O’zbekistonda fosforit va apatitlarning zaxiralari-fayllar.org

O’zbekistonda fosforit va apatitlarning zaxiralari
O’zbekistonda fosforit va apatitlarning zaxiralari
Fosforitlar — fosfatlar (asosan, apa*git)ga toʻyingan
choʻkindi togʻ jinslari. F. tarkibida fosfat angidridi
(R2O5)ning miqdori 18%dan kam boʻlmasligi kerak, ammo
geologik qidiruv ishlari amaliyotida tarkibida 5—18%
gacha R2O5 boʻlgan togʻ jinslari xam F.ga kiritiladi. Sof
F.ning rangi asosan oq boʻlib, juda kam uchraydi. F.
tarkibidagi rangli moddalarga koʻra qora, kulrang,
jigarrang, baʼzan koʻk, yashil, qizil, sariq, och kulrang
boʻladi. F. tarkibida deyarli har doim organik moddalar, Sa,
Mg, Fe karbonatlari, gil minerallari, pirit, temir gidrooksid,
kvars, xaltsedon boʻladi. F.da uran, lantanoidlarning seriy
guruhiga mansub elementlari hamda koʻproq Y, Pb, Sr, oz
miqdorda V, Sc, Zr, Se, Be aralashmalari toʻplanishi
mumkin. F. strukturasiga qarab yaxlit, donador,
jelvaksimon (konkretsion), shagʻalsimon, konglomeratli
turlarga boʻlinadi. Yaxl it va donador F. koʻp tarqalgan.
Yaxlit (geosinklinal) F. zich bir xil jinedan iborat boʻlib,
tarkibidagi juda kichik dumaloq fosfat donalari va oolitlar
fosfat, karbonat yoki silikat angidrid (SiO2) birikmalari
yordamida jipelashgan. Mahsuldor qatlamlari qalin (10 m
dan ortiq), yuqori sifatli (28—36% R2O,), keng maydonda
tarqalgan. Bunday F. konlari Xubsugul (Mongoliya),
Kunyana (Xitoy), Jorjina (Avstraliya) kembriy
yotqiziqlarida mavjud. Donador (platforma) F. — karbonat
yoki terrigen choʻkindi togʻ jinslari, tarkibidagi fosfat
donalari hamda dengiz organizmlari qoldiqlari karbonat,
silikat angidrid yoki gil yordamida jipelashgan. Mahsuldor
qatlam kalinligi koʻpincha 2–3 m (baʼzan 10 m gacha),
tarkibida 22—30% R2O5 boʻladi. Bu tipdagi F. Rossiyaning
Yevropa kismi, Shimoliy Afrika, Oʻrta Osiyoda boʻr va
paleogen yotqiziqlarida keng Tapkalgan. F. paydo boʻlishi
haqida turli biokimyoviy, kimyoviy va biogen nazariyalar
mavjud boʻlib, biokimyoviy nazariya koʻpchilik tomonidan
tan olingan. F. kimyo, tibbiyot va oziq-ovqat sanoatida
ishlatiladigan fosfor, fosfor kislota va turli fosforli
birikmalar olish manbasi hisoblanadi. Asosiy isteʼmolchi —
qishloq xoʻjaligi boʻlib, F. 90% gacha fosforli oʻgʻitlar
tayyorlashda ishlatiladi. Undan tashqari, F.dan yoʻlyoʻlakay
sanoat masshtabida bir qancha noyob elementlar ajratib
olinadi. Rossiya Federatsiyasi, Boltiqboʻyi, Sibir,
Qozogʻistonda yirik F. konlari bor. Oʻzbekiston hududida F.
paleogen, boʻr, devon, silur va tokembriy yotqiziqlarida
topilgal. Ular, asosan, Markaziy Qizilqumdagi JeroySardara
(R2O, zaxirasi 57,68 mln.t), Shimoliy Yetimtogʻ va Karakata
konlarida mavjud

Fosforitlar — fosfatlar (asosan, apa*git)ga toʻyingan choʻkindi togʻ jinslari. F. tarkibida
fosfat angidridi (R2O5)ning miqdori 18%dan kam boʻlmasligi kerak, ammo geologik
qidiruv ishlari amaliyotida tarkibida 5—18% gacha R2O5 boʻlgan togʻ jinslari xam F.ga
kiritiladi. Sof F.ning rangi asosan oq boʻlib, juda kam uchraydi. F. tarkibidagi rangli
moddalarga koʻra qora, kulrang, jigarrang, baʼzan koʻk, yashil, qizil, sariq, och kulrang
boʻladi. F. tarkibida deyarli har doim organik moddalar, Sa, Mg, Fe karbonatlari, gil
minerallari, pirit, temir gidrooksid, kvars, xaltsedon boʻladi. F.da uran, lantanoidlarning
seriy guruhiga mansub elementlari hamda koʻproq Y, Pb, Sr, oz miqdorda V, Sc, Zr, Se,
Be aralashmalari toʻplanishi mumkin. F. strukturasiga qarab yaxlit, donador, jelvaksimon
(konkretsion), shagʻalsimon, konglomeratli turlarga boʻlinadi. Yaxl it va donador F. koʻp
tarqalgan. Yaxlit (geosinklinal) F. zich bir xil jinedan iborat boʻlib, tarkibidagi juda
kichik dumaloq fosfat donalari va oolitlar fosfat, karbonat yoki silikat angidrid (SiO2)
birikmalari yordamida jipelashgan. Mahsuldor qatlamlari qalin (10 m dan ortiq), yuqori
sifatli (28—36% R2O,), keng maydonda tarqalgan. Bunday F. konlari Xubsugul
(Mongoliya), Kunyana (Xitoy), Jorjina (Avstraliya) kembriy yotqiziqlarida mavjud.
Donador (platforma) F. — karbonat yoki terrigen choʻkindi togʻ jinslari, tarkibidagi
fosfat donalari hamda dengiz organizmlari qoldiqlari karbonat, silikat angidrid yoki gil
yordamida jipelashgan. Mahsuldor qatlam kalinligi koʻpincha 2–3 m (baʼzan 10 m
gacha), tarkibida 22—30% R2O5 boʻladi. Bu tipdagi F. Rossiyaning Yevropa kismi,
Shimoliy Afrika, Oʻrta Osiyoda boʻr va paleogen yotqiziqlarida keng Tapkalgan. F.
paydo boʻlishi haqida turli biokimyoviy, kimyoviy va biogen nazariyalar mavjud boʻlib,
biokimyoviy nazariya koʻpchilik tomonidan tan olingan. F. kimyo, tibbiyot va oziq-ovqat
sanoatida ishlatiladigan fosfor, fosfor kislota va turli fosforli birikmalar olish manbasi
hisoblanadi. Asosiy isteʼmolchi — qishloq xoʻjaligi boʻlib, F. 90% gacha fosforli
oʻgʻitlar tayyorlashda ishlatiladi. Undan tashqari, F.dan yoʻlyoʻlakay sanoat masshtabida
bir qancha noyob elementlar ajratib olinadi. Rossiya Federatsiyasi, Boltiqboʻyi, Sibir,
Qozogʻistonda yirik F. konlari bor. Oʻzbekiston hududida F. paleogen, boʻr, devon, silur
va tokembriy yotqiziqlarida topilgal. Ular, asosan, Markaziy Qizilqumdagi JeroySardara
(R2O, zaxirasi 57,68 mln.t), Shimoliy Yetimtogʻ va Karakata konlarida mavjud
Qizilqum fosforit majmuasi — fosforit konsentratlari ishlab
chiqaradigan zamonaviy yirik konboyitish korxonasi.
Boyitilmagan fosforit uni, kuydirilgan fosforit konsentrati va
boshqalar mahsulotlar ishlab chiqaradi. Majmuaga
Oʻzbekiston Respublikasi hukumatining 1997-yilda
Markaziy Qizilqumdagi JeroySardara fosforit koni (mineral
zaxirasi 223,9 mln. t, 100% li R205miqdori 45,5 mln. t)
negizida Qizilqum fosforit majmuasini barpo etish
toʻgʻrisidagi qaroriga koʻra asos solindi, korxona qurilishi
va fosforit konini oʻzlashtirish NKMKga topshirildi. Shu
yilning oʻzida majmuaning 1navbatini qurish va Toshkura
konida fosforit rudalari qazib olish boshlandi.1998-yil
aprelda majmuaning yillik loyiha quvvati 300 ming t 16—
18% R205(boyitilmagan fosforit uni) boʻlgan 1navbati
mahsulot ishlab chiqara boshladi. 2 yildan kamroq
muddatda majmua 1 navbatining 1bosqichi qurilishi
tugallandi. Natijada respublika korxonalarida oddiy
ammoniylashgan superfosfat va ammofos ishlab chiqarish
uchun chetdan fosorit xom ashyosini sotib olish
toʻxtatildi.Majmuada 1998—2001-yillarda "quruq" va
"hoʻllangan" usullarda fosforitni boyitishning
kombinatsiyalashgan texnologiyasi ishlab chiqildi, tarkibida
26—28% R205boʻlgan kuydirilgan fosforit konsentratini
ishlab chiqarish, oʻzlashtirildi. NKMK mutaxassislari va
Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi olimlari bilan hamkorliqda
tarkibida fosfori kam boʻlgan fosforitlardan fosforli
kompleks va organikmineral oʻgʻitlar ishlab chiqarish dala
sharoitlarida agrokimyoviy sinovdan oʻtkazish
texnologiyasini yaratish, ularni sanoat miqyosida joriy
etishgacha boʻlgan ishlar amalga oshirildi. 2002—2003yillarda tarkibida 12— 15% R205boʻlgan kambagʻal
fosforitlardan organikmineral oʻgʻitlar (superfosfat va
azosuperfosfat) ishlab chiqarish ning soddalashtirilgan
texnologiyasi yaratildi va respublika kimyo sanoati
korxonalarida joriy etildi ("Navoiy elektrokimyo zavodi"
aksiyadorlik jamiyati, Samarqand kimyo zavodi va
boshqalar).2004-yil noyabrda Respublika hukumatining
maxsus qaroriga koʻra, 2004—06 yillarda Qizilqum fosforit
majmuasim.ning 1navbatini kengaytirish va rekonstruksiya
qilish loyihasining 2bosqichini amalga oshirish va yuvilgan
kuydirilgan (28% R205) hamda yuvilgan quritilgan (20%
gacha R205) konsentratlari ishlab chiqarish ga oʻtish,
majmuaning yillik quvvatini 800 ming t fosforit mahsulotiga
yetkazish ishlari boshlandi...2018-yil 14-dekabrda Olmaliq
konmetallurgiya kombinati (OKMK) tarkibida boʻlgan.
2022-yil 4-martdan OʻzKimyoSanoat AJ tasarrufiga oʻtgan.
Amaldagi rahbari(29.06.2022): Samadov Farrux
Xamzayevich.

Qizilqum fosforit majmuasi — fosforit konsentratlari ishlab chiqaradigan zamonaviy
yirik konboyitish korxonasi. Boyitilmagan fosforit uni, kuydirilgan fosforit konsentrati va
boshqalar mahsulotlar ishlab chiqaradi. Majmuaga Oʻzbekiston Respublikasi
hukumatining 1997-yilda Markaziy Qizilqumdagi JeroySardara fosforit koni (mineral
zaxirasi 223,9 mln. t, 100% li R205miqdori 45,5 mln. t) negizida Qizilqum fosforit
majmuasini barpo etish toʻgʻrisidagi qaroriga koʻra asos solindi, korxona qurilishi va
fosforit konini oʻzlashtirish NKMKga topshirildi. Shu yilning oʻzida majmuaning
1navbatini qurish va Toshkura konida fosforit rudalari qazib olish boshlandi.1998-yil
aprelda majmuaning yillik loyiha quvvati 300 ming t 16— 18% R205(boyitilmagan
fosforit uni) boʻlgan 1navbati mahsulot ishlab chiqara boshladi. 2 yildan kamroq
muddatda majmua 1 navbatining 1bosqichi qurilishi tugallandi. Natijada respublika
korxonalarida oddiy ammoniylashgan superfosfat va ammofos ishlab chiqarish uchun
chetdan fosorit xom ashyosini sotib olish toʻxtatildi.Majmuada 1998—2001-yillarda
"quruq" va "hoʻllangan" usullarda fosforitni boyitishning kombinatsiyalashgan
texnologiyasi ishlab chiqildi, tarkibida 26—28% R205boʻlgan kuydirilgan fosforit
konsentratini ishlab chiqarish, oʻzlashtirildi. NKMK mutaxassislari va Oʻzbekiston
Fanlar akademiyasi olimlari bilan hamkorliqda tarkibida fosfori kam boʻlgan
fosforitlardan fosforli kompleks va organikmineral oʻgʻitlar ishlab chiqarish dala
sharoitlarida agrokimyoviy sinovdan oʻtkazish texnologiyasini yaratish, ularni sanoat
miqyosida joriy etishgacha boʻlgan ishlar amalga oshirildi. 2002—2003-yillarda tarkibida
12— 15% R205boʻlgan kambagʻal fosforitlardan organikmineral oʻgʻitlar (superfosfat va
azosuperfosfat) ishlab chiqarish ning soddalashtirilgan texnologiyasi yaratildi va
respublika kimyo sanoati korxonalarida joriy etildi ("Navoiy elektrokimyo zavodi"
aksiyadorlik jamiyati, Samarqand kimyo zavodi va boshqalar).2004-yil noyabrda
Respublika hukumatining maxsus qaroriga koʻra, 2004—06 yillarda Qizilqum fosforit
majmuasim.ning 1navbatini kengaytirish va rekonstruksiya qilish loyihasining
2bosqichini amalga oshirish va yuvilgan kuydirilgan (28% R205) hamda yuvilgan
quritilgan (20% gacha R205) konsentratlari ishlab chiqarish ga oʻtish, majmuaning yillik
quvvatini 800 ming t fosforit mahsulotiga yetkazish ishlari boshlandi...2018-yil 14dekabrda Olmaliq konmetallurgiya kombinati (OKMK) tarkibida boʻlgan. 2022-yil 4martdan OʻzKimyoSanoat AJ tasarrufiga oʻtgan. Amaldagi rahbari(29.06.2022):
Samadov Farrux Xamzayevich.
Apatit (yun. apatao – aldayman) – fosfatlar sinfiga mansub
mineral. Tarkibida R2O5ning miqdori 42%. Aralashmalari:
SO2, Mp, kamyob f ele-mentlari, U, Sr va boshqa Oq,
zangori, sariq, binafsha rang va boshqa rangdagi kristall va
donador agregatlar. Qattiqligi 5. S. og. 3,2. Kimyoviy
tarkibiga qarab A. ftora-patit, gidroksilapatit va
xlorapatitga boʻlinadi. A. magmatik, gidrotermal,
pnevmatolit yoʻl bilan hosil boʻladi. Ba’zan A. kvars
yertomirlarida va kristalli slaneslarda ham uchraydi.
Choʻkindi jin-slarda A. guruhiga kiradigan minerallar
fosforitlar va qazilma suyaklar sha-klida uchraydi. A. oʻgʻit,
fosfor kislota va uning tuzlarini olishda xom ashyo; qora va
rangli metallurgiyada hamda keramika va xira oyna ishlab
chiqarishda qoʻllaniladi. Kamyob yer elementlari qoʻshilgan
sintetik A. optikada qoʻllaniladi. Oʻzbekistondagi
fosforitlarning asosiy qismi A.dir.
Apatit (yun. apatao – aldayman) – fosfatlar sinfiga mansub
mineral. Tarkibida R2O5ning miqdori 42%. Aralashmalari:
SO2, Mp, kamyob f ele-mentlari, U, Sr va boshqa Oq,
zangori, sariq, binafsha rang va boshqa rangdagi kristall va
donador agregatlar. Qattiqligi 5. S. og. 3,2. Kimyoviy
tarkibiga qarab A. ftora-patit, gidroksilapatit va
xlorapatitga boʻlinadi. A. magmatik, gidrotermal,
pnevmatolit yoʻl bilan hosil boʻladi. Ba’zan A. kvars
yertomirlarida va kristalli slaneslarda ham uchraydi.
Choʻkindi jin-slarda A. guruhiga kiradigan minerallar
fosforitlar va qazilma suyaklar sha-klida uchraydi. A. oʻgʻit,
fosfor kislota va uning tuzlarini olishda xom ashyo; qora va
rangli metallurgiyada hamda keramika va xira oyna ishlab
chiqarishda qoʻllaniladi. Kamyob yer elementlari qoʻshilgan
sintetik A. optikada qoʻllaniladi. Oʻzbekistondagi
fosforitlarning asosiy qismi A.dir.
Apatit eng sirli va g'ayrioddiy minerallar guruhiga kiradi. U
boshqa toshlarga juda o'xshash bo'lgan turli xil moddalarni
o'z ichiga oladi. Uni beril, turmalin yoki topaz kabi toshlar
bilan aralashtirish juda oson. Bunday kamuflyaj
qobiliyatlari tufayli mineral o'z nomini oldi, yunon tilidan
tarjima qilingan "aldash", "sir" degan ma'noni anglatadi
Ushbu turdagi kristallarning mavjudligi, apatit juda
qadimiy tosh bo'lishiga qaramay, juda uzoq vaqt davomida
gumon qilinmagan.
Uning nomi 1788 yilda nemis olimi A. Verner tomonidan
kiritilgan. Garchi bu geologdan oldin ham ba'zi olimlar
apatit mavjudligi haqida gapira boshlagan bo'lsa-da, lekin
hech kim uni alohida guruh sifatida ajratib ko'rsatishga
jur'at eta olmadi.
Bunday eng katta mineral Kvebekda topilgan va uning
og'irligi 5000 kg dan ortiq edi.
Uning o'ziga xosligi shundaki, apatit tarkibiga qarab rangini
o'zgartirishi mumkin. Agar tarkibida metall qo'shimchalar
bo'lsa, u tutunli rangga ega.
Mineral tarkibidagi marganets yoki qo'rg'oshin tufayli ko'k
va yashil ranglarga ega bo'ladi. Shuningdek, ushbu turdagi
toshlar luminesans kabi hodisa bilan tavsiflanadi, buning
natijasida mineralning soyasi turli burchaklarda o'zgaradi.
Apatitlar vulqon otilishi davridan beri paydo bo'lgan eng
qadimgi toshlardir. Ularning kelib chiqishi lavalarda
boshlangan. Bugungi kunda mineral turli mamlakatlarda
qazib olinadi.
Apatitlar vulqon otilishi davridan beri paydo bo'lgan eng
qadimgi toshlardir. Ularning kelib chiqishi lavalarda
boshlangan. Bugungi kunda mineral turli mamlakatlarda
qazib olinadi.
Eng yirik konlar quyidagilarda joylashgan:
Kanada;
Hindiston;
Norvegiya;
Rossiya;
Italiya
Braziliya
Meksika;
Amerika Qo'shma Shtatlari;
Shri-Lanka.
Shu bilan birga, har bir mamlakatda toshlar asosan ma'lum
bir rangda qazib olinadi. Misol uchun, Rossiyada - ko'k, va
Italiyada - binafsha rang.
Aynan Shri-Lankada apatit qazib olinadi, keyinchalik u
zargarlik buyumlarida ishlatiladi. U erda qazib olingan
toshlar g'ayrioddiy shishasimon yorqinligi bilan ajralib
turadi.
U ijobiy ta'sir ko'rsatadi:





U ijobiy ta'sir ko'rsatadi:
qalqonsimon bez va tomoq, agar siz ushbu toshdan yasalgan marjonlarni kiysangiz;
oshqozon, faqat ovqatdan oldin suv ichganingizda, bu mineral 24 soat davomida yotadi
(garchi barcha mutaxassislar undan suv ichishni tavsiya etmasa ham);
asab tizimi va ruhiy kasalliklarga chalingan odamlarni tinchlantiradi;
oyoqlarning shishishi. Apatitni paypoq qo'yish tavsiya etiladi va muammo yo'qoladi.



Umuman olganda, mutaxassislar ko'pincha bu toshni og'riqli joyga gips bilan
yopishtirishni tavsiya qiladilar va u og'riqni tinchitadi va tanaga shifobaxsh ta'sir
ko'rsatadi.
Bundan tashqari, kristallni chaqaloq uxlab yotgan joyning yoniga qo'yish mumkin, bu
faol o'sishga va skeletning yaxshi shakllanishiga yordam beradi.
Bu allergiya va akne bartaraf qiladi, qon bosimini normallantiradi. Apatit raxitni
davolashda, shuningdek, kaltsiy almashinuvining buzilishida yordam beradi.
http://fayllar.org