kimyo

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ISLOM KARIMOV NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI
OLMALIQ FILIALI
“METALLURGIYA VA KIMYOVIY TEXNОLOGIYALAR” FAKULTETI
_________________________ KAFEDRASI
“UMUMIY VA NOORGANIK KIMYO” FANIDAN
MUSTAQIL ISH
Mavzu: ________________________________________________________
________________________________________________________________.
Bajardi: _______________________
Guruh :________________________
Qabul qildi: ______________
Olmaliq 2024-yil
Mavzu:Davriy sistemaning 1 b guruh elementlari
Reja:
1. Davriy sistemaning I-b guruh elementlarining tabiatda tarqalishi
2. Davriy sistemaning I-b guruh elementlarining olinishi
3. Davriy sistemaning I-b guruh elementlarining fizik va kimyoviy
xossalari
4. Davriy sistemaning I-b guruh elementlarining birikmalari
5.Davriy sistemaning I-b guruh elementlarining ishlatilishi
6.Bu guruh elementlarining ahamiyati
7.Bu guruh elementlarining iqtisodiy jihatdan samaradorligi
8.Xulosa
9. Foydalanilgan adabiyotlar
Davriy sistemaning I-b guruh elementlarining tabiatda
tarqalishi
Mis guruhchasi elementlariga mis, kumush va oltin elementlari kiradi.
Tabiatda tarqalishi.Mis asosan tabiatda birikmalar holida uchraydi.
Uning eng muhim rudalari: xalkozin (mis yaltirogʼi) Cu2S, xalkopirit
(mis kolchedani) CuFeS2, malaxit Cu2(OH)2CO3.Kumush va oltin mis
guruhchasiga kirgan asl metallar qatoriga kiradi. Tabiatda Ag kam, Au
esa koʼproq erkin holda uchraydi, ularning birikmalari juda oz
(ayniqsa oltin). Oltin AuTe2 kalaverit minerali tarkibida, shuningdek
rux, qoʼrgʼoshin kabi metallarning rudalari tarkibida uchraydi [1; 214bet].
Mis elementi tabiatda ikki xil izotop holida uchraydi: 29Cu (69,1%)
va 29Cu (30,9%). 29Cu radioaktiv izotopining yarim yemirilish davri
12,8 soat.Birikma holdagi Cu20 kuprit va CuO -tenerit minerali
maʼlum [2; 345-bet].
Rangli metallar ishlab chiqarish uchun xozirda asosiy manbaa bo'lib
sulfidli minerallar: misli, mis-molibdenli, mis-piritli, qurg'oshin-ruxli
polimetall ma'danlar hisoblanadi. Keyingi yillarda tarkibida misning
miqdori ko'p bo'lgan konlar topilgan, biroq qazib olinayotgan va qayta
ishlanayotgan ma'danlarda misning miqdori borgan sari kamayib
bormoqda.
Mis tabiatda erkin holda uchraydigan metallarning biri bo'lib, bunday
metalli konlar juda kam bo'lgani sababli misni olish manbai sifatida
o'zining ahamiyatini yo'qotgan.Xozirda misning asosiy qismi turli
elementlar bilan birikmalarni saqlovchi ma'danlardan olinadi. Mis va
mis - porfirli ma'danlar oson boyitiluvchi ma'danlar turiga kiradi.
Qo'llaniladigan sxema va texnologik tartiblar qayta ishlanayotgan
ma'danning turiga, mis minerallarining tarkibiga, ularning hoʼlligi va
shlamlanishga moyilligiga, birlamchi shlamlarning va eruvchi
tuzlarning mavjudligiga, shuningdek, aralashgan jinslarning
xarakteriga bog'liq.
Mis-porfirli rudalarini boyitishning asosiy usuli flotatsiya
hisoblanadi.Bu usulning muvafaqqiyatli qo'llanishini ko'pchilik mis
minerallarining yaxshi flotatsiyalanishi bilan bog'liq
Hozirgacha ochilgan misli rudalar konlari endogen, yoki ekzogen
konlar turiga kiradi. Ularning orasida magmatik, metasomatik va
gidrotermalga bo'linuvchi endogen konlar ko'proq uchraydi. Ularning
orasida gidrotermal konlar ko'proq ahamiyatga ega. Texnologik
tadqiqotlarning maqsadi mis va temir sulfidli minerallarni birlamchi
mis porfir rudasidan mis qoldiqlarini olish uchun kollektiv
konsentratga ajratish imkoniyatlari aniqlangan. Texnologik namuna
sifatida Sari-Choʼqqi konidan olingan birlamchi mis-porfirli
ma'danlarning namunasi ishlatilgan. Taqdim etilgan mahsulot
bosqichma-bosqich maydalash, saralash, aralashtirish, shundan so'ng,
rudaning moddiy tarkibini o'rganilgan va texnologik tadqiqotlar
o'tkazish uchun namunalarga ajratilgan [3; ]
Misni Zn, Sn, Pb, Fe, Mn va boshqa elementlar bilan hosil qilgan
birikmalariga mis qotishmalari deyiladi. Mis qotishmalari kimyoviy
tarkibiga ko‘ra, latunlarga va bronzalarga ajratilgan. Latun Cu bilan
Zn ni qotishmasi boʻlib , uning mexanik va texnologik xossalari
yuqori boʼladi. Ularning keng foydalaniladiganlari tarkibida rux
miqdori 40-42% gacha boʼlgan Cu bilan Sn ni qotishmasiga bronza
deyiladi [4; 76-77bet]
Hozirgi vaqtda g'ayrioddiy fiziologik va dorivor moddalarni olish
uchun xossalari paramagnitik o'z ichiga olgan koordinatsion
birikmalar keng qo'llanilmoqda. Bular turli organik ligandlar bilan
bog'langan mis (II) ionlari. Mis koordinatsion birikmalarning biologik
va katalitik xususiyatlarini sintez qilish va o'rganish ba'zi azot va
oltingugurtni o'z ichiga olgan organik ligandlar bilan - dolzarb
muammo.Mis (II) ning N-atsetiltikarbamid (L) bilan yangi
koordinatsion birikmalari: [CuL(H2O)2]SO4 (I), [CuL2]SO4•2H2O (II),
[CuL2(H2O))Br]Br (III), [CuL(H2O)2]Br2 (IV), [CuL2(H2O)SCN]SCN
(V). [5; 1-bet]
Mahalliy shaklda topilgan. Kumush saqlovchi 60 dan ortiq minerallar
maʼlum boʼlgan, ular orasida argentit Ag2S, serargirit AgCl, pirargirit
Ag3[SbS3] va proustit Ag3[AsS3], kumush galogenidlari, antimonidlar
va arsenidlar bor. Kumush konlari tegishli kumush rudalariga
(kumush miqdori 50% dan yuqori) va rangli va ogʻir metallarning
murakkab polimetall rudalariga (kumush miqdori 10-15% gacha)
boʻlingan. Murakkab konlar kumush ishlab chiqarishning 80% ni
ta'minlaydi. Bunday rudalarning asosiy konlari Meksika, Kanada,
Avstraliya, Peru, AQSH, Boliviya va Yaponiyada jamlangan [6].
Kumush tabiatda ikkita barqaror izotop 107Ag va 109Ag aralashmasi
sifatida uchraydi. Radioaktiv izotoplardan 110Ag amaliy ahamiyatga
ega. Kumushning yer qobigʻida (klark) oʻrtacha miqdori ogʻirligi
boʻyicha 7•10—6% ni tashkil qilmoqda [7].
Nodir metall tabiatda tug‘ma holda uchraydi.Tellur bilan birikmasi
bor. AuAgTe4 — silvanit deyiladi. Klaverit tarkibi Au2Te dan iborat
[2;]

Olinishi. Tarkibida misli rudalar floatatsiya usulida boyitib
kelinmoqda. Hosil boʻlgan konsentrat kislorod atmosferasida
kuydirilib, temir oksidlari va keraksiz jinslar shlak holida ajratib
olinmoqda. Tarkibida mis koʻp boʼlgan aralashma kislorodli
atmosferada qaytadan suyuqlantirilib, natijada mis rudasining
oksidlangan qismi bilan oksidlanmagan qismi reaksiyaga
kirishib, xomaki mis qaytariladi, soʼng rafmatsiya qilinib, elektroliz
natijasida mis metalli ajratib olinmoqda:
2Cu2O+Cu2S=6Cu+SO2
Mis gidrometallurgiya usulida ham olinmoqda. Bu usulda tarkibida
mis boʼlgan ruda qaynoq sulfat kislota yoki ammiakli aralashma bilan
ishlanib, natijada ruda tarkibidagi mis CuSO4 yoki
[Cu(NH3)4]SO4 holida eritmaga oʻtadi. Eritmaga temir taʼsir ettirib
yoki uni elektroliz qilib, erkin holda mis metalli ajratib olinmoqda [8;
342-343bet].
Mis yuqori issiqlik va elektr o'tkazuvchanligi kabi muhim
xususiyatlari misni keng tarqalgan ishlatiladigan elementlarga
aylantirgan. Mis dunyodagi eng ko'p ishlatiladigan metallar orasida
ikkinchi o'rinda turmoqda. Qadim zamonlardan beri odamlarga naf
keltirgan misga bo‘lgan talab iqtisodiy va texnologik taraqqiyot tufayli
asta-sekin o‘sib bormoqda. Mis rudasining asosiy qismi ochiq usulda
qazib olinadi. Rudadagi mis miqdori 0,4 dan 1,0% gacha [9; 1-bet].
Pirometallurgiya usuli sulfidli rudalardan mis olishdan iborat,
masalan, xalkopirit CuFeS2. Xalkopirit xomashyosida 0,5-2,0% Cu
aniqlangan. Dastlabki flotatsion konsentratsiyasidan so’ng, kontsentrat
1400°C haroratda oksidlanib qizdirliladi:
2CuFeS2 + 4O2 → 3SO2 + 2FeO + Cu2S
Mis sulfidi qisman oksidlanib, so’ngra metall (pufakchali) misga
aylanadi:
2Cu2S + 3O2 → 2SO2 + 2Cu2O
Cu2S + 2Cu2O → SO2 + 6Cu
Natijada paydo bo’lgan metall (pufakchali) mis tarkibida 90,95%
metall bor va u elektrolit sifatida mis sulfatning kislotali eritmasidan
foydalangan holda keyingi elektrolitik tozalashga uchraydi. Katodda
hosil bo’lgan elektrolitik mis yuqori tozaligi 99,99% gacha boʼladi,
elektr jihozlari va qotishmalar ishlab chiqarishda ishlatilmoqda.
Mis oksidining vodorod bilan ekzotermik qaytarilish reaktsiyasi
jarayonida, sof misni olish mumkin:
CuO + H2 → H2O + Cu
Gidrometallurgiya usuli mis minerallarini suyultirilgan sulfat
kislotasida yoki ammiak eritmasida eritishdan iborat; hosil bo’lgan
eritmalardan mis metall temir bilan qaytariladi:
CuSO4 + Fe → Cu + FeSO4
Elektroliz usuli. Mis sulfat eritmasining elektrolizi:
2CuSO4 + 2H2O → O2 + 2H2SO4 + 2Cu
[10].
Kumush rudasi, asosan, qoʼrgʼoshin rudalari bilan aralashgan.
Shuning uchun tarkibida kumush boʼlgan rudalar suyuqlantirilib, usti
ochiq vannalarda kislorod taʼsirida oksidlanib, natijada, qoʻrgʻoshin
PbO holida suyuqlantirilgan aralashma yuzasiga qalqib chiqadi,
kumush esa oksidlanmay metall holida choʼkmaga tushadi. Bundan
tashqari, suyuqlantirilgan rudalarga rux taʼsir ettiriladi, natijada
kumush choʼkmaga tushadi, distillatsiya yordamida kumush ajratib
olinmoqda. Sulfidli rudalardan kumush ajratib olishda,
suyuqlantirilgan massaga natriy sianid taʼsir ettirib, hosil boʻlgan
kumushning kompleks birikmasi rux bilan qaytarilib metall ajratib
olinadi:
Ag2S+4NaCN=2Na[Ah(CN)2]+Na2S
2Na[Ag(CN)2]+Zn=2Ag+Na2[Zn(CN)4]
Oltin, asosan, quyidagi usullar bilan olinadi:
1.Tarkibida oltin boʼlgan qum bir necha bosqichda yuviladi. Natijada
solishtirma massasi kam boʼlgan qum yuvilib ketadi va oltin
choʼkmada qoladi.
2. Oltinli ruda suyuqlantirilib, simob bilan aralashtiriladi. Simob
oʼzida faqat oltinni eritib, amalgama hosil qiladi. Amalgama termik
parchalanib, sof holdagi oltin ajratib olinadi.
3. Tarkibida oltin boʻlgan rudalar boyitiladi. Hosil boʻlgan konsentrat
KCN yoki NaCN eritmasi bilan ishlanadi. Oltin kompleks birikmaga
aylanadi. Unga rux taʼsir ettirib, oltin rafmatsiya qilinib, metall holida
ajratib olinadi:
4Au+8NaCN+O2+2H2O=4Na[Au(CN2)]+4NaOH
2Na[Au(CN)2]+Zn=Na2[Zn(CN)4]+2Au
[8; 343-bet].
Fizik xossalari. Mis – zichligi 92 g/sm3, suyuqlanish harorati
1083°C. Mis issiqlik va elektr tokini juda yaxshi oʼtkazadi, quruq
havoda qorayadi.
Kumush – yumshoq, yaxshi choʼziluvchi, toza kumush oq tusli
yaltiroq metall boʼlib, uning zichligi 10,5 g/sm3 ga, suyuqlanish
harorati 960,5°C ga teng. Elektr va issiqlik oʼtkazuvchanlik jihatidan
kumush barcha metallardan ustun turadi. Kumush odatdagi haroratda
ham, qizdirilganda ham oksidlanmaydi, faqat ozon ta‘sirida
oksidlanadi.Oltin – sariq tusli, yaltiroq va yumshoq metalldir. U
nihoyatda choʼziladi va yassilanadi. Oltinning solishtirma ogʼirligi
19,3 g/sm ga teng; suyuqlanish harorati 1063°C, qaynash harorati
2700°C. Oltin elektr tokini yaxshi oʼtkazadi, ammo bu xossa boʼyicha
mis va kumushdan keyin turadi. Oltin juda bolgʼalanuvchan va plastik
metalldir [1; 214-bet].
Kimyoviy xossalari. Mis suv bilan reaksiyaga kirishmaydi, lekin u
atmosferaning kislorodi bilan reaksiyaga kirishadi va qora-jigarrang
oksid qatlami bilan qoplanib, metallning pastki qatlamlariga
korroziyadan himoya qiladi:
2Cu + O2 → 2CuO
Mis suyultirilgan kislotalarda erimaydi. Shuningdek, u ammiakda
suvli eritmada va kaliy siyanidda eriydi.
U atmosfera havosi va dengiz suvi ta'siriga qarshi tura oladi. Biroq,
uning uzoq vaqt ta'sir qilish natijasida yupqa yashil himoya qatlami
(patina) hosil bo'ladi.Oldingi qatlam mis karbonat va sulfat
aralashmasi bo'lib, Nyu-Yorkdagi Ozodlik haykali kabi eski binolarda
yoki haykallarda kuzatilgan.
Mis kislorod bilan qizil ranggacha qizdirilganda reaksiyaga kirishib
kubik oksidi (CuO) hosil qiladi. Shuningdek, u oltingugurt bilan
reaksiyaga kirishib, mis sulfidini hosil qiladi, shuning uchun ba'zi
oltingugurt birikmalariga ta'sir qilganda xiralashadi.Mis (I)oksid olov
sinovida ko'k olov bilan yonadi, mis (II) oksidi esa yashil olovni
chiqaradi [11].
Oddiy sharoitda mis oksidlanmaydi. Lekin nam havoda,
CO2 ishtirokida yuzasi koʼkarib qoladi:
2Cu+H2O+CO2+O2=(CuOH)2CO3
Yuqori haroratda NO misni Cu2O ga, NO2 bo‘lsa CuO ga oksidlaydi:
4Cu + 2NO = 2Cu2O + N2
4Cu + 2NO2 = 4CuO + N2
Mis qizdirilganda kislorod taʼsirida oksidlanib, Cu2O,CuO tarkibli
birikmalar hosil qiladi, galogenlar, oltingugurt va selen bilan
reaksiyaga kirishadi. Mis HNO3 va H2SO4 kislotada eriydi:
Cu+2H2SO4=CuSO4+SO2+2H2O
[8; 343-bet].
Mis “shoh arog’ida” xlorid va nitrat kislota 1:3 nisbatda bo’lganida
eriydi.
3Cu + 2HNO3 + 6HCl = 3CuCl2 + 2NO↑ + 4H2O
Konsentrlangan galogenli kuslotalarni Cu0 dan Cu+1ga o’tkazib
vodorodni siqib chiqaradi.
2Cu0 + 4HBr = 2H[CuBr2] + H2↑
2Cu0+ 4HCl = 2H[CuCl2] + H2↑
Xomaki mis xona haroratida atmosfera kislorodi bilan oksidlanadi va
CO2, SO2 va H2O bug’lari ishtirokida u asosiy karbonatlar yoki
sulfatlardan iborat yashil rangli plyonka bilan qoplanadi.
2Cu + O2 + H2O + CO2 = (CuOH)2CO3
2Cu + 3O2 + 2H2O + 2SO2 = 2 (CuOH)2SO4
4CuI + Li[AlH4] = 4CuH + LiI + AlI3
Mis yodidni lityum alyuminiy gidrid bilan ta’sirlashtirib mis gidridini
olish mumkin.
Misning boshqa elementlar bilan birikishi:
2As + 3Cu = Cu3As2 2Cu + S = Cu2S
2Cu + Se = Cu2Se N2O + 2Cu = N2 + Cu2O
2NO + 4Cu = N2 + 2Cu2O N2O3 + 3Cu = N2 + 3CuO
2NO2 + 4Cu = N2 + 4CuO N2O5 + 5Cu = 5CuO + N2
2NF3 + Cu = N2F4 + CuF2 2H2SeO4 (kons.) + Cu = CuSeO4 +
SeO2 + 2H2O
2Cu + H2O + CO2 + O2 = Cu2CO3(OH)2↓

2Cu + 4CH3COOH (kons.) + O2 = [Cu2(H2O)2(CH3COO)4]
Cu (kukun) + Br2 = CuBr2 Cu (kukun) + S (kukun) = CuS
2Cu (suspenziya) + 4HBr = 2H[CuBr2] + H2
Cu + 2N2O4 = Cu(NO3)2 + 2NO
2Cu + 4KCN (kons.) + 2H2O = 2K[Cu(CN)2] + 2KOH + H2↑
6Cu + 12HCl (kons.) + KClO3 = 6H[CuCl2] + KCl + 3H2O
Hg2(NO3)2 + Cu = 2Hg↓ + Cu(NO3)
[12; 11-14].
Suyultirilgan sulfat kislota bilan atmosfera kislorodi ishtirokida
qizdirilganda:
2Cu + 2H2SO4 + O2 → 2H2O + 2CuSO4
Konsentrlangan nitrat kislota bilan:
Cu + 4HNO3 → 2H2O + 2NO2 + Cu(NO3)2
Suyultirilgan nitrat kislota bilan:
3Cu + 8HNO3 → 4H2O + 2NO + 3Cu(NO3)2
Konsentrlangan issiq xlorid kislota bilan:
2HCl + 2Cu→ H2 + 2CuCl
[10].
Sof kumush xona haroratida havoda barqaror, lekin faqat havo toza
bo'lsa, agar havoda kamida kichik foiz vodorod sulfidi yoki boshqa
uchuvchi oltingugurt birikmalari bo'lsa, kumush qorayadi.
4Ag + O2 + 2H2S = 2Ag2S + 2H2O
170°C gacha qizdirilganda uning yuzasi Ag2O plyonkasi bilan
qoplanadi. Namlik ishtirokida ozon kumushni yuqori oksidi AgO yoki
Ag2O3 ga oksidlaydi. Kumush konsentrlangan nitrat va sulfat
kislotalarda eriydi:
3Ag + 4HNO3 (30%) = 3AgNO3 + NO + 2H2O.
2Ag + 2H2SO4 (kon) = Ag2SO4 + SO2 + 2H2O.
AgCl himoya plyonkasi hosil bo'lganligi sababli kumush akva regiada
erimaydi. Oddiy haroratlarda oksidlovchi moddalar bo'lmasa, HCl,
HBr, HI ham metall yuzasida yomon eriydigan galoidlarning himoya
plyonkasi hosil bo'lishi sababli u bilan o'zaro ta'sir qilmaydi. Ag temir
xloridda eriydi:
Ag + FeCl3 = AgCl + FeCl2
U simobda ham oson eriydi va amalgama (simob va kumushning
suyuq qotishmasi) hosil qiladi. Erkin galogenlar Ag ni galogenidlarga
oson oksidlaydi:
2Ag + I2 = 2AgI
Biroq, bu reaktsiya yorug'likda teskari bo'ladi va kumush
galogenidlari (ftoriddan tashqari) asta-sekin parchalanadi. Kumush
tuzlari eritmalariga ishqor qo'shilsa, Ag2O oksidi cho'kadi, chunki
AgOH gidroksid beqaror bo'lib, oksid va suvga parchalanadi:
2AgNO3 + 2NaOH = Ag2O + 2NaNO3 + H2O
Qizdirilganda Ag2O oksidi oddiy moddalarga parchalanadi:
2Ag2O = 4Ag + O2
Ag2O xona haroratida vodorod periks bilan reaksiyaga kirishadi:
Ag2O + H2O2 = 2Ag + H2O + O2.
Kumush vodorod, azot va uglerod bilan bevosita ta'sir o'tkazmaydi.
Fosfor unga faqat qizil issiqlik haroratida fosfidlar hosil bo'lganda
ta'sir qiladi. Oltingugurt bilan qizdirilganda Ag osonlikcha Ag2S sulfid
hosil qiladi [13]
Oltin suv, kislotalar, kislorod, nitrat kislota, sulfat kislota ta’sirida
oksidlanmaydi. Oltin galogenlar bilan odatdagi sharoitda juda oz
ta’sirlashadi, lekin ftor bilan 300—400°C ta’sirlashadi. Xlorning
suvdagi eritmasi uni oson oksidlaydi:
2Au+3Cl2=2AuCl3
Bu reaksiya xlor ioni ishtirokida tezlashadi. Bunda suvda eruvchan
H[AuCl4] kompleksi hosil bo‘ladi.Oltin sianid ionlari ishtirokida tez
oksidlanadi:
4Au + 02 + 8KCN + 2H20 = 4K [Au(CN)2] + 4KOH
Oltin zar suvida eriydi:
Au+3HCl + HNO3 = AuCl3 + NO + 2H20
[2; 353-bet].

Misning birikmalari. Mis kimyoviy jihatdan passiv, u
kuchlanishlar qatorida vodoroddan keyin joylashgan. Suyultirilgan
kislotalardan vodorodni siqib chiqara olmaydi. Kontsentrlangan
kislotalar bilan ta'sirlashganda +2 oksidlanish darajasini namoyon
qiladi. Birikmalarida I va II valеntli bo`ladi. Ikki valеntli birikmalari
ko`proq tarqalgan. Mis (I) ni ko`pgina suvda erimaydigan tuzlari
ammiakda eriydi, bunda rangsiz komplеks kation [Cu(NH3)2]+ hosil
bo`ladi. Bundan tashqari mis (I) ni suvda erimaydigan galloid tuzlari
galoid kislotalar va ularning ishqoriy mеtallar bilan hosil qilgan
tuzlarini kontsеntrlangan eritmalarida eriydi. Bunga sabab mis (I) ni
komplеks tuzlar va kislotalar hosil qilishidir. Masalan, H[CuCl2] ni
binafsha-kul rang ignasimon kristallari eritmadan ajratib olingan.
Mis (I) sianidi suvda yomon eriydi, ammo ishqoriy mеtallar sianidlari
eritmalarida yaxshi eriydi, sababi bunda misni sianidli komplеks
anioni hosil bo`ladi. Bu anion [Cu(CN)2] formulali bo`lib, u suvda
eruvchan, rangsiz eritma hosil qiladi. Mis (I) uchun katta
koordinatsion sonli – Me2[Cu(CN)3] ва Me3[Cu(CN)4] tipidagi
birikmalar ham xos. Mis (I) rodanidlar bilan ta'sirlashganda
oltingugurt orqali birikib komplеks anionlar hosil qiladi. Uning
ishqoriy mеtallar bilan hosil qilgan.Cs[Cu(SCN)2] ва Na3[Cu(SCN)4]
•4H2O komplеks birikmalari ma'lum. Natriyli tuzning o`ziga xosligi
shundaki, unga filtr qog`oz tushirilganda, qog`oz bo`kadi, kеyinchalik
qizdirganda esa shaffof eritma hosil bo`lib, sovitilganda gеlga
aylanadi.
Mis (I) atsеtonitril bilan ham komplеks birikmalar hosil qiladi.
Bunday komplеkslar olish uchun misni mos tuzining CH3CN dagi
eritmasiga mis kukuni ta'sir qildiriladi. Olinadigan komplеkslarning
tarkibi anion tabiatiga bog`liq bo`ladi. Eng barqarori pеrxlorat bo`lib,
u 175°Сda suyuqlanadi, 205°С da parchalanadi (portlash bilan). Bu
komplеkslarning barchasi suv ta'sirida parchalanadi. Ikki valеntli mis
komplеks birikmalar hosil qiladi. Ishqoriy mеtallar tuzlari bilan bilan
Cu2+komplеks birikmalar bеrib, o`zi komplеks anion tarkibida bo`ladi
(masalan, [CuCl4]2- .Ammo ularning ko`pchiligi bеqaror bo`lib,
eritmalarda tarkibiy qismlarga parchalanadi.
Kuchli ishqorlarni kontsеntrlangan eritmalarida mis (II) gidroksid
ko`k kupritlar hosilqiladi (NaHCuO2, Na2CuO2).Ammo ular juda
bеqaror bo`lib, eritma suyultirilganda Cu(OH)2 holida cho`kmaga
tushadi. Qattiq xolatda ayrim ishqoriy va ishqoriy yеr mеtallari
kupritlari olingan. Kristallizatsion suv miqdoriga qaraganda ular
komplеks tuzilishga ega. Masalan, natriyni ko`k kupritiga
Na2[Cu(OH)4] formula mos kеlsa, bariyni ochiq-ko`k kupriti –
Ba2[Cu(OH)6] formulaga javob bеradi.
Ammiak bilan bir qator komplеks birikmalar hosil qiladi. Uning ko`k
rangli komplеks kationi [Cu(NH3)4]2+ barqaror hisoblanadi. U mis
tuzlariga ammiak eritmasi qo`shilishidan hosilbo`ladi:
CuSO4+NH4OH=[Cu(NH3)4]SO4+4H2O
[14; 31-32bet].
Mis (I) oksidi Cu2O— qizil kristall modda. Amfoter oksid, lekin
natriy gidroksidda qiyin eriydi. Galogenovodorodlarda ham qiyin
eriydi. Suyultirilgan eritmalarda rangsiz eritmalar hosil bo‘ladi. Agar
kislota tarkibida suv ko‘p bo‘lsa oq cho'kma hosil bo‘ladi:
Cu2O + 4HCl = 2H[CuCl2] + H2O
Cu2O + 2HCl = 2CuCl+ H2O
Mis (I) oksidi ammiakda ham oson eriydi. Bunda ammiakli
komplekslar hosil bo‘ladi:
Cu2O + 4NH4OH = 2[Cu(NH3)2]OH + 3H2O
Mis (I) gidroksid (sariq rangli) beqaror, u parchalanib qizil rangli mis
(I) oksid hosil qiladi:
2CuOH = Cu2O + H2O
Galogenlar bilan CuCl, CuF hosil qiladi. Bu birikma yuqori
konsentratsiyali kislotalarda eriydi:
CuCl + HCl = H[CuCl2]
Mis (I) uchun [Cu(NH3)2]+ turdagi ammiakatlar xos. Shu tufayli ko‘p
mis (I) birikmalari ammiak eritmasida yaxshi eriydi.
Сu (II) xlorid qizdirilgan Cu metali bilan ta’sir etganda CuCl hosil
bo‘lishi kuzatilgan:
CuCl2+Cu=2CuCl
Agar mis(II) sulfatiga kaliy yodid ta ’sir ettirilsa, mis (I) yodid olinadi:
2KI+ 2CuSO4 + 2KI = 2K2SO4+ I2 + 2CuI
CuI— oq cho‘kma Cu2S ni mis olishda ishlatiladi.
Mis (II) oksid, qora rangli amorf modda. Gazlari adsorbsiya qila oladi.
Mis (II) oksidi misning kislorod bilan ta’siridan olinadi:
2Cu + O2 = 2CuO
Yuqori haroratda u parchalanib mis(I) oksidini hosil qiladi:
4CuO = 2Cu2O + O2
Mis (II) oksidni vodorod bilan qaytarilsa misga aylanadi:
H2 + CuO = Cu + H2O
CuO konsentrlangan ishqorlarda eriydi, lekin kislotalarda ham oson
eriydi:
CuO + 2NaOH = Na2CuO2 + H2O
CuO + 2HCl = CuCl2 + H2O
Mis (II) oksidini quyidagi usullarda ham olish mumkin:
CuCO3 = CuO + CO2
Cu(OH)2= CuO + H2O
Mis(II) gidroksid ammiak eritmasida oson erib ammiakatlar hosil
qiladi:
Cu(OH)2+ 4NH4OH = [Cu(NH3)4](OH)2 + 4H2O
Bu reaksiyada ko‘k rangli tetraaminmis(II) gidroksid olish mumkin.
Mis (II) gidroksidi mis sulfatga ishqorlar ta ’sir ettirib olinadi:
CuSO4 + 2NaOH = Cu(OH)2 ↓ + Na2SO4
Misning (II) birikmalari ko‘pdan ko‘p kompleks birikmalar hosil
qiladi:
CuCl2 + 4NH3 = [Cu(NH3)4]Cl2
Agar yangi olingan Cu(OH)2 ga kosentrlangan ishqorlar qo‘shilsa
ko‘k rangli gidroksokupratlar hosil bo‘ladi:
Cu(OH)2+2NaOH = Na2[Cu(OH)4]
Hosil bo‘lgan gidroksokupratlar oson parchalanadi va beqarordir.
Mis (II) galogenidlari kislotalar eritmalarida galogen kupratlar hosil
qiladi:
CuCl2 + HCl = H[CuCl3] CuCl2 + 2HCl=H2[CuCl4]
Mis(II)ning sianidlari va rodanidlari beqaror, lekin sianidli
komplekslar ancha barqaror hisoblanadi:
CuSO4+ 2KCN = Cu(CN)2 ↓+ K2SO4
2Cu(CN)2 = 2CuCN + (CN)2
Cu(CN)2 + 2KCN = K[Cu(CN)4]
[15].
Xalkozin - Cu2S.Xalkozinning kimyoviy tarkibida Cu 79,9 %, S 20,1
%. Ko‘pincha kumushda ba’zan Fe, Co, Ni, As, Au aralashmalari
bo‘ladi. Xalkozinning rangi qo‘rg‘oshindek kulrangdir. Xalkozin
qisman egiluvchandir. U elektrni yaxshi o‘tkazadi.
HNO3 dagi eritmasi yashil rangga kiradi. Xalkozinning mis
minerallari ko‘pincha bornit bilan bir assotsiatsiyada topilishi ham
xarakterlidir. U dahandam alangasida eriydi, alangani havorang tusga
kiritadi. Ko‘mir ustida soda bilan qizdirib, sof mis sharchasi olinadi.
Xalkozin kislotalarda, ayniqsa, HNO3 da oson eriydi va olningugurt
ajralib chiqadi. Misli eritmalardan tarkibida organik qoldiqlari bo‘lgan
jinslar orasida organik qoldiqning asosan yog‘ochlarning hamma
tuzilish detallarini saqlagani holda psevdomorfoz shaklida hosil
bo‘lgan xalkozin ham ma’lum. Xalkozin kislorodli nurash zonasida
turg‘un emas, parchalanibkuprit (Cu2O) malaxit, azurit kabi misning
boshqa kislorodli birikmalarigaaylanadi. To‘liq oksidlanish sodir
bo‘lmagan hollarda quyidagi reaksiya bo‘yicha xalkozin hisobiga sof
tug‘ma mis paydo bo‘ladi:
Cu2S+2O2=CuSO4+Cu
Xalkopirit – CuFeS2. Kimyoviy tarkibi: Cu 34,57%, Fe 30,54%, S
34,9%. Ba’zan juda oz miqdorda Ag, Au va boshqalar aralashmasi
bo‘ladi. Xalkopiritning rangi jez – sariq, to‘q sariq yoki olabula bo‘lib
tovlanadi.Mis asosan Olmaliq shahridagi Qolmoqir konida xalkopirit
va xalkozin minerallari tarkibida uchraydi.
Xalkopirit dahandam alangasida charsillab, yorilib-yorilib ketadi va
erib magnit tortadigan sharchaga aylanadi. Soda bilan qo‘shib ko‘mir
ustida qizdirilganda undan sof mis sharchasi ajraladi. Yopiq naychada
oltingugurt uchib chiqadi. HNO3 da asta-sekin parchalanib oltingugurt
ajraladi.
Bornit – Cu5FeS4. Bu harorat pasayishi bilan parchalanib ketadi.
Bornitning kimyoviy tarkibi turg‘un emas. Cu5FeS4 kimyoviy
formulasiga muvofiq nazariy jihatdan u quyidagicha bo‘lishi kerak:
Cu - 63,3%, Fe -11,2%, S - 25,5. Bornitning rangi to‘q mis-qizil, olabula (ko‘pincha zangor) bo‘lib tovlanib turadi. Bornit elekrt o‘tkazish
xususiyatiga ega.
Kuprit-Cu2O. Kimyoviy tarkibi Cu 88,8%. ko‘pincha mexanik
aralashmalar sifatida sof tug‘ma mis borligi, yashirin kristallangan
xillari tarkibida esa Fe2O3 va H2O borligi aniqlangan. Kupritning rangi
qizil, qo‘rg‘oshin - kulranglari mayin. U, asosan, ma’lum sabablarga
ko‘ra (jumladan, eroziya bazisining pasayishi natijasida) grunt suvlari
sathi pasayib, avval paydo bo‘lgan xalkozinga boy zona oksidlanish
doirasiga tushib qolgan paytlardagina kuprit ko‘p tarqaladi.
Xalkozinning oksidlanish jarayoni ajralib chiqqan sulfat kislotaning
suvda erishi natijasida quyidagi reaksiya bo‘yicha ro‘y beradi:
Cu2S+2O2+H2O →Cu2O+H2SO4
Bu reaksiya uchun kislorod yetishmagan holda Cu2O o‘rnida yoki u
bilan birga sof toza mis yuzaga kelishi mumkin [16;102-106].
Kumush oksidi (I) jigarrang cho'kma shaklida eriydigan kumush
tuzlarida ishqorlar bilan ta'sir qilish orqali olinadi:
2AgNO3+2NaOH=Ag2O+2NaNO3+H2O
Kumush oksidi (I) asosiy xususiyatlarni namoyon qiladi va kislotalar
bilan o'zaro ta'sir qiladi:
Ag2O+2HNO3=2AgNO3+H2O
Kumush oksidi HF da eriydi va eruvchan tuz AgF ni hosil qiladi:
Ag2O + 2HF = 2AgF + H2O
AgF ni Ag2CO3 ga HF ta ’sir etib ham olish mumkin:
Ag2CO3 + 2HF = 2AgF + H2O + CO2
Kumush oksidi cho'kmasi (I) ammiakning suvli eritmasida oson eriydi
va "kumush oksidining ammiak eritmasi" deb ataladigan diammin
kumush gidroksidi (I) rangsiz eritmasini hosil qiladi:
Ag2O+4NH3+H2O=2[Ag(NH3)2]OH
Ushbu eritma organik kimyoda aldegid guruhini sifat jihatidan
aniqlash uchun ishlatiladi ("kumush oyna" reaktsiyasi):
2[Ag(NH3)2]OH+CH3CHO=2Ag+CH3COONH4+3NH3+H2O
Qizdirilganda kumush nitrat parchalanadi:
2AgNO3=2Ag+2NO2+O2
Lyapis o'zining kuydiruvchi va dezinfektsiyalovchi ta'siri tufayli
tibbiyotda qo'llaniladi.Erimaydigan kumush galogenidlari, uning
oksidi kabi, eruvchan komplekslar hosil bo'lishi sababli ammiak yoki
siyanidlar ta'sirida eritmaga o'tishi mumkin:
AgCl+2NH3=[Ag(NH3)2]Cl
AgI+2KCN=K[Ag(CN)2]+KI
[17].
Antimonid AuSb2 va oltin fosfidi Au2P3 bilvosita usul bilan
olinadi.Standart potentsiallar qatorida oltin vodorodning o'ng
tomonida joylashgan, shuning uchun u oksidlanmaydigan kislotalar
bilan reaksiyaga kirishmaydi. Issiq selen kislotasida eriydi:
2Au + 6H2SeO4 = Au2(SeO4)3 + 3H2SeO3 + 3H2O,
Oltin kukuni ksenon diflorid bilan qizdirilganda oltin galogenidlari
hosil bo'ladi:
2Au + 3XeF2 = 2AuF3 + 3Xe
Faqat AuCl3 va AuBr3 suvda eriydi.
Oltin monogalidlari AuCl, AuBr va AuI mos keladigan yuqori
galogenidlarni vakuumda qizdirish natijasida hosil bo'ladi.
Qizdirilganda ular parchalanadi:
2AuCl = 2Au + Cl2
yoki nomutanosib:
3AuBr = AuBr3 + 2Au.
Oltin birikmalari beqaror va suvli eritmalarda gidrolizlanadi, metallga
oson qaytariladi.
Qizdirilganda Au(OH)3 osongina suvsizlanib, oltin (III) oksidini hosil
qiladi:
2Au(OH)3 = Au2O3 + 3H2O
Oltin (III) gidroksid kislotalar va ishqorlar eritmalari bilan reaksiyaga
kirishadi.Amfoter xususiyatga ega:
Au(OH)3 + 3HCl=AuCl3+ 3H2O
Au(OH)3+NaOH=Na[Au(OH)4]
Oltinning boshqa kislorodli birikmalari beqaror va osongina
portlovchi aralashmalar hosil qiladi. Oltinni uning tuzlarining
suyultirilgan eritmalaridan olishda, shuningdek oltinni suvga elektr
bilan purkashda oltinning barqaror kolloid eritmasi hosil bo'ladi:
2AuCl3 + 3SnCl2 = 3SnCl4 + 2Au
Oltinning kolloid eritmalarining rangi oltin zarrachalarining tarqalish
darajasiga va ularning konsentratsiyasining intensivligiga bog'liq.
Eritmadagi oltin zarralari doimo manfiy zaryadlangan.
AuCl3 ni suv bilan ta’siridan kompleks anion hosil bo'lishi ma’lum:
H2O + AuCl3 = H2[OAuCl3]
[18].
Oltinning hamma birikmalari termik beqaror. Au20 , Au2S
erimaydigan birikmalar Au+3 birikmalari ancha barqàror. Oltinning
xlor bilan reaksiyasi 150—300°C oralig‘ida ketadi. Pastroq haroratda
(150°C) AuCl3, yuqori haroratda (300°C) AuCl hosil bo‘lishi
kuzatilgan.
AuCl och sariq rangli kukun modda oson parchalanadi:
2AuCl -> 2Au + Cl2
AuCl + KC1 = K[AuC12]
Kaliy dibromoauratga kuchli ishqorlar ta’sir etganda oltin (I)
gidroksidi hosil bo‘ladi:
2K[Au(Br)2]+ 2KOH = 2AuOH4 + 4KBr
AuOH beqaror birikma, u oson parchalanadi:
2AuOH = Au20 + H20
Au20 qizdirilsa parchalanadi:
2Au20 = 4Au + 02
Unga vodorod ta ’sir ettirilsa, oltin hosil bo‘ladi:
H2 + Au2O = H20 + 2Au
Au20 disproporsialanish reaksiyasiga uchraydi:
2Au20 + Au20 = Au203 + 4Au.
AuBr, AuJ, Au2S — qora modda. AuCN — jigar rang modda [2; 354bet].
Sianidlarning suvli eritmalarida kislorod kirishi bilan oltin juda kuchli
disiyanoauratlar hosil bo'lishi bilan eriydi:
4Au + 8NaCN + 2H2O + O2 = 4Na[Au(CN)2] + 4NaOH;
bu reaksiya rudalardan oltin olishning eng muhim sanoat usuli siyanidlash asosida yotadi.
Ular oltinga ta'sir qiladi va gidroksidi metall nitratlari aralashmasida
eriydi:
2Au + 2NaOH + 3NaNO3 = 2Na[AuO2] + 2Na2O,
natriy yoki bariy peroksidlari:
2Au + 3BaO2 = Ba[AuO2]2 + 3BaO,
marganets, kobalt va nikelning yuqori xloridlarining suvli yoki efirli
eritmalari:
3Au + 3MnCl4 = 2AuCl3 + 3MnCl2,
tionilxlorid:
2Au + 4SOCl2 = 2AuCl3 + 2SO2 + S2Cl2,
Oltinni yuqori darajada suyultirilgan eritmalardan qaytarganda, u
cho‘kmaga tushmaydi, aksincha, kolloid eritmalar – gidrozollar hosil
qiladi, ular binafsha-qizil, ko‘k, binafsha, jigarrang va hatto qora
bo‘lishi mumkin. Demak, H[AuCl4] ning 0,0075 % li eritmasiga
qaytaruvchi (masalan, xlorid kislota gidrazinning 0,005 % li eritmasi)
qo’shilsa, shaffof ko’k oltin, agar uning 0,0025 % li eritmasiga
0,005% qo’shilsa, 0,0075 % li eritma hosil bo’ladi.Shunday qilib,
dispersiya darajasiga qarab, oltinning rangi ko'kdan qizil rangga
o'zgaradi [19].
Mis yuqori issiqlik va elektr o’tkazuvchanligi tufayli juda afzal
ko’riladigan element hisoblanadi. Shu sababli u elektr energiyasini
ishlab chiqarish va uzatish materiallarida tez-tez ishlatilmoqda. Bu
elektr va internet tarmoqlarida eng ko’p afzal qilingan metallar
qatoriga kiradi. So’nggi 10-20 yil ichida misga alternativ
sifatida alyuminiy, plastmassa, optik tolali materiallar ishlatilgan;
ammo, hech qanday material mis vazifasini to’liq bajarmagan. Shu
sababli, u har bir sohada tobora ortib borayotgan elementdir.
Metallurgiya sanoatining metali mis elektr energiyasini ishlab
chiqarish va uzatish sohasidagi korxonalarda muhim metall
hisoblanadi.
Uning birikmalaridan ba’zilari quyidagi sohalarda ishlatilmoqda:
Mis arsenat - insektitsid kimyoviy moddalar, yog’ochni himoya qilish
vositalari.
Mis karbonat - bo’yoqlar, laklar, keramika buyumlari, pigment
sifatida.
Mis xlorid - fotografiyada katalizator, dezodorantlar, organik
kimyoviy moddalar va neft mahsulotlarida.
Mis oksidi - katalizator sifatida, keramika, rangli shisha, kimyoviy
moddalar.
Mis sulfat - (ishlatilish jihatidan eng muhim birikma)
zararkunandalarga qarshi vositalar, parazitga qarshi, bo’yoq, teri va
yog’ochdan tayyorlangan mahsulotlar
Mis asetat - fungitsid, to’qimachilik bo’yoqlari katalizatori va ba’zi
organik reaktsiyalarda.
Mis, qotishmalar va birikmalar ishlatiladigan boshqa tarmoqlar va
sohalarni quyidagicha sanab o’tish mumkin; elektr energiyasi,
internet, telefon, telegraf kabellari va simlari, elektr motorlari,
dinamolar, kalitlar, transport vositalaridagi elektr zanjirlari,
samolyotlar va kemalardagi elektr va elektron tizimlar, tangalar, turli
xil qoplamalar va bezaklar, to’qimachilik mahsulotlari, qurol-yarog’,
zargarlik buyumlari, oshxona buyumlari, armatura, quvur va tom
yopish materiallari, qozonxonalar, payvandlash materiallari va
boshqalar [11].
Misli qotishma va turli birikmalari 50 dan ortiq maxsulotlarni o`z
ichiga oladi. Jami ishlab chiqarishda misning 40% turli mis
qotishmalaridan foydalaniladi. Mis va ruxdan tayyorlangan latundan
xar xil mislar, quvur, soatlar mеxanizmi va dеtallari tayyorlansa, mis
va qalay qotishmalaridan tayyorlangan bronzadan esa turli
podshipniklar, halqalar va yuqori quvvatli transportlarning dеtallari
tayyorlanadi. Elеktrotеxnikada elеktr simlari tayyorlash uchun,
mеtallurgiyada turli qotishmalar tayyorlash uchun va katalizator
sifatida ishlatiladi; mis birikmalari qishloq xo`jaligi
zararkurandalariga qarshi kurashda, minеral bo`yoqlar sanoatida va
boshqa maqsadlarda ishlatiladi. Mis elеktr va issiqlik
o`tkazuvchanligining yuqoriligi, elastikligi va korroziya bardoshligi
uning qaysi sohalarda ishlatilishini bеlgilab bеradi. Qazib olinadigan
misning taxminan 50%i elеktrotеxnika sanoati extiyojlari uchun
ishlatiladi. Alyuminiyli mis bronzalaridan asosan yuqori zangdan
saqlovchi xususiyatga ega bo`lgan aviatsiya dvigatеllarida, quvur va
boshqa sohalarda qo`llaniladi. Shuningdеk, nikеl va ruxli mis
aralashmasidan tayyorlangan mеlxlop qotishmasi uy-ro`zg`or
buyumlari tayyorlashda, tibbiyotda jarrohlik asboblarini yasashda
kеng qo`llaniladi. Marganеts, nikеlli mis birikmalari – nikеlin va
marganin kabi elеktr qarshiligi yuqori bo`lgan qotishmalar
elеktrotеxnikada ishlatiladi.Qotishmalari tarkibida qalay, rux,
alyuminiy, qo`rg`oshin, nikеl, marganеs, tеmir, fosfor, krеmniy va
boshqa elеmеntlar bo`lgan mis asosidagi qotishmalardir. Mis
qotishmalari latun, bronza va mis-nikеl qotishmalarga bo`linadi.
Lеgirlovchi komponеntlariga ko`ra mis qotishmalari yuqori elеktr
o`tkazuvchanlikka va issiqlik o`tkazuvchanlikka ega bo`lishi, plastik
va mustaxkam, antifraksion va korroziya bardosh bo`lishi mumkin.
Mis kеyingi paytlarda tarkibida oltini bor qotishma sifatida ham kеng
qo`llanilmoqda. Unda mis 85%, rux 12%, qalay 2% va oltin 1%
bo`lib, ko`pgina oltinli qotishmalar xalq xo`jaligining turli
tarmoqarida ishlatilmoqda [14; 21-bet].
Hozirgi vaqtda mis qurilish, energiya ishlab chiqarish va uzatish,
elektron mahsulotlar ishlab chiqarish, sanoat mashinalari va transport
vositalari ishlab chiqarishda qo'llaniladi. Mis simlari va sanitariyatesisat har kuni uylar va korxonalarda ishlatiladigan asboblar, isitish
va sovutish tizimlari va telekommunikatsiya aloqalarining ajralmas
qismidir. Mis avtomobillar va yuk mashinalarida ishlatiladigan
motorlar, simlar, radiatorlar, ulagichlar, tormozlar va
podshipniklarning muhim tarkibiy qismidir. O'rtacha avtomobil 1,5
kilometr (0,9 milya) mis simni o'z ichiga oladi va misning umumiy
miqdori kichik avtomobillarda 20 kilogrammdan (44 funt) hashamatli
va gibrid transport vositalarida 45 kilogrammgacha (99 funt) o'zgarib
turadi [20].
Kumush o’tmishdan bugungacha qotishmalar bilan ishlatilgan ba’zi
mahsulotlarni quyidagicha sanab o’tish mumkin: bosh bezaklari, toj,
marjon, tasbih lenta va imamesi, qamchi, xanjar, qamish boshi, fez,
toj, zanjirli soatlar, medallar, sirg’alar, uzuklar, bilaguzuklar,
pirsinglar, pinalar, sovg’alar, bezak plitalari, turli xil bezaklar, optik
oyna, fotosurat, suyak jarrohligi, kuyish davolash, shisha elim, qoshiq
vilkalar pichoqlar, kosmik tizimlar, suvni tozalash jarayonlari, dorilar,
pullar, turli xil qoplamalar, batareyalarda ishlatilmoqda [21].
Avtotransport vositalari yoqilg'iga bog'liq bo'lgani kabi kumushga
ham bog'liq. The Silver Institute ma'lumotlariga ko'ra, har yili
avtomobil ishlab chiqarishda 36 milliondan ortiq kumush
ishlatilmoqda. Masalan, dvigatelni ishga tushirish, elektr o'rindiqlarini
sozlash, elektr oynalarni ochish va elektr magistralini yopish kumush
membranali kalit yordamida amalga oshirilmoqa.
The Silver Institute ma'lumotlariga ko'ra, kumush kukuni kremniy
gofretga solingan aralshmaga aylanadi. Yorug'lik kremniyga
tushganda, elektronlar ozod bo'ladi va kumush - dunyodagi eng yaxshi
o'tkazgich aylanib, foydalanish uchun elektr tokini olib yuradi yoki
keyinchalik foydalanish uchun batareyalarda saqlaydi [22].
Hisob-kitoblarga ko'ra kumush ishlab chiqarishning 70% sanoat
faoliyatida, qolgan 30% esa pul faoliyatida, yaxshi qismi esa
zargarlikda ishlatiladi. Biroq, uning asosiy ishlatilishi fotografiya,
kimyoviy, tibbiyot va elektron sanoatida uchraydi [23].
Bakterial plazmidlar va genlar tomonidan aniqlangan kumush
birikmalariga qarshilik molekulyar genetika bilan aniqlangan.
Salmonella plazmidi pMGH100 tomonidan berilgan kumush qarshilik
uchta transkripsiya birligida to'qqiz genni o'z ichiga oladi.
Sensor/responder (SilRS) ikki komponentli transkripsiyani tartibga
solish tizimi periplazmik Ag(I)-bog'lovchi oqsil (SilE) va ikkita oqim
nasosi (P tipidagi ATPaz (SilP) va uchta oqsilli kimyosmotik RND
Ag) sintezini boshqaradi. I)/H+ almashinuv tizimi (SilCBA)). Xuddi
shu genlar 19 ta qo'shimcha IncH nomuvofiqlik sinfining beshta
plazmidida aniqlangan, ammo hozircha boshqa plazmidlarda
aniqlanmagan. Mahalliy kasalxonadan olingan 70 ta tasodifiy ichak
izolatsiyasi, kateterlardan va boshqa Ag ta'sir qiladigan joylardan va
ichak bakteriyalarining umumiy genomlaridan 10 tasi tanib olinadigan
sil genlariga ega. Markazda joylashgan olti gen Escherichia coli K-12
xromosomasida topiladi va ishlaydi, shuningdek, E. coli O157: H7
genomida uchraydi. Molekulyar epidemiologik vositalardan
foydalanish klinik va klinik bo'lmagan manbalarda bunday qarshilik
tizimlarining diapazoni va xilma-xilligini o'rnatadi. Kumush
birikmalari klinikada patogenlar (bakteriyalar, viruslar va eukaryotik
mikroorganizmlar) bilan kurashish va aholi salomatligi gigienasi
uchun samarali mikroblarga qarshi vositalar sifatida keng qo'llaniladi.
Kumush kationlari (Ag+) past konsentratsiyalarda mikrosiddir va
kuyishlar, yaralar va yaralarni davolash uchun ishlatiladi. Ag
mikrobial biofilm rivojlanishini kechiktirish uchun kateterlarni
qoplash uchun ishlatiladi. Ag gigiena vositalarida, shu jumladan yuz
kremlarida, "muqobil tibbiyot" sog'liqni saqlash qo'shimchalarida,
sabzavotlarni yuvish uchun supermarket mahsulotlarida va suv
filtrlash kartridjlarida qo'llaniladi. Ag odatda odamlar uchun salbiy
ta'sir ko'rsatmaydi va argiriya (subepitelial kumush konlari natijasida
terining qaytarilmas rangi o'zgarishi) kamdan-kam uchraydi va asosan
kosmetik tashvishga soladi [24].
Oltin asrlar davomida eng ko'p terilgan qimmatbaho metallardan biri
bo'lib qolmoqda. So'nggi o'n yilliklarda oltinni iste'mol qilish hajmi
asta-sekin Osiyo mamlakatlari tomon siljidi. Ushbu mamlakatlar
aholisi farovonligining o'sishi tufayli ularda oltinga bo'lgan iste'mol
talabi ancha yuqori bo'lib qoladi.
Oltin iste'molining to'rtta asosiy segmenti mavjud: zargarlik sanoati,
xususiy investitsiyalar, Markaziy banklar talabi va sanoat
maqsadlarida iste'mol qilish. Oltin narxi va iste'molchi kayfiyatini
hisobga olgan holda, oltin iste'molining to'rtta segmenti nisbati
sezilarli darajada o'zgarib bormoqda.
Xulosa

Zargarlik sanoati tarixan oltinning birinchi va eng yirik
qo'llanilishi hisoblanadi. Bu dunyodagi oltinga bo'lgan talabning
yarmidan ko'pini tashkil qiladi. Dunyoning aksariyat mamlakatlari
Hindistonning zargarlik sanoatini iste'mol qiladi - jami jahon
talabining deyarli 1/4 qismi [25].
O'rtacha oltinning asosiy iste'molchisi - zargarlik sanoati qimmatbaho
metalning global iste'molining 40% dan 60% gacha. Masalan, birgina
2016 yilning o‘zida ushbu sanoat dunyo bo‘yicha 1989,2 tonna “hosil”
oldi – bu umumiy oltin iste’molining 46,7 foizini tashkil
etadi.Ultrabinafsha infraqizil nurlanishni aks ettirish qobiliyati tufayli
oltin aerokosmik sanoatda ham keng tarqaldi: u asosan reaktiv
dvigatellar, yadro reaktorlari, raketalar, kosmik kemalar uchun issiqlik
aks ettiruvchi qoplamalar uchun qismlarni ishlab chiqarish uchun talab
qilinadi.Bundan tashqari, oltin qayta tiklanadigan energiya
manbalariga faol ravishda "tanishtirish" davom etmoqda. Masalan,
mashhurlik kasb etayotgan quyosh panellari ko‘pincha oltin
nanozarrachalarni o‘z ichiga oladi: ular qurilmaga quyosh energiyasini
ancha ko‘proq olish imkonini beradi.Noyob fizik va kimyoviy
xossalari tufayli elektronika sanoati oltinga muhtoj. Birinchidan, bu
qimmatbaho metall yuqori elektr va issiqlik o'tkazuvchanligiga ega.
Ikkinchidan, oltin yuqori egiluvchanlik, egiluvchanlik va korroziyaga
chidamlilik bilan ajralib turadi.Shuning uchun oltin elektron jihozlar tranzistorlar, kondansatörler, yarimo'tkazgichli qurilmalar, anakartlar,
mikrosxemalar va boshqa ko'plab detallar massasining ajralmas
qismidir [26].
Investorlar uchun oltin hisob-kitoblarni amalga oshirish, sotib olish va
sotishda barqaror foyda olish, moliyaviy inqirozlar va bozor inqirozi
davrida shaxsiy jamg'armalarni himoya qilish uchun ajoyib vositadir.
Markaziy banklar oltin zahiralaridan davlatning moliyaviy-kredit
siyosatini amalga oshirish hamda inqiroz va favqulodda vaziyatlarda
barqaror mavqeini saqlab qolish uchun ishonchli zaxira sifatida
foydalanadilar. Banklarning oltinni sotib olish va sotishdagi faolligi
geosiyosiy risklar davrida va zaif pul-kredit siyosati davrida ko'proq
namoyon bo'ladi [27].
Foydalanilgan adabiyotlar
1.I.T.Shamsiddinov, G.Q.Qodirova, Z.N.Mamadjonov,
B.A.Maʼmurov.Oʼquv-uslubiy majmua. Umumiy va noorganik kimyo.
Namangan 2020.
2.https://repository.tma.uz/xmlui/bitstream/handle/1/175/Anorganik%
20kimyo%20%28To%E2%80%98xtayev%20H.R.%29%20%202011%20%D1%83..pdf?sequence=1&isAllowed=y
3. https://cyberleninka.ru/article/n/sari-cho-qqi-konidagi-birlamchimis-porfirli-rudalar-namunasini-texnologik-o-rganish
4.https://elibrary.namdu.uz/30%20%D0%A2%D0%B5%D1%85%D0
%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B0%20%D1%84%D0%B0%D0%B
D%D0%BB%D0%B0%D1%80/Konstruksion%20materiallar%20texn
ologiyasi.%20Mirboboyev%20V.A.pdf
5. https://cyberleninka.ru/article/n/koordinatsionnye-soedineniyamedi-ii-s-n-atsetiltiomocheviny
6. https://www.allmetals.ru/metals/silver/occurance/.
7. https://www.booksite.ru/fulltext/1/001/008/101/539.htm
8.http://library.pharmi.uz/books/darslik/Ahmerov%20Q.%20Umumiy
%20va%20anorganik%20kimyo%202017.pdf
9.https://confrencea.org/index.php/confrenceas/article/view/244/245
10.https://cheminfo.uz/mis-haqida-malumot/