Namangan viloyat Yangi Namangan tuman
8-sonli DIMI FIZIKA fani Mamatov Shoxrux
1
ANNOTATSIYA
Ushbu metodik tavsiyada fizika fanini "noan'anaviy" o'qitish, xususan,
muammoli topshiriqlar va tajribalar bilan boyitilgan interfaol usulda o'qitish
natijalari taqdim etilgan. O’quv jarayonida o’quvchilarning ijodiy qobilyatini
rivojlantirish muammolarga bag’ishlangan ,Fizika laboratoriyasi o’quvchilarning
bilim ko’nikma, malakasini oshirish usullari ko’rib chiqilgan.
Zaryadli zarralar tok tashuvchilar deb
ataladi. Metallar va yarimoʻtkazgichlarda tok tashuvchilar elektronlardan,
elektrolitlarda musbat va manfiy ionlardan, ionlashgan gazlarda musbat va
manfiy ionlar hamda elektronlardan iborat.
2
Mundarija
Kirish…………………………………………..4
Asosiy qism…………………………………….8
Metodlar………………………………………17
Xulosa…………………………………………23
Foydalanilgan adabiyotlar…………………..24
3
Kirish.
Elektr toki – elektr zaryadlarining tartibli harakati. Elektr toki paydo boʻlishi va
doimo paydo boʻlib turishi uchun:
moddada erkin elektr zaryadlari;
ularni tartibli harakatga keltiruvchi elektr maydon;
zanjir berk boʻlishi kerak.
Zaryadli zarralarning elektr maydon taʼsirida jismga nisbatan koʻchishi
natijasida vujudga keladigan Elektr toki oʻtkazuvchanlik toki deb, zaryadlangan
makroskopik jism (masalan, suyuqlik yoki gaz)larning koʻchishidan yuzaga
keladigan elektr toki konveksion tok deb ataladi. Siljish toki deb ataladigan tok
ham mavjud. Bu tok zaryadlar harakatiga bogʻliq boʻlmay, balki elektr maydon
kuchlanganligining vaqt boʻyicha oʻzgarishiga mutanosib (proporsional)
boʻladi. Siljish toki magnit maydon hosil qilish xususiyati jihatidangina
oʻtkazuvchanlik va konveksion tokka ekvivalentdir.
Elektr tokining mavjudligini tok tufayli yuz beradigan quyidagi taʼsir yoki
hodisalarga qarab bilish mumkin:
issiqlik taʼsiri – tok oʻtayotganda oʻtkazgich (oʻta oʻtkazgich bundan istisno)
qiziydi;
kimyoviy taʼsiri – Elektr toki oʻtkazgichning kimyoviy tarkibini oʻzgartiradi
(masalan, elektroliz hodisasi);
magnit taʼsiri (masalan, tokli oʻtkazgich yonida magnit milining ogʻishi,
elektromagnitlar);
kuch taʼsiri (masalan, magnit maydonida tokli oʻtkazgichning ogʻishi, elektr
dvigatellar);
yorugʻlik taʼsiri (masalan, siyraklangan gazlarda razryad, elektr yoyi). Tok
kuchi ampermetr, milliampermetr, mikroampermetr va galʼvanometr bilan
oʻlchanadi.
4
Zaryadlarning tartibli harakatiga oʻzgarmas tok deb ataladi. Tokning yoʻnalishi
sifatida musbat zaryadlarning harakat yoʻnalishi qabul qilingan. elektr tokining
ishi nima
Elektr zaryadining harakati elektr toki sifatida tanilgan, uning intensivligi odatda
amperlarda oʻlchanadi. Oqim har qanday harakatlanuvchi zaryadlangan
zarralardan iborat boʻlishi mumkin; koʻpincha bu elektronlar, ammo harakatdagi
har qanday zaryad oqimni tashkil qiladi. Elektr toki baʼzi narsalar, elektr
oʻtkazgichlar orqali oʻtishi mumkin, lekin elektr izolyatoridan oʻtmaydi.
Tarixiy Konvensiyaga koʻra, ijobiy oqim oʻz ichiga olgan har qanday musbat
zaryad bilan bir xil oqim yoʻnalishiga ega yoki kontaktlarning zanglashiga olib
keladigan eng ijobiy qismidan eng salbiy qismiga oʻtish deb taʼriflanadi. Shu
tarzda belgilangan oqim anʼanaviy oqim deb ataladi. Salbiy zaryadlangan
elektronlarning an atrofida harakatlanishi elektr davri, oqimning eng tanish
shakllaridan biri, shuning uchun elektronlarga teskari yoʻnalishda ijobiy
hisoblanadi. biroq, sharoitga qarab, elektr toki har ikki yoʻnalishda yoki hatto bir
vaqtning oʻzida ikkala yoʻnalishda ham zaryadlangan zarralar oqimidan iborat
boʻlishi mumkin. Ushbu vaziyatni soddalashtirish uchun ijobiy-salbiy
Konventsiya keng qoʻllaniladi.
Elektr yoyi elektr tokining energetik namoyishini taʼminlaydi.
Elektr tokining materialdan oʻtishi jarayoni elektr oʻtkazuvchanligi deb ataladi
va uning tabiati zaryadlangan zarralar va ular harakatlanadigan materialga qarab
farq qiladi. Elektr toklariga misollar kiradi metall oʻtkazuvchanlik, bu erda
elektronlar metall kabi oʻtkazgich orqali oqadi va elektroliz, bu erda ionlar
(zaryadlangan atomlar) suyuqliklar orqali yoki elektr uchqunlari kabi plazmalar
orqali oqadi. Zarrachalarning oʻzi juda sekin harakatlanishi mumkin boʻlsa-da,
baʼzida oʻrtacha siljish tezligi bilan sekundiga millimetrning faqat
fraktsiyalari, ularni boshqaradigan elektr maydoni yorugʻlik tezligiga yaqin
tarqaladi va elektr signallarining simlar boʻylab tez oʻtishiga imkon beradi.
5
Hozirgi sabablar tarixan uning mavjudligini tan olish vositasi boʻlgan bir nechta
kuzatiladigan effektlar. Voltaik qoziqdan suv oqimi bilan parchalanishi
mumkinligini 1800 yilda Nikolson va Karlisl kashf etgan, bu jarayon endi
elektroliz deb nomlanadi. Ularning ishi 1833 yilda Maykl Faradey tomonidan
ancha kengaytirildi. Qarshilik orqali oqim mahalliy isitishni keltirib chiqaradi,
bu taʼsir Jeyms Preskott Joule 1840 yilda matematik tarzda oʻrgangan. oqim
bilan bogʻliq eng muhim kashfiyotlardan biri tasodifan 1820 yilda Xans Kristian
Dikkrsted tomonidan qilingan, maʼruza tayyorlash paytida u magnit kompas
ignasini bezovta qiladigan simdagi oqimga guvoh boʻlgan. u elektromagnetizm
kashf qilgan, elektr va magnit oʻrtasidagi fundamental oʻzaro. Elektr yoylari
natijasida hosil boʻladigan elektromagnit chiqindilar darajasi elektromagnit
parazitlarni hosil qilish uchun etarlicha yuqori, bu esa qoʻshni uskunalarning
ishlashiga zarar etkazishi mumkin.
Muhandislik yoki maishiy dasturlarda oqim koʻpincha to'g'ridan-to'g'ri
oqim (DC) yoki oʻzgaruvchan tok (AC) sifatida tavsiflanadi. Bu atamalar
oqimning vaqt boʻyicha qanday oʻzgarishini bildiradi. Toʻgʻridan-toʻgʻri oqim,
masalan, batareyadan ishlab chiqarilgan va aksariyat elektron qurilmalar
tomonidan talab qilinadigan, kontaktlarning zanglashiga olib keladigan musbat
qismidan salbiygacha boʻlgan bir tomonlama oqimdir. Agar eng keng
tarqalganidek, bu oqim elektronlar tomonidan olib borilsa, ular teskari
yoʻnalishda sayohat qilishadi. Oʻzgaruvchan tok-bu yoʻnalishni qayta-qayta
oʻzgartiradigan har qanday oqim; deyarli har doim bu sinus toʻlqin shaklini
oladi. oʻzgaruvchan tok shunday qilib, zaryad vaqt oʻtishi bilan aniq masofani
harakatlantirmasdan oʻtkazgich ichida oldinga va orqaga zarba beradi.
Oʻzgaruvchan tokning vaqt boʻyicha oʻrtacha qiymati nolga teng, lekin u
energiyani avval bir yoʻnalishda, keyin esa teskari yoʻnalishda etkazib beradi.
Oʻzgaruvchan tok induktivlik va sigʻim kabi barqaror holatdagi toʻgʻridantoʻgʻri oqim ostida kuzatilmaydigan elektr xususiyatlariga taʼsir qiladi. biroq, bu
xususiyatlar, birinchi marta quvvatlanganda, oʻtkinchi davrlarga duchor
boʻlganda muhim boʻlishi mumkin.
6
Mavzu: ELEKTR TOKI.
REJA:
1.1. Elektr toki.
1.2. Elektr tokini aniqlash
1.3. Tok o'tkazgichdagi tokni hisoblashsss
1.4. Leslie Hamilton
1.1. Elektr toki
Elektr energiyasi energiyaning bir turi . Bu zaryadlangan zarrachalar (ayniqsa
elektronlar)ning bir joydan ikkinchi joyga oqishini tavsiflovchi hodisadir.
Dunyodagi hamma narsa atomlardan iborat. Har bir atom manfiy zaryadlangan
elektronlar bilan o'ralgan yadrodan iborat. Yadroda neytronlar (zaryadsiz) va
protonlar (musbat zaryadga ega) deb ataladigan zarralar mavjud. Umumiy
7
neytral zaryadni muvozanatlash uchun barqaror atomda proton va elektronlar
soni bir xil bo'ladi.
O'tkazgichlarda (masalan, mis yoki kumush kabi metallar) elektronlar
harakati erkin elektronlar deb ataladi. 4> zaryadni ko'chirish uchun
javobgardir. Harakatlanuvchi zaryad biz buni elektr toki deb ataymiz.
Elektr toki hodisasi va uning qo‘llanilishi elektrotexnika sohasida batafsilroq
o‘rganiladi.
Elektr tokini aniqlash
Elektr tokini ma'lum bir vaqt oralig'ida harakatlanadigan zaryad miqdori sifatida
belgilashimiz mumkin. Elektr tokini hisoblash formulasi va foydalaniladigan
birliklar quyidagicha:
Elektr toki uchun SI asosiy birligi amper ( A ).
Tok (I) amperda ( A ) o'lchanadi.
Q o'lchanadi. kulonda ( C ).
Vaqt (t) sekundlarda ( s<) bilan o'lchanadi. 4>).
Zaryad, oqim va vaqt bir-biri bilan bog'langan\(Q = I \cdot t\).
Mavjudning o'zgarishi DQ bilan belgilanadi.
Xuddi shunday, vaqt o'zgarishi Dt sifatida belgilanadi.
Yana bir qiziq jihat shundaki, elektr toki magnit maydon hosil qiladi, magnit
maydon esa elektr tokini ham hosil qilishi mumkin.
To'plamning o'zgarishi
Ikkita zaryadlangan jism o'tkazuvchan sim yordamida ulanganda, a zaryad ular
orqali oqib, oqim hosil qiladi. Zaryad farqi kuchlanish farqiga sabab bo'lganligi
sababli oqim oqadi.
1-rasm.O'tkazgichdagi zaryad oqimi. Manba: StudySmarter.
8
Shuning uchun oqim oqimi uchun tenglama:
Shuningdek qarang: Marbury Medisonga qarshi: fon & amp; Xulosa
\[\Delta Q = \Delta I \cdot \Delta t\]
An'anaviy oqim oqimi
Zanjirda oqim elektronlar oqimi bo'ylab elektronlar oqimidir. Manfiy
zaryadlangan elektronlar manfiy zaryadlangan terminaldan uzoqlashib, musbat
zaryadlangan terminal tomon harakatlanib, asosiy qoidaga amal qilgan holda,
o'xshash zaryadlar bir-birini qaytaradi, qarama-qarshi zaryadlar esa bir-birini
tortadi.
An'anaviy oqim manbaning musbat terminalidan uning manfiy terminaligacha
bo'lgan musbat zaryad oqimi sifatida tavsiflanadi. Bu elektronlar oqimiga
qarama-qarshidir, chunki u oqim yo'nalishini tushunishdan oldin aytilgan.
2-rasm.An'anaviy oqim va elektron oqimi. Manba: StudySmarter.
E'tibor qilish kerak bo'lgan muhim nuqta shundaki, oqim oqimi aamperda
berilgan yo'nalish va kattalik. Biroq, bu vektor miqdori emas.
Tokni qanday o'lchash kerak
Tokni ampermetr deb nomlangan qurilma yordamida o'lchash mumkin.
Quyidagi rasmda ko'rsatilganidek, ampermetrlar doimo seriyali zanjirning
oqimni o'lchamoqchi bo'lgan qismiga ulangan bo'lishi kerak.
Buning sababi, oqim ampermetr orqali o'tishi kerak. qiymatni o'qishi uchun.
Ampermetrda kuchlanish bo‘lmasligi uchun uning ideal ichki qarshiligi nolga
teng, chunki u kontaktlarning zanglashiga olib kelishi mumkin.
9
3-rasm. Ampermetr yordamida tokni o‘lchashni tartibga solish - StudySmarter
Originals
Savol: Quyidagi variantlardan qaysi birida 8 mA tok elektr zanjiri orqali o'tadi?
A. 4C zaryad 500 soniyada o'tganda.
Shuningdek qarang: YaIM - Yalpi ichki mahsulot: ma'nosi, misollar & amp;
turlari
B. 8C zaryad 100 soniyada o'tganda.
C. 1C zaryad 8 soniyada o'tganda.
Eritma. Tenglamadan foydalanish:
\(I = \frac{Q}{t}\)
\(I = \frac{4}{500} = 8 \cdot 10-3 = 8 mA\)
\(I = \frac{8}{100} = 80 \cdot 10-3 = 80 mA\)
\(I = \frac{1}{ 8} = 125 \cdot 10-3 = 125 mA\)
Variant A to'g'ri: zanjirdan 8 mA tok o'tadi.
Zaryadni kvantlash
Zaryad tashuvchilarning zaryadi kvantlangan , uni quyidagicha aniqlash
mumkin:
Bir proton musbat zaryadga, bitta elektron esa manfiy zaryadga ega. Bu ijobiy
va salbiyzaryad qat'iy belgilangan minimal kattalikka ega va har doim shu
kattalikka karrali bo'ladi.
Shuning uchun zaryad miqdori mavjud proton yoki elektronlar soniga qarab
kvantlangan bo'lishi mumkin.
Bu shuni anglatadiki, har qanday zarrachaning zaryadi elektron zaryadining
kattaligiga karrali. Masalan, elektronning zaryadi -1,60 · 10-19 S, protonning
10
zaryadi esa, taqqoslash uchun, 1,60 · 10-19 C. Biz har qanday zarrachaning
zaryadini bunga karrali qilib ko'rsatishimiz mumkin.
Tok o'tkazgichdagi tokni hisoblash
Tok o'tkazgichda zaryad tashuvchilar erkin harakat qilganda tok hosil bo'ladi.
Zaryad tashuvchilarning zaryadi ijobiy yoki manfiy bo'lishi mumkin va oqim
o'tkazgich bo'ylab bir yo'nalishda harakat qiladi deb hisoblanadi. O'tkazgichdagi
tok bir qancha xususiyatlarga ega:
Zaryad tashuvchilar asosan erkin elektronlardir.
Har bir o'tkazgichda oqim ma'lum bir yo'nalishda o'tsa ham, zaryad tashuvchilar
qarama-qarshi harakat qiladi. drift tezligi bilan yo'nalishlar v.
Birinchi rasm 2-rasm musbat zaryad tashuvchilarga ega. Bu erda drift tezligi va
zaryad tashuvchilar bir xil yo'nalishda harakat qiladilar. Ikkinchi rasmda manfiy
zaryad tashuvchilar bor, drift tezligi va zaryad tashuvchilar esa qarama-qarshi
yo'nalishda harakat qiladi.
Zaryad tashuvchilarning siljish tezligi ular bo'ylab harakatlanadigan o'rtacha
tezlikdir.dirijyor.
Tok o'tkazuvchi o'tkazgichdagi tokni matematik tarzda quyidagicha ifodalash
mumkin:\(I = A \cdot n \cdot q \cdot v\)
Bu erda A - xochning maydoni. -bo'lim, maydon birliklarida.n - son zichligi (m3
ga to'g'ri keladigan zaryad tashuvchilar soni).v - siljish tezligi m/s.q - Kulondagi
zaryad.I - Amperdagi oqim.
Elektr toki - asosiy xulosalar
Elektr energiyasi energiyaning bir shaklidir. Bu zaryadlangan zarralarning
(ayniqsa elektronlarning) bir joydan ikkinchi joyga oqishini tavsiflovchi
hodisadir.
Elektr tokining SI asosiy birligi amper (A) .
11
An'anaviy oqim hujayraning musbat terminalidan uning manfiy terminaligacha
bo'lgan musbat zaryad oqimi sifatida tavsiflanadi.
Zaryad tashuvchilardagi zaryad kvantlangan. .
Elektr toki haqida tez-tez so'raladigan savollar
Elektr toki nima bilan o'lchanadi?
Elektr toki - bu Amper (A) yoki amper bilan o'lchanadi.
Elektr tokining ta'rifi nima?
Elektr toki zaryad tashuvchilarning oqim tezligi sifatida aniqlanadi.
Elektr toki har doim magnit maydon hosil qiladimi?
Elektr toki har doim magnit maydon hosil qiladi.
Magnit maydon qanday qilib elektr tokini hosil qiladi? tok?
Magnitning xarakteristikasi elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun
ishlatiladi. Elektronlar tortiladi va itariladiharakatlanuvchi magnit maydonlar
orqali. Mis va alyuminiy kabi metallardagi elektronlar bo'ylab tarqalgan.
Magnitni sim bo'lagi atrofida yoki simni magnit atrofida harakatlantirganda,
simdagi elektronlar tashqariga suriladi va elektr toki hosil bo'ladi.
Elektr toki vektor kattalikmi? ?
Elektr toki skalyar kattalikdir. Har qanday fizik miqdor, agar u kattaligi,
yo'nalishi bo'lsa va vektor qo'shish qonunlariga rioya qilsa, vektor deb ataladi.
Elektr tokining kattaligi va yo'nalishi bo'lsa-da, u vektor qo'shish qonunlariga
amal qilmaydi. Demak, elektr toki skalyar kattalikdir.
Leslie Hamilton
Lesli Xemilton o'z hayotini talabalar uchun aqlli ta'lim imkoniyatlarini
yaratishga bag'ishlagan taniqli pedagog. Ta'lim sohasida o'n yildan ortiq
tajribaga ega bo'lgan Lesli o'qitish va o'qitishning eng so'nggi tendentsiyalari va
usullari haqida juda ko'p bilim va tushunchaga ega. Uning ishtiyoqi va sadoqati
12
uni blog yaratishga undadi, unda u o'z tajribasi bilan o'rtoqlasha oladi va o'z
bilim va ko'nikmalarini oshirishga intilayotgan talabalarga maslahatlar beradi.
Lesli o‘zining murakkab tushunchalarni soddalashtirish va o‘rganishni har
qanday yoshdagi va har qanday yoshdagi talabalar uchun oson, qulay va
qiziqarli qilish qobiliyati bilan mashhur. Lesli o'z blogi orqali kelgusi avlod
mutafakkirlari va yetakchilarini ilhomlantirish va ularga kuch berish, ularga o'z
maqsadlariga erishish va o'z imkoniyatlarini to'liq ro'yobga chiqarishga yordam
beradigan umrbod ta'limga bo'lgan muhabbatni rag'batlantirishga umid qiladi.
Demak, zanjir M va N elektrodlar orasida uzilgan bo’ladi. Shuning uchun
zanjir orqali elektr tok oqishini ta’minlamoqchi bo’lsak, elektrodlar oralig’iga
zaryad tashuvchilar kiritish yoki biror usul bilan elektrodlar orasidagi gazda
zaryad tashuvchilar vujudga keltirish kerak. Gazda zaryad tashuvchilar vujudga
keltirishning barcha usullarini ikki gruppaga ajratish mumkin:
a) gazdagi zaryad tashuvchilar tashqi
faktorlar tufayli vujudga kelishi natijasida
kuzatiladigan elektr tokni nomustaqil
gaz razryad deyiladi.
b) M va N elektrodlar orasidagi elektr maydon ta’sirida vujudga kelgan zaryad
tashuvchilar tufayli kuzatiladigan elektr tokni mustaqil gaz razryad deyiladi.
1.2. Nomustaqil gaz razryad.
Agar M va N elektrodlar orasid
trabinafsha nurlar bilan nurlantirsak, gaz molekulalarining ionlashuvi sodir
13
bo’ladi. Ionlashuv jarayonining mohiyati quyidagidan iborat. Tashqi faktorlardan
olgan energiya tufayli gaz molekulasidagi bir yoki bir necha elektron
molekuladan ajralib chiqadi. Natijada molekula musbat zaryadlangan ionga
aylanib qoladi. Ajralib chiqqan elektronlarning bir qismi neytral molekulalar
bilan birlashib manfiy zaryadlangan ionlarni vujudga keltiradi.
Shuning uchun ham gazdagi (ionlashish jarayoniga sababchi bo’lgan tashqi
faktorni ionizator (ionlashtiruvchi) deb ataladi.
Ionlanish jarayoni bilan bir qatorda gazda rekombinatsiya jarayoni ham sodir
bo’ladi. Rekombinatsiya ionlanishga teskari jarayon bo’lib, bunda musbat va
manfiy ionlarning yoki elektron va musbat ionning to’qnashuvi natijasida neytral
molekulalar hosil bo’ladi.
Shunday qilib, gazlarda ionlanish jarayonida manfiy zaryad tashuvchilar
(elektronlar va manfiy ionlar) hamda musbat zaryad tashuvchilar (musbat ionlar)
teng miqdorda hosil bo’ladi, rekombinatsiya jarayonida esa teng miqdorda
yo’qoladi.
–
n–
bo’lganligi uchun, oddiygina qilib, n juft zaryad tashuvchilar vujudga kelyapti,
deylik.
maydon tufayli musbat zaryad tashuvchilar manfiy zaryadlangan N elektrodga,
manfiy zaryad tashuvchilar esa musbat zaryadlangan M elektrodga tortiladi va
holda gazning birlik hajmida birlik vaqtda kamayayotgan ionlarning umumiy soni
14
15
Metodlar
O`qituvchi tomonidan “Blits savollar” metodi uchun oldindan
tayyorlab
qo`yilgan savol va topshiriqlarni guruhlar boshlig`i chiqib tanlab
oladilar.Bunda har bir guruh o`z guruhlari nomlarini yoritish bilan
birga
oldingi va oxirgi o`tilgan mavzularga oid savollarga javob
beradilar. Masalan:
1-guruhga:
Suyuqlik va qattiq jism molekulalari orasida qanday farq bor?
Sirt taranglik hodisalari qanday hosil bo`ladi?
Kapillyar hodisa qanday yuz beradi?
16
Moddalar qanday agregat holatlarda bo`ladi?
Deformatsiya deb nimaga aytiladi?
Erish deb qanday jarayonga aytiladi?
Erish temperaturasi deb qanday temperaturaga aytiladi?
Grafigidan tushuntiring.
Moddaning solishtirma erish issiqligi nima? Formulasi va
birligini ko`rsating
2-guruhga:
Sirt taranglik kuchi nima?
Sirt taranglik kuchi formulasi qanday ifodalanadi?
Ho`llash va ho`llamaslikning qanday farqi nimadan iborat?
Qattiq, suyuq va gazsimon moddalarning molekulyar tuzilishini
tushuntirib bering.
Elastik deformatsiyaning plastik deformatsiyadan farqi nimadan
iborat?
Erish
issiqligi
deb
qanday
issiqlikka
aytiladi?Grafikdan
foydalanib,erish issiqligini ko`rsating.
Erish va qotish bilan ichki energiya orasida qanday bog`lanish
mavjud?
Amorf jismlarning erish va qotishini tushuntiring.
3-guruhga:
Suyuqliklarning sirt taranglik koeffitsiyenti haqida nimalarni
bilasiz?
Sirt taranglik koeffitsiyenti qiymati nimalarga bog`liq?
17
Suyuqliklarning ingichka nay bo`ylab ko`tarilish balandligi
nimalarga bog`liq?
Kristall va amorf jismlarning xossalarini aytib bering.
Mexanik kuchlanish deb nimaga aytiladi? Va hokazo.
Darslikdagi 35-rasmdan foydalanib,unda tasvirlangan grafikni
tahlil qilib bering.Xulosalang.
Erish temperaturasi jadvalida keltirilgan moddalarning erish
temperaturalarini taqqoslang.
Amorf jismlar erish va qotish jarayonining kristall jismlarning
erish va qotish jarayonidan qanday farq qiladi?
“Aqliy hujum” metodi.
Masalan:
-Sizningcha, tabiatda yuz beradigan turli-tuman yog`inlarning
kelib chiqishi nimadan deb o`ylaysiz?
O`quvchilarning
fikrlari
va
g`oyalari
tinglanadi
va
ular
umumlashtiriladi.
9- sinfi uchun fizikа dаrsligi, guruhlаrgа berilishi lоzim bo`lgаn
sаvоllаr yozilgаn kаrtоchkаlаr, kristallarning erishi va qotishi bilan
bog`liq holatlar tasvirlangan plakatlardan unumli foydalangan holda
yangi mavzuga oid ''O'yin'' qilinadi.
Hаr bir guruh o’z tоpshirig`igа tаyyorgаrlik qilgungа qаdаr,
guruhlаrdаn bittаdаn o’quvchi dоskаgа guruhlаrining nоmlаrini
ifоdаlоvchi fоrmulаlarni yozаdilаr. Qаysi guruh ko’p fоrmulа
yozishigа qаrаb ulаrgа rаg`bаt kаrtоchkаsi bеrib borilgani ma`qul.
18
Mavzuni mustahkamlash “Har kim har kimga o`rgatadi” I.O`.
metodi orqali amalga oshiriladi.Bunda o`quvchilar dars jarayonida
o`zlashtirib olgan bilimlarini namoyish etadilar. Shundan so`ng
o`quvchilarni ajratilgan guruhlari bo`yicha ularga quyidagi topshiriqlar
beriladi.
1-guruhga.
a)Bug`lanish deb nimaga aytiladi?
2-guruhga.
a)Suyuqlikning qaynash temperaturasi tashqi bosimga qanday
bog`liq?
3-guruhga.
a)To`yingan va to`yinmagan bug` deb qanday bug`larga aytiladi?
BINGO metodi
" Bingo " o'yini - bu o'yin lotoreya o'yiniga o'xshash bo'lib ,
o'quvchilarni xoirasini mustahkamlashga , yodda saqlash qobiliyatini
rivojlantirishga yordam beradi. Bu o'yin orqali o'quvchilar mavzuga
doir formulalar , birliklar va asbob nomlarini tez eslab qoladi . Bunda
o'quvchilarga o'qituvchi tomonidan oldindan tayyorlab qo'yilgan
kartochkalar tarqatiladi . Kartochka katakchaklarga bo'lingan va ularda
fizik formulalar yoki birliklar yozilgan bo'ladi . Ularning nomlari
o'qituvchi tomonidan aytiladi , o'quvchilar esa to'g'risini topib ustini eks
bilan uradi . Vertikal , gorizontal , dioganaliga to'g'ri topsa BINGO
deydi va o'quvchiga rag'bat beriladi .
19
Illustratsiyalab tushuntirish - bu metod qo'llanganda, o'qituvchi
turli vositalar yordamida o'quvchilarga o'quv materialini tushuntiradi,
o'quvchilar esa, materialni tayyor holda qabul qilishadi hamda
tushunishga harakat qilib, esda saqlab qolishadi. Bu jarayonda
o'qituvchi materialning mazmunini og'zaki bayon qiladi va turli o'qitish
vositalaridan foydalanadi hamda darsni tashkil qilishning turli
shakllaridan foydalanadi va mohirlikning namunasini amalda ko'rsatib
beradi. Natijada o'quvchilar bilimlarni o'zlashtirishdagi birinchi darajali
harakatlarni bajarishadi, boshqacha aytganda, ular o'qituvchining
aytganlarini eshitishadi, kitob bilan mustaqil ishlashadi, jismlami va
ulaming modellarini ko'rishadi va kuzatishadi.
Bunday metod yoshlarga bilim berishning eng unumli yo'llaridan
biridir. Uning samarali ekanligi o'rta va oliy maktablarning ko'p yillik
amaliyotida sinalgan va o'qitishning barcha bosqichlarida foydali, deb
hisoblangan. Biroq ushbu metodni qo'llab dars o'tganda o'quvchining
faoliyati qabul qilish, tushunish va esda saqlab qolish bilangina
cheklanadi. Ular olgan bilimning sifati tekshirilmaydi va uning amalda
qo'llanishi shakllantirilmaydi. Bu maqsadga erishish uchun o'qitishning
reproduksiyalash metodi qo'iianiladi.
Bu metodni qo'llagan paytda, o'qituvchi o‘quvchilarga turli
vazifalar berish bilan, ular egallagan bilimining sifatini tekshiradi.
O'quvchilar, o'qituvchining savoliga ko'ra, esida saqlab qolganlarini
aytib berishadi, sinfda yoki auditoriyada o'qituvchi ko'rsatgan masalaga
o'xshash masaialami yechishadi. Berilgan reja bo'yicha insholar,
bayonlar va referatlar yozishadi. Tayyor ko'rsatma bo'yicha fizika va
kimyodan tajribalar o'tkazishadi. O'quv adabiyotida berilgan yoki
20
o’qituvchi
ko'rsatgan
rasmlarni,
grafiklarni
yoki
chizmalarni
mazmunli
mavzularni
tayyorlashadi va kerakli jadvallami to'ldirishadi.
Tarozi
Bu
metod
munozarali,murakkab
o’rganishda qo’l keladi.U tanqidiy tafakur,mantiq,ijodiy izlanish,fikran
tajribalarni rivojlantirishga yo’naltirilgan.Bu texnalogiya dalillash
qobilyatini rivojlantirish,o’z dallilarini yozma va og’zaki shakilda
ishonchli va lo’nda ifodalashni shakillantiradi,o’z nuqtayi nazarini
himoya
qiladi,muxoliflarni
ishontiradi,munozara
madaniyatini
o’rgatadi.Bu texnalogiya o’quv materialini o’rganishning turli
bosqichlarda qo’llanilishi mumkin.Ammo u o’tilgan materiallar
bo’yicha xulosa qilish bosqichida samara va natija beradi,chunki
o’qitayotganlarning yuqori darajada xabardorliklarini va o’rganilgan
materiallardan erkin foydalanishni nazarda tutadi.Bu texnalogiya
kichik guruhlarda va jamoallar orasida tadbiq etilishi mumkin.
Yalpiy fikriy hujum
Bu metodni 30-40 nafar o’quvchilardan iboratsinglarda qo’llash
mumkin.Metod o’quvchilar tomonidan yangi g’oyalar o’rtaga
tashlanishi uchun sharoit yaratib berishga xizmat qiladi.har biri 5 yoki
6 nafar o’quvchilarni o’z ichiga olgan guruhlarga 15 minut ichida ijobiy
hal etilishi lozim bo’lgan turli xil topshiriq yoki ijodiy ishlar
beriladi.Topshiriq yoki ijodiy ishlar belgilangan vaqt ichida ijobiy hal
etilgach,bu haqida gurux a’zolaridan biri axborot beradi. Guruh
tomonidan berilgan axborot (topshiriq yoki ijodiy ishning yechimi)
o’qituvchi va boshqa guruh a’zolari muxokama qilinadi va unga baho
beriladi.
21
Dars yakunida o’qituvchi berilgan topshiriq yoki ijodiy
vazifalarning yechimlari orasidan eng yaxshi va o’ziga xos deb topilgan
javoblarni e’lon qiladi. Dars jarayonida guruh a’zolarining faoliyatlari
ularning ishtiroklari darajasiga ko’ra baholab boriladi. “Yalpi fikriy
hujum”metodini fizikaning ayram darslarida avalgi darsda o’tilgan
mavzu bo’yicha o’quvchilar egallagan bilim va ko’nikmalarni nazorat
qilish uchun qo’lash tavsiya etiladi.
Sinov savollari
1. Real gazlar va uning ideal gazdan farqi.
2. Van-der Vaals tenglamasi.
3. Bug’lanish va kondensatsiya.
4. To’yingan va to’yinmagan bug’.
5. Van-der Vaals izotermasi.
6. Kritik holatlar nima?.
22
7. Gazlarni suyultirish va ularning qo’llanilishi.
TEST
Xulosalar
Dars jarayonida o‘quvchilarning diqqatini mavzuga qaratishda
albatta o‘zining samarasini ko‘rsatadi. Yuqorida keltirilgan interfaol
metodlarni fizika darslarida qo‘llash natijasida o‘quvchilarning fanga
bo‘lgan qiziqishlarini oshirishga, o‘zlarining fikrini erkin bayon eta
olishga, atrofidagilarning fikrlarini hurmat qilishga, o‘zining nuqtayi
nazarini himoya qila olish qobiliyatlarini rivojlantirishga erishish
mumkin.
Normal sharoitda 1m3
gazda 2,68 1025
ta molekula mavjud
10-4m3 hajmni egallaydi Moddaning bug` (gaz)
bo`lib taxminan
holatiga o`tishiga bug`lanish deyiladi. Nafaqat suyuqliklar‚ balki qattiq
jismlar ham bug`lanadi. Qattiq jismlarning bug`lanishiga sublimatsiya
deyiladi.
Moddalarning sovush yoki siqilish natijasida bug`ning
suyuqlik yoki qattiq jism holatiga o`tishiga kondensatsiya deyiladi.
Fydalanilgan adabiyotlar
1. D.Shodiyev. «Fizika 6». -Т., 1999, «Fizika 7». -Т., 2001.
2. P.Xabibuilayev, A.Boydedayev, A.Baxromov. «Fizika 7». -TV,
2005, «Fizika 8». —Т., 2008.
3. B.Mirzaxmedov,
N.G'ofurov
va
boshqalar
«Fizika
va
astronomiya o‘qitish nazariyasi va metodikasi». -Т.: 2010.
4. B.Mirzaxmedov, T.Rizayev va boshqalar. «Fizika o^qitishda
pedagogik
va
axborot
texnologiyalaridan
metodikasi». -Т.: 2008.
23
foydalanish
5. Fizika o‘qitish metodikasi asoslari. B.Mirzaxmedov va boshq. 12-qism. -Т.: 2010-y.
6. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29-apreldagi
"O'zbekiston Respublikasi Xalq ta'limi tizimini 2030-yilgacha
rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to'g'risida"gi PF-5712sonli farmoni.
7. Eshchanov
B.Kh.,
Arzikulov
Z.K.,
Using
Information
Technology in the Teaching of Atomic Physics and maths in
Higher Educational Institutions International Journal Of
Scientific & Technology Research Volume 9, Issue 02, February
2020. - pp. 6319- 6323. Aviable to: http://www.iistr.org/finalprint/feb2020/Using-Information-Technology-In-The-TeachingOf-Atomic-Physics
and
maths-In-Higher-Educational-
Institutions.pdf
8. Isroilov, A. A. (2021). Fizika fanidan mustaqil ta'lim olishda
elektiron dasturiy tanimotlarning o'rni. Academic research in
educational sciences, 2(4), 769-775 4. Isroilov, a. A. (2021).
Fizika
fanidan
mustaqil
ta'lim
olishda
web-sahifalardan
foydalanish. Academic research in educational sciences, 2(5),
555-559
24