ishlab chiqarishni qisqartirish haqidagi xabar shu tariqa poyafzal iste’molchisiga yetib boradi. Ammo uning uchun poyafzal narxi nima sababdan oshganligi muhim emas. U sabablaridan qat’iy nazar tovar narxi oshganligiga bir xilda qaraydi.Narxlarning boshqa muhim vazifasi - ishlab chiqaruvchilar va iste’molchini rag‘batlantirishdir. Narxlarning o‘zgarishi ishlab chiqaruvchilarni ham, iste’molchini ham chorasini ko‘rishga, ayni vaqtda bunday chora imkoniyat yaratishga undaydi. Bizning misolimizda poyafzalga talabning ortishi ularni ishlab chiqarishni ko‘paytirishga rag‘batlantiradi. Lekin bu xomashyo materiallarini, xullas, ishlab chiqarishni kengaytirish uchun zarur hamma narsalarni xarid qilish, ko‘paytirishni talab etadi. Poyafzal fabrikalarida bunday imkoniyat paydo bo‘ladi ham, zero poyafzalga bo‘lgan talab va narxning oshishi ular qo‘shimcha daromad olishi va bu daromad ishlab chiqarishni kengaytirishga sarflanishi mumkin. Bu esa poyafzalning narxi balandroq bo‘lganda poyafzal fabrikalari egalariga o‘z daromadlarini yanada oshirish imkonini beradi. Shunisi ham muhimki, narxlar mexanizmi ishlab chiqarilayotgan mahsulot miqdorini ko‘paytirishgina emas, ishlab chiqarishning eng tejamli usullarini ishlashni ham rag‘batlantiradi. Poyafzal ishlab chiqaruvchilarning 10 daromadi sotishdan tushgan pul bilan ishlab chiqarish xarajatlari o‘rtasidagi tafovutdan iborat bo‘lganligi sababli eng kam xarajat qilgan holda mahsulot ishlab chiqarish ular uchun foydali bo‘ladi. Poyafzal ishlab chiqarishda foydalaniladigan charmning biron xili borgan sayin kamyob va qimmat bo‘lib boradi, deb faraz qilaylik. Bu hol uni tejashga va uni o‘rnini bosa oladigan arzonroq materialni izlashga rag‘batlantiradi. Narxlarning uchinchi vazifasi ikkinchisi bilan chambarchas bog‘liq. Bu daromadlarning taqsimlanishidir. Tovar ishlab chiqarish sharoitida xo‘jalik faoliyati ishtirokchilari oladigan daromadlar ular o‘z shaxsiy yoki ishlab chiqarish iste’mollarini ko‘zlab sotadigan yoki sotib oladigan tovarlar va xizmatlarning narxlariga bevosita bog‘liqdir. Narxlarning o‘zgarishi iqtisodiy ne’matlar sotuvchilari va xaridorlari turli guruhlarining daromadlari miqdoriga to‘g‘ridan to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatadi. Bozorga jamiyat uchun eng zarur ne’matlarni yetkazib beruvchilar, shuningdek, ushbu paytda mo‘l-ko‘l bo‘lgan ne’matlarni sotib oluvchilar ham yutadilar. Poyafzalchilik mehnatiga bo‘lgan talab oshsa (taklif o‘zgarmay qolgan darajada), ularning ish kuchining narxi, demak, daromadlari ham ortadi. Mehnat bozorida taklif oshadigan (doimiy talab sharoitida) bo‘lsa, uning aksi bo‘ladi: ish kuchining narxi pasayadi. Narxlarning to‘rtinchi vazifasi alohida korxonalarga va xo‘jalik sohalariga ishlab chiqarish omillarini taqsimlashdir. Narxlar xo‘jalik yurgizishning muhim vositasidir. Marketingni boshqarish jarayonida marketologlar narxlarning barcha turlaridan, asosan ulgurji narxlar, mahsulot tashish tariflari va hisob narxlari bilan ish ko‘radilar. Narxlarni quyidagi belgilar orqali turkumlash mumkin: a) Savdo sohasi bilan bog‘liq narxlar turlari: Ulgurji 11 Chakana Xarid va boshqalar. b) Boshqarish darajasi va usullari jihatidan farq qiluvchi hamda davlat tomonidan tartibga solinish darajasiga qarab narxlar: Tartibga solinadigan (boshqarilib, o‘zgarib turadigan) narxlar Erkin narxlar Qat’iy belgilangan, tasdiqlangan narxlar c) Narxning boshqa xillari (masalan, bozor narxi, xalqaro narxlar va h.k.). Xaridorga realizatsiya qilinadigan tovar miqdoriga bog‘liq holda narxlarning quyidagi turlari farqlanadi : Ulgurchi narxlar — bu ishlab chiqaruvchi korxonalar va ulgurji savdo qiluvchi tashkilotlar o‘z mahsulotlarini sotadigan narxlar. Ulgurji narxlar qishloq xo‘jaligi va sanoat mahsulotini ishlab chiqarishda va muomalasida sarf bo‘lgan xarajatlardan va korxona bilan tashkilotlarining sotish foydasidan tashkil topadi. Barcha korxonalar odatda har qanday tovarlarni ulgurji narxlarda xarid qiladilar. Ulgurji narxlar xo‘jalik hisobini mustahkamlashga, korxonalarning rentabelli ishlashiga ham xizmat qiladi. Tovar va xizmatlarning ulgurji narxlari - bu preyskurant narxlardir. Bir xil davlat va kooperatsiya korxonalari o‘z mahsulotlarini boshqa davlat va kooperatsiya korxonalari, tashkilotlariga ana shu preyskurant narxlarida sotadilar. Ular nominal narx, deb ham ataladi. Bunday narxlar ba’zis narx hamdir. 12 Yangi ulgurji narxlar tarmoqlarga ishlab chiqarish xarajatlarini to‘la hisobga olish va normal foyda ko‘rish imkonini beradi. Shu munosabat bilan sanoat va milliy iqtisodiyotning ko‘pgina tarmoqlarining undirma zarar ko‘rishlarini bartaraf etadi. Yangi narxlarda narxga qo‘shib berish yoki narxni kamaytirish juda keng qo‘llaniladi, bu esa mahsulot sifatini oshirishga rag‘batlantiradi. Chakana narxlar- bu chakana savdo tovarlarini sotadigan narx. Xarid narxi- bu qishloq xo‘jalik mahsulotlari, qishloq xo‘jalik korxonalari va qishloq ahlidan xarid qilinadigan narx. Bu ulgurji narxning alohida turi. Tartibga solinadigan narxlar – talab va taklifning o‘zgarishi ta’siri ostida shakllanadi, lekin davlat organlari narxning o‘sishi yoki pasayishini chegaralaydi. Ularga: chegaralangan narxlar, mahsulotni sotish uchun eng yuqori chegarasi belgilangan narxlar kafolatlangan narxlar, barcha ishlab chiqaruvchilar uchun mahsulot sotib olishning yagona narxlari tavsiya qilinadigan narxlar, u yoki bu tovarga tavsiya etiladigan, majburiy emas. Erkin narxlar – bozorda shakllanuvchi, davlat bevosita ta’sir ko‘rsatmaydigan narxlar. Erkin narxlar–bu bozor konyunkturasini hisobga olib sotuvchilar tomonidan o‘rnatiladigan narxlar. Ularga: Talab asosida shakllanadigan Taklif asosida shakllanadigan Ishlab chiqarishda shakllanadigan narxlar kiradi.Qat’iy belgilangan narxlar – davlat organlari qarorlari asosida belgilanadigan narxlar. Qat’iy narx – bu shartnoma tuzilayotganda qayd etilgan va shartnomaning 13 jami amal qilish muddati davomida o‘zgartirilishi mumkin bo‘lmagan narx (shartnomakelishuvigako‘ra). 2. Monopolistic korxonalarda va Bozorda narxbelgilash nazariyasi Bozor narxi – oldi-sotdi olib borishda, ayrim bozorlarda qo‘llanuvchi baholar.Maqsadga yo‘naltirilgan narx siyosati turli xil narxlarni belgilashni ko‘zda tutadi. Qabul qilingan belgilariga ko‘ra narxlar turlar bo‘yicha tasniflanadi. Ulardan eng muhimlariniko‘rib chiqamiz Tariflar - bu xizmatlar uchun narxlar. Masalan, elektroenergiya, aloqa xizmati uchun tariflar, temir yo‘l tariflari. Davlat tariflari rejalashtirilgan narxlarning bir shaklidir. Temir yo‘lda, avtomobillarda va boshqa transport vositalarida yuk tashish tarifidan transport tashkilotlari o‘zaro hisob-kitob qilishda ham, transportdan foydalangan davlat, kooperatsiya korxonalari bilan hisob-kitob qilishda ham shu tarifdan foydalanadilar. Davlat tomonidan narxlarning boshqarilishi darajasi va ularni tartibga solishning boshqa vositalariga ko‘ra quyidagi narxlar farqlanadi:Boshqariladigan narxlar bu – darajasi boshqaruvning mos keluvchi organlari tomonidan nazorat qilinadigan narxlar. Ularning orasidan eng oxirgi (yakuniy) narxni ajratish mumkin (korxona o‘z mahsuloti yoki xizmatiga undan yuqori baho belgilash huquqiga ega bo‘lmagan narxlar), jalb etilgan narxlar (ma’lum darajadagi narxlar). Ba’zis baho tovar navi (sorti) va sifatini aniqlashda qo‘llaniladi.Xarid qilish - sotish bahosi – shartnomaga asoslangan yetkazib berish shartlari bilan belgilanuvchi narx, bu narx fakturaviy narx ham deyiladi va uni “sif”, “for”, “franko” kabi ko‘rsatkichlar bilanifodalanadi.Jahon bahosi - tovar turiga bog‘liq ravishda aniqlanadi.Monopol baho monopoliyalar tomonidan belgilanadigan baho. 14 Transfert bahosi - bu firmaning ishlab chiqarish bo‘limidan boshqa bo‘limlariga o‘tkazilayotgandagi tovar bahosi, masalan, tashqi savdo xizmatiga yoki chet el savdo filialiga. Harakatlanuvchi narx - shartnoma tuzilayotgan paytda unda qayd etilgan va ma’lum sharoitda o‘zgarishi mumkin bo‘lgan narx (shartnoma kelishuviga ko‘ra). Sirpanuvchi narx - bu qoidaga ko‘ra uzoq muddatda tayyorlanadigan mahsulotga belgilangan narx (masalan, kema). Shartnoma tuzilayotganda unda qayd etilgan narx ikkala tomonning kelishuviga ko‘ra o‘zgarishi mumkin. Vaqt omilini hisobga olgan holda doimiy va vaqtinchalik (mavsumiy) narxlar farqlanadi. Doimiy narx - bu amal qilish muddati kelishilmagan narx. Vaqtinchalik (mavsumiy) narx - bu vaqtning ma’lum davrida (mavsumda) amal qiluvchi narx. Mahsulotlarni yetkazib berish va sotish shartlariga ko‘ra netto narx, brutto narxlar farqlanadi. Netto narx- bu tovarning “sof” narxi. Brutto narx (yalpi narx)- bu oldi-sotdi shartlarini hisobga olib, belgilangan narx (tovarlar bo‘yicha soliqlar, chegirmalar, “franko” turi, sug‘urta). Narxning yana bir necha turlari mavjud bo‘lib, narxlar mahsulot ishlab chiqarilgan rayondan iste’mol rayoniga tashish bilan bog‘liq transport xarajatlari kimning zimmasida bo‘lishiga qarab narxlar (Franko, FOB, FOS va hokazolar), mahsulot yetkazib beruvchi bilan iste’molchi o‘rtasida qanday taqsim bo‘lishiga qarab bir-biridan farq qiladi. Franko-mahsulot yetkazib beruvchining ombor narxlarida mahsulotni yetkazib beruvchi omboridan to iste’molchi omboriga yetkazib berishgacha bo‘lgan barcha transport va yuk tashish-tushirish xarajatlarini iste’molchi (yukni qabul qilib oluvchi) ko‘taradi. Mahsulot yetkazib beruvchi esa bu xarajatlardan ozod bo‘ladi. 15 Franko-mahsulot yetkazib beruvchi omborining ulgurji narxlari keng qo‘llaniladi. Mahalliy sanoat mahsulotlari, shuningdek, ba’zi qurilish materiallari va boshqalar ham ana shunday narxlarda sotiladi. Iste’molchi materiallarni o‘z transport vositalari bilan yetkazib beruvchining omboridan tashib olganida ham o‘sha franko narxlar qo‘llaniladi. Franko-mahsulot jo‘natiladigan stansiya (pristan) narxlari mahsulot yetkazib beruvchining materialni jo‘natish stansiyasigacha (pristangacha) tashib olib borish bilan bog‘liq qo‘shimcha xarajatlarini ham o‘z ichiga oladi. Ammo vagonlarga, kema, barjalarga ortish xarajatlari bundan mustasno. Mahsulotni ortish, mahsulot yetib borgan joyda uni tushirish, iste’molchining omborigacha tashib borish xarajatlari bu xil franko narxiga kirmaydi. Bu narxlar amalda mol yetkazib beruvchini materialning to‘liq va sifati buzilmagan holda tashib olib borilish javobgarligidan ozod etadi. Franko-mahsulot jo‘natiladigan stansiya-vagon narxlari mahsulotni o‘z omboridan jo‘natish stansiyasiga (pristanga, portga) tashib borish bilan bog‘liq xarajatlarni, vagonlarni shaxobcha yo‘llarga chiqarish, teplovozlar manevri uchun to‘lovlar, mahsulotni vagonlarga (kemalarga) ortish xarajatlari, mahsulotni jo‘natayotganda bo‘ladigan transport tashkilotlari tomonidan joriy qilingan (masalan, mahsulotni taroziga solish) to‘lovlar mahsulot yetkazib beruvchi zimmasiga yuklanadi. Mazkur xarajatlardan tashqari mahsulot jo‘natish stansiyasidan iste’molchi omboriga tushguncha o‘rtada bo‘ladigan barcha tashish, ortish-tushirish xarajatlarini (franko-jo‘natish sanksiyasi baholarida) iste’molchi ko‘taradi. Bozorning turiga bog‘liq holda auksionlar, birja kotirovkalari narxi farqlanadi. Auksion bahosi - bu auksionda sotilgan tovarning real bahosi. Auksion bu-tovarni raqobatli savdo yo‘li bilan sotish usuli. Sotib oluvchi auksion ishtirokchilaridan minimal narxga erishilganlik sharti bilan eng yuqori narxni taklif qilgan odam 16 bo‘ladi. Auksionlarda momiq-mo‘ynali tovarlar, choy, qadimgi predmetlar, qimmatbaho toshlar va b.lar kabi tovarlar sotiladi. Birja kotirovkalari -bu tovar birjalarida tuziladigan shartnomalar baholari. Ushbu bozor tovarni hozir kelishilgan narxda olish-sotishni, biroq uni ma’lum paytda yetkazib berishni ko‘zda tutadi. Birja tovarlari narxlari naqd savdo qiluvchi bozorning joriy narxlariga asoslanadi, lekin bundan tashqari ularda foiz stavkalari va inqiroz sur’atlarining o‘zgarishlari ham hisobga olinadi. Tovar birjalarida narxlari vaqti-vaqti bilan kuchli o‘zgarib turadigan tovarlar bilan operatsiyalar o‘tkaziladi. Haqiqiy tovar almashinishi yuz beradigan naqd pulli bozorlardan farqli ravishda tovar birjalarida Monitoring – kuzatish, korxonalarning moliyaviy-xo‘jalik faoliyati to‘g‘risida axborot yig‘ish va umumlashtirish tizimi. Narxlar monitoringi esa ro‘yxatdan o‘tkaziladigan shartnomalar qo‘shimcha ustama xarajatlarsiz, vositachilik xizmatlarisiz tuzilganligi hamda narxlarning maqsadga muvofiqligini kuzatishdir. Xaridorning mahsulot sotib olishi jarayonidagi narx va qiymat o‘rtasidagi muvozanat 10.2. jadvalda keltirilgan.Tovarning qadrliligiga eng avvalo, uning xususiyatlari, ya’ni ushbu xususiyatlar xaridorlar didiga qanchalik mosligiga bog‘liq. Yuqorida ko‘rsatilgan xususiyatlarning baholanishi xaridorlarning subyektiv qabul qilishiga bog‘liq. Mahsulotning bir xil xususiyatlari xaridorlar tomonidan har xil baholanishi mumkin. Bundan kelib chiqadiki, xaridorlar bir xil mahsulot uchun har xil narx to‘lashga tayyordirlar. Mahsulotning qadrliligiga marketing vositalari ta’sir qiladi (korxonaning imiji, marka imiji sotish sharoitlari, reklama va boshqalar). Shuning uchun yangi sotuvchining yutug‘ini faqat mahsulotning past narx bilan belgilab bo‘lmaydi. Past narxda sotuvchining yutug‘i faqatgina xaridorning hech bo‘lmaganda sifatga bo‘lgan ehtiyojini qondirishi kerak.Tovarni bozorda namoyish qilish narxlardan marketing kompleksi elementlaridan biri sifatida tovar, savdo (o‘tkazish) va rag‘batlantirish bilan bir 17 qatorda faol foydalanishni ko‘zda tutadi. Narx samarali narx siyosatini o‘tkazish sharoitida maqsadli bozorga ta’sir etishning aniqravshan vositasiga aylanadi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda uzoq vaqtlargacha narx iste’molga oid qarorlar qabul qilinishining eng muhim mezoni bo‘lgan. Hayot darajasi nisbatan past bo‘lgan mamlakatlar uchun va shuningdek, ommaviy talab bo‘lgan tovarlarga nisbatan bunday yondashuv bugungi kunda ham adolatli hisoblanadi. Hozirgi davrda narx siyosatining roli tovar, savdo va rag‘batlantiruvchi siyosat kabi iste’molchiga ta’sir etuvchi narxga oid bo‘lmagan choralarga nisbatan tushmoqda. Shu munosabat bilan mutaxassislar bevosita narxga oid raqobatdan qochishni, narxga oid bo‘lmagan raqobatdan faol foydalanishni, bozorni segmentlash, bozorda o‘z o‘rnini qidirib topish, tovarni, uning sifatini differensiyalash, yangi tovarlarni ishlab chiqish, reklama metodlari va vositalarini kengaytirish va savdoni rag‘batlantirish, savdo tizimi samaradorligini oshirishni tavsiya qilmoqdalar. Ammo shunga qaramasdan narx o‘ta muhim, bozordagi ahvolga va tadbirkorning oladigan foydasiga katta ta’sir o‘tkazuvchi marketing siyosatining jiddiy elementiligicha qolmoqda. Xaridorlar bozori sharoitida narxlar darajasi sezilarli darajada iste’molchilar tomonidan belgilanadi, sotuvchining narx sohasidagi imkoniyatlari keyin paydo bo‘ladi. Biror bir tovarni sotib olmoqchi bo‘lgan xaridor uchun narx “iqtisodiy qurbonlik” hisoblanadi. Xaridor bu ”qurbonlik”ni tovarni sotib olish va undan foydalanishdan keladigan foyda bilan taqqoslaydi, tovarning foydasi uning narxiga nisbatan yuqori, deb hisoblagandan keyingina sotib oladi. Xaridorlar hatto yuqori narx bilan bo‘lsa ham sifatli tovar sotib olishni afzal ko‘radilar.Tovar sotib olgan odam uchun qancha foydali bo‘lsa, uning yuqori narxi shunchalik oqlangan bo‘ladi. Ommaviy xaridorlar uchun imkoniyatli narxlardagi yaxshi sifatli tovarlar kerak. Shunday qilib, xaridorlar narxlarga talab, daromadlar darajasi, istak va mos keluvchi tovarni sotib olish imkoniyati bilan ta’sir o‘tkazadi. Xaridorlar tomonidan narxlarni ruhan idrok etish omili juda muhim. 18 Narxlarning asosiy darajasi hisobi bozorga chiqarilgan tovarga talab (uning hajmi va dinamikasi) va savdoning aniq bozorida talabning har bir guruhi bo‘yicha elastikligini aniqlash bilan boshlanadi. Marketing bo‘yicha mutaxassis nafaqat narx va buning natijasida yuzaga kelgan talab orasidagi bog‘liqlik xarakterini talab qonuni bilan ifodalanishini, shuningdek, ushbu mahsulotning turlicha narxiga talab qanchalik qaratilayotganini ham bilishi kerak. Bu bog‘liqlik darajasini talabning narxga oid elastikligi (o‘zgarishliligi), deb atash qabul qilingan va grafik jihatdan u egri talabning egilishidagi ma’lum burchak sifatida tasvirlanadi. Oddiy vaziyatda narx va talab bir-birlariga teskari bog‘liqlikda bo‘ladi, ya’ni narx qancha yuqori bo‘lsa, talab shuncha kam bo‘ladi. Budjeti cheklangan iste’molchilar muqobil tovarlarni tanlashga duch kelganlarida ular uchun narxi juda yuqori bo‘lganlarini juda kam sotib oladilar. Raqobat orqali narxni o‘zgartirish talabning oshishi yoki pasayishiga bog‘liq. Aksincha, narx qancha past bo‘lsa, talab shuncha oshadi. Baho talab qayishqoqligining o‘zgarishiga olib keladi. Ammo hamma xaridorlar ham bahoning o‘zgarishiga bir xil munosabatda bo‘lmaydilar. Elastik, deb narxlarning sezilmas o‘zgarishidan ham sezilarli o‘zgaradigan talabga aytiladi. Talabning elastik (o‘zgaruvchan)ligi raqobat darajasiga bozorda substit (o‘rnini bosuvchi) tovarlar mavjud bo‘lganda, xaridorlarning daromad darajalari va muomala qila olish (xarid qobiliyati) xususiyatlariga bog‘liq. Miqdoriy jihatdan u sotilgan tovar hajmi foizli o‘zgarishining uning narxi foizli o‘zgarishiga bo‘lishdan chiqqan qismi sifatida aniqlanadi. Talab qanchalik kam elastik bo‘lsa, tovarning sotuvchisi unga shunchalik yuqori narx belgilashi mumkin. Va aksincha, talab qanchalik elastik bo‘lsa, sotuvchi firmada o‘z mahsulotiga emas, boshqalarnikiga narxlarni pasaytirish siyosatidan foydalanishiga to‘g‘ri keladi, bu esa savdo hajmining va firma foydasining keskin oshishiga olib keladi. Narx elastikligi asosida belgilangan talab narxlarning yuqori chegarasini shakllantiradi. Agar raqobat cheklangan bo‘lsa, firmaning narx ustidan nazorat darajasi oshadi, 19 bozorning ta’siri esa pasayadi. Raqobat yuqori darajada bo‘lganda narxni bozor boshqaradi. Shuning uchun bozor yetakchisi narxlarni hisob-kitob qilganda xomashyo, materiallar yetkazib beruvchilar narxini, o‘xshash mahsulotlar ishlab chiqaradigan raqobatchilar narxini, bir xildagi o‘xshash tovarlar taklif qiluvchi raqobatchilar narxini e’tiborga olishlari kerak. Tovar narxi darajasi va uning strukturasi raqobatchi firmalarning o‘xshash tovarlari bilan ular sifatining texnikiqtisodiy parametrlari va boshqa raqobatbardoshlikni tashkil etuvchilari asosida taqqoslash bilan belgilanadi. Taqqoslash raqobatchilar tovarini xarid qilish, xaridorlar fikrini so‘rash kabilarni ko‘zda tutadi. Narxlar unga raqobatchilar tomonidan bo‘ladigan reaksiyani hisobga olib, tuzatiladi. Bu holatni pisand qilmaslik firma narx siyosatining mag‘lubiyatiga va uning tadbirkorlik faoliyati izdan chiqishiga olib kelishi mumkin. Narx urushi bo‘shashgan (sust) firmalarni bozordan siqib chiqaradi. Shunday qilib, narxlar darajasi birinchi navbatda, firma, xaridorlar va raqobatchilar manfaatlarini tenglashtirmog‘i lozim. 20 3. Monopolistic korxonasining iqtisodiy tabiati va narx belgilash amaliyoti, Elektroagregat" OAJ Rossiyadagi eng yirik avtonom quvvat manbalari ishlab chiqaruvchisi. Bu yerda 140 dan ortiq turdagi mahsulotlar ishlab chiqarilishi mumkin: ko‘chma benzin va dizel generatorlari va turli konstruksiyadagi elektr stansiyalari, shuningdek, korxonada ishlab chiqarilgan cho‘tkasiz generatorlar, texnik ko‘rsatkichlari mahalliy hamkasblaridan sezilarli darajada yuqori va jahon standartlarining zamonaviy talablariga javob beradi. "Elektroagregat" OAJ Kursk, st. 2-agregat, 5A. Avtonom elektr ta'minoti manbalari bozorida "Elektroagregat" OAJning asosiy iste'molchilari ob'ektlari markazlashtirilgan elektr ta'minoti zonasidan tashqarida joylashgan korxonalar, shuningdek zaxira elektr ta'minoti manbalariga muhtoj bo'lgan korxonalardir. Bularga, birinchi navbatda, oʻzining tarmoq xususiyatiga koʻra, neft va gaz qazib olishni tashkil etish, neftni qayta ishlash, mashinasozlik, qurilish, geologiya, Qishloq xo'jaligi... Ularning asosiylariga quyidagi tashkilotlar kiradi: Rosneft, Mezhregiongaz, Tatneft va boshqalar. 21 Surgutneftegaz, Severgeofizika, Har qanday korxonaning moliyaviy holati uning tadbirkorlik faoliyati va ishonchliligining eng muhim xususiyati hisoblanadi. Moliyaviy va narx mexanizmlari bir-biri bilan chambarchas bog'liq, chunki barcha iqtisodiy, moliyaviy munosabatlar narxlar va ularning tarkibiy qismlaridan foydalanishga asoslanadi va narxni aniqlashning to'g'riligi ushbu moliyaviy toifalar qanday va qanchalik ishonchli tarzda aniqlanishi va hisoblanishiga bog'liq bo'ladi. Korxona rahbari turli xil boshqaruv qarorlarini qabul qilishi kerak. Mahsulot sotishning narxi, hajmi va tuzilishi bo'yicha qabul qilingan har bir qaror oxir-oqibat ta'sir qiladi moliyaviy natijalar korxona faoliyati. Narx siyosati korxonalar ko'p qirrali tushunchadir. Tashkilot shunchaki u yoki bu narxni belgilab qo'ymaydi, u mahsulotning butun assortimentini qamrab oluvchi va iste'molchilarning ma'lum toifalari, turli geografik mintaqalar uchun ishlab chiqarish va sotish xarajatlaridagi farqlarni, talab darajasining o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda o'zining narx tizimini yaratadi. , tovarlarni iste'mol qilishning mavsumiyligi va boshqa ko'plab omillar ... Bozor sharoitida tijorat korxona va tashkilotlarining faoliyati raqobat munosabatlari asosida amalga oshiriladi. Har bir bozor korxonasi zarur raqobatdosh ustunliklarga ega bo'lishi va shu orqali uning raqobatbardoshligini oshirish uchun bozorda muayyan xatti-harakatlar strategiyasini ishlab chiqishi kerak. Mahsulotning raqobatbardoshligining asosi uning texnik (sifat) darajasi va narxidir. Bir nechta raqobatdosh shunga o'xshash mahsulotlardan eng raqobatbardoshi boshqalarga qaraganda yuqori texnik darajaga ega bo'lgan mahsulot bo'lib, narx uning texnik parametrlari bo'yicha afzalliklariga muvofiq belgilanadi. Kuchli raqobat sharoitida bunday tovarlarni ishlab chiqaruvchilar bozorga kirib borish, uning katta ulushini qo'lga kiritish va ushbu mahsulot uchun narx obro'sini yaratish uchun ko'pincha narxni mahsulotning sifat darajasidan pastroq darajada belgilaydilar. 22 "Elektroagregat" OAJ foyda darajasi, sotish hajmi bo'yicha belgilangan vazifalardan kelib chiqib, 01.11.09 dan boshlab AD 200S-T400 elektr blokining narxini aniqladi. 572 917 rubl miqdorida. (hisoblash uchun 573 000 rubl qiymatidan foydalaniladi). Ushbu narx darajasida sotishdan tushgan daromad ko'rsatkichi 14% ga teng bo'ladi, ya'ni 14% olingan daromaddan olingan foyda ulushi; mahsulotlar rentabelligi esa 16,2% ni tashkil etadi. Korxonada mavjud bo'lgan sharoitlarda qabul qilingan qarorning maqsadga muvofiqligini baholash uchun narxlash jarayonining asosiy bosqichlarini hisobga olgan holda narx belgilash metodologiyasini baholash kerak. Avvalo, mahsulotning raqobatbardosh bozor narxini shakllantirish uchun korxona AD200S-T400 birligining raqobatbardoshligini, bozordagi pozitsiyasining mustahkamligini raqobatchilar mahsulotlarining analoglari bilan solishtirganda baholashi kerak. Buning uchun tahlil qilinadigan mahsulot va raqobatdosh mahsulotlarning texnik-iqtisodiy ko'rsatkichlarini solishtirish va olingan natijalarni solishtirish kerak. Elektr birliklarining eng muhim texnik va iqtisodiy ko'rsatkichlari sifatida quyidagilar tanlandi: nominal quvvat; kapital ta'mirlashdan oldin resurs; kafolat muddati; umumiy o'lchamlar: uzunlik, kenglik, balandlik; vazn; narx; o'ziga xos yoqilg'i sarfi; o'ziga xos moy iste'moli.Yuqorida sanab o'tilgan parametrlar o'rganilayotgan mahsulotning eng muhim iqtisodiy va texnik ma'lumotlari va xususiyatlarini ifodalaydi. Ushbu turdagi mahsulotda "Elektroagregat" OAJning asosiy yirik raqobatchilari Barnaul shahridagi "Barnaultransmash" OAJ hisoblanadi. 23 Mahsulotlarning raqobatbardoshligini baholash uchun mahsulot raqobatbardoshligining yagona, guruhli va integral ko'rsatkichlari formulalar bo'yicha hisoblanadi: 24 bu yerda q - bitta parametrik ko'rsatkich; P - tekshirilayotgan mahsulot parametrining darajasi; P100 - namuna yoki raqobatchi mahsulot sifatida olingan mahsulot parametrining darajasi. Bu erda G - guruh ko'rsatkichi, ai - u yoki bu parametrlar guruhining ahamiyatlilik koeffitsienti, ekspert tomonidan belgilanadi. Bu yerda J - integral ko'rsatkich, Gm - texnik parametrlar uchun guruh ko'rsatkichi, Ge - iqtisodiy parametrlar uchun guruh ko'rsatkichi. Ko'rib chiqilayotgan parametrlarning muhimlik darajasini tavsiflovchi og'irlik koeffitsientlarini aniqlashda texnik ko'rsatkichlar bo'yicha tahlil qilinadigan mahsulotning raqobatbardoshligini baholash uchun ierarxiyalarni tahlil qilish usuli (HAI) qo'llaniladi. Natijalarni qayta ishlash ketma-ketlikdan foydalangan holda matritsali tahlil usullari asosida amalga oshirildi maxsus protseduralar MAI shkalasi asosida imtiyozlarni baholash. Hisob-kitoblar natijasida olingan og'irlik koeffitsientlari 1-jadvalda keltirilgan. "Elektroagregat" OAJning AD200S-T400 1R-T va "Barnaultransmash" OAJning AD200S-T400 1R-B birliklarini taqqoslash. 25 4. Monopolistic korxonalarda '' Elektroagregat''tarixi va narx strategiyasi Olingan ma'lumotlarga asoslanib, biz mahsulotlarning raqobatbardoshligining integral ko'rsatkichlarini hisoblaymiz. Integral ko'rsatkichlar J1>1, bu tekshirilayotgan birlik raqobatchining mahsulotidan texnik-iqtisodiy ko'rsatkichlar bo'yicha oshib ketishini ko'rsatadi, bu esa uni raqobatbardosh qiladi va bu, o'z navbatida, menejerlarga mahsulot narxini o'zgartirishga imkon beradi. AD200S-T400 1R-T uchun maqbul narxni belgilash bilan bog'liq oqilona echimni ishlab chiqish uchun bozor kon'yunkturasini tahlil qilish, mahsulotlarning raqobatbardoshligini baholashdan tashqari, ishlab chiqarish xarajatlarini tahlil qilish kerak. Bu “Elektroagregat” OAJ rahbarlariga birlik uchun berilgan narx 26 darajasi korxona uchun zarur foyda olish nuqtai nazaridan qanchalik foydali ekanligini aniqlash imkonini beradi. Korxona xarajatlari narx strategiyasining muhim elementidir. Kompaniya o'z xarajatlarini diqqat bilan kuzatib boradi, chunki ishlab chiqarish xarajatlari raqobatchilarning xarajatlaridan oshsa berilgan ko'rinish mahsulotlar, keyin kompaniya mahsulot narxini oshirishi yoki bir xil narxni saqlab qolgan holda pastroq foyda olishga rozi bo'lishi kerak. Bozor sharoitida muvaffaqiyatli ishlash uchun eng kam xarajat bilan raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish yo'lga qo'yilishi kerak. Xarajatlarni tahlil qilish uchun dinamikani, xarajatlarning ishlab chiqarish hajmi va foyda bilan bog'liqligini o'rganish kerak. Bunga o'rganilayotgan mahsulotning zararsiz tahlili asosida erishish mumkin. 1. Boshlash uchun keling, 2009 yil uchun ma'lumotlardan foydalangan holda butun korxona bo'yicha zararsizlik tahlilini o'tkazamiz. 2009 yil uchun daromad 247,127 ming rublni, tannarxi 204,970 ming rublni, yalpi foyda 42,157 ming rublni tashkil etdi. Ruxsat etilgan xarajatlar asosiy xarajatlarning taxminan 19 foizini yoki 38 944 ming rublni, o'zgaruvchan xarajatlar - asosiy xarajatlarning 81 foizini yoki 166025 ming rublni tashkil etdi. Yalpi marja = 247127-166025 = 81102 ming rubl. Yalpi marja nisbati = 81102/247127 = 0,328 Zararsizlanish nuqtasi = 166025 / 0,328 = 125,019 ming rubl. Operatsion leveragening kuchi = 81102/42157 = 1,923, ya'ni mahsulotni sotishdan tushgan daromadning 1% o'zgarishi foydani 1,923% ga oshirishi mumkin. Haqiqiy sotishdan tushgan tushumning rentabellik chegarasidan oshib ketishi korxonaning moliyaviy mustahkamligini tashkil qiladi. Moliyaviy quvvat marjasi 27 = 247127 - 125019 = 122108 ming rubl. yoki mahsulot sotishdan tushgan tushumning 49,41 foizini tashkil etdi. Binobarin, kompaniya o'zining moliyaviy holatiga jiddiy tahdid solmagan holda mahsulot sotishdan tushgan tushumning 49,41% gacha pasayishiga bardosh bera oladi. 2. Alohida mahsulotning zararsizlik nuqtasini tahlil qilaylik. “Elektroagregat” OAJ 2010 yil yanvar oyida 10 dona AD200S-T400 1R-T elektr bloklarini sotishni rejalashtirmoqda. Mahsulot birligiga o'zgaruvchan xarajatlar 415 350 rubl, doimiy xarajatlar - 77 298 rubl. Ushbu korxonada doimiy va o'zgaruvchan xarajatlarga aniq bo'linish mavjud emasligi sababli, biz shartli ravishda to'liq ishlab chiqarishdan tashqari va qo'shimcha xarajatlarni doimiy deb tasniflaymiz. Zararsiz ishlab chiqarishni tahlil qilish zararsizlik nuqtasi va rentabellik chegarasini aniqlashga qisqartiriladi. Zararsizlik nuqtasini tahlil qilishda rejalashtirish amalga oshirilgan davr uchun xom ashyo va mahsulotlarda o'zgarishlar yo'qligi taxmin qilinadi; sotuv hajmining cheklangan diapazonida doimiy xarajatlar o'zgarishsiz qoladi, sotish hajmi o'zgarganda o'zgaruvchan xarajatlar o'zgarmaydi, ishlab chiqarish hajmi sotish hajmiga teng bo'ladi. Bizning holatda, qiymat jihatidan mahsulot uchun formula bo'yicha hisoblangan zararsizlik darajasi (rentabellik chegarasi) quyidagilarga teng: Ming. surtish. V naturada Zararsizlik nuqtasida sotilgan mahsulot birliklari soni quyidagilarga teng bo'ladi: Shunday qilib, tadqiqot mahsulotining kamida bir birligini ishlab chiqarishda korxona foyda olishni boshlaydi. 28 Savdo narxlari asosan bozor tomonidan belgilanadiganligi sababli, real sotishdan tushgan tushum rejalashtirilganidan farq qiladi. “Elektroagregat” OAJda ayrim mahsulotlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri emas, balki dilerlik tarmog‘i orqali sotilishini va sotish vaqtida dilerlarga chegirma taqdim etilishini inobatga olsak, mahsulotlarning rejalashtirilgan narxi real narxdan farq qilishi mumkin. Bundan tashqari, iste'molchilarga hisob-kitoblarni muddatidan oldin to'lash, ko'proq mahsulot sotib olish kabi muayyan harakatlar uchun mukofot sifatida korxona mahsulotning dastlabki narxini o'zgartirishga tayyor. Shu bilan birga, chegirmalar miqdorini ehtiyotkorlik bilan hisoblash kerak va ularni o'zboshimchalik bilan tayinlamaslik kerak. Bozor kon’yunkturasini tahlil qilgandan, mahsulotlarning raqobatbardoshligini baholashdan, ishlab chiqarish xarajatlarini tahlil qilgandan so‘ng kompaniya narx belgilash jarayonining keyingi bosqichiga – mahsulot narxini aniqlashga o‘tishi mumkin. Mumkin bo'lgan eng yaxshi narx mahsulotni ishlab chiqarish, tarqatish va sotish bo'yicha barcha xarajatlarni to'liq qoplashi, shuningdek, ma'lum bir daromad darajasini ta'minlashi kerak. Narxlar darajasini belgilashning uchta varianti mavjud: xarajatlar bilan belgilanadigan minimal daraja; talab bilan shakllanadigan maksimal daraja va optimal mumkin bo'lgan narx darajasi. AD200S-T400 1P-T narxini to'liq xarajatlarni aniqlashdan iborat bo'lgan xarajat usuli asosida belgilashni ko'rib chiqing. mohiyati bu usul firma olishni kutayotgan umumiy xarajatlar va foydaning yig'indisidan iborat. Ushbu usul yordamida AD200S-T400 1R-T uchun narx darajasini aniqlash uchun asosiy mahsulot sifatida "Elektroagregat" OAJda ishlab chiqarilgan uch turdagi elektr bloklari tanlangan: AD200S-T400 1R-T, ED200S-T400 1RKM1 va AD100S-T400-RM2. O'zgaruvchan va doimiy xarajatlar bo'yicha ma'lumotlar jadvalda keltirilgan. 2. jadval 2 29 O'zgaruvchan xarajat va umumiy mahsulot tannarxi to'g'risidagi ma'lumotlar 30 16,2% rentabellik bilan har bir mahsulot birligi narxi; Xarajat narxiga mos ravishda 21,3% va 20% va har xil usullarda xarajatlarni taqsimlash 3-jadvalda ko'rsatilgan. 3-jadval Narx va birlik xarajatlari ma'lumotlari. 31 Ushbu usul yordamida AD200S-T400 1R-T uchun narx darajasini hisoblash elektr birligi uchun 3 ta narxni aniqlash imkonini berdi: 579,762 ming rubl, 573,673 ming rubl. va 573, 831 ming rubl, chunki bu narxlarning barchasi bir-biridan kichik diapazonda joylashganligi sababli, biz ushbu birlik uchun narx darajasini 575 ming rubl miqdorida tanlaymiz. 32 5. Monopolistic korxonalarda ''Elektroagregat'' misolida narxni shkllantirish. AD200S-T400 1R-T uchun narx darajasini tannarx (to'liq xarajatlarni aniqlash va zararsizlik tahlili asosida narxlarni hisoblash asosidagi usul) usuli yordamida hisoblash natijasida elektr birligi uchun narx belgilandi: 575 ming rubl. Har bir tadbirkor o'z mahsulotiga narx belgilab, undan o'z biznesida belgilangan maqsadlarga erishish uchun hal qiluvchi vosita sifatida foydalanadi. Amaliyot shuni ko'rsatadiki, bozordagi o'z mavqei qanchalik kuchli bo'lishidan qat'i nazar, bunday qarorning turli xil variantlarining mumkin bo'lgan oqibatlarini tahlil qilmasdan narxlarni belgilashga qodir emas. Sotilgan mahsulotlarning narxini aniqlash har doim, ehtimol, tadbirkorlik xavfining eng katta qismini tashkil qiladi. Biznesdagi risk deganda aktivlarning yo'qolishiga, daromadning pasayishiga va xarajatlarning asossiz ko'payishiga olib keladigan nomaqbul hodisaning yuzaga kelish ehtimoli tushuniladi. Xatarlarni aniqlashning maqsadi tadbirkorlik qarorlarini amalga oshirishning mumkin bo'lgan variantlari haqida tushuncha berish va yuzaga kelishi mumkin bo'lgan moliyaviy yo'qotishlardan himoya qilish choralarini ishlab chiqishdir. Biz 575 ming rubl ishlab chiqaruvchi to'plamning narxini belgilab oldik. Biroq, sotish narxining juda yuqori bo'lishi ushbu mahsulotni sotishni sekinlashtirishi yoki hatto to'xtatishi xavfi mavjud va kompaniya foyda o'rniga faqat yo'qotishlarni oladi. Shuning uchun, agar ishlab chiqarish to'plamining narxi 690 ming rubl miqdorida belgilansa, korxona ancha yuqori foyda oladi, ammo mahsulotga bo'lgan talab darajasining pasayishiga olib keladigan nomaqbul hodisaning yuzaga kelish ehtimoli yuqori. . Qoida tariqasida, korxona xarajatlari bilan belgilanadigan minimal narxni belgilash, bir tomondan, sotishning yuqori hajmiga yordam beradi, ikkinchi 33 tomondan, korxona zarur bo'lgan mahsulotlarni olmaydi. uni yanada rivojlantirish uchun mablag' ajratadi. Iste'molchining etarli moliyaviy resurslari yo'qligi sababli, kompaniya texnik-iqtisodiy ko'rsatkichlari yaxshilanganiga va raqobatchilarga nisbatan pastroq narx darajasiga qaramay, mahsulotlar narxini pasaytirishga majbur. Istisnolar - bu iste'molchilar narx omillari emas, balki etkazib berish va to'lash shartlari, shartlari bo'yicha rahbarlik qiladigan holatlardir. Ushbu toifaga odatda korxonalar kiradi Uzoq Sharqdan, Sibir, transport tarmog'i keng rivojlanmagan va iste'molchiga mahsulot yetkazib berish uchun mavsumiy imkoniyat mavjud. O'tkazilgan tadqiqotlar tahlil qilinayotgan elektr bloki raqobatdosh mahsulotlardan texnik-iqtisodiy ko'rsatkichlari bo'yicha ustun ekanligi, bu esa uni raqobatbardosh qiladi va bu, o'z navbatida, korxona rahbarlariga narxlarni o'zgartirishga imkon beradi degan xulosaga kelishimizga imkon beradi. Biroq, elektr stantsiyalaridan yanada samarali foydalanish uchun issiqlikni qayta tiklash loyihasini qo'llash kerak, bu uni nafaqat elektr energiyasi, balki elektr energiyasi manbai sifatida ham ishlatishga imkon beradi. Jahon amaliyotida mavjud bo'lgan analoglarni tahliliy ko'rib chiqish shuni ko'rsatadiki, bunday elektr stantsiyasi 3 Gkal issiqlik energiyasini ishlab chiqarishi mumkin. Mahsulotlar bozorda ko'proq talabga ega bo'lishi uchun quyidagilar zarur: · Boshqaruv paneli dizaynini o'zgartirish; · Qimmatbaho komponentlarni arzonroq (masalan, avtomatik mashinalar) bilan almashtirish imkoniyatini ishlab chiqish; · Elektr stansiyalarining ekologik parametrlariga e'tibor bering (masalan, shovqinni yutuvchi jismlardan foydalanish). Yuqoridagi barcha chora-tadbirlarni joriy etish ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga yordam beradi va bu, o'z navbatida, korxonaga AD200S-T400 1R-T narxlarini pastroq darajada belgilash imkonini beradi. 34 Xulosa Narx va narx har qanday biznes samaradorligining muhim qismidir.Narxlar kompaniyaning daromadliligining muhim elementlaridan biri bo'lib, u savdo faoliyatiga bevosita ta'sir qiladi, chunki ma'lum turdagi mahsulotlarning narxlari darajasi va nisbati mijozlar tomonidan amalga oshirilgan xaridlar hajmiga ta'sir qiladi.Bozorda narx belgilash ko'plab omillar ta'sirida murakkab jarayondir. Narx belgilashda umumiy yo'nalishni tanlash, yangi va mavjud mahsulotlar narxlarini aniqlashga yondashuvlar, sotish hajmini, aylanmani oshirish, ishlab chiqarish darajasini oshirish, foydani ko'paytirish, kompaniyaning bozordagi mavqeini mustahkamlash va boshqalar. Haqiqiy tijorat natijalari ko'p jihatdan narxlarga bog'liq bo'lib, to'g'ri yoki noto'g'ri narx siyosati firmaning bozordagi mavqeiga uzoq muddatli ta'sir ko'rsatadi.Agar har bir iqtisodchi narx tuzilmasini bilsa, u holda u kompaniya o'z oldiga qo'ygan maqsadlarga yaqinlasha oladi, foydani ko'paytiradi va bozorda qolishi, ishlab chiqarishni kengaytirishi, xarajatlarni kamaytirishi va hokazo, lekin, albatta, , yakuniy maqsadlarga erishish uchun nafaqat tuzilma, balki narx belgilash usullari va strategiyalari haqidagi bilimlarni birlashtirish kerak. Mahsulotning yakuniy narxini hisoblashning asosiy usullarini tahlil qilib, biz bozor iqtisodiyoti sharoitida korxona faqat bitta usuldan foydalanmasligi kerak degan xulosaga kelishimiz mumkin, chunki bu har doim ham rejalashtirilgan foydani olishga imkon bermaydi.Hozirgi vaqtda narxlarni belgilash jarayoni juda murakkab. Doimiy o'zgarib turadigan bozor muhitida malakali iqtisodchi har qanday faoliyat sohasida ishlab chiqarishni kengaytirish va rentabellik uchun narxlarni belgilashning barcha ta'sir qiluvchi omillari va nuanslarni bilishi kerak. 35 Foyialanilgan alabiyotlar va internet manbalari. 1. Shodmonov SH. Bozor iqtisodiyotiga o’tishda pulning yangi mazmuni va roli. Bozor, pul va kredit. Maxsus nashr, 2001, 9-b. 2. Yusupov R.A. Bozor munosabatlariga o’tish jarayonida milliy valyuta barqarorligini ta’minlashning nazariy asoslari. I.f.n. ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya avtoreferati. T., 2001, 9-11-b. 3. Chjen V.A Pul va moliya bozorlari. T.: 1996. 25-26-betlar. 4. O'lmasov A., Sharifxo’jayev M. Iqtisodiyot nazariyasi. Oliy o'quv yurtlari uchun darslik, Toshkent. Ozbekiston. 1995 y. 5. Shodmonov Sh.Sh.,Alimov R.X.,Jo'rayev T.T.Iqtisodiyot nazariyasi. T oshkent. :Moliya,2001. 6. Yarmatov Sh. CH. Bozor iqtisodiyoti va biznes asoslari. Maruza matni. -Termiz.:2007 yil. 7. Abdunazarov 2010 S. Iqtisodiyot nazariyasi.- Jizzax.: Politexnika- 11.Sh.Sh.Shodmonov, u.v.g’afurov .iqtisodiyot nazariyasi.-T.:2010 yil 12. Nabixo’jayev A. Inflyatsiya qisqarib bormoqda. “Iqtisod va hisobot”, 1995 y 13. Sultonov O., Mo’minov M. Mustaqillik va pul islohoti. -T., “Mehnat” 1992 14. O’lmasov A., To’xliyev N. Bozor iqtisodiyoti. Toshkent, QBT, 1991 y. 15. Abdullayev Yo., Qoraliyev T. Pul. Toshkent-“Mehnat”-1996 y 16. Arzumanyan S., Ravshanov X. Pul-kredit orqali muvofiqlashtirish. -T. 2003 17. Norqobilov S., Ravshanov X. Monetar siyosat. -T. 2003 y. Internet-manbalari va manzillari: 1. http://www.ceep.uz «O'zbekiston iqtisodiyoti» tahliliy sharh 2. http://worldbank.org Jahon banki 3. http://www.imf.ru Xalqaro valyuta jamg' armasi 4. http://www.cbu.uz O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki ma’lumotlari. 36 5. http://www.kun.uz Yangiliklar sayti. 6. http://www.bank.uz 7. http://www.yandex.ru Qidiruv tizimi 37