Mavzu Oilada bolalarni tarbiyalash usullari Reja Kirish. Oilad
advertisement
Mavzu: Oilada bolalarni tarbiyalash usullari Reja: Kirish. 1. Oilada bolaning shakllanishida ota-onalarning vazifalari . 2. Oilada bola ma`naviyatini shakllanishiga ta`sir etuvchi omillar. 3. Oilada bola tarbiyasida ota-onaning roli. 4. Oilada farzand tarbiyasiga qo`yiladigan zarur talablar. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar. Kirish. Kurs ishining dolzarbligi: Barkamol inson tarbiyasini tashkil etish azalazaldan xalqimizning ezgu orzusi, ijtimoiy jamiyatning muhim talabi va asosiy maqsadi, millat ma`naviyatining uzviy bir qismi bo`lib kelgan. Bu g`oya nafaqat alohida shaxslarni, balki butun-butun xalqlarni yuksak taraqqiyot sari boshlagan, ularni ma`naviyat va ma`rifat sohasida ulkan yutuqlarga erishishga undagan. Komillikni orzu qilmagan, barkamol avlodni tarbiyalab voyaga etkazish haqida qayg`urmagan xalqning, millatning kelajagi yo`q. Shu bois, mamlakatimizda ma`naviy-axloqiy qadriyatlarning ahamiyati tobora o`sib borayotganligi ma`naviy barkamol avlodni tarbiyalashni muhim masala sifatida kun tartibiga qo`ymoqda. “Shuni unutmaslik kerakki, - deydi Yurtboshimiz I.Karimov, - kelajagimiz poydevori bilim dargohlarida yaratiladi, boshqacha aytganda, xalqimizning ertangi kuni qanday bo`lishi farzandlarimizning bugun qanday ta`lim va tarbiya olishiga bog`liq”1. Zero ta`lim va tarbiyaning uyg`unligi yoshlarda bilim egallash bilan birga vatanparvarlik, insonparvarlik, millatparvarlik, demokratik va umuminsoniylik kabi qadriyatlarni shakllanishiga yaqindan yordam beradi. Axborot oqimi kuchaygan, globallashib borayotgan dunyoda voyaga etmagan bolalarni tarbiyalash, ularni bolog`atga erishishida qulay muhitni yaratish, to`g`ri yo`ldan adashmay katta hayotning oydin so`qmog`iga olib chiqishimiz dolzarb masala hisoblanadi. Xalqimizda “bir bolaga etti mahalla ota-ona” degan naql bor. Shu ma`noda bola asosiy vaqtini oilada va maktabda o`tkazsa-da, uning tarbiyasi uchun faqat ota-ona va o`qituvchi mas`ul deyishimiz noto`g`ri. Farzandlarimizni qadriyatlarimiz ruhida, ajdodlarimizning munosib vorislari qilib tarbiyalash, yot g`oya va mafkuralar, illatlar iskanjasiga tushib qolishdan asrash barchamizning ertaga qoldirib bo`lmaydigan, loqaydlik qilinsa kelajak kechirmaydigan vazifamizdir. Jamiyatning jadal rivojlanishi, faoliyat turlarining tobora murakkablashib borishi shaxs ongiga ko‘rsatayotgan ko‘rinmas ta’sirlarning ko`chayishiga olib kelmoqda. Mana shunday sharoitda kishining mavjud bilimi, kasb-hunari, malakalari kamlik qilib qolmoqda. Eng avvalo, insonlarda oilada tarkib topgan did, farosat, aql, odob, emotsional madaniyatga muhtojlik sezilmoqda. Estetik, axloqiy va boshqa tarbiya sifatlari kundalik hayet ehtiyejga aylanib bormoqda. Tabiiyki, bunday sifatlarga oilaviy tarbiya orqali asos solinadi, kamol toptiriladi. To‘g‘ri, bunda ijtimoiy tarbiyaning o‘rnini inkor etib bo‘lmaydi. Ana shu nuqtai nazardan ularning birligiga, o‘zaro hamkorliklariga asoslansak, barkamol inson tarbiyasida muvaffaqiyatlarga erishish mumkin. Oilaviy tarbiya pedagogika fanida murakkab muammolardan biridir. Uning murakkabligi shundaki, har bir oila o‘ziga xos ibtidoiy guruh bo‘lib, tarbiyada faqat mazkur guruhga xos xususiyatlarga asoslanadi. Ta’kidlaganimizdek, oilaviy tarbiyani ijtimoiy tarbiya bilan almashtirish bolalar kamolotiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, yasli, bog‘chalarga bormay, faqat oilada o‘sgan va voyaga yetgan bolalar maktabga borganlarida o‘z tengqurlari ichida ko‘p jihatlari bilan ajralib turadi. Oilaning bolalarga moddiy va ma’naviy g‘amxo‘rligini, ko‘rsatayetgan tarbiyasini yasli, bog‘cha tarbiyasi bilan yeki, aksincha, yasli bog‘cha tarbiyasini oilaviy tarbiya bilan almashtirib bo‘lmaydi. Faqat o‘zaro hamkorlik masalani ijobiy hal etish imkoniyatini beradi. Lekin o‘zining xususiyatlari va takrorlanmas ta’siri bilan oila bola tarbiyasida muhim omilligicha qoladi. Amaliyotda kuzatganimizdek, bolada ota-onasining mehri, erkalashlari asosida ota-onalariga, qarindoshurug‘lariga bo‘lgan hissiyetlari shakllanadi. Bolaning otasiga bo‘lgan hurmati onaning hurmatini joyiga qo‘yishda asos bo‘ladi. Onaga bo‘lgan mehr-muhabbat oqibat natijada o‘z oilasiga, xotini, farzandlariga bo‘lgan munosabatlarda o‘z aksini topadi. Ikkinchi tomondan bolalar ham o‘z ota-onalariga ta’sir ko‘rsatadilar. Oilaviy aloqalarni oilaviy qiziqish, ma’naviy qoniqish hislatlarini takomillashiga sabab bo‘ladilar. Ota-onalarning o‘ziga va bolalariga bo‘lgan talabchanligi, katta va kichiklarning o‘zaro munosabatlari, do‘stona muhit, ishonch va o‘zaro birbirlarini tushunish oila, maktab va jamoatchilikning bolalar tarbiyasi yuzasidan olib boriladigan muhim omillaridan biridir. Bunday birlikning ro‘yobga chiqishida, eng avvalo, ota-onalarning siyosiy ongliligi muhim rol o‘ynaydi. Chunki otaonalarning faolligi oilaviy hayotda o‘z ifodasini topadi. Shu ma’noda bolalar o‘z ota-onalarining siyosiy va fuqarolik qiyofalariga qarab o‘z xulq-atvorlarini tartibga soladilar, hurmatlarini joyiga qo‘yadilar. Bolalar ulg‘aya boshlashi bilanoq o‘z ota-onalarining qayerda ishlashlari, jamiyatda tutgan o‘rinlari, ularning bilimiga qiziqa boshlaydilar. Shuning uchun ham ota-onalarning nimalarga qiziqishlarini, kimlar bilan safdosh ekanliklarini bolalar mumkin qadar ertaroq bilganlari ma’qul. Ota-ona qanday ishda bo‘lmasin uni jiddiy, el hurmatiga loyiq bir ish deb biladigan bo‘lishi kerak. Bu borada oiladagi tarbiyaning maqsadga muvofiq tashkil etilishi yuzasidan javobgarlik ma’lum darajada maktabga yuklanadi. Oiladagi hukmronlikning tarbiyaviy jihatdan to‘g‘ri bo‘lishini ta’minlash maktabning muhim vazifalaridan biridir. Oilaviy tarbiyaning mazmunli tashkil etilishiga dastlabki ta’sirni maktab belgilaydi. Maktabgina oilaviy tarbiya samaradorligini oshirish yuzasidan rahbarlik qila oladi. Bu vazifalarning muvaffaqiyatli bajarilishida, ijobiy hal etilishida otaonalar o‘rtasida olib boriladigan tarbiyaga oid targ‘ibotning roli benihoyadir. Chunki ota-onalarni hozirgi zamon ruhiy-ta’lim-tarbiyaviy bilimlar bilan qurollantirmay turib, oilaviy tarbiyani yo‘lga qo‘yib bo‘lmaydi. Ommaviytarbiyaviy targ‘ibotda eng yaxshi oilalar namunasida ta’sir ko‘rsatish eng maqbul yo‘ldir. Bola tarbiyasi yuzasidan oila, maktab va jamoatchilik hamkorligi hozirgi kunimizning dolzarb masalaligi ham mana shundadir. Chunki, birinchidan, bola tarbiyasida oila, maktab va jamoatchilik hamkorligining o‘zi murakkab jarayon bo‘lib, bunda muallimlardan tashqari ishlab chiqarish jamoalari vakillari, yeshlar, kasaba uyushmalari ishtirok etadilar. Ikkinchidan, ota-onalar va qarindosh-urug‘lar turli mehnat jamoalarining vakillari bo‘lib, ishlab chiqarish va yoru do‘stlarining ma’naviy xayotlaridagi omillarni muhokama qiladilar, ularning hayotga, san’atga, oilaviy majburiyatlarga bo‘lgan munosabatlari haqida gapiradilar. Shu sababli ham mana shunday toifa oilalarida tarbiya topayotgan bolalar boshqa ota-onalarning ko‘chada, jamoat joylaridagi hayot faoliyatlariga qarab o‘z ota-onalariga baho beradilar. To‘plangan tajribalarni yasli, bog‘cha, maktabdagi o‘rtoqlari bilan muhokama qiladilar va hokazo. Kurs ishining maqsadi: Hozirgi davrda bolalarning oilalardagi tarbiyasimasalalarini ochib berish. Kurs ishining vazifalari: Ilmiy adabiyotlarni tahlil etish va oiladagi ota-onalar burchlari va vazifalarini muammo ekanligini asoslab berish. Kurs ishining ob`ekti: oilalardagi ota-onalarning bola tarbiyasi jarayoni. Kurs ishining metodlari: oiladagi bolalar tarbiyasiga doir adabiyotlar tahlili, so`rovnoma, ko`zatuv, anketa. Kurs ishining tuzilishi: Kirish, 2-bob, hulosa va foydalangan adabiyotlar ro`yhatidan iborat. I-bob. Sog`lom bolaning shakllanishida ota-onalarning vazifalari . I.1. Sog`lom bola ma`naviyatini shakllanishiga ta`sir etuvchi omillar. Mamlakatimizda barcha sohalarda bo`layotgan islohotlar, ijtimoiy o`zgarishlar, ma`naviy-ma`rifiy yo`nalishlarda ham o`z aksini topmoqda. O`zbekistonda odob-axloq ilmiga, ma`naviyat masalalariga katta e`tibor berilmoqda, ayniqsa yoshlarning ma`naviy qiyofasini mustaqillik mafkurasi, uning insoniy tamoyillari asosida shakllantirishga bosh vazifa sifatida qaralayotgani bejis emas. Eng quvonarlisi shundaki, birinchi Prezdentimiz yoshlarning ma`naviy tarbiyasiga, ularning bilim va kasb mahoratini oshirish masalalariga alohida e`tibor berib kelmoqda. Chunki mustaqilligimizning uch tayanchi-mustaqil siyosat, iqtisodiy qudrat va halq ma`naviyati bir-biri bilan chambarchas bog`liq bo`lib, ularning uyg`un rivoji ta`minlansagina O`zbekiston buyuk yurt sifatida jahon hamjamiyatida o`z munosib o`rnini topa oladi. O`zbekistonning buyuk kelajagini bunyod etish asosan bugungi yosh avlodning zimmasida ekan, ularni bilimli, madaniyatli, mehnatsevar, tashabbuskor, izlanuvchan etib shakllantirish hayot tajribasiga ega, qiyinchiliklarda toblangan yoshi ulug`larimiz, faxriylarimizning, shu bilan birga mazkur ishga da`vat etilgan tarbiyachilar, muallimlar, olimlarning va umuman barchaning asosiy vazifasi bo`lib qoladi. Bu borada yoshlar tarbiyasi davlat siyosatining ustuvor yo`nalishlaridan biri hisoblanadi. Yoshlar muammolari instituti, iste`dodlarni tanlash markazlarining tashkil etilishi yoshlarni ma`naviy va jismoniy shakllantirish, iqtidorli yoshlarni tanlash, rag`batlantirish borasida davlatimiz olib borayotgan siyosatning namunasidir. Yurtboshimiz ta`kidlaganlaridek: “Har bir insonnning, ayniqsa endigina hayotga qadam qo`yib kelayotgan yoshlarning ongiga shunday fikrni singdirish kerakki, ular o`rtaga qo`yilgan maqsadlarga erishish o`zlariga bog`liq ekanligini, ya`ni bu narsa ularning sobitqadam g`ayratshijoatiga, to`la-to`kis fidokorligiga va cheksiz mehnatsevarligiga bog`liq ekanligini anglab etishlari kerak. Xuddi shu narsa davlatimiz va xalqimiz ravnaq topishining asosiy shartidir”. Shu boisdan ham kelajak borasida amalga oshiriladigan chora-tadbirlar dasturida yoshlar tarbiyasiga alohida ahamiyat, e`tibor berish, ularni jamiyatimizning ijtimoiy, iqtisodiy va ma`naviy taraqqiyotida faol ishtirok etishlarini ta`minlash har bir fuqaroning burch va vazifalari hisoblanadi. Mazkur holatda eng avvalo, yoshlarimiz ongida ma`naviyat va ahloqiylik kabi yuksak fazilatlarni tarbiyalashimiz zarur bo`ladi, ya`ni yoshlar tarbiyasi sohasidagi siyosatni keng jabhada olib borilishi jumladan, oiladagi tarbiya poydevorini ta`lim maskanlarida ham uyg`un ravishda mustahkam qo`yilishiga e`tibor qaratilish kerakdir. Yoshlar jamiyatda sodir bo`ladigan har qanday voqeliklarga o`zgacha, ruhiy his-kechinmalar doirasida munosabat bildiradilar, qiyinchiliklar vujudga kelganda esa ehtiroslarga beriladilar. Shuning uchun bizning oldimizda turgan muhim masala – yoshlarni to`g`ri yo`lga boshlash, bunda oiladagi tarbiya bilan birgalikda jamoatchilikning uzviy hamkorligini ta`minlash taqozo etiladi. Biz psixolog olimlarimiz tomonidan tadqiq etilgan yoshlarimizning ma`naviy tarbiyasida oilaning ta`sirini ular ongida aks etganlik darajasini o`rganish maqsadida “Qanday oilalarda ma`naviy sog`lom farzandlar tarbiyalanadilar?” degan savolnoma bilan tanishib chiqib olingan natijalarini o`rganganib chiqdik va juda ham qiziq ma`lumotlarga duch keldik. Masalan, oliygohda tahsil olayotgan talabalarga murojaat etilganda. Olingan natijalar shuni ko`rsatgan. “Qanday oilalarda ma`naviy sog`lom farzandlar tarbiyalanadilar?” (% da)Javoblar: % Mehnatkash va halol oilalarda50,7 Inoq va tinch oilalarda 38,9 Ma`naviy sog`lom oilalarda 37,8 Ziyoli oilalarda 21,3 Ko`p bolali oilalarda 3,9 Dindor oilalarda 3,3 Boshqa javob 1,0 Jadvalda kuzatiladigandek, aksariyat yoshlarimiz mehnatkash, halol, inoq, tinch, ma`naviy sog`lom oilalarda ma`naviy etuk farzandlarning voyaga etishi va tarbiyalanishini ma`qul deb olganlar. Biz yoshlarning yaxshi oilaga nisbatan psixologik ustanovkalari yuqori ekanligini bilib oldik. Shuningdek qaysi ijtimoiy ta`sir shaxsning ma`naviyatiga ta`siri qanday bo`lishini ham qay darajada o`rganilganligi bilan qiziqqanimizda shunday tadqiqotlarga duch keldik. Talabayoshlarga psixolog olimlarimiz tomonidan “Sizning fikringizcha, bizning jamiyatda inson ma`naviyatiga nima eng ko`p darajada ta`sir ko`rsatadi?” savolini berilgan. Unga ko`ra olingan javoblarda oila barcha ijtimoiy maskanlar orasida eng yuqori darajada shaxs ma`naviyatiga ta`sir etishi tan olingan. Shuning uchun oila maskani, uning ma`naviy muhiti, unda voyaga etayotgan farzandning jismoniy sog`lom bo`lishi, ma`nan yuksak bo`lishi, aqlan kamolga etishi masalalari doimo jamiyat miqyosida eng muhim masalalardan biri ekanligini ham angladik. “Sizning fikringizcha, bizning jamiyatda inson ma`naviyatiga nima eng ko`p darajada ta`sir ko`rsatadi?” (% da) Javoblar: % Televidenie 28,1 Oila 77,1 Matbuot 7,2 Mahalla 43,2 Din 6,8 Ta`lim muassasasi 43,1 Adabiyot 3,4 Ijtimoiy muhit 36,9 Kino, teatr 2,2 Demak, shaxs ma`naviyatini shaklllantiradigan omillar orasida oila va oilaviy tarbiya, mahalla, ta`lim-tarbiya tizimi maskanlari hamda ijtimoiy muhit ta`siri yuqori ekan-da. O`zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti barkamol shaxsni shakllantirish ishining hayotiy zarurati va dolzarbligi haqida gapirar ekanlar, «Inson shaxsini, uning yuksak ma`naviy fazilatlarini kamol toptirish, milliy istiqlol mafkurasini shakllantirish, yosh avlodni boy madaniy merosimiz hamda tarixiy qadriyatlarimizga hurmat-e`tibor, mustaqil Vatanimizga mehr-muhabbat ruhida tarbiyalash talablari oldimizga muhim vazifalarni qo`ymoqda», deb alohida ta`kidlaydilar. Bu vazifalar, birinchi navbatda kelajakning bunyodkorlari bo`lmish yosh avlodning bilim olish, yuqori malakali kadrlar bo`lib o`z yurti va halqiga sitqidildan mehnat qilish, ozod yurt ravnaqi va baxt-saodati uchun halol mehnat qilishga o`rgatishni nazarda tutadi. Zero, mustaqillik aynan fidoiy, o`z Vatani manfaatlariga g`oyat sadoqatli, yuqori malakali kadrlarning jamiyatni boshqarishini taqozo etadi. Hammamizga ma`lumki mustaqil Ona Vatanimiz - O`zbekistonning kelajagi biz yoshlarning qo`lidadir. Shu sababdan ham biz talaba yoshlar bizga berilayotgan har qanday imkoniyatlardan to`liq foydalanib, ilm olishga, o`z bilim, ko`nikma va malakamizni yanada kuchaytirishimiz lozim. Zero, Prezidentimiz Islom Karimov ta`kidlaganlaridek, «Biz bugun yosh avlod tarbiyasiga har qachongidan ham katta ahamiyat bermoqdamiz. Bizning eng katta ishonchimiz, madad-tayanchimiz - bu o`sib kelayotgan yosh va sog`lom avlodimizdir». I.2. Sog`lom bola tarbiyasida ota-onaning roli. Odam paydo bo`lgandan boshlab tirikchiligi, qorni to`q, egni but bo`lib yashashi uchun harakat qilgan. Astoydil xarakati va unumli mehnati tufayli yashash turmush tarzi yaxshilanib, oilasi mustahkamlanib borgan. Bu barcha uchun aniq va sinalgan haqiqat.Bu borada ayniqsa jamiyatda oila mustahkamligiga erishish uchun nima qilish kerak?- degan savolga javob berishimiz lozim. Borliqning erkasi hisoblanmish odamzotning hayotdagi eng kata kashfiyotlardan biri oilaviy turmush desak, bu mubolag`a bo`lmas. Insoniyat hayotini, turmushni, ayni vaqtda jamiyatni oilasiz tasavvur qilish amrimahol. Tabiatning ulug` birliklaridan sanalgan oilada amlaydigan tomonlardan biri mehrmuhabbat, o`zaro hurmat va sadoqatlilikdir. sir-sinoat mo`l. Oilani mustahkamlash, asrab-avaylash hayotday zarurdir. Oilani mustahkOiladagi er-xotin muhabbati, ular o`rtasidagi sadoqatda xislat katta, karomat mo`ldir. «Agar,-deydi birinchi Prezdentimiz — oila sog`lom va mustahkam bo`lsa, mahallada tinchlik va hamjihatlikka erishiladi. Binobarin, mahalla, yurt mustahkam bo`lsagina, davlatda osoyishtalik va barqarorlik hukm suradi». Bola tug`iliboq o`z onasi va otasini ko`radi. U o`zining dastlabki muloqotini ota-onasi bilan boshlaydi. Buning uchun oiladagi psixologik muhit, oila a`zolari o`rtasida bir-birlariga hurmat bo`lishi bola tarbiyasiga katta ta`sir etadi. Donishmand xalqimizda bu borada qator ibratli hikmatlar mavjud. Inson bolasi yoshligidan yaxshi va yomon odatlarning qaysi biriga ko`nikib, o`rganib qolsa, bu ko`nikma uni bir umr tark etmaydi. Xalqimiz bejizga "Qon bilan kirgan-jon bilan chiqadi, «Yo`rgakda tekkan kafanda ketar», «Onasini ko`rib, qizini ol», "Qush uyasida ko`rganini qiladi",«Dard ketar, odat qolar» deyilgan naqllarni aytmagan. Mamlakatimizning jahon miqyosida tutgan o`rni, uning iqtisodiy va intellektual salohiyati, fan va madaniyat taraqqiyotiga qo`shgan hissasi xalqimizning turmush darajasi bilan belgilanadi. Turmush darajasining asosiy negizi esa oiladir. Jamiyat ma`naviy va ahloqiy jihatdan sog`lom, mustahkam oila bo`lishidan manfaatdordir. Shu sababli oilani mustahkamlash, bolalar tarbiyasi, shuningdek, ularning turmush sharoitini yaxshilash, davlat ahamiyati darajasida qaralmoqda. «Oila jamiyatning asosiy bo`g`inidir hamda jamiyat va davlat muhofazasida bo`lish xuquqiga ega» deb belgilab qo`yilgan O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida. Ma`naviy boy, ahloqan etuk, intellektual rivojlangan, chuqur bilimli, jismonan baquvvat, har tomonlama kamol topgan shaxs ham, avvalo sog`lom turmush tarzi qaror topgan oilada shakllanadi. Oilada esa o`zbek xalqining ming yillar davomida mustahkamlanib kelgan ma`naviy ildizlari mujassamlashgan bo`ladi. O`zbek xalqi boy madaniyatiga ega bo`lgan qadimiy xalqlardan biridir. Uning bag`riga jo bo`lgan ma`naviy xazinalarning qadr-qimmati bu yurtning so`lim tabiati, hosildor tuprog`i, er osti va er ustki boyliklaridan kam emas. Sog`lom oila va sog`lom otaonadan sog`lom farzand tug`iladi va voyaga etadi. Bola dunyoga kelgandan so`ng, ota-bobolarimizdan qolgan udum-uning qulog`iga bir mulla chaqirtirilib, a`zon aytiladi. Buning bilan uning ismi ilk bor o`zining qulog`iga singdiriladi. Otaonalarning farzandlariga munosib ism qo`yishlari ham qarz, ham farz. To`g`ri ism qo`yish ularning farzandlari oldidagi birinchi muhim vazifalaridan hisoblanadi. Shuningdek, bolaning qo`lini halollab, boshini ikkita qilish kerak ekanligini sizlar ham ko`p maratoba eshtitgansizlar. Shuning uchun xalqimizda «Ota bo`lish osonOtalik qilish qiyin» degan naql bor. Otalar maslahati bilan tuzilgan ishlar pishiq va mustahkamdir. Otalar «otaligi» uchun emas, balki komil farzand tarbiyalaganliklari uchun ulug`lanadi. Bu omillar oilada bolaning ma`naviyahloqiy tarbiyalanishining mazmunini tashkil etadi va ular bir qator pedagogik xususiyatlarni o`z ichiga oladi. Oilaviy tarbiyaning o`ziga xos xususiyatlarini ta`sir qilish omillarini hisobga olmasdan turib, bola tarbiyasini oilada yaxshi yo`lga qo`yish mumkin emas. Buning uchun, avvalo, ota-onalar va tarbiyachilarning o`zlari tarbiyalangan bo`lishlari lozim. II-bob. Oilada farzand tarbiyasiga qo`yiladigan zarur talablar. II.1. Ota-onaning va farzandlarining oiladagi forizi haqida. Mamlakatimizda bolalar va onalar haqida g‘amxo‘rlik qilish chinakam davlat ahamiyatiga molik ishdir. «Jamiki yaxshi narsalar – bolalarga» shiori yanada baralla jaranglamoqda. Keyingi yillarda mazkur masala yuzasidan qabul qilingan qarorlar fikrimizning isbotidir.Ma’lumki, bola maktabga kelgunga qadar ham, maktabda o‘qish davrida ham, asosan oilada tarbiyalanadi. Oila davlatning asosiy kurtagi sifatida bolalarning dunyoqarashi, xulqi va didiga ta’sir ko‘rsatishi tabbiy holdir. Oila a’zolarining ma’naviy birligi yoshlarni har tomonlama kamol toptirishning dastlabki va asosiy omillaridan biri hisoblanadi. Bolalarni barkamol inson qilib yetishtirishda maktabni oila bilan mustahkam bog‘lamay turib, tarbiya sohasidagi butun ishlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish bolmaydi. Shu maqsadda ota-onalar o‘rtasida ta’lim-tarbiyaga oid tashviqot ishlarini kengaytirish ularni maktabning faol yordamchilariga, o‘quvchilarning sinfdan va maktabdan tashqaridagi ishlarida har tomonlama foydali tashkilotchilariga aylantirish zarur. Oilalarning bolalar tarbiyasi uchun imkoniyat doiralari ancha keng bo‘lib, ko‘plab oilalarimiz moddiy jihatdan yaxshi ta’minlangan. Ota-onaning ko‘pi eng kamida o‘rta ma’lumotli. Bunday holatlar ota-onalarning pedagogika, psixologiya sohasidagi bilimlar bilan qurollanishiga va maktab bilan hamkorlikda bolalar tarbiyasini yaxshilash imkoniyatlarini yaratadi. Ota-onalarning bilim saviyasi, umumiy tarbiyaga oid madaniyati, ijtimoiy intilishlari va talablari, bolalar tarbiyasiga nisbatan turlicha munosabatlari, shakllangan hayetiy tajribalari, tarbiya va ijtimoiy taraqqiyot natijasida hosil qilgan ishonch va e’tiqodlari, oiladagi o‘ziga xoslik bolalar tarbiyasiga salmoqli ta’sir ko‘rsatadi. Ko‘plab qishloq oilalarida ma’lum darajada bolalar tarbiyasi yuzasidan jamoatchilik yerdami mavjudligiga qaramasdan tarbiyaviy kuchlarning bir butunligiga erishilmagan, o‘zaro hamkorlikni qanday tashkil etish mumkinligi haqida ma’lumot yetarli emas. O‘qituvchilar ham sinf ota-onalar majlisining o‘tkazilishi maktab va oila hamkorligini ta’minlaydi, deb o‘ylashadi. To‘g‘ri, otaonalar majlisi ham hamkorlikni ta’minlashning eng muhim omillaridan hisoblanadi, lekin oila, maktab, jamoatchilik hamkorligi uchun, ularni birlashtirish uchun maxsus tashkil etilgan markaz bo‘lishi lozim. Demak, maktab mukammal tashkilot sifatida barcha tarbiyaviy ishlarni maqsadga muvofiq tashkil etishi lozim. O‘z o‘qituvchilar jamoasini uyushtira olgan, jamoatchilikni bolalar tarbiyasiga yo‘naltira olgan, ularning ota-onalarini yaxshi bilgan maktab ma’muriyatigina tarbiyaviy yutuqlarni qo‘lga kirita oladi. Bunday maktablar esa o‘z atrofidagi zavod, fabrika, jamoa va davlat xo‘jaliklari, otaliqqa olgan korxonalar bilan aloqani mustahkamlab, o‘quvchilarning maktabdan bo‘sh vaqtlarini mazmunli tashkil etmoqdalar, qarovsiz, tarbiyasi og‘ir bolalarni o‘z nazoratlariga olmoqdalar. Bunday xayrli ishlarda ko‘plab ota-onalar maktab bilan yaqindan aloqada bo‘lib o‘quvchilar tarbiyasi yuzasidan o‘qituvchilar jamoasi bilan bamaslahat ish olib borishmoqda. Lekin, ko‘plab ota-onalar bolalar tarbiyasiga tayyor emasliklari, ularga ta’sir etuvchi turli omillardan bexabarliklari, bola kamolotining murakkab tomonlarini bilmasliklari natijasida oilaviy tarbiyada ko‘plab ko‘ngilsiz voqealar ham sodir bo‘lmoqda. Bunday salbiy omillar o‘g‘il yoki qizlarning maktabdagi ta’limtarbiyasiga yomon ta’sir ko‘rsatmoqda. Voyaga yetmagan yeshlar orasida qonunbuzarliklarning kelib chiqishiga sabab bo‘lmoqda. Kuzatishlar shuni ko‘rsatmoqdaki, hali ham ayrim ota-onalar bolalar tarbiyasi va ularning kelajaklari haqida zamon talabi darajasida tarbiyaviy mas’uliyatni his qilmayaptilar. Otaonalar bilan suhbatlashish natijasida shu narsa aniqlandiki, ular farzandlari 15-16 yoshga yetganidagina «O‘g‘lim yoki qizim yuqori sinfda o‘qimoqda. Kelajakda qayerga yuborsam ekan, qayerga o‘qitsam ekan» degan fikrga boradilar. Imkoni boricha, tanish-bilish orqali o‘zlari uchun ma’qul dargohga o‘qishga yoki ishga joylashtirmoqchi bo‘ladilar. Ular bolalarining qobiliyatiga ham, qiziqishiga ham, xohishiga ham e’tibor bermaydilar. Bunday holat ota-onalarning tarbiya masalasida aniq maqsad va dasturlari yo‘qligi oqibatida sodir bo‘ladi. O‘qituvchi ota-onalarning faol yordamisiz bolalarning barkamolligini ta’minlay olmaydi. Bu o‘rinda tarbiyachining o‘zini tarbiyalash lozimligini ham esdan chiqarmaslik kerak. O‘ziga nisbatan talabchan muallim ota-onalar bilan hamkorlikda o‘quvchilarda mustaqil fikrlash va harakat qilish, yangilikni sezish, tashabbuskorlik hamda ijodkorlik qobiliyatlarini shakllantirish maqsadida ularga qat’iy talablar qo‘yish uchun ma’naviy huquqqa ega bo‘ladi. Respublikamizda ayrim maktablarda otaonalarni ma’lum guruhlarga bo‘lib majlislarga chaqirish joriy etilmoqda. Masalan, yosh va kam tajribali oilalarni alohida, noto‘liq oilalarni, ko‘p bolali oilalarni alohida-alohida chaqirib, ular bilan ishlash yo‘llari belgilanmoqda. Ba’zan otaonalar bolalarining «uy vazifalariga yordam berish kerakmi» degan savolni berishadi. Bunga «ha» yoki «yo‘q» deb javob berish ham noo‘rin. Gap shundaki, uyga berilgen topshiriqlar bolalarning mustaqil ishlari bo‘lib, ularning fikrlash faolligini ta’minlashni maqsad qilib qo‘yadi. O‘quvchilarning u yoki bu o‘quv materiallari bilan amalda tanishishlari, tegishli xulosa chiqarishlari nazarda tutiladi. Shu sababli uy vazifalarini bolalarining ishtirokisiz o‘zlari yechib bermasdan, balki uni yechishda tarbiyaviy rahbarlik qilishlari, fikrlash uchun imkoniyat yaratishlari lozim. Ba’zan shunday holatlar uchraydiki, ota-onalar bolalarini o‘qitayetgan o‘qituvchilarni, tarbiyachilarni tanimaydilar, bilmaydilar. Bolalari bo‘sh vaqtlarini qayerda, kim bilan o‘tkazishidan bexabar bo‘ladilar. Ba’zan esa, o‘qituvchilarning talablari, iltimos-istaklariga ters javob beruvchi, teskarisini bajaruvchi ota-onalarni ham uchratish mumkin. Maktabga tez-tez borib turuvchi ota-onalarning faoliyati maqtovga sazovordir. Chunki o‘qituvchilar bilan bo‘lgan uchrashuvlar, bolalari yuzasidan bildirgan fikrlar o‘z navbatida ota-onalar uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Eng muhimi, ular bolalari qayerda, kim bilan yuradi, ularning do‘stlari kim va qanday fanlarga qiziqishlarini bilib oladilar, nazorat qilish imkoniyati ortadi. Maktabni oila bilan bog‘lovchi vosita - bu o‘quvchilardir. O‘quvchilar bilan ishlash, ularning ilmiy duneqarashlarini shakllantirish, ijtimoiy faolliklarini ta’minlash orqali ota-onalarga ta’sir ko‘rsatish usullarini ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir. Bu borada maktab va oila aloqasini ta’minlovchi ota-onalar majlislari, bolalar tarbiyasiga aloqador muammolarni jamoa bo‘lib hal etish kabilarning rolini inkor etib bo‘lmaydi. Jumladan, «Bolangizning qanday o‘qishini bilasizmi», «Bolalarimiz odobi haqida suhbatlashaylik», «Mustaqil hayot bo‘sag‘asida» kabi mavzularda olib boriladigan suhbatlar ota-onalarni o‘z bolalari haqida, ularning kelajagi haqida qayg‘urishlariga sabab bo‘ldi. Yuqoridagi mas’uliyatli vazifalarning bajarilishida sinf rahbarlarining tarbiyaviy faoliyatlari nihoyatda muhim ahamiyatga ega. Masalan, sinf rahbarlarining har bir oilaga kirib borishi shu oilaga va ota-onalarga hurmat sifatida baholanadi. Sinf rahbarining ota-onalar bilan birgalikda tarbiyaviy choratadbirlarni belgilashlari, sinf rahbarining o‘quvchilar ko‘z oldida ota-onalari bilan suhbatlashishlari ularning tarbiyasiga samarali ta’sir ko‘rsatadi. Sinf rahbarining ota-onalar bilan suhbatidan keyin hquvchilar hayetida sezilarli o‘zgarishlar yuz beradi, bu ularni xursand qiladi, yanada kuch-g‘ayrat sarflashga ilhomlantiradi. O‘z navbatida, sinf rahbarlari ota-onalar tomonidan bildirilayetgan xabar. Tanqidiy fikrlarini vazminlik bilan tiklashlari, iuloyimlik bilan eshitishlari va imkoniyat doirasida ijobiy his etishlari juda muhimdir. Bunday munosabatlarda sinf rahbarlariga ota-onalarni o‘z tengqurlaridek do‘st tutishlari, «Keling birgalikda o‘ylab ko‘raylik, O’zingiz nima deysiz» kabi do‘stona savol-javoblar orqali ish tutishlari tavsiya etiladi. Oila farzandning dastlabki tarbiya maktabidir. Shuni nazarda tutganda oilaning ikki sarkon — ota bilan onaning ma'naviy-ruhiy odobi, o'zlarining namunali xulq-atvorlari, yaxshi tarbiya ko'r-ganliklari, bolalarga tarbiya berishdagi tajriba va mahoratlari, qunt-sabotlari, sezgirlik va talabchanliklari bolalarni yoshlikdanoq boadab bo'lib o'sishida aks ettiruvchi ko'zgudek muhim o'rin tutadi. Bundaodamlarning: ,.Siz kimning farzandisiz?" deb so'rashlarida, u inson qaiiclay tarbiya ko'rganligini bilish maqsadi yotadi. Xalqimizda „Qush uyasida ko'rganini qiladi". „Bolani yoshdan, tuholni boshdan asra", „Erkalasa onasi, taltayadi bolasi", „Bola aziz - odobi undan aziz" kabi naqllar borki, ularning izini chaqadigan bo'lsak: farzandlarning qay tariqa tarbiya kirnh, o'sib, voyaga yetishi, fe'l-atvorining qanday bo'lib shaklla-nislu, birinchi galda ota-onaning farzandlarini qanday usul bilan larbiyalashiga, o'zlarini qanday tutishiga, ibrat ko'rsatishiga, ijobiy yo salbiy ta'sir etishiga bevosita bog'liqdir, degan ma'nomaqsad kelib chiqadi. Ota-ona bolaga yoshligidan hayotda yashash nima ekanini. Mashaqqat chekmay, bir burda non topib bo'lmasligini, biror kasb-hunar egasi bo'lmasa, hayotda ko'p qiyinchiliklar ko'rishini uqtirmas ekan, bola voyaga yetgan sari yurar yo'lini bilmay qoqila-di, garangsib, nima yumush qilishini bilmay, bekor qoladi. bekorchilikdan esa bemazagarchiliklar kelib chiqadi, xunuk ishlarga qo'l uradi, odobi, tarbiyasi buziladi. Shuning uchun ham ota-ona bolani kichikligidanoq axloq-odobga o'rgatishi, ilm-hunarli qilishi, dastyorchilikda ko'zini pishitib borishi ham qarz, ham farzdir. Har bir oilada bolaga tarbiya berishning o'ziga xos va mos bir qator muhim qonun-qoidalari borki, unga qat'iy amal qilish tarbiya ishining samarali bo'lishini ta'minlaydi. Shuni ham aytib o'tish lozimki, bu qonun-qoidalarni nisbiy ravishda umumiy deyish mum-kin, chunki har bir bola — bir olam, ular har birining o'ziga xos shaxsiyati, ahamiyati, ruhiyati va xulq-atvori bor, shu bois shunga qarab muomala qilish darkor. Shuning uchun tarbiyada ota-onaning mas'uliyati, mahorati, ziyrakligi, obro'-e'tibori muhimdir. Ota-ona qat'iy ravishda bola tarbiyasini maktabgacha tarbiya muassasalari, maktab va jamoatchilik bilan hamkorlikda olib borishi, hamma bolalarini teng ko'rishi, ularga nisbatan adolatli munosabatda bo'lishi, bolaning yoshi, o'sish va rivojlanish xususiyatlarini hisobga olishi va ayni paytda bola shaxsini hurmat qilishi, unga nisbatan talabchan bo'lishi nuihimdirki, bu yo'1-yo'riqlar, qonun-qoidalar oilada tabiiy ravishda, muntazam qo’llansa, juda yaxshi natijaiar beradi, albatta. Shuningdek, bolalarda chiroyli xulq-atvor ko'nikmasini, malakalarini tarbiyalashning o'ziga xos ko'pgina usul va vositalari borki, ota-ona kundalik hayotda ularni yaxshi bilishi, bevosita har qaysisidan o'z o'rnida, me'yorida, maqsadga muvofiq foydalanishi g'oyat zarur. Bular jumlasiga: ibrat — namuna usuli, yaxshi xulq-atvorga o'rgatish, yaxshilikka odatlantirish, o'rni kelganda nasihat qilish, qat'iy tanbeh berish, bola bilan vaqtincha gaplashmaslik, ularga nisbatan munosabatni o'zgartirish, ishon-tirish, jamoatchilikning ta'siri, rag'bailantirish va qoralash kabi vositalar shunday uslublar hisoblanadi. Har bir ota-ona bola tarbiyasining ijobiy yoki salbiy tomonga o'zgarishiga e'tibor berib, bu kabi nazariy hamda amaliy qonun-qoidalarni o'zlashtirib, unga amal qilsa, ayni muddao bo'ladi. Negaki, oilada bola tarbiyasi g'oyat nozik va murakkab masala bo'lib, bu ota-onadan katta odob bilimini, katta tarbiyachilik mahoratini talab qiladi. Maqsad aniqligi tarbiyaning asosidir, to'g'rirog'i, u tarbiya ishlarini maqsadga muvofiq to'g'ri yo'naltirish imkonini beradi. Demak, oliy maqsad — yosh avlodni milliy qadriyatlarimiz, yaxshi urf-odatlarimiz va oilaviy an'analar ruhida tarbiyalash, jamiyat uchun oliyjanob fazilatli, bilimdon, madaniyatli, bir so'z bilan aytganda, komil insonni yetishtirishdir. Xo'sh, komil inson tarbiyasida biz nimalarga e'tibor berishimiz zarur. Oilada bolalarni to'g'ri tarbiyalashning asosiy shartlaridan biri tarbiyadagi birlikdir. Bunda ota-ona, oiladagi katta-yu kichik, hamma biryoqadan bosh chiqarishi, harakat qilishi kerak. Hamma narsada: bolalarga muomalada, ularni rag'batlantirish va jazolashda, tarbiyaviy ta'sir o'tkazishning boshqa vositalarini qo'llashda hammada yakdillik bo'lishi lozim. Odatda, ko'pincha bolaning onasi yoki buvisi ruxsat bergan narsani otasi taqiqlab qo'yadi yoki otasi bergan jazoni onasi rad etib buzadi, bolaning bir qilig'ini buvisi maqtasa, shu qilig'i uchun otasi uni koyiydi va hokazo. Bunday telba-teskarilik, avvalo, bola tarbiyasini buzadi. Bunday vaziyatda bola talabchan otasi bilan rahmdil onasi va ko'ngli bo'sh buvisi o'rtasida yo'l topishga odatlanadi. Kattalar orasidagi beqarorlik va kelishmovchilikni sezgan bola mug'ambirlik, aldamchilik, tilyog'la-malik, xushomadgo'ylikka o'rganadi. Bolani aql (talabchanlik) bilan sevganda, lining qiziqishlariga diqqat-e'tibor berganda, mazkur yoshidagi talab va ehtiyojlarni bilganda, bu harakat ota-onaga ruhan va jisman barkamol insonni tarbiyalab yetishtirish imkonini beradi. Bunday farzand o'z navba-tida ota-onasini mehr bilan sevadi, ular to'g'risida g'amxo'rlik qiladi.Bu ajablanarli hoi cmas. Chunki biz bolalarni qay tarzda yaxshi ko'rsak, ulaming ruhiyati, ichki dunyosi, atrof-muhitga muno-sabati ham shu tarzda tarkib topa boradi. Hayol tajribasi Shuni ko'rsatadiki, ba'zi ota-onalar bolaning hamma talabehtiyojlariga haddan tashqari e'tiborli bo'lib, barcha injiqlik va o'larliklarini ko'tarishga intiladilar. Bunday bola kelajakda iiosluid bo'lib o'sishdan tashqari, katta bo'lganda to'g'ri-noto'g'ri flkrni oclamlarga zo'rlab o'tkazadigan, yomon xulqli, jamiyatga zararli kishi bo'lib qoladi. Ota-ona hamma bolalariga bir xilda munosabatda bo'lishi tarbiyaning muhim shartidir. Bu omil oilada aka-ukalarning ahil, bir-biriga mehribon, oqibatli bo'lishiga olib keladi. bola oldida ota-onaning obro'si, hurmatini oshiradi, o'z tengqurlari va boshqa odamlarga yaxshi munosabatda bo'lishga, ular to'g'risida g'amxo'rlik qilishgao'rgatadi. Kuzatishlardan ma'lum bo'ladiki, ba'zida bir ota, bir onadan tug'ilib, bir oilada katta bo'lgan bolalar ko'pincha fe'l-atvorjihatidan bir-birlariga hech o'xshamaydilar. Biri mo'min-qobil, gapga quloq soladigan bo'lsa, boshqasi sho'x, yerga ursa osmonga sapchiydigan bo'ladi. Bunday holatda kattalar ulaming har biriga, o'ziga qarab muomala qilishlari, birini ikkinchisidan ortiq ko'rmasliklari lozim. Bilaks, bu qarash har ikki bolaning tarbiyasiga, ruhiyatiga salbiy ta'sir etishi mumkin. Buni unutmaslik kerak. Bola tarbiyasi g'oyat nozik, bu narsa vaqtni qo'ldan boy bermay, doimo, muntazam shug'ullanishni talab etadi. Bolaga munosabatda, birinchi navbatda, uning yoshini hisobga olish kerak. Bolaning o'sish bosqichini uning yoshiga nisbatan quyidagicha belgilash mumkin: uch yoshgacha; uchdan yetti yoshgacha; yettidan o'n yoshgacha; o'ndan o'n to'rtgacha; on to'rtdan o'n sakkiz yoshgacha. Uch yoshgacha bo'lgan bolada jismoniy-ruhiy belgilar rivojlanadi. Bu davr bola hayotidajuda mas'uliyatli davrdir. Kichkina vujudning risoladagidek o'sishi, ya'ni ovqat eyishga, yurish va gapirishga o'rganishi mana shu davrga to'g'ri keladi. Shuning uchun ota-onalar bu davrda bolagajuda hushyorbo'lishlari kerak. Bola tana a'zolarining to'g'ri rivojlanishi, aniq-ravon so'zlashga o'rganishi, yaxshiyomon narsalar haqida to'g'ri tushunchalar hosil qilishi, ota-onalarning e'tiboriga bog'liq. II.2. Oilada Vatanparvarlik sezimlarini tarbiyalash masalalari. Hozirgi zamon oilalarning tarbiya jabhalaridagi umumiy va xususiy tomonlarini, vazifalarini bilish nihoyatda ahamiyatlidir. Chunki bir bolalarning bog‘cha va maktabda olayetgan bilimlarini, aqliy qiziqishlarini hisobga olganimizdagina oilaviy tarbiya ishi samaradorligini ta’minlashimiz mumkin. Biz tarbiyaviy vazifalarimiz xususiyatlaridan kelib chiqib, bolalar kamolotiga yakka holda yendashish, aqliy, axloqiy, mehnat tarbiya ehtiyejini shakllantirish, o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatish malakasi, maishiy mehnat, ietimoiy mehnatga ma’naviy ruhiy tayyerlash kabi mezon va qoidalarni hisobga olib ish tutishimiz ijobiy maqsadga muvofiqdir. Bunisiz tarbiya jarayenini ijobiy hal qila olmaymiz. Oiladagi tarbiyaviy jabhalarning saviyasi uning tuzilishiga, ko‘p bolalik yeki kam bolalik, ikki yeki uch avlodning birgalikda yashashi, ota-onaning mavjudligi yeki ulardan birortasining yo‘qligi, har ikki jinsdagi (o‘g‘il-qiz) bolalarining borligiga, ota- onalarning ma’lumot saviyasiga, oila a’zolarining ijtimoiy ahvoliga, bolalar tarbiyasi bo‘yicha o‘z burchlarini his etishlari, er va xotinning tarbiyaviy jabhalarga munosabati kabi ijtimoiy omillarga bog‘liq. Shuningdek, oilaviy tarbiyaning o‘ziga xos xususiyatlarini anin`lashda oila tuzilishining milliy o‘ziga xosligini aniqlashda oila tuzilishining milliy o‘ziga xosligini va milliy an’analardan foydalanish darajasini hisobga olish lozim. Bolalar tarbiyasi oilaning insonni bunyod etuvchi tabiiy va ijtimoiy moxiyati bilan uzviy bog‘liqdir. Xuddi shu ma’noda tarbiya o‘z mohiyatiga ko‘ra shunday bir jarayenki, u tarbiyalanuvchining biologik, ijtimoiy ehtiyej turlarini, o‘zining qadri, qiziqish va g‘oyalarini jamiyat talablariga bo‘ysundirishda namoyet bo‘ladi. Bola oilada, maktabda, ota-onalar bilan munosabatda, jamoat joylarida, katta yeshdagilar, o‘rtoqlari bilan muloqotda tajriba orttirib boradi. Oilalarda bolalarga tarbiya berishda ota-onaning namunasi, ularning mehnat sevarligi, oilaviy ishlarga javobgarligi, ish yuritishi, o‘g‘il bolalarga nisbatan otaning, qizlarga esa onaning ustozlik, rahnamolik ishlari asosiy o‘rinni egallaydi. Bu fikrlar oilalarda o‘tkazilgan anketa ma’lumotlari yordamida aniqlandi. Anketa mazmunida quyidagi savollar bor edi. 1. Familiyangiz, ismingiz, otangizni ismi, tug‘ilgan yilingiz, ma’lumotingiz, kasbingiz va adresingiz. 2. Oilangizda necha farzandingiz bor. 3. Sizning sevgan mashg‘ulotingiz. 4. Bolangiz sevgan mashg‘ulotlarni sanab bering. 5. Oilangizda farzandlaringiz mashg‘uloti uchun qanday sharoitlar mavjud. Maxsus xona, stol, stul, kitob shkaflari, radio va boshqalar. 6. Bolangizni tarbiyalashda qiynalyapsizmi. Ha yeki yo‘q. 7. Sizningcha oila tarbiyasini nima qiyinlashtiryapti. (Tarbiyaga oid bilimlarning yetishmasligi, ota-onalarning bemaslahat ish olib borishi, bolalarni ish bilan band etmaslik, yeshiga, qiziqishlariga qarab muomala qilmaslik, xo‘jalik ishlarining bajarilishida ishtirok etmasligi va hokazo). 8. Siz tarbiya ishida uslublar zarur deb hisoblaysizmi. Ha yeki yo‘q. Bir kunda necha soat bola tarbiyasi bilan shug‘ullanasiz. 9. Oilangizda bola tarbiyasi bilan kim ko‘proq shug‘ullanadi, bobosi, buvisi, onasi, otasi, akasi, opasi va boshqalar. 10. Siz ko‘proq nima tufayli bolangizga tanbeh berasiz, jazolaysiz, kelisha olmaysiz. 11. Siz va bolalaringizning kelajak haqidagi qarashlarida qarama-qarshilik mavjudmi. Fikrlaringiz to‘g‘ri keladimi. Ha yeki yo‘q. 12. Bolangiz nima sababdan u yeki bu noo‘rin xatolarga yo‘l qo‘yishi hollariga e’tibor berasizmi. Ha yeki yo‘q. Sababini surishtirmay jazolaysizmi. Sababini hisobga olasizmi. 13. Oilangizda o‘z-aro munosabatni qanday baholaysiz. 14. Qizingiz yoki o‘g‘lingiz haqida kimlardan ko‘proq ma’lumot olib turasiz. Kishilardan, jamoatchilikdan, o‘qituvchilardan yeki boshqalardan. 15. Tarbiyaga oid adabiyotlarni, ro‘znoma va oynomalarni muntazam o‘qib borasizmi. Tarbiya ishlari haqidagi qanday gazeta va jurnallarga obuna bo‘lgansiz. 16. Tarbiyaga oid oynai jahon ko‘rsatuvlarini tomosha qilasizmi. Eshittirishlarni muntazam eshitasizmi. 17. Oilangizda bolalaringizga ertak, maqol, topishmoqlar aytib berasizmi. 18. Shu o‘quv yilida necha marta va nima sababdan maktabda bo‘ldingiz. 19. Necha marta va qanday maqsad bilan sinf rahbarlari uyingizda bo‘ldi. Har oyda necha marta sinf rahbari siznikiga keladi. 20. Bolalarning o‘zlashtirishi va tarbiya sifatlarini yaxshilash uchun qanday maslahat berasiz. Kuzatishlarning ko‘rsatishicha, kam bolali oilalarga nisbatan ko‘p bolali oilalarda tarbiya imkoniyatlari ko‘r va rang-barangdir. Yoshlarni oilaviy hayotga, nikohga tayyorlashda, oila mustahkamligini ta’minlashda nikohlanuvchilarning ota-onalari saviyasiga, turmush tarziga, xarakter xususiyatlariga va nihoyat, kasb faoliyatlariga e’tibor berish maqsadga muvofiqdir. Oila xo‘jaligida mehnat taqsimoti eng qadimiy va madaniy ijtimoiy bir holdir. Hozirgi kunda esa, shahar va qishloq oilalarida er va xotin o‘zaro mas’uliyatli ishlarni bo‘lishib olishning ko‘plab turlarini vujudga keltirishdi. Aniqroq qilib aytganda, barcha oilaviy ishlarni bajarishda teng huquqlilik yo‘nalishi yaqqol ko‘zga tashlanadi. Ayniqsa, bu bolalar tarbiyasi vazifasining bajarilishida ko‘proq namoyen bo‘lmoqda. Bola tarbiyasiga ko‘p vaqt sarf qilinadi. Lekin oilada tug‘ilgan yakka farzand kattalarning jonli o‘yinchog‘i, seviklisi, kattalarning diqqat markazi, quvonchi va erkatoyi sifatida voyaga yetadi. Uning biron narsadan noroziligi va yig‘isi ota-ona dunesini qorong‘ilashtiradi. O‘zlari yemay-ichmay, yakka farzandlarini oq tarab, kiyintirib, hatto turli-tuman sovg‘alar uyushtiradilar. Bu bilan bolasining kelgusi taraqqiyetini buzayetganliklarini o‘yoashni ham yeqtirmaydilar. Bolaning to‘g‘ri o‘sishi, odamlarga hurmat bilan munosabatda bo‘lishi, ularning qayg‘ulariga hamdardlik ko‘rsatish hissi tarkib topishi uchun oilada hech bo‘lmaganda o‘ziga o‘xshash yana bir kishi ( qizmi, o‘g‘ilmi) bo‘lishi zarurdir. Oilada kamida ikkita farzandning bo‘lishi faqat ularning ma’naviy-axloqiy tarbiyasini yaxshilabgina qolmasdan, balki jamiyatimizning ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyejlariga ham mos keladi. Ijtimoiy va psixologik nuqtai nazardan bolasizlik yeki kam bolalik oila mustahkamligini ta’minlamaydi. Mamlakatimizdagi oilaviy ajralishlarning aksariyati yeki bolasi yo‘q, yeki kam bolali oilalarga to‘g‘ri kelmoqda. Yuqorida ta’kidlaganimizdek ota-ona yakka farzandning tarbiyasiga nihoyatda ko‘p vaqt ajratadi, lekin ko‘p hollarda salbiy natija ko‘rishadi. Oilada yakka farzand tarbiyasidagi kamchilik natijalari bola o‘smirlik yeshiga yetganida birdan yuzaga chiqadi, va, nihoyat, bu kamchilik o‘smir o‘sib, ulg‘ayib, o‘zi oila qurganda yanada yaqqolroq namoyen bo‘ladi. Oila tarbiyasida sharoit, ya’ni ularning qishloq yeki shaharda yashashlari ham bolalar tarbiyasiga u yeki bu darajada ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Odatda, qishloq sharoitida yashovchi oila farzandlari yeshligidan boshlab kuchi yetadigan ishlarga jalb etiladi, ya’ni ular uy yumushlarini bajarish, uy hayvonlarini parvarishlash, ularga yem, suv berish, ota-onalariga dalalardagi hosilni, poliz ekinlari, mevalarini yig‘ib-terib olishlarida yaqindan yerdam berishadi. Qizlar esa uy yumushlarini, ya’ni tozalash, ovqat pishirish, xamir qorish, nrn yepish va hokazo mashgulotlarni jon-dilidan bajaradilar. Shahar oilalaridagi sharoit ulardan tubdan farq qiladi. Ozchilik bo‘lsa-da shahar oilalarining bolalari maktabning turli jonli burchaklarida, tajriba ishlarida, daraxtlarni parvarish qilishda ishtirok etishadi. Lekin bu ishlarni ota-onalarining ishtirokisiz, har zamonda bajaradilar. Natijada bekorchilik kuchayadi yeki sport maydonchalaridan beri kelishmaydi, shahar bo‘ylab sang‘ib yurishadi. Ko‘p bolali oilalarda bolalar tarbiyasi Ziyoli va xizmatchilar oilasining qishloqda yeki shaharda yashashlariga qarab bolalariga beriladigan tarbiyada ham birmuncha farqlar mavjud. Shaharlarda yashovchi ko‘p bolali ziyeli yeki xizmatchi oilalaridan farqli o‘laroq qishloqlardagi shu toifadagi oilalarda bolalar siyesiy, madaniy-oqartuv ishlaridan tashqari otaonalari ham, bolalar ham xo‘jalik dalalarida, bog‘ va polizda mehnat qiladilar. Qo‘lidan ish keladigan barcha yeshlar ota- onalari yenida muntazam mexnat qilish bilan band bo‘ladilar, jismoniy mehnatga nisbatan tayyer bo‘lib voyaga yetadilar. Tarbiyaning samaradorligi oiladagi bolalar mehnati, ularning uy xo‘jaligidagi faol ishtiroki, shuningdek, oilaviy turmush sharoitlari bilan belgilanadi. Qishloq oilalaridagi tarbiya o‘zining strukturasi va mazmuniga ko‘ra ishchi, xizmatchi va ziyeli oilalardan tubdan farq qiladi. Ayrim holatlarni hisobga olmaganda qishloq oilalari bolalari yilning deyarli barcha fasllarida ham mehnat faoliyatiga tortilgan bo‘ladi. Ko‘p bolali dehqon oilalaridagi tarbiyaning o‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri shuki, bunday oila bolalar jamoasining markazi, asosiy tarbiya vositasi esa ota-onaning namunasi, ularning xulqi, odobi, bir-birlariga bo‘lgan iliq muomalalari, oiladagi, ishlab chiqarishdagi aktiv jismoniy mehnatlaridir. Bolalar nutqi shakllanishi, rivojlanishi asosida ularni kattalarga hurmat, do‘stlik, insoniylik, halollik kabi odob qoidalariga o‘rgatib boriladi. Shu asosda oilada kundalik ish davomida bolalarda xulq-atvor mezonlarini qaror toptirib boradi. Xuddi ana shu xulqiy mezonlar asosida keyinchalik axloqning murakkab shakllari – jamoatchilik, vatanparvarlik, hayetning ijtimoiy-siyesiy tomonlariga qiziqishning dastlabki shakllanish jarayeni davom etadi. Oiladagi axloqiy tarbiya faqat xulqni tarbiyalash bilan cheklanmasdan, balki barkamol inson axloqini to‘g‘ri tasavvur qildiradi, uning tarkibi, ko‘nikma va malakalarini shakllantiradi. Mana shu asosda oila a’zolarida inson xarakteri, hayet bosqichlari qaror topadi. Oilaviy hayetning o‘ziga xosligi ham mana shunda. Hozirgi zamon ko‘p bolali oilalarda o‘sib kelayetgan yesh avlodni har tomonlama tarbiyalashning barcha vositalari, shakl va uslublaridan amalda unumli foydalanilmoqda. Hozirgi kunda ota-onalar hal qilishlari nihoyatda zarur bir qancha tarbiyaviy muammolar mavjud. Bunday muammolar noto‘liq oilalarda nisbatan ko‘p bo‘lib, ular bolalarning ruhiy kamolotida namoyen bo‘lmoqda. Ota-onalar esa har doim ham bu holatni bilib, to‘g‘ri tushunavermaydilar. Ba’zan esa bolalar ham aqli yetadigan masalalar bo‘yicha kattalarga murojaat etmasliklari, masalani ijobiy hal etmasliklari natijasida onalari yeki katta yeshdagi kishilar hayetini, turmushini mushkul ahvolga solib qo‘yadilar. Umuman olganda hamma oilalar tarbiyasi uchun yaroqli umumiy formula topish mumkin emas, lekin bolalar tarbiyasi bo‘yicha to‘plangan ilg‘or tajribalar asosida oilaning umumiy xususiyatlaridan kelib chiqib, kelajakda kutilish mumkin bo‘lgan tarbiya natijalarini hisobga olib, bir necha omillar haqida maslahat berish mumkin. Masalan, bolalar tarbiyasida oilaviy muhit maxsus ta’sir kuchiga ega. Muhit deyilganda oila a’zolarining o‘zaro munosabatlari, bolalarga ta’sir ko‘rsatish usullari, oilada mavjud bo‘lgan boshqa shakl va uslublar yig‘indisiga aytiladi. Oila muhitining mazmuni ota-onalarning, katta yoshdagi a’zolarining g‘oyaviy-siyesiy ongliliklarida namoyon bo‘ladi. Sog‘lom turmush tarzi kishilarning hayot darajasi bilan, sihat-salomatligi, kayfiyati, intilishlari, ishonchi, kundalik o‘zgarishlar bilan, bu o‘zgarishlar qay darajada xalqimizning ehtiyojini qondirishi bilan, jamigyatning ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy taraqqiyoti darajasi bilan, eng muhimi, yosh avlod tarbiyasinin yuksak samaradorligini ta’minlaydigan chora-tadbirlar bilan bog‘liqdir. SOG’LOM turmush tarzi oilaning farovonlik darajasi, sog‘ligi, maishiy xizmatga bo‘lgan ehtiyojlarini to‘la qondirish demografik jarayonlarni maqbul holatga keltirish, oila a’zolarining ma’naviy madaniyati, ongliligi, axloqiy jihatlari va ijtimoiy mehnatdagi faolligi bilan belgilanadi. Oilada turmush tarzi jismonan sog‘lom va aqlan barkamol yangi avlodni shakllantirish, mehnat qilish, dam olish va ijtimoiy faoliyat ko‘rsatishga yordam beruvchi oqilona hayot tarzini tashkil etadi. Sog‘lom turmush tarzini shakllantirish, uy-joy sharoitini yaxshilash, oila byudjetini to‘g‘ri taqsimlash, to‘g‘ri va sifatli ovqatlanish, spirtli ichimliklar, giyohvandlik, chekishni qat’iyan man etish, muntazam ravishda jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanish, sanitariya-gigiena qoidalariga to‘la rioya qilish, ma’naviy intellektual shaxs bo‘lishni talab etadi. Oilaning moddiy imkoniyatlarini yaratish, 100 ota-onalarning ongliligi, ma’naviyati darajasi farzandlarni jismonan sog‘lom, ma’nan boy qilib o‘stirishga imkoniyat yaratadi. Atrof-muhitning ekologik musaffoligini ta’minlash, ekologik ong va tafakkurni shakllantirish ham aynan oilada amalga oshirilgandagina oilada sog‘lom turmush tarzini shakllanishida o‘zining ijobiy samarasini beradi. Juda ko`p eshitamiz, anemiya, kamqonlik bilan ona bo`lishmoqda degan gaplarni. Lekin xotin-qizlardagi ekstrogenetal va surunkali kasalliklarning oldini olish, bemor onalarga tibbiy yordam kor`satish borasida hukumatimiz tinimsiz chora-tadbirlar ko`rayotganligi ham ayon. Bugun biz shu holatni ko‘z oldimizga keltirib, bo‘lg‘usi onaning taqdiri to`g‘risida ko‘proq qayg‘urishimiz kerak. Tibbiyot xodimlari bilishadi, ko‘pinchalik onalar u yoki bu infeksiyaning tashuvchilari sifatida ona bo‘lishadi, u xomiladan bolaga o‘tadi, natijada, go`daklar o‘rtasida, kichik yoshli bolalar o‘rtasida turli kasalliklar aniqlanmoqda. Shuning uchun ham, eng avvalo, 2003-yil avgust oyida qabul qilingan Vazirlar Mahkamasining 365-qarorinnng mohiyatini maktablarning yuqori sinf o‘quvchilari, kollej va litseylarning qizlariga tushuntirishimiz, kasalliklarning oldini olib, qizlarni sog‘lom onalikka tayyorlashimiz kerak. Bu ham yosh onalarga, bo`lg‘usi avlodga g‘amxo‘rligimiz bo‘ladi. Bugungi kunda Respublika «Oila» ilmiy-amaliy markazi xodimlarining ustuvor maqsadlaridan biri ham mutaxassislar, tibbiyot xodimlari, mahalla faollari, xotin-qizlar qo`mitalari faollari ishtirokida ushbu yo‘nalishdagi mavjud muammolar va ularning yechimini aniqlashdir. Zero, o‘tkazilgan tadqiqotlarimizga ko‘ra, 1,5 foiz texnik yo`nalishdagi va 1,8 foiz gumanitar yo`nalishda ta’lim olayotgan talabalarda reproduktiv madaniyat va huquqqa oid elementar tasavvur va bilimlar bor, xolos. Buning oqibatida: a) onalikka tayyor bo`lmasa-da, yosh qizcha qo‘rqmay tug‘adi; b) anemiya bo‘lishiga qaramay, tanasini qiynab turgan boshqa xastaligi bo`lsa-da, tavakkal qilib, tug‘ish holatlari kuzatilmoqda; v) yosh ayol tug‘ish intervaliga rioya etmasdan turmush o‘rtog‘i yoki qarindoshlar tazyiqi bilan ikkinchi, hattoki uchinchi farzand ko‘ryapti. Talabalar 101 o‘rtasida o‘tkazilgan izlanishda ular orasida ham bakalavriat o‘qishi davridayoq 2-3 ta farzandning onasi bo‘lgan talaba qizlar uchraydi. Salomatligi tekshirilganda, deyarli nogiron bo‘lib qolgan onalar borligi aniqlandi. Bu vaziyat qizlarimizning, ayniqsa, talaba qizlarimizning reproduktiv huquqlari va ularni anglashlari borasida katta muammo borligini isbot etmoqda. Ya’ni, ayolning, kelinchakning o’z salomatligi holatidan kelib chiqib, ongli ravishda ona bo‘lishni rejalashtirishi, tug‘ilajak bolaning sog` tug‘ilishiga shaxsiy mas’uliyatini anglatish, reproduktiv madaniyatning, renroduktiv huquqlarini bilishning ajralmas bo‘lagi. Aks holda o‘zbekona andisha bilan qizlarimiz hayotlarida ham qiz uchun, ham bolasi uchun tavakkal qilib, ona bo’laveradilar, salbiy oqibati yana oilaga, jamiyatga ta’sir qilaveradi. Bu maqsadga erishishda tibbiyotimiz taraqqiyoti va moddiy-texnik ta’minlanishi, ayollarimizning tibbiy ma’rifati darajasi va aholi ma’naviyatining yuksalib borishi muhim rol o‘ynaydi. Bu o‘rinda oila a’zolari o‘rtasida targ‘ibot va tashviqot ishlarini kuchaytirish ijobiy natijalar garovidir. Ularda faqatgina sog‘lom otaonadan sog‘lom farzand tug‘ilishini, yoshlarning tug‘ilgandan boshlab, muntazam o‘z salomatligiga ahamiyat berishlari lozimligi, jinsiy tarbiyani oilada, maktabda to‘g‘ri tashkil qilish zarurligi, qarindosh-urug‘ o‘rtasidagi nikohning zararli oqibatlari, 15-16 yoshli qizlarni turmushga chiqishi qonun yo‘li bilan ta’qiqlanishi, sog‘lom onadan sog‘lom farzand tug‘ilishi oilaning balog‘at yoshidagi har bir a’zosi, tug‘ish yoshidagi ayollar ongiga singdiriladi. Darhaqiqat, demografik vaziyat murakkab bo‘lgan O‘zbekiston uchun oilani mustahkamlash, uni rejalashtirish - bugungi kunda shunchaki oddiy bir masala emas, balki uning yechimini to‘g‘ri topish - Respublika taraqqiyotini ta’minlashning omilidir. Albatta, oilani rejalashtirish haqida gap borar ekan, gap bu yerda tug‘ishni cheklash haqida emas, balki tug`ish oralig‘ini uzaytirish hisobiga sog‘lom va jismonan baquvvat bolani dunyoga keltirish, onaning salomatligini tiklash nazarda tutiladi. Bu o‘z vaqtida oilaning iqtisodiy barqarorligini ta’minlanishida 102 ham muhim rol o‘ynaydi. Oilani rejalashtirishning o‘ziga xos xususiyatlari, nazariy va amaliy jihatlari haqida o‘smirga, butun aholiga berilayotgan axborotlar mazmunini boyitish va takomillashtirish davr talabidir. Respublikamizdagi demografik vaziyatni inobatga olib, oilani rejalashtirish, oila a’zolari salomatligining tibbiybiologik asoslarini ilmiy-amaliy tatbiq etish, uslubiy tavsiyalar ishlab chiqish va ularni amaliyotga keng tatbiq etish hozirgi ijtimoiy-iqtisodiy va demografik sharoitda mustahkam oilaning shakllanishi uchun zarurdir. Oila jamiyatdagi iqtisodiy, ma’naviy va madaniy munosabatlardan tashqari tabiiy-biologik munosabatlarni ham ifodalaydi. Ya’ni, oilada avlod davom ettiriladi. Jamiyat erkak va ayol o‘rtasidagi tabiiy munosabatlar madaniyatini tarbiyalash orqali ular o‘rtasidagi ahillikni mustahkamlashga ko‘maklashadi. Bu munosabatlar madaniyatini shakllantirish oila hayotiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi, bolalar salomatligi, soni va tug‘ilish muddatlarini maqsadga muvofiqlashtirishni, oilaning rivojlanish jarayonini ongli ravishda boshqarishni ta’minlaydi. Tabiiyki, jamiyat tug‘ilish muammosiga befarq qaray olmaydi, bu holat uning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Respublikamiz aholisi tez sur’atlar bilan o‘sayotgan mamlakatlar qatoriga kiradi. Uning asosiy sabablarini quyidagi omillar bilan izohlash mumkin: nikohlanish ko‘rsatkichlarining yuqoriligi, barvaqt nikohanish, migratsion harakatning pastligi, xalqimizning serfarzandligi va bolajonligi kabi. Tug‘ish yoshidagi ayollarning salomatligini mustahkamlash, tug‘ilajak farzandning hech qanday asoratsiz sog‘lom tug‘ilishni ta’minlash maqsadida tug‘ilgan farzandlar oralig‘i 2 yoki 3 yil bo‘lishi tibbiy nuqtai nazardan tavsiya etilmoqda. Bu esa kelajagi buyuk O‘zbekistonimizni taraqqiy etgan davlatlar qatoridan o‘rin olishda o‘zining ma’naviy va jismoniy barkamolligi bilan ulush qo‘shadigan farzandlar dunyoga kelishi, millatimiz genafondining saqlanishi uchun zamin hisoblanadi. Qizlarning balog‘atga yetmasdan turmushga chiqishi yoki juda kech turmushga chiqib ona bo‘lish holatlari ona va bola salomatligi uchun zararli 103 oqibatlar keltirishi, shubhasiz. Buning oldini olishda xotin-qizlar qo‘mitalari «Sog‘lom avlod uchun», «Bolalar», «Mahalla» jamg‘armalarining faoliyati onalar va bolalarning salomatligini ta’minlashga, aholining tibbiy ongini shakllantirishga qaratilgandir. Insoniyat tarixida oilaning paydo bo‘lishi, shakllanishi va rivojlanishi tarixi, uning etnopedagogikasi va etnopsixologiyasi mohiyatini davr talabi nuqtai nazaridan chuqur o‘rganish, ilg‘or g‘oyalarni amaliyotga tatbiq etish oila farovonligi va barqarorligini ta’minlash uchun zamindir. Shuningdek, xalqaro hamkorlik asosida umumjahon ilg‘or tajribalardan o‘zbek oilasi mentalitetiga mos foydalanish O‘zbekiston oilasini jahonga namoyon etishda muhim ahamiyat kasb etadi. Oilada ma’naviy va jismoniy barkamol avlodni tarbiyalash, yoshlarni oilaviy hayot qurishga tayyorlash, ularni zamonaviy kasb-hunar sirlari bilan qurollantirish bilan bir qatorda, xalqimizning asrlar davomida shakllanib kelgan kasb-hunar, qadriyatlarga hurmat va e’zozni shakllantirish oilaning iqtisodiy va ijtimoiy manfaatlarini himoya qilishda muhim omil hisoblanadi. Jamiyatning asosiy tayanchi hisoblanmish oila barqarorligi, farovonligi, tinch-totuvligi va mustakamligini ta’minlash bilan bog‘liq masalalarni hal etishda jamiyatning ushbu masalaga daxldor barcha institutlarining hamkorligini ta’minlash oila manfaatlarini ta’minlashda ijobiy samaralar garovidir. Oila - mahalla – bog‘cha - maktab - oliy va o‘rta maxsus ta’lim - jamoatchilik tizimida amalga oshiriladigan barcha ta’limiy-tarbiyaviy, ma’rifiymadaniy targ‘ibot va tashviqot ishlari sistemalilik, mustahkam hamkorlik, izchillik, uzviylik, ketma-ketlik tamoyillari asosida tashkil etilgan taqdirdagina jamiyat rivojida oila o‘zining ijtimoiy vazifalarini to‘la ado etish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Mustaqil Respublikamiz iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy yuksalishining muhim omillaridan biri oila, mahalla, maktabning hamkorlikda olib boradigan tarbiyaviy jarayonning amalga qaratilgan faoliyati hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasining Ta’lim to‘g‘risidagi qonunida oilaning jamiyat, davlat oldidagi mas’uliyatini anglab yetadigan komil insonni tarbiyalashdagi roliga 104 alohida e’tibor berildi. By borada «Oila- mahalla-maktab» dasturining yaratilishi muhimdir. Oilada bola tarbiyasini yo‘lga qo‘yishda mahallaning roli kattadir. Qadimdan o‘zbek xalqi mahalla-jamoatchilik bilan hamjihatchilikda yashab, oilaviy urf-odat va an’analarni ular ishtirokida, ular bilan bamaslahat o‘tkazganlar. Mahalla kishilarni birlashtiradigan, ijtimoiy-siyosiy, madaniy-ma’rifmy va tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan jamoa vazifasini bajarib kelgan. Maktab aholining, birinchi navbatda, ota-onalarning pedagogik uquvini amalga oshiradi, har bir oilada o‘zaro hurmat, bir-biriga yordam, insoniy munosabatlar muhiti yaratilishini qo‘llab-quvvatlaydi, ko‘p bolali va kam ta’minlangan oilalarning bolalariga moddiy yordam ko‘rsatish yo‘lida fuqaro mehr-shafqat dasturini amalga oshirishda o‘zining tarbiyaviy imkoniyatlarini ochib beradi. Oila esa, o‘z navbatida o‘quv-tarbiya jarayonini qayta qurishda maktabga yaqindan yordam berib, o‘quvchilarning ta’lim-tarbiyaning barcha jabhalarini egallashlari uchun maktab jamoasiga yaqindan ko‘maklashadi. Shuning uchun ham oila, maktab va mahalla hamkorligi masalasi hozirgi davrning asosiy talabidir. Maktab tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishning pedagogik jihatdan malakali, maqsadga muvofiq omillariga hamda keng imkoniyatlariga ega. Maktabdan tashqarida olib boriladigan tarbiyaviy ishlar pedagogik-psixologik qoidalarga amal qilinmagan, maktab, oila va jamoatchilikning tarbiyaviy jarayondagi talabi bir xilda bo‘lmagan taqdirda oilada ayrim hollarda tarbiyasi og‘ir bolalar paydo bo‘ladi, murakkab muammolar yuzaga keladi. Bunday holatning oldini olishning muhim vositasi oila-mahalla va maktabning hamkorlik dasturi asosida ta’limtarbiyaviy ish olib borishni ta’minlashdan iboratdir. Bunday mushtarak tarbiya asosida avlodlar vorisligi yotmog‘i lozim. Vorislikni ta’minlashning muhim omili oila qadriyatlariga asoslanishdan iboratdir. Eng muhimi, yoshlar ongiga, shuuriga kattalarga hurmat, ishda, o‘qishda odamlar bilan munosabatda ota-onadan o‘rnak olish, tarbiya, mehnat, insonparvarlik, vatanparvarlik qadriyatlarini chuqurroq o‘rganish va ularga amal 105 qilish, umrboqiyligini ta’minlashdek muhim ishni amalga oshirish bugungi kunda ijtimoiy ehtiyojga aylanib qolmog‘iga erishish zarur. Yana bir muhim masala – bu qizlarning, onalarning jismoniy salomatligi. Bu masala oilaviy sportni rivojlantirish, uni ommalashtirish masalasi bilan bog’liq. Jismonan chinniqqan qiz bola ertaga ona bo‘lganda, uncha-muncha infeksiyaga yoki xastalikka bardoshli, uning bolasida ham immunitet kuchli bulishi fanda isbotlangan. Hammaga ma’lumki, bugun yurtimizda sportga va, aynan, bolalar sportini rivojlantirishga mamlakat rahbarining o`zi bosh-qosh bo‘lib turibdi. Demak, jismoniy chiniqish va sport bilan shug‘ullanishning ma’naviy-ma’rifiy imkoniyatlari cheksiz. Agar yigit va qizlarimiz ilk yoshlikda sport bilan shug‘ullansa, uni o‘zining turmush tarzidagi muhim, ajralmas odat va ko‘nikma tarzida ongiga singdira olsa, bu narsa uning inson sifatida shakllanishi, faoliyati uchun muhim bo‘lgan boshqa mashg‘ulotlarni ham qiyinchiliklarsiz yenga olishga, salomatligiga qadriyat sifatida qarashga o‘rgatadi. Masalan, bir xonadonda oila boshlig‘i bo‘lgan ota bolasi ilk yoshligidan shug‘ullanishi uchun oddiy trenajyorni o‘z qo‘li bilan yasab berdi va kuniga shug‘ullanish odatini farzandida shakllantirdi, deylik. Bola katta bo‘lgan sari u endi bu mashg‘ulotni hovlida, bog‘chasida, so‘ngra maktabida davom ettiradi. Shu kabi o‘zbek mentalitetimizga mos sport turlarini qizlar orasida keng quloch yozdirish, millat onasining sog‘lom bo‘lishiga yordam beradi. Demak, bugun sportni rivojlantirish, u orqali millatning ham qizi, ham o‘g‘lini tarbiyalash masalasi o‘zbek oilasini mustahkamlash, jamiyatni poklash, ma’naviyatni barqarorlashtirish kabi muhim ishlarning asoslari bilan bog‘lanmoqda. Yoshlar orasida bu borada targ‘ibot – tashviqot qilganimizda uning mohiyatini to‘g‘ri tushuntirish, bola sport bilan faqat o‘zining jismoniy quvvatini tiklash va bo‘sh vaqtini maroqli o‘tkazish uchun emas, balki u orqali sog‘lom turmush tarziga amal qilish, ma’naviy va jismoniy kamolga intilish, turli salbiy ta’sirlar va zararli odatlardan xalos bo‘lish, kuchli xarakterni shakllantirish uchun shug‘ullanish zarurligini uqtirishimiz kerak. Demak, ana shunday fazilatlarga ega 106 bo‘lgan qizlar bugun bizga, hammamizga kerak - ota-onaga ham, ustozmurabbiyga ham, mahalla faollariga ham, ishlab chiqarishni tashkil etuvchi mutasaddilarga ham. Eng muhimi – bu qadriyatlardan shaxsning o‘zi – bo‘lg‘usi onalarning o‘zlari birinchi navbatda manfaatdor. Demak, ushbulardan mantiqan jismoniy madaniyat va tibbiy-reproduktiv madaniyatni oshirishga umumxalq tadbiri deb qarashimiz to‘g‘ri bo‘lishi fikri kelib chiqadi. Bu xulosa uchun yana ikkita kuchli asos bor. Birinchisi - sportning, ayniqsa, qizlar sportining o‘zi ommaviy tus olgandagina samarali bo‘lishini tushunishimiz lozim. Ya’ni, bu ishga qizlarimiz yoshlikdan faqat tilda emas, balki dildan yaxshi ko‘radigan mashg‘ulotga qaraganday munosabatda bo‘lgandagina ommaviy tus oladi. Bu strategik maqsadimiz - milliy genofondni yaxshilash, barkamol va sog‘lom avlod tarbiyasi borasida amalga oshirayotgan ishlarimizni sifat pog‘onasiga ko‘taradi. Olimlardan biri - F.Naytingeyl yozgan ekan: «Hozir hamshiralar bemorlarga qaramoqdalar, lekin shunday vaqtlar keladiki, ularning qaramog‘idagilar sog‘lom bo`lib, hamshiraning vazifasi faqat ularning betob bo‘lib qolmasliklari uchun qayg‘urish bo‘lib qoladi». Bugun bolalar sportini rivojlantirishga qo‘shayotgan hissamiz, onalar va qizlarning jismonan baquvvat va sog`lom bo‘lishlariga qayg‘urayotganimiz kelajakda, albatta, bemor onalar kam bo‘lib, faqat o‘zlarini chiniqtirish uchun ongli tarzda sog‘lom turmush tarzini shakllantira oladigan insonlar jamiyatiga kelishimizga imkon beradi. Xulosa. Xulosa qilib aytish joizki, ota-ona bolaga yoshligidan hayotda yashash nima ekanini. mashaqqat chekmay, bir burda non topib bo'lmasligini, biror kasb-hunar egasi bo'lmasa, hayotda ko'p qiyinchiliklar ko'rishini uqtirmas ekan, bola voyaga yetgan sari yurar yo'lini bilmay qoqila-di, garangsib, nima yumush qilishini bilmay, bekor qoladi. bekorchilikdan esa bemazagarchiliklar kelib chiqadi, xunuk ishlarga qo'l uradi, odobi, tarbiyasi buziladi. Shuning uchun ham ota-ona bolani kichikligidanoq axloq-odobga o'rgatishi, ilm-hunarli qilishi, dastyorchilikda ko'zini pishitib borishi ham qarz, ham farzdir. Har bir oilada bolaga tarbiya berishning o'ziga xos va mos bir qator muhim qonun-qoidalari borki, unga qat'iy amal qilish tarbiya ishining samarali bo'lishini ta'minlaydi. Shuni ham aytib o'tish lozimki, bu qonun-qoidalarni nisbiy ravishda umumiy deyish mum-kin, chunki har bir bola — bir olam, ular har birining o'ziga xos shaxsiyati, ahamiyati, ruhiyati va xulq-atvori bor, shu bois shunga qarab muomala qilish darkor. Shuning uchun tarbiyada ota-onaning mas'uliyati, mahorati, ziyrakligi, obro'-e'tibori muhimdir. Ota-ona qat'iy ravishda bola tarbiyasini maktabgacha tarbiya muassasalari, maktab va jamoatchilik bilan hamkorlikda olib borishi, hamma bolalarini teng ko'rishi, ularga nisbatan adolatli munosabatda bo'lishi, bolaning yoshi, o'sish va rivojlanish xususiyatlarini hisobga olishi va ayni paytda bola shaxsini hurmat qilishi, unga nisbatan talabchan bo'lishi nuihimdirki, bu yo'1-yo'riqlar, qonun-qoidalar oilada tabiiy ravishda, miintazam qo'Hansa, juda yaxshi natijaiar beradi, albatta. Shuningdek, bolalarda chiroyli xulq-atvor ko'nikmasini, malakalarini tarbiyalashning o'ziga xos ko'pgina usul va vositalari borki, ota-ona kundalik hayotda ularni yaxshi bilishi, bevosita har qaysisidan o'z o'rnida, me'yorida, maqsadga muvofiq foydalanishi g'oyat zarur. Bular jumlasiga: ibrat — namuna usuli, yaxshi xulq-atvorga o'rgatish, yaxshilikka odatlantirish, o'rni kelganda nasihat qilish, qat'iy tanbeh berish, bola bilan vaqtincha gaplashmaslik, ularga nisbatan munosabatni o'zgartirish, ishon-tirish, jamoatchilikning ta'siri, rag'bailantirish va qoralash kabi vositalar shunday uslublar hisoblanadi. Har bir ota-ona bola tarbiyasining ijobiy yoki salbiy tomonga o'zgarishiga e'tibor berib, bu kabi nazariy hamda amaliy qonun-qoidalarni o'zlashtirib, unga amal qilsa, ayni muddao bo'ladi. Negaki, oilada bola tarbiyasi g'oyat nozik va murakkab masala bo'lib, bu ota-onadan katta odob bilimini, katta tarbiyachilik mahoratini talab qiladi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. I.A.Karimov. O’zbekiston o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li. T.O’zbekiston 1992y 2. I.A.Karimov. O’zbekiston milliy istiqlol, iqtisod – siyosat, mafkura T. O’zbekiston 1993y 3. I.A.Karimov. O’zbekiston XXI asr bo’sag`asida xafsizlikka taxdid barkarorlik shartlari tarakkiyot kafolatlari T.O’zbekiston,1997y 4. I.A.Karimov. Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. «O’zbekiston Oliy majlis XI sessiyasida so’zlagan nutqi». T.«O’zbekiston» 1997y. 5. I.A.Karimov. «Yuksak ma`naviyat engilmas kuch». Toshkent. 2008 yil 6. I.A.Karimov. «O`zbekiston buyuk kelajak sari». Toshkent. 2009 7. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi», T., «O’zbekiston»1997y. 8. O’zbekiston Respublikasi «Ta`lim to’g`risida»gi qonuni. T.«O’zbekiston» 1997y. 9. «Sog’lom bola yili» Davlat dasturi T.2014 10.Azizxo`jaeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. TDPU-2003 11.M.Pirmuhamedova. Pedagogik mahorat asosolari. T.: 2001. 12.Munavvarov A.K. “Oila pedagogikasi”.T.: “O`qituvchi” nashriyoti. 1994. 13.S.G`ulomov v.b. Ta`lim tarbiya sifati va qirralari.T. 2000. 14.O. Musurmonova. “Ma`naviy qadriyatlar va yoshlar tarbiyasi”. T. 1996. 15.Q.Qosnazarov, A.Pazilov, A.Tlegenov. Pedagogika. No`kis «Bilim»- 2009 j. 16. Sh.Shodmonova, M.Xoshimova, N.Fayzullaeva Tarbiyaviy ishlar uslubiyoti, T. «Fan va texnologiya» nashriyoti, 2008 17. O.Xasanboeva Tarbiyaviy ishlar metodikasi T. 1996 18. R.Mavlanova, B.Normuradova, R.Raxmonkulova Tarbiyaviy ishlar metodikasi T. «Fan» nashriyoti 2007 19.www.Ziyo.net 20.http: //www//uralrti/ru. 21.www. bankreferatov.ru