46 Geografik qobiqning rivojlanish bosqichlari. Olimlar geografik qobiqning rivojlanishini uch bosqichga ajratishadi: nobiogen, biogen va antropogen. Nobiogen bosqich — Yer taraqqiyotining 4,6 mlrd yildan to 570 mln yilgacha o‘tgan davrini qamrab oladi. Bu bosqichda geografik qobiqning asosi tarkib topadi, ya’ni litosfera, atmosfera va gidrosfera shakllanadi. Yerda hayot 3,8-3,5 mlrd yil muqaddam paydo bo‘lgan bo‘lsa-da, ular o‘ta oddiy organizmlardan tashkil topganligi uchun geografik qobiqning rivojlanishiga sezilarli ta’sir etmagan. Biogen bosqich — 570 mln yil muqaddam boshlangan. Bu davrda organizmlar taraqqiy etgan. Natijada, biosfera shakllangan va geografik qobiqning mukammal tizimga ega bo‘lishiga kuchli ta’sir ko‘rsatgan. Antropogen bosqich inson paydo bo‘lgandan (2 mln yil avval) hozirgi kunga qadar o‘tgan davrni qamrab oladi. Ayni paytda geografik qobiqning rivojlanishiga insonning xo‘jalik faoliyati (texnika inqilobi, kosmik asr) sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatmoqda. Bular tabiatni muhofaza qilish, ekologik, demografik muammolarni keltirib chiqardi. Shulardan biri o‘lkamizdagi Orolbo‘yi ekologik muammosidir. Geografik qobiqning umumiy qonuniyatlari. Geografik qobiq rivojlanishi va tabiat komplekslarining tabaqalanishida ham o‘ziga xos qonuniyatlar mavjud. Ular Yerning umumiy geografik qonuniyatlari deb ataladi. Bu qonuniyatlarni bilish insonga tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, atrof-muhitni muhofaza qilish va unga zarar yetkazmaslik, ekologik muvozanatni buzmaslik choralarini ko‘rish imkonini beradi. Bir butunlik, modda va energiyaning tabiatda aylanib yurishi, davriy yoki ritmik hodisalar, geografik zonallik va balandlik mintaqalanishi (hududiylik) geografik qobiqning umumiy qonuniyatlaridir. Bular geografik qobiqning rivojlanish qonuniyatlarini namoyon qiladi. Geografik qobiqning bir butunligi. Geografik qobiqda hech bir tabiat komponenti alohida rivojlanmaydi. Ular doimo birbirlari bilan bog‘langan va o‘zaro ta’sir etib turadi. Agar birorta tabiat komponenti o‘zgarishga uchrasa, boshqa tabiat komponenti ham albatta o‘zgaradi. Masalan, oddiygina biror daraxtzorning kesilishi oqibatida quyidagi o‘zgarishlar sodir bo‘ladi: yerosti suvlari sathi pasayadi, u yerda yashovchi hayvonot olami boshqa joyga ko‘chadi. Shuningdek, shamol ta’siri kuchayib, tuproq yemirilishiga olib keladi. Shu atrofdagi ob-havoda o‘zgarish ro‘y beradi. Kechalari salqinroq, kunduzi issiqroq bo‘ladi. Bundan tashqari, geografik qobiqning tarkibiy qismlari atmosfera, gidrosfera, biosfera va litosfera doimo bir-biri bilan aloqada, bir-biriga o‘tib turadi. Masalan, havo tarkibidagi suv bug‘lari gidrosfera, chang zarralari litosfera, qushlar, hasharotlar biosfera elementlaridir. Suvdagi organizmlar biosfera elementi bo‘lsa, undagi qum zarralari va turli qattiq jinslar, loyqa litosfera elementidir. Geografik qobiqda modda va energiya almashinuvi. Geografik qobiqning to‘rtta tarkibiy qismida, ya’ni atmosfera, gidrosfera, litosfera va biosferalarda modda va energiya almashinuvi ikkita — gorizontal va vertikal yo‘nalishda kuzatiladi. Atmosfera va Dunyo okeanidagi suvning harakatida va litosferadagi vulqonlar harakatida moddalarning ham gorizontal, ham vertikal almashinuvi bo‘ladi. Geografik qobiqdagi modda va energiyaning almashinuviga Yerning ichki energiyasi, Quyosh energiyasi hamda gravitatsiya kuchi ta’sir etadi. Geografik qobiqda modda va energiya to‘xtovsiz almashinib turadi. Bu jarayon murakkab bo‘lib, unda sifat o‘zgarishlari sodir bo‘ladi. Geografik qobiqda ritmik (davriy)lik. Tabiatda vaqt o‘tishi bilan bir xil hodisalarning takrorlanib turishi ritmiklik deb ataladi. Ritmiklik ikkiga bo‘linadi: sutkalik va yillik (fasliy). Yerning o‘z o‘qi atrofida aylanishi sutkalik, Quyosh atrofida to‘liq bir marta aylanishi yillik yoki fasliy ritmlarga sabab bo‘ladi. Sutkalik ritmiklikka kun bilan tun almashishi misol bo‘ladi. Natijada, sutka davomida harorat va namlik o‘zgarib turadi. Hayvonot olami hayotida ham ritmiklik aks etadi. Masalan, ayrim hayvonlar kunduzi faol bo‘lib, kechasi dam olsa, boshqalari, aksincha, tunda juda faol bo‘ladi. Tog‘lardagi qor va muzliklar kunduzi ko‘proq eriydi. Shuning uchun daryolar tushdan keyin sersuvroq bo‘ladi. Fasliy ritmiklikka Yerda yil fasllarining almashinishi misol bo‘ladi. Tabiatda ko‘p yillik ritmikliklar ham mavjud. Bularga Quyoshdagi jarayonlar va Yer ichki kuchlari ritmikligi sabab bo‘ladi. Geografik zonallik va balandlik mintaqalanishi. Quruqlikda ekvatordan qutbiy kengliklar tomon tabiat komplekslarining birin-ketin almashinishiga zonallik deb ataladi. Unga Yerning sharsimonligi oqibatida Yer yuziga Quyosh nurining bir tekisda tushmay ekvatordan qutblarga tomon kamayib borishi sabab bo‘ladi. Tog‘larda balandlik tomon tabiat komplekslarining almashinib kelishi balandlik mintaqalanishi deyiladi. 47 Okean yoki dengiz oqimlari - suv massalarining gorizontal harakati. Qoida tariqasida, ularning harakati qat'iy belgilangan yo'nalishda sodir bo'ladi va katta uzunlikda bo'lishi mumkin. Quyidagi joriy xaritada ular toʻliq koʻrsatilgan. Suv oqimlari katta hajmga ega: ular kengligi o'nlab, hatto yuzlab kilometrlarga etishi mumkin va katta chuqurlikka (yuzlab metr) ega. Okean va dengiz oqimlarining tezligi har xil - o'rtacha 1-3 ming m / soat. Biroq, yuqori tezlikda ishlaydiganlar ham bor. Ularning tezligi 9000 m/soatga yetishi mumkin. Oqimlar qayerdan keladi? Suv oqimlarining sabablari isitish yoki aksincha, sovutish tufayli suv haroratining keskin o'zgarishi bo'lishi mumkin. Ular, shuningdek, turli xil zichliklarga ta'sir qiladi, masalan, bir nechta oqimlar (dengiz va okeanik) to'qnashgan joyda, yog'ingarchilik, bug'lanish. Lekin, asosan, sovuq va issiq oqimlar harakati tufayli paydo bo'ladishamollar. Shuning uchun eng katta okean suvi oqimining yo'nalishi asosan sayyoramizning havo oqimlariga bog'liq. Shamollar tomonidan boshqariladigan oqimlar Doimiy esib turadigan shamollarga savdo shamollari misol bo'la oladi. Ular hayotlarini 30-kenglikdan boshlaydilar. Ushbu havo massalari tomonidan yaratilgan oqimlar savdo shamollari deb ataladi. Janubiy savdo shamoli va shimoliy shamol oqimini ajrating. Mo''tadil mintaqada bunday suv oqimlari g'arbiy shamollar ta'sirida hosil bo'ladi. Ular sayyoradagi eng katta oqimlardan birini tashkil qiladi. Shimoliy va janubiy yarimsharlarda suv oqimining ikki tsikli mavjud: siklonik va antisiklonik. Ularning shakllanishiga Yerning inertsiya kuchi ta'sir qiladi. Asosiy oqimlar Sayyoramizdagi eng katta issiq oqim bu Gulfstrimdir. Bu meridional aylanma oqim bo'lib, har soniyada 75 million tonna suv olib boradi. Gulfstrimning kengligi 70 dan 90 km gacha. Uning sharofati bilan Evropa qulay yumshoq iqlimga ega bo'ladi. Bundan kelib chiqadiki, sovuq va issiq oqimlar asosan sayyoradagi barcha tirik organizmlarning hayotiga ta'sir qiladi. Zonali, sovuq oqimlardan eng muhimi oqimdirG'arbiy shamollar. Janubiy yarimsharda, Antarktida qirg'og'idan unchalik uzoq bo'lmagan joyda, orollar yoki materik klasterlari mavjud emas. Sayyoraning katta maydoni butunlay suv bilan to'ldirilgan. Hind, Tinch okeani va Atlantika okeanlari bu erda bir oqimda birlashadi va alohida ulkan suv havzasiga birlashadi. Ba'zi olimlar uning mavjudligini tan olishadi va uni janubiy deb atashadi. Aynan shu erda eng katta suv oqimi G'arbiy shamollar oqimi hosil bo'ladi. U har soniyada Gulfstrimdan uch baravar kattaroq suv oqimini olib boradi. Kanar oqimi: issiqmi yoki sovuqmi? Oqimlar haroratini oʻzgartirishi mumkin. Misol uchun, oqim sovuq massalar bilan boshlanadi. Keyin u qiziydi va issiq bo'ladi. Bunday aylanma suv massasining variantlaridan biri Kanar oqimidir. U Atlantika okeanining shimoli-sharqidan boshlanadi. U Evropaning Pireney yarim oroli bo'ylab sovuq oqim bilan yo'n altirilgan. Afrikaning g'arbiy qirg'oqlari bo'ylab o'tib, issiq bo'ladi. Bu oqim uzoq vaqtdan beri navigatorlar tomonidan sayohat qilish uchun ishlatilgan. 48. Tabiiy geografik zonalar, quruqlikning tabiat zonalari — iqlim omillariga bogʻliq ravishda, asosan, issiqlik bilan namlik miqdori va nisbatiga qarab muayyan tartibda krnuniy almashinib boradigan geografik (landshaft) qobiqning yirik boʻlinmalari. Zonalar almashinuvi ekvatordan qutblarga va okeanlardan materik ichkarisiga tomon yuz beradi. Ular, odatda, kenglik boʻylab choʻzilgan boʻlib, aniq chegaralarga ega emas, astasekin bir-biriga oʻtib boradi. Yer yuzida roʻy beradigan hrdisalar Yerning ichki kuchlariga va Quyoshdan keladigan radiatsiya miqdoriga bogʻliq. Yer shar shaklida boʻlganligi uchun Quyoshning nur energiyasi bir tekisda taqsimlanmaydi. Bu omillar tabiiy sharoiti bir-biridan tubdan farq qiladigan Tabiiy geografik zonalarni vujudga keltiradi: Quyoshning nur energiyasi ekvatordan qutblarga tomon turli miqdorlarda tushganligidan tra, bugʻlanish, bulutlar, yogʻinlar, relyef va shamollar, nurash va tuproq hosil boʻlish jarayonlari suv va oʻsimliklar va boshqa zonalar hosil qilgan. Har bir zona uchun uni tashkil etgan tabiat komponentlari va jarayonlari (iqlim, gidrologik, geokimyoviy, geomorfologik, tuproq va oʻsimlik qoplami hamda hayvonot dunyosi)ning tipik xususiyatlariga xos. Koʻpgina Tabiiy geografik zonalariga uning eng yorqin indikatori — oʻsimlik tipiga qarab nom berilgan (oʻrmon zonasi, dasht zonasi, savanna zonasi va h.k.). Zonalar, oʻz navbatida, nisbatan tor boʻlimlar — tabiiy geografik kichik zonalarga ajratiladi, mas, dasht zonasida quruq va tipik dasht zonasi, moʻʼtadil mintaqa oʻrmonlari zonasida tayga, aralash va keng bargli oʻrmonlar zonasi farq qilinadi. Yer sharida tabiiy geografik mintakalar ajratilgan boʻlib, ularning har birining zonal sistemasi — tekisliklarda zona va kichik zonalar, togʻlarda balandlik mintakalari toʻplami mavjud. Shimoliy yarimsharda quyidagi zonalar bor: Arktika muz sahrolari, tundra, oʻrmon tundra, moʻʼtadil mintaqa oʻrmonlari, moʻʼtadil mintaqa oʻrmondashtlari, moʻʼtadil mintaqa chala choʻllari, moʻʼtadil mintaqa choʻllari, subtropik doim yashil oʻrmonlar va butazorlar, subtropik aralash mussonli oʻrmonlar, subtropik oʻrmondashtlar, subtropik dashtlar, subtropik chala choʻllar, subtropik choʻllar, sernam tropik oʻrmonlar, tropik siyrak oʻrmonlar, quruq oʻrmonlar va savannalar, tropik chala choʻllar, tropik choʻllar, subekvatorial mussonli aralash oʻrmonlar, ekvatorial oʻrmonlar (gileya) zonalari. Janubiy yarim sharda esa tundra zonasi, oʻrmon tundra zonasi, moʻʼtadil mintaqa choʻllari zonasi uchramaydi. T.g.z. paleogeografik rivojlanish jarayoni davomida sezilarli oʻzgarishlarga uchragan. Qurukdik va dengizlar maydonining, relyef, iqlim sharoitlari makroshaklining oʻzgarishi bilan baʼzi zonalar yoʻqolib ketdi yoki boshkalari bilan almashdi. Baʼzi zonalar chegarasiga inson faoliyatlari ham oʻz taʼsirini koʻrsatgan. Zona va kichik zonalarni shartli ajratishga tadqiqotchilar turlicha yondoshadilar. I.3.Mo’tadil iqlim mintaqasi va tabiat zonalari. (Tayga,Aralash va keng bargli o’rmonlar tabiat zonasi.) Mo'tadil mintaqa.G'arbda - dengiz iqlimi bo'lgan Tinch okeani, markazda - ikkita: Mo’tadil va mo'tadil kontinental iqlim va sharqda-musson i bo'lgan Atlantika. G'arbiy mintaqa issiq qish va salqin yoz bilan ajralib turadi. Bu materikdagi eng nam joy. Mo‘tadil iqlim mintaqasi katta maydonlarni egallaganligi uchun iqlimiy sharoiti turlicha, yog‘in miqdori sharqdan g‘arb tomonga kamayib boradi (1 500 — 1 000 mm). Bu mintaqaga ko‘proq dengiz iqlimi xos. Arktika sovuq havo massalarining ta’siri ham kuchli. Tayga. Mo‘tadil mintaqaning qoramtir igna bargli o‘rmonlaridan tashkil topgan murakkab tabiiy hududiy majmuadir.U Alyaska Kordilyerasining g‘arbi Tinch okean sohillaridan,Labrador yarim orolining sharqiy Atlantika okeani sohillarigacha bo‘lgan,maydonni va Nyufaundlend orolini egallagan.Kanada o‘rmonlarining 80,1 % maydo tayga tashkil etadi. Yillik radiatsiya balansi 20-30 kkal/sm2 ga teng. Taygada tuproqlarining hosil bo‘lish jarayoni sovuq iqlim, qorli qish, sern salqin yoz sharoitida kechadi. Bunday iqlim sharoitida o‘simlik qoldiqlari sekin chiriydi. Shuning uchun tuproq tarkibida chirindi moddalari k Tayganing tipik zonal tuprog‘i podzol (kulrang) tuproqlardir. Shimoliy Amerika taygasida baland bo‘yli igna bargli daraxtlarning endemik tur o‘sadi. Zonaning sharqiy qismida Kanada yeli, Amerika tilog‘ochi, qora va oq qarag‘ay, balzam pixtasi ko‘p uchraydi. Tayga o‘rmonlarining janubiy qismida balzam teragi, oq qog‘ozbop qayin, tog‘ terak kabi bargli daraxtlar aralash holda o‘sadi. Daraxtlarning tagida qizil va qora smorodina, malina, chernika va boshqa rezavor mevali butalar keng tarqalgan. Zonaning g‘arbiy Tinch okean sohilida bo‘yi 80-100 m ga yeta daraxtlar o‘sadi. Duglas pixtasi, sitxi yeli, qizil kedr baland bo‘yli daraxtlarning tipik vakillaridir.Tayga zonasi hayvonot olamiga juda boy yir hayvonlardan qora ayiq, Kanada silovsini,Amerika suvsari, bo‘ri va tulkilar o‘txo‘r hayvonlardan los, vaktiga kiyigi yashaydi. Milliy bog‘lard bizonlar saqlanadi. Qimmatbaho mo‘yna beruvchi hayvonlardan qunduz va ondatra bor 49 Sizga ma’lumki, o‘lkamizdagi baland tog‘larning tepalaridagi qorlar jazirama yoz oylarida ham erimaydi. O‘quvchilar dam olish uchun tog‘ yonbag‘irlaridagi so‘lim oromgohlarga boradilar. Xo‘sh, bularga sabab nima? Buning sababi tekislikdan tog‘lar ga tomon balandlik ortib borgani sari tabiiy sharoitning o‘zgarib borishidir. Ya’ni tog‘ yonbag‘irlarida yuqoriga ko‘tarilgan sayin havo haroratining pasayib borishi, namlikning ortib borishi, shunga bog‘liq holda o‘simliklarning turli-tuman bo‘lishi, tabiiy sharoitning so‘lim va xushmanzara, musaffo bo‘lib borishidir. Tabiiy sharoitning bunday o‘zgarib borishiga balandlik mintaqalanishi qonuniyati sabab bo‘ladi. Balandlik mintaqalanishi – tog‘larning etagidan suvayirg‘ich tomon tabiatning qonuniy o‘zgarib borishi. Balandlik mintaqalari tekisliklardagi tabiat zonalariga o‘xshash, lekin aynan o‘zi emas. Ularning shakllanishiga yuqoriga ko‘tarilgan sari havo harorati va bosimining pasayishi, quyosh radiatsiyasining kuchayishi, s uv bug‘lari kondensatsiyasi sharoitining o‘zgarishi sabab bo‘ladi. Yog‘inlar ma’lum balandlikkacha ko‘payib, so‘ng kamayadi. Shunga bog‘liq holda tuproqlar, o‘simlik va hayvonot olami, umuman, geotizimlar o‘zgarib boradi. Balandlikka ko‘tarilgan sari o‘simliklarning, tabiiy sharoitning o‘zgarib borishi haqidagi ma’lumotlar Zahiriddin Muhammad Boburning "Boburnoma” asarida Movarounnahr, Afg‘oniston tog‘larining ta’rif da kelti riladi. Lekin balandlik mintaqalanishi qonuniyatini ilk bor A.Gumboldt Alp va And tog‘larida o‘rganib, ilmiy asoslab bergan. Tekislikdagi tabiat zonalari ekvatordan qutblarga tomon birin-ketin almashinib borgani kabi balandlik mintaqalari ham tog‘larning etagidan suvayirg‘ich tomon almashinib boradi. Biroq tog‘larda balandlik mintaqalari ularga nisbatan tezroq aemashinadi, ayrim balandlik mintaqalarining o‘xshashi bo‘lgan tabiat zonalari tekisliklarda mavjud emas. Masalan, tog‘larda subalp va alp o‘tloqlari mintaqasi mavjud, tekisliklarda esa bunday tabiat zonasi yo‘q. Balandlik mintaqalarining soni va tuzilishi tog‘larning balandligiga, qaysi iqlim mintaqasida (shuningdek, iqlim o‘lkasida) joylashganiga, yo‘nalishiga, havo ma ssalariga nisbatan joylashishiga bog‘liq. Tog‘lar qanchalik baland bo‘lsa va quyi kengliklarda (ekvatorga yaqin) joylashgan bo‘lsa shunchalik ko‘p balandlik mintaqalari yuzaga keladi. Iqlim o‘lkalari ham balandlik mintaqalariga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Kontinental iqlim o‘lkasida joylashgan tog‘larda tog ‘ cho‘l va chalacho‘l min taqalari katta maydonni egallaydi. Qor chizig‘i dengiz iqlim mintaqasida joylashgan tog‘larga nisbatan 700–1000 m balandroqdan o‘tadi. Dengiz iqlim o‘lkasida joylashgan tog‘larda esa tog‘– o‘rmon mintaqasi keng tarqalgan, qor chizig‘i ancha pastdan o‘tadi. Balandlik mintaqalanishi tog‘larning relyef xususiyatlariga ham bog‘liq. Ayniqsa, yonbag‘irlar ekspozitsiyasi muhim ahamiyatga ega. janubiy va shimoliy, havo massalariga ro‘para va teskari yonbag‘irlarda, balandlik mintaqalari turlicha bo‘ladi. Masalan, O‘zbekistondagi tog‘larda janubiy yonbag‘irda adir (tog‘ quruq dasht) mintaqasi bo‘lsa, ayni shu balandlikdagi shimoliy yonbag‘irda esa tog‘ (tog‘–o‘rmon– dasht) balandlik mintaqasi shakllanganini ko‘rish mumkin.Yonbag‘ir ekspozitsiyasi – tog‘ va tepalik yonbag‘irlarining ufq tomonlariga, quyosh nurlari tushadigan tomonga nisbatan joylashuvi. Masalan, yonbag‘ir janubga qaragan bo‘lsajanubiyekspozitsiyabo‘ladi.Balandlik mintaqalanishi kenglik zonalligi (tabiat zonalari) bilan chambarchas bog‘li q. Balandlik mintaqasi tog‘ning etagi qaysi tabiat zonasida joylashgan bo‘lsa o‘sha tabiat zonasidan boshlanadi. Masalan, O‘zbekiston mo‘tadil mintaqa cho‘l tabiat zonasida joylashgani uchun tog‘larning aksariyatida birinchi balandlik mintaqasi cho‘l hisoblanadi. So‘ngra adir (tog‘ cho‘l-dasht va quruq dasht), tog‘ (tog‘o‘rmon), yaylov (tog‘-dasht va tog‘ o‘tloq dasht) va nihoyat glyatsial-nival (muz- qor, sovuq) balandlik min taqalari almashinib keladi.O‘zbekiston tog‘larida o‘simliklarning balandlik mintaqalanishini K.Z.Zokirov o‘rganib, to‘rtta balandlik mintaqasini ajratgan va mahalliy atamalardan foydalanib quyidagicha nomlaydi: cho‘l, adir, tog‘, yaylov. Cho‘l balandlik mintaqasi Respublikamizning mutlaq balandligi 400-500 m gacha bo‘lgan hududlarini o‘z ichiga oladi. Adir balandlik mintaqasi dengiz sathidan 400–500 m dan 1000–1200 m gacha, respublika janubida janubiy ekspozitsiyada 1600 m gacha bo‘lgan tog‘ oldi hududlarini o‘z ichiga oladi. Tog‘ balandlik mintaqasi tog‘larning 1000–1200 m, ayrim joylarda 1600 m dan 2700–2800 m gacha bo‘lgan balandliklarini, yaylov balandlik mintaqasi esa 2700–2800 m dan boshlanib, doimiy qor va muzlargacha, ya’ni qor chizig‘igacha davom etadi. K.Z.Zokirov doimiy qor va muzliklarni alohida mintaqa sifatida ajratmaydi. Sababi, u yerlarda o‘simliklar o‘smaydi. O‘simliklar tarqalishi qor chizig‘i bilan chegaralanadi. Shuning uchun qor chizig‘idan baland yerlarni glyatsialnival zonasiga birlashtiradi. Bu mintaqa Piskom daryo havzasida 3600 m, Qashqadaryo havzasida 3820 m, To‘polongdaryo havzasida 3860 m, Sangardak havzasida 3850 m balandlikdan boshlanadi. Qor chizig‘i – tog‘lardagi shunday chegaraki, undan balandda qor yil bo‘yi erimay turadi. Qor chizig‘ining balandligi joyning geograf k o‘rni- ga, iqlimi, yog‘in miqdori, yonbag‘ir ekspozitsiyasiga bog‘liq. Qanchalik havo harorati past va yog‘inlar ko‘p bo‘lsa, shunchalik qor chizig‘i pastda joylashadi. Qutbiy kengliklarda u dengiz sathidan o‘tadi. Qutbiy kengliklardan tropiklargacha qor chizig‘ining balandligi ko‘tarilib boradi. Frans-Iosif Yerida 50– 100 m, Shpitsbergen arxipelagida 400– 450 m, Kavkazda 2700–3800 m balandlikdan o‘tadi. Uning eng baland joylashishi tropiklarga to‘g‘ri kelib 5800–6000 m balandlikdan o‘tadi. 50. Dunyo okeani. Olimlarning fikricha, „okean" atamasi yunoncha „qirg‘oqsiz dengiz", „Yerni aylanib oquvchi buyuk daryo", degan ma’nolarni anglatadi. „Dunyo okeani" atamasini rus olimi Y.M.Shokalskiy 1917-yilda fanga kiritdi. Yer sharining uzluksiz suvli qobig‘i Dunyo okeani deb ataladi. Dunyo okeani Yer sharining 361 mln kv.km maydonini egallaydi. Suv Yer yuzasining Shimoliy yarimsharda 61 % ini, Janubiy yarimsharda 81 % ini qoplagan. Yer Shimoliy, Janubiy, G‘arbiy va Sharqiy yarimsharlarga ajratilishidan tashqari, yana okeanlar yarimshari va materiklar yarimshariga ham bo‘linadi. Okeanlar yarimsharida Yer yuzining 90,5 % qismini suv qoplagan. Dunyo okeanining o‘rganilish tarixi. Buyuk geografik kashfiyotlar davri (XV asrning ikkinchi yarmi — XVII asrning birinchi yarmi)dan boshlanadi. Bu davrda X.Kolumb, J.Kabot, Vasko da Gama, A.Vespuchchi, F.Magellan, F.Dreyk, V.Yanszon, A.Tasman va boshqalar Dunyo okeanida suzishib, muhim kashfiyotlar qilishgan. Shu bilan birga, oqimlar, materik va orollar, quruqlik qirg‘oqlari, suv ning sho‘rligi, harorati, hayvonot olami to‘g‘risida qimmatli ma’lumotlar to‘pladilar. XVII-XIX asrlarda okeanni tadqiq etish ilmiy yondashuv asosida olib borildi. Jumladan, J.Kuk, I.F.Kruzenshtern va Y.V.Lisyanskiy, F.F.Bellinsgauzen va M.P.Lazarev, S.O.Makarov, „Chellenjer" kemasi a’zolari Dunyo okeani geografiyasi uchun eng zarur ma’lumotlar to‘pladi. Masalan, „Chellenjer" ekspeditsiyasi natijalari okeanografiya faniga asos soldi. XX asrdan boshlab maxsus dengiz tashkilotlari tuzilib, Dunyo okeanini xalqaro hamkorlik asosida o‘rganish ishlari tashkil etildi. 1920-yildan keyin okean suvlari chuqurlik bo‘yicha o‘rganila boshlandi. 1960-yilda fransuz Jan Pikar Mariana cho‘kmasini zabt etdi. Endilikda kemalar zamonaviy asbob-uskunalar bilan jihozlandi, kosmik kemalardan olingan tasvirlar tahlil qilinmoqda. Dunyo okeanining qismlari dengiz, qo‘ltiq, bo‘g‘izlardan iborat. Okeanlar bir-biridan geografik o‘rni, geologik tuzilishi, biologik xususiyatlari bilan farq qiladigan bir butun tabiat komplekslaridir. Dengizlar — okeanning bir qismi bo‘lib, ular Dunyo okeanidan quruqlik yoki orollar, yarimorollar va suvosti relyefining ko‘tarilgan joylari bilan ajralib turadi. O‘zining geografik o‘rni va havzalarining xususiyatiga qarab 3 turga bo‘linadi: 1) materiklar orasidagi dengizlar; 2) materik ichkarisidagi dengizlar; 3) chekka dengizlar. Okeanning (dengiz yoki ko‘lning) quruqlik ichkarisiga kirib turgan qismi qo‘ltiq deb ataladi. Bengaliya, Meksika, Gudzon, Katta Avstraliya, Alyaska kabi qo‘ltiqlar eng katta qo‘ltiqlardir. Okeanlarni (dengiz yoki ko‘llarni) bir-biri bilan qo‘shib turadigan kambar suv bo‘g‘iz deyiladi. Bularga Dreyk, Mozambik, Gibraltar, La-Mansh va boshqalar misol bo‘ladi. Dunyo okeanini birinchi bo‘lib niderlandiyalik olim B.Varenius 1650-yilda beshta okeanga ajratgan (Tinch, Atlantika, Hind, Shimoliy va Janubiy Muz okeanlari). Keyinchalik, tadqiqotchilar uni uchta (Tinch, Atlantika, Hind), to‘rtta (Tinch, Atlantika, Hind, Shimoliy Muz) okeanlarga ajratishgan. Hozirgi paytda beshinchi — Janubiy Muz okeanini ham ajratish haqida fikrlar bor. Dunyo okeanida jami 67 ta, quruqlikda esa 2 ta (Kaspiy va Orol) dengiz ajratilgan. 51. Dengiz sathi – bu Jahon okeanining erkin yuzasining holati boʻlib, u qandaydir anʼanaviy mos yozuvlar nuqtasiga nisbatan osmon sferasi orqali oʻlchanadi. Bu joy tortishish qonuni, Yerning aylanish momenti, harorat, suv toshqini va boshqa omillar bilan belgilanadi. Dengiz sathining „tezkor“, toʻlqinli, oʻrtacha kunlik, oʻrtacha oylik, oʻrtacha yillik va oʻrtacha uzoq muddatli dengiz sathi mavjud. Shamol toʻlqinlari, suv toshqini, dengiz sathining isishi va sovishi, atmosfera bosimining oʻzgarishi, yogʻingarchilik va bugʻlanish, daryo va muzlik oqimining taʼsiri ostida dengiz sathi doimiy ravishda oʻzgarib turadi. Uzoq muddatli oʻrtacha dengiz sathi bu dengiz yuzasi tebranishlariga bogʻliq emas. Oʻrtacha uzoq muddatli dengiz sathining holati tortishishning taqsimlanishi va gidrometeorologik xususiyatlarning fazoviy notekisligi (suv zichligi, atmosfera bosimi va boshqalar) bilan belgilanadi. Har bir nuqtada doimiy oʻrtacha uzoq muddatli dengiz sathi mutlaq balandliklar oʻlchanadigan boshlangʻich daraja sifatida qabul qilinadi. Toʻlqinlar past boʻlgan dengizlarning chuqurligini oʻlchash uchun bu daraja nol chuqurlik sifatida qabul qilinadi – chuqurlik yuk tashish talablariga muvofiq oʻlchanadigan suv sathi belgisi. Rossiyada va sobiq SSSRning koʻpgina boshqa mamlakatlarida, shuningdek, Polshada yer yuzidagi nuqtalarning mutlaq balandliklari Kronshtadtdagi nol oʻlchovdan aniqlangan Boltiq dengizining oʻrtacha uzoq muddatli darajasidan oʻlchanadi[1]. Gʻarbiy Yevropa mamlakatlaridagi chuqurliklar va balandliklar Amsterdam oʻlchagichi (Oʻrta yer dengizi sathi Marsel oʻlchagich yordamida oʻlchanadi)[2] yordamida hisoblanadi. AQSh va Kanada uchun boshlanish nuqtasi Kanadaning Rimouski shahrida, XXR uchun esa Qingdao shahrida joylashgan[3]. Toʻlqin oʻlchagich dengiz sathining oʻzgarishini oʻlchash va qayd etish uchun ishlatiladi. Global ob-havoning oʻzgarishiga taʼsir qiluvchi koʻplab omillar mavjud boʻlganligi sababli (masalan, global isish), yaqin kelajakda dengiz sathining oʻzgarishini bashorat qilish va taxmin qilish unchalik aniq emas. Dengiz sathi balandligi (DSB) – okean yuzasining balandligi (yoki topografiyasi yoki relyefi). Kun davomida u Yerga taʼsir qiluvchi Oy va Quyoshning toʻlqin kuchlarining taʼsiriga eng sezgir. Katta vaqt miqyosida DSBga okean sirkulyatsiyasi taʼsir qiladi. Odatda, okean sirkulyatsiyasi topografiyaning oʻrtacha darajadan maksimal ±1 m[4] ga ogʻishiga olib keladi. DSBdagi eng sekin oʻzgarishlar Yerning tortishish maydonidagi (geoid) qitʼalarning qayta taqsimlanishi, dengiz togʻlarining shakllanishi va boshqalar natijasida sodir boʻladi. Yerning tortishish maydoni oʻnlab yillar va asrlar davomida nisbatan barqaror boʻlganligi sababli, okean aylanishi kuzatilgan DSB oʻzgaruvchanligida katta rol oʻynaydi. Issiqlik taqsimotidagi mavsumiy oʻzgarishlar va shamolni majburlash okean aylanishiga taʼsir qiladi, bu esa oʻz navbatida DSBga taʼsir qiladi. DSB oʻzgarishlarini sunʼiy yoʻldosh altimetri (masalan, TOPEX/Poseidon, Jeyson 1 sunʼiy yoʻldoshlari) yordamida oʻlchash mumkin va ular, masalan, dengiz sathining koʻtarilishi, issiqlik miqdori va geostrofik oqimlarni hisoblash, okean girdoblarini aniqlash va oʻrganish uchun ishlatiladi. 52. Fennoskandiya (fin, shved va norveg: Fennoskandiya; ruscha: Dennoskandiya, romanlashtirilgan:Fennoskandiya), yoki Fennoskandiya yarim oroli, geografik yarim Orol yilda Evropa tarkibiga Skandinaviya va kola yarim orollari, materik Finlyandiya va Kareliya kiradi.[1] ma'muriy jihatdan bu taxminan Finlyandiya, Norvegiya va Shvetsiyaning asosiy hududlarini qamrab oladi, [2] shuningdek Murmansk viloyati, Kareliya Respublikasining katta qismi va Shimoliy qismlari Leningrad viloyati Rossiyada. Uning nomi lotincha fennia (Finlyandiya) va Skandiya (Skandinaviya) so'zlaridan kelib chiqqan.[3] bu atama birinchi marta fin geologi Vilgelm Ramsay tomonidan 1898 yilda ishlatilgan.[4] Geologik jihatdan bu hudud alohida, chunki uning asosi arxey granit va gneys Evropaning qo'shni hududlaridan farqli o'laroq, juda oz ohaktosh bilan. Shunga o'xshash atama Fenno-Skandinaviya ba'zan uchun ishlatiladi Fennoskandiya. Ikkala atama ham ba'zan ingliz tilida Finlyandiyaning Shvetsiya, Norvegiya va Daniya bilan madaniy yoki siyosiy guruhiga murojaat qilish uchun ishlatiladi (ikkinchi mamlakat madaniy va siyosiy jihatdan chambarchas bog'liq, ammo uning bir qismi emas).[5][6] Fennoskandiya (fin. Fennoskandia, shved. Fennoskandien, norv. Fennoskandia) Yevropaning shimoli-g'arbidagi fizik-geografik mamlakat bo'lib, umumiy maydoni taxminan 1,88 mln km2 (shu jumladan dengiz maydoni; quruqlik maydoni 1,5 mln km2 dan ortiq). 1898 yilda Norvegiya, Shvetsiya, Finlyandiya va Rossiyaning sobiq Olonetska va Arxangel guberniyalarining g'arbiy qismi tarkibida fin geologi Vilgelm Ramsay tomonidan ajratib olingan. Skandinaviya va fin- xalqlarining tarixiy joylashuvi bo'yicha nomlangan. Yevropaning boshqa fizik-geografik mamlakatlaridan oq, Barents, Norvegiya, Shimoliy va Boltiq dengizlari bilan ajralib turadi. Rossiya hududida Sharqiy Yevropa tekisligi bilan quruqlik chegarasi mavjud. Rossiya Fennoskandiyasiga Kareliya va Murmansk viloyatlari, Arxangel viloyatidagi Onega va Ken daryolarining chap qirg'og'i, andom tepaligining Shimoliy qismi, Leningrad viloyatidagi Svir va Neva daryolarining o'ng qirg'og'i, shuningdek, ushbu hududlarga tutash dengizlar kiradi. Rossiyaning Fennoskandiya umumiy maydoni 400 ming km2 ni tashkil qiladi, aholisi 4,5 millionga yaqin kishi, shu jumladan Sankt — Peterburgning o'ng qirg'oq qismi. Fennoskandiyaning deyarli butun hududi Boltiq qalqonining prekambriyen kristalli shakllanishlari, qolgan qismi esa Sharqiy Evropa platformasining paleozoy cho'kindi jinslari tomonidan tashkil etilgan. Relyefda o'rta balandlikdagi balandliklar (balandligi 2469 m gacha — Gallhepiggen tog'i) va platolar, shimoli-Sharqda — balandligi 1200 m gacha bo'lgan Xibina tog ' tizmasi, Boltiq dengiziga tutash hududlarda — Evropaning eng katta ko'llari bo'lgan keng tekisliklar: Ladoga, Onega, Venern va boshqalar. Muzlik muzlik relyef shakllari — dengiz tizmalari, qirg'oq va Fyord turlarining keng tarqalishini aniqladi. Fennoskandiyaning aksariyat qismida iqlim mo " tadil bo'lib, yozi salqin va yog'ingarchilik miqdori bug'lanishdan oshib ketadi, bu ko'llar, botqoqlar va daryolarning ko'pligini belgilaydi. Asosiy qismi tayga qarag'ay va archa o'rmonlari bilan qoplangan. Fennoskandiya hududida temir rudalari Kostomuksh, Kirun va Kirkeneskoye, mis — nikel rudalari Pechenganikel, apatitlar, xromitlar va boshqa foydali qazilmalarning yirik konlari mavjud. Adabiyotda Fennoskandiyaning Shimoliy qismi ba'zan Shimoliy Kalot deb ataladi; turli mualliflar ushbu mintaqa hududini turlicha belgilaydilar; odatda Shimoliy Kalottga Shimoliy qutb aylanasidan shimoliyda joylashgan Fennoskandiyaning bir qismi kiradi. 53. Asosiy xususiyatlari. Yer yuzasidagi eng katta, eng baland supermaterik (8 848 m), Shimoliy yarimsharning „sovuqlik qutbi“ mavjud, eng yirik yarimoroli, eng chuqur g‘ori, eng chuqur va eng katta ko‘li bor, eng uzun lianalar ham shu yerda (300 m) o‘sadi, Shimoliy yarimsharning barcha iqlim mintaqalari va tabiat zonalari shakllangan, eng katta deltasi bor, Yer sharidagi „sakkiz minglik“ 14 ta cho‘qqining barchasi shu materikda joylashgan, doimiy muzloq yerlar maydoniga ko‘ra birinchi o‘rinda, berk havzalar maydoniga ko‘ra yetakchi, qor chizig‘i eng balanddan o‘tgan joy „balandlik qutbi“ (6 400 m, Markaziy Tibet) shu yerda. Geografik o‘rni. Yevrosiyo materigi Shimoliy yarimsharda to‘liq joylashgan (Malayya arxiðelagining ayrim orollari ekvatordan janubda). Quruqlik maydonining deyarli 36,5 % ini egallaydi. Bu materik Yevropa (maydoni 10 mln kv km) va Osiyo (maydoni 44 mln kv km) qit’alaridan tashkil topgan. Yevropa atamasi qadimgi finikiyaliklarning (assiriya) Yerep — g‘arb va Osiyo atamasi Osu esa sharq so‘zlaridan kelib chiqqan. Yevrosiyo materigi sharqda Bering bo‘g‘izi orqali Shimoliy Amerikadan ajralsa, g‘arbda Gibraltar bo‘g‘izi uni Afrikadan ajratib turadi. Yevrosiyoning Atlantika va Tinch okean qirg‘oqlari kuchli parchalangan. Materikning atrofida minglab orol va ko‘plabyarimorollar joylashgan. O‘rganilish tarixi. Yevrosiyo eng qadimgi sivilizatsiya markazi hisoblanadi. Dastlabki geografik xaritalar, globuslar ham shu hududda kashf etilgan. Eratosfen va Ptolemey tuzgan xaritalarda Yevrosiyo va Shimoliy Afrika aks ettirilgan. Materik to‘g‘risidagi dastlabki geografik ma’lumotlar qadimgi faylasuf, tabiatshunos allomalardan Gerodot (er. av. 485 — 425yillar), Geraklit (er. av. IV asr), Strabon, Aflotun, Ptolemey va boshqalarning asarlarida berilgan. Yevrosiyoning ichki o‘lkalari tabiatini o‘rganishda o‘rtaosiyolik geograf olimlarning xizmatlari juda katta. O‘rta Osiyo va arab geografiyasiga asos solgan Muhammad ibn Muso alXorazmiyning (783 — 850y.) xizmatini alohida ta’kidlash lozim. Xorazmiy ilmiy faoliyati davomida tabiiy fanlarni rivojlantirishga, tabiatni o‘rganishga alohida e’tibor bergan. Uning boshchiligida 70 ga yaqin olimlar „Jahon xaritalari“ni tuzishgan. Bu xaritalar asosida Xorazmiy „Kitob surat alarz“ (Yerning surati) kitobini yozgan. Abu Rayhon Beruniy (973 — 1048y.) Hindistonda yashagan davrida o‘lkaning daryolari, tog‘lari, o‘simlik va hayvonot olamini batafsil o‘rganib, „Hindiston“ asarini yaratdi. U Amudaryo misolida „daryolar keltirayotgan tog‘ jinslarining massasi (katta-kichikligi) suv oqimining tezligiga to‘g‘ri proporsional“ ekanligini aniqladi. Bu, keyinchalik, Beruniy qonuni deb aytiladigan bo‘ldi. Beruniy Qoraqum va Qizilqum hududlarining paydo bo‘lishini, materiklarning siljish g‘oyasini birinchilardan bo‘lib aytgan. Beruniy 1010 — 1017yillarda Xorazmda olimlarni birlashtirib, „Fanlar akademiyasi“ („Ma’mun akademiyasi“) ni barpo etdi. Olimlar orasida Ibn Sino ham bo‘lgan. Zahiriddin Bobur O‘rta Osiyo, Eron, Afg‘oniston, Hindiston hududining aholisi, xo‘jaligi haqida qimmatli ma’lumotlar yozib qoldirgan. Ayniqsa, uning „Boburnoma“ asaridagi geografik ma’lumotlari ibratli va diqqatga sazovordir. Umuman, o‘rtaosiyolik olimlar dunyo geografiya tarixiga, kishilik madaniyatiga ulug‘ hissa qo‘shgan xalq vakillaridir. Ularning ilmiy merosi haqida H. Hasanov „Sayyoh olimlar“ asarida (1981y.) zavq-shavq bilan yozadi. XVIII — XIX asrlarda tashkil etilgan sayohat va ilmiy ekspeditsiyalar paytida Yevrosiyoni ilmiy jihatdan o‘rganish ishlari olib borildi. Olimlar Yevrosiyoning turli qismlarini atroflicha o‘rgandilar. XX asrdagi olib borilgan ilmiy ishlar avvalgi tasavvurlarni kengaytirdi va yangi ma’lumotlar bilan boyitdi. 55. Geologik jihatdan Yevrosiyo qadimgi mustahkam platformalardan va ularni tutashtiruvchi turli yoshdagi burmali mintaqalardan tashkil topgan. Qadimgi Lavraziya materigining parchalanishidan Yevrosiyo va Shimoliy Amerika ajralgan (65 mln yil muqaddam). Hozirgi paytda Yevrosiyo materigida ikkita faol geosinklinal mintaqa bor: Alp-Himolay va Tinch okean „olovli halqasi". Bu mintaqalarda harakatdagi vulqonlar, dahshatli zilzilalar tez-tez bo‘lib turadi. Bu mintaqa tog‘lari yosh, burmali, palaxsali tog‘lar bo‘lib, ba’zi joylarda zanjirli tizimlarni (Alp-Himolay), boshqa joyda tog‘ tugunlarini (masalan, Pomir, Tibet) hosil qiladi. Alp-Himolay geosinklinal mintaqasining O‘rta dengiz qismida Etna, Stromboli, Vezuviy kabi harakatdagi vulqonlar, bizning o‘lkamiz — O‘rta va Janubi-Sharqiy Osiyoda halokatli zilzilalar (Ashxobod 1948, Toshkent - 1966, Hindukush - 2002, Eron - 2003, Indoneziya - 2004, 2009, Xitoy - 2009 va b.) bor. Bular Yer po‘stining faolligidan dalolat beradi. Qazilma boyliklari. Yevrosiyo foydali qazilmalarga boy. Rudali foydali qazilmalar magmatik va metamorfik tog‘ jinslari tarkibida ko‘p uchraydi. Shimoli-sharqiy Xitoy, Skandinaviya va Hindiston yarimorolidagi temir rudalari magmatik tog‘ jinslaridan qazib olinadi. Sharqiy Yevropa platformasidagi Kursk magnit anomaliyasi temir ruda koni metamorfik tog‘ jinslarida hosil bo‘lgan. Oltin, mis, volfram, uran, qalay, simob va boshqa rangli metallar hamda qimmatbaho toshlarning hosil bo‘lishi magmatik tog‘ jinslarida ko‘p uchraydi. Pireney yarimorolida, Sibirda, O‘rta Osiyoda, Koreya yarimorolida oltin konlari, Markaziy Yoqutiston, Hindiston yarimorolida olmos konlari ko‘p. Uralda, Hindiston yarimorolida, Shri-Lanka orolida turli xil qimmatbaho zangori sapfir (ko‘k yoqut), qizil yoqut konlari bor. Cho‘kindi jinslar qatlamlarida, asosan, neft, gaz, tosh va qo‘ng‘ir ko‘mir konlari tarkib topgan. Yevrosiyo neft va gaz konlarining boyligi jihatidan boshqa materiklardan oldingi o‘rinni egallaydi. Relyefi. Asosiy relyef shakllariga tog‘ va tekisliklar tegishli. Tog‘lar materik maydonining 50% qismini egallaydi. Ular geosinklinal mintaqalarda va litosfera plitalarining o‘zaro to‘qnashgan zonalarida tarkib topgan. Ural, Dekan, Qozog‘iston yassi tog‘ligi eng keksa qadimgi tog‘lardir. Yoshargan tog‘larga Tyanshan, Oltoy, eng yosh tog‘larga Alp, Karpat, Kavkaz, Pomir, Hindukush, Kopetdog‘ va boshqalar tegishli. Vulqonli tog‘lar Kamchatka yarimorolida, Kuril, Sitsiliya va Islandiya orollarida, Apennin yarimorolidagi tog‘larda, Karpat va Kavkaz tog‘larining ayrim qismlarida tarqalgan. Harakatdagi eng baland vulqoni Kamchatka yarimorolidagi Klyuchi Sopkasidir — 4 750 m. Yer yuzasining eng baland nuqtasi Himolay tizmasidagi Jomolungma (Everest) bo‘lib, uning mutlaq balandligi 8 848 m. Yer shari quruqligining eng past nuqtasi ham Yevrosiyoda joylashgan O‘lik dengizdir (–405 m). Tekisliklar keksa va yosh platformalar ustida tarkib topgan. Sharqiy Yevropa, Sharqiy Sibir, Hindiston, Buyuk Xitoy, Arabiston yarimorolidagi tekisliklarning zamini eng keksa platformalar hisoblanadi. G‘arbiy Sibir, Hind-Gang va Turon pasttekisliklari zamini esa yosh bo‘lib, ular cho‘kindi jinslar bilan qoplangan. Tektonik tuzilishi va relyefining asosiy xususiyatlari. Yevrosiyo materigi tarkib topishining murakkab tarixi tabiatning barcha komponentlarida aks etgan. Lekin u yer yuzasining tuzilishi xususiyatlarida ayniqsa yaqqol namoyon bo`lgan. Yevrosiyoning yer yuzasi murakkabliligi, xilma-xilligi va Yer sharining boshqa xech yerida takrorlanmasligi bilan ajralib turadi. Yevrosiyo uchun Yer sharida ma`lum bo`lgan tektonik strukturalarning barcha tipi va barcha xil relyef tipining tarqalganligi xarakterlidir. Yevropa platformasi Skandinaviya yarim orolining sharqiy qismi bilan Finlandiyada joylashgan Baltika qalqonidan hamda asosiy qismi Rossiyada joylashgan plitaning g`arbiy chekkasidan tashkil topgan. Relyefda unga Shvetsiya bilan Finlandiyaning zamini qattiq tekisliklari va yassi tog`liklari, shuningdek Yutlandiya va Daniya yarimorollari, Polsha, GDR, GFR ning shimoliy qismlari hamda Gollandiyaning deyarli hamma qismini o`z ichiga oluvchi O`rta Yevropa qatlamli tekisligi to`g`ri keladi. Bu barcha rayonlar maksimal muzlanish, qisman esa so`nggi muzlanish chegarasi ichida joylashgan bo`lib, bu xol uning relyefida aks etgan. Baltika kristalli qalqonining qattiq zaminli tekisligi muzlanish markazida joylashgan bo`lib, neogen-antropogendi intensiv ravishda parchalanib ketgan, u muzlik eroziyasi-ekzaratsiyasi relyefi shakllarining ustun turishi bilan xarakterlanadi. Xitoy platformasi doirasida tokembriy fundamentida burmali palaxsani va palaxsali tog`lar ham tarqalgan bo`lib, ular qadimgi fundamentning botiqlarida joylashgan past akumulyativ tekisliklar yoki platolar bilan almashinib turadi. Epiplatformadagi o`rtacha balandlikdagi tog` massivlariga Shandun yarim oroli yoki Shimoliy Koreyadagi tog`lar, past akumulyativ tekislikka - Markaziy Manchjuriya yoki Shimoliy Xitoy tekisliklari: baland platoga - Ordos misol bo`la oladi. Qashqar soyligining (botig`ining) asosida chuqur cho`kkan Tarim massivi yotadi. Yevrosiyo materigining katta-katta maydonlari paleozoy erasida hosil bo`lgan burmali tog`lardan iborat bo`lib, ular strukturalarining nixoyatda xilma-xilligi hamda mezo-kaynozoydagi rivojlanish tafovutlari bilan ajralib turadi. Markaziy hamda Sharqiy Osiyoda ham tog` relyefi va tekislik relyefi tarqalgan. Yevrosiyoning janubiy va janubi-sharqiy qismlari tektonik strukturasi jixatidan mezo-kaynozoy burmali tog`lari zonasi kiradi. Xindixitoyning katta qismi (Malakka yarim oroli ham shunga kiradi), Tibet tog`larining janubiy chekkasi va Qoraqum-mezozoy burmalanishida paydo bo`lgan tog`lardan iborat bo`lib, neogen-antropogen davrida aktiv neotektonik xarakatlar ta`sirida bo`lgan. Bu tog`lar Yer sharidagi eng ulkan tog`li o`lka-Baland Osiyo sistemasiga kiradi. 4. Iqlimi - Yevrosiyo iqlimida bu materik maydonining juda kattaligi bilan bog`liq xususiyatlar yaqqol aks etgan. Materik asosiy qismining ekvator bilan Shimoliy kutbiy doira oralig`ida joylashganligi, sharqiy va markaziy qismlarning yaxlit ekanligi, g`arbiy va janubiy qismlarining esa parchalanganligi, okean xavzalarining ta`siri, orografisining murakkabligi Yevrosiyo iqlim sharoitining nixoyatda xilma-xilligiga olib kelgan. 56. Yevrosiyoning iqlimi boshqa materiklar iqlimiga qaraganda ancha xilma-xil. Materik iqlimining xususiyatlari, avvalo, Yevrosiyo hududining shimoldan janubga va g‘arbdan sharqqa qarab juda katta masofaga cho‘zilganligiga bog‘liq bo‘lsa, ikkinchidan, okeanlardan keladigan havo massalariga va relyefiga bog‘liq. Geografik kenglikning iqlimga ta’siri. Quruqlikning shimoldan janubga qarab uzoq masofaga cho‘zilganligi issiqlikning taqsimlanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Yevrosiyoda iyul oyining o‘rtacha harorati ancha yuqori. Uning shimolida bu harorat +12 °C ga va janubida +28 °C ga teng. Arabiston yarimorolida esa +32 °C ni tashkil etadi. Qish materikning g‘arbida iliq, lekin shimoli-sharqida juda sovuq bo‘ladi. Ayniqsa, Sibirda yanvar oyining o‘rtacha harorati –48 °C gacha pasayadi. Ayrim kunlari bu harorat Oymyakonda –71 °C ga tushib ketgan. Shuning uchun bu yer Shimoliy yarimsharning „sovuqlik qutbi" deb ataladi. Qish Yevropaning janubi-g‘arbida iliq, Osiyoning janubida esa issiq (+20 °C) bo‘ladi. Asosiy iqlim elementlaridan hisoblangan yog‘in miqdori ham materik ichkarisi tomon kamayib boradi. Dunyodagi eng ko‘p yog‘in tushadigan joy Hindistondagi Cherrapunja qishlog‘idir. Bu yerda o‘rta hisobda yiliga 12 665 mm yog‘in yog‘adi. 1856-yilda bu yerga 23 000 mm ga yaqin yog‘in tushgan. Okeanlarning iqlimga ta’siri. Yevrosiyoda iqlim sharoiti faqat kenglik bo‘ylab o‘zgarib qolmasdan, balki g‘arbdan sharqqa tomon ham o‘zgaradi. Iqlimning bunday o‘zgarishiga asosiy sabab, Yevrosiyo materigining g‘arbiy qismi doimo Atlantika okeanidan keladigan iliq va nam dengiz havo massasi ta’sirida bo‘lganligidir. Natijada, G‘arbiy Yevropada yog‘in ko‘p yog‘adi, qish ancha iliq, yoz esa salqin bo‘ladi. Sharqqa borgan sari dengiz havo massasining tarkibida namlikning kamaya borishi natijasida yog‘ingarchilik miqdori ham kamayadi, iqlimning kontinentalligi orta boradi, yoz oylarining harorati ko‘tariladi, qishning harorati esa juda pasayadi, natijada qish va yoz oylarining haroratlari o‘rtasida katta farq vujudga keladi. Yozda Tinch okeandan keladigan dengiz havo massasi, ya’ni yozgi musson shamollari o‘zi bilan ko‘p miqdorda yog‘in keltiradi. Qishda materik ustida, ayniqsa, Markaziy Osiyoning katta qismida yuqori havo bosimi markazi tarkib topadi, natijada ob-havo quruq va ochiq bo‘ladi, yog‘in kam tushadi, sovuq havo hukmronlik qiladi. O‘zbekiston hududida ham ana shunday ob-havoning kuzatilishiga Markaziy Osiyodan kirib keladigan havo sababchidir. Relyefning iqlimga ta’siri. Yevrosiyo Yer yuzasining tuzilishi ham iqlimning hosil bo‘lishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Ayniqsa, baland tog‘ tizmalari atmosferada harakat qilayotgan iliq va sovuq havo massalarini to‘sib qolib, iqlimning keskin o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. Bunday holni Alp, Kavkaz, Tyanshan, Himolay tog‘lari misolida ko‘rish mumkin. Bu tog‘ tizmalari g‘arbdan sharqqa tomon cho‘zilgan bo‘lib, shimoldan keladigan sovuq shamollarning janubga o‘tishiga to‘sqinlik qiladi. Yevrosiyo tog‘larida iqlim sharoiti balandlik mintaqalari bo‘yicha ham o‘zgaradi. Balandlik iqlim mintaqalari Alp, Karpat, Kavkaz, Tyanshan, Himolay kabi tog‘larda ko‘zga yaqqol tashlanib turadi. Tibet va Pomir tog‘liklaridagi iqlim baland tog‘ iqlimi bo‘lib, yozining iliqligi, qishining qattiq sovuqligi va atmosfera yog‘inlarining juda kam yog‘ishi bilan boshqa joylardan farq qiladi.