УДК 371 ИСТИФОДАИ ТЕХНОЛОГИЯҲОИ ИННОВАТСИОНӢ ҲАМЧУН ОМИЛИ БАЛАНД БАРДОШТАНИ ФАЪОЛИЯТИ МАЪРИФАТИИ ХОНАНДАГОНИ ХУРДСОЛ Ахмедова К.С. Филиали муассисаи давлатии Донишкадаи ҷумҳуриявии такмили ихтисос ва бозомӯзии кормандони соҳаи маориф дар вилояти Суғд Ҳар касе метавонад ибораи файласуфи Юнони қадим Плутархро ба осонӣ пурра кунад: «Шогирд зарфе нест, ки пур карда шавад, балки машъалест, ки бояд фурӯзон шавад». Инчунин ҳикмати сокинони дашт мегӯяд: «Аспро ба сӯи об бурдан мумкин, вале ӯро маҷбур кардан мумкин нест». Ин зарбулмасал принципи асосии омӯзишро инъикос мекунад барои омӯхтан тамоми шароити заруриро муҳайё кардан мумкин аст, вале худи дониш танҳо вақте ҳосил мешавад, ки талаба донистан хоҳад. Чӣ тавр дар ҳар як кӯдак кунҷковӣ ва ташнагии донишро бедор кардан мумкин? Ин оташро чӣ тавр бояд афрӯхт? Чӣ тавр ба рушди ҳавасмандии омӯзиш кӯмак кардан мумкин? Чӣ тавр метавонем боварӣ ҳосил кунем, ки донишҷӯ дар ҳар марҳилаи дарс худро лозим ҳис мекунад ва узви комилҳуқуқи дастаи синф аст? Ҳаҷми фанҳои мактабӣ калон аст ва объекти ғайри фаъолӣ омӯзиш будан барои кӯдак ҷолиб нест. Як зарбулмасали чинӣ мегӯяд: “Бигӯ – ва ман фаромӯш мекунам. Нишон диҳед – ва ман ба хотир мегирам. Бидеҳ барои таҷриба, ки кӯшиш кунам – ва ман мефаҳмам” [1]. Пӯшида нест, ки инсон дар хотир дорад: 10% он чизе, ки мехонад, 20% он чизе, ки мешунад, 30% он чизеро, ки мебинад, 50% он чизе, ки мебинад ва мешунавад, 70% он чизе ки мегӯяд, 90% он чизе ки мегӯяд ва иҷро мекунад. Тибқи ин принсип, асоси омӯзиш фаъолияти фаъоли маърифатии худи кӯдак мебошад. Масъалаи педагогии мавзӯи мазкур истифодаи технологияи инноватсионӣ ҳамчун воситаи баланд бардоштани фаъолияти таълимии хонандагони хурдсол (синфҳои ибтидоӣ) мебошад. Мақсад мавзӯъ ошкор намудани системаи кор оид ба баланд бардоштани фаъолияти таълимии хонандагони хурдсол тавассути истифода ва татбиқи технологияҳои инноватсионии таълимӣ дар раванди таълим буда, барои ноил шудан ба ин мақсад вазифаҳои зерин ҳамчун воситаи асосии расидан ба ҳадаф пешниҳод шудаанд: - дар вақти дарс вазъиятҳои муоширати педагогӣ фаъолона истифода бурда шавад, ки ин восита ба ҳар як хонандаи хурдсол имкон медиҳад фаъолияти ташаббускорӣ, мустақилият ва эҷодкориашро баланд бардорад; - фаъолияти маърифатии хонандагони хурдсол пурзӯр гардонида шавад; - ба муҳайё намудани муҳити шавқу ҳаваси ҳар як талаба ба кори синф, ба вуҷуд овардани вазъияти муваффақиятнок дар дарс ёрӣ расонад; - ҳавасмандгадонии омӯзиш баланд бардошта шавад; - хусусияти фаъоли таълимро тавассути фаро гирифтани хонандагони хурдсол ба донишазхудкунии мустақилона дар бораи олами атроф, азхуд намудани усулҳои амалии кор бо иттилоот таъмин намояд; - ба хонандагони хурдсол ташвиқот карда шавад, то ки аз хато кардан ё гирифтани ҷавоби нодуруст ва инчунин барои пешниҳод кардани роҳҳои гуногуни иҷро кардани супоришҳо натарсанд [3]. Таълими мактаби ибтидоӣ дорои миқдори хеле зиёди дониш мебошад. Ин дониш бояд ба хонандагони хурдсол на танҳо дар шакли назариявӣ, балки дар амал барои сайқал додани малакаҳои муайян дода шаванд. Барои таълими бомуваффақияти кӯдаки муосир дар синф шароити муайянеро фароҳам овардан лозим аст, ки ба рушди шавқу рағбат ба раванди таълим, ташаккули ангезаи фаъолияти хонандагони хурдсол ва фаъолсозии фаъолияти маърифатӣ мусоидат кунанд. Фаъолгардонии фаъолияти маърифатии хонандагони хурдсол яке аз муаммоҳои муҳими сатҳи муосири инкишофи назария ва амалияи педагогӣ мебошад. Яке аз сифатҳои муҳими одами муосир ин фаъолияти фаъоли равонӣ, тафаккури интиқодӣ, ҷустуҷӯи чизҳои нав, хоҳиш ва қобилияти мустақилона аз худ кардани дониш мебошад. Фаъолияти маърифатӣ падидаи мураккаби шахсияти инсон буда, сохтори онро хусусияти муносибати ҷузъҳои асосии эҳсосӣ-ихтиёрӣ, сенсорӣ (ҳиссӣ) ва когнитивӣ (маърифатӣ) муайян мекунад [3]. Фаъолгардонии фаъолияти маърифатии хонандагони хурдсол ин фароҳам овардани фазои омӯзишӣ мебошад, ки дар он хонандагон дар якҷоягӣ бо омӯзгор фаъолона кор мекунанд, дар бораи раванди таълим огоҳона фикр мекунанд, дониш, ғояҳо, эҳсосот ва ақидаҳои навро дар бораи ҷаҳони иҳотанамуда назорат, тасдиқ, рад ё васеъ мекунанд. Дар мактаби ибтидоии муосир ба хонандагони хурдсол танҳо хондан, ҳисоб кардан ва навиштанро ёд додан кифоя нест. Ҳамаи мо масали кӯҳнаро дар хотир дорем, ки чӣ тавр марди доно назди камбағалон омада гуфт: «Мебинам, ки гурусна ҳастед. Биёед, ман ба шумо моҳӣ медиҳам, то ки сер шавед». Масал мегӯяд: ба шумо моҳӣ додан лозим нест, ба шумо лозим аст, ки чӣ гуна сайд карданро омӯзонем. Кӯдак бояд бо малакаҳои нав таъмин шавад, ки муҳимтарини онҳо қобилияти омӯхтан, инчунин ташаккули ҳавасмандии бошуурона барои омӯзиш, худташкилкунӣ ва рушди худ мебошад. Яъне, ҳақиқатро набояд “дар табақи нуқра” пешниҳод кард. Инкишоф додани тафаккури интиқодӣ дар асоси таҳлили вазъият, мустақилона ҷустуҷӯи иттилоот, сохтани занҷири мантиқӣ ва қабули қарори мутавозин ва асоснок муҳимтар аст. Фаъолгардонии фаъолияти маърифатӣ, фаъолсозии диққат - ин вазифаҳоест, ки ҳар як омӯзгор ҳангоми ба дарс рафтан дар назди худ мегузорад. Ҳалли бомуваффақияти ин масъалаҳо бидуни ҷустуҷӯи усулҳои ташаккули таваҷҷӯҳи маърифатӣ ғайриимкон аст, зеро дарс бе онҳо метавонад дилгиркунанда ва бесамар гардад [1]. Чунон ки маълум аст, агар хонандагони хурдсол дар дарс ҳамчун шунавандаи ғайрифаъол иштирок кунанд, ягон маводи таълимиро азхуд кардан душвор аст. Баръакс, ҳангоми кори мустақилона бошад, хонандагон он маводи таълимиро бо шавқу ҳаваси зиёд ва кӯшиши камтар азхуд мекунанд. Аз ин рӯ, вазифаи муаллим аз он иборат аст, ки кӯшиши сохтори омӯзиши маводи таълимиро дар дарсҳо ба роҳ монад, то ки аксари онро хонандагони хурдсол мустақилона аз худ кунанд. Нависандаи англис Ричард Олдингтон гуфтааст: “Ҳар чизеро, ки донистан муҳим аст, таълим додан мумкин нест - муаллим метавонад танҳо роҳеро нишон диҳад”. Дар ҳалли ин масъала истифодаи технологияҳои инноватсионии педагогӣ дар раванди таълим ба қадри кофӣ мусоидат мекунад. “Инноватсия” аз истилоҳи лотинӣ тарҷумашуда маънои “навсозӣ, навоварӣ ё тағйирот”-ро дорад. Фаъолияти инноватсионӣ ин фаъолияти таҳия, ҷустуҷӯ, азхудкунӣ ва истифодаи навигарию навоварӣ мебошад. Дар байни самтҳои инноватсионӣ технологияҳои педагогиро (технологияҳои таълимӣ) қайд мекунем. Технологияи таълимӣ як системаи фаъолияти муштараки хонандагон ва омӯзгорон дар тарҳрезӣ (нақшагирӣ), ташкил, самтдиҳӣ ва танзими раванди таълим бо мақсади ба даст овардани натиҷаи мушаххас ҳангоми фароҳам овардани шароити мусоид барои иштирокчиён мебошад [4]. Афзалиятҳои технологияҳои таълимӣ: • Дар системаи дарсӣ-синфӣ технологияҳо ба раванди таълим ба осонӣ мувофиқат мекунанд; • Барои ноил шудан ба ҳадафҳои пешбининамудаи барнома дар мавзӯи мушаххаси таълимӣ имконият медиҳад; • Таъмини татбиқи самтҳои асосии стратегияҳои таълимӣ; • Таъмини рушди зеҳнӣ ва мустақилияти хонандагон; • Некирода кардани хонанда нисбат ба муаллим ва ҳамдигар; • Ин восиати диққати махсус ба ягонагии инсон, шахсияти ӯ; • Ин восиати ташкили дақиқи инкишофи фаъолияти эҷодӣ; • Ин воситаи мониторинг (мониторинги саривақтӣ, мобайнӣ ва ниҳоии дастовардҳои хонандагон) мебошад. Моҳияти технологияҳои инноватсионии таълимӣ дар он ифода меёбад, ки хусусият ва усули таълим тағйир меёбад. Дар баробари инкишофи нерӯи равонии хонандагони хурдсол инкишофи шахсият ба амал меояд, яъне худи раванди таълим мавқеи дигари муаллим ва хонандаро дар таълим пешбинӣ менамояд: онҳо ҳамчун иштирокчиёни баробарҳуқуқи раванди таълим баромад мекунанд. Омӯзиш ҳамеша раванди дутарафа аст, бинобар ин муаллим ҳеҷ гоҳ набояд дилгир шавад, гарчанде ки ӯ сол ба сол дар бораи як чиз таълим медиҳад (гап мезанад). Хонандагони хурдсол ҳамеша ба таври гуногун муносибат мекунанд ва онҳо инчунин ба муаллим таъсир мерасонанд, ки ӯ дар бораи усулҳо, шакл, навсозии мавод ва ғайра фикр мекунад. Дар ҷустуҷӯи роҳи ҳалли мушкилот муаллим дар фаъолияти омӯзгорӣ аз равиши ба шахси муайян нигаронидашуда ва системаи фаъолӣ таълим истифода мебарад, ки онро тавассути ҷорӣ намудани технологияҳои иттилоотӣ-коммуникатсионӣ, омӯзиши лоиҳавӣ, технологияи таълими проблемавӣ, фаъолияти дастаҷамъӣ, технологияҳои бозӣ ва истифодаи усули наҷотбахши саломатӣ ба даст овардан мумкин аст. Гузариш ба низоми навшудаи таълими ибтидоӣ аз омӯзгори муосир талаб мекунад, ки ба хонандаи хурдсол дар кашфи донишҳои нав кӯмак расонад, на ин ки маводи навро дар шакли тайёр диҳад. Аз ин лиҳоз, зарурати истифодаи технологияҳои нави таълимӣ дар раванди таълим ба миён омад, ки фаъолияти тадқиқотиро дар дарс фаро мегирад. Омӯзиши проблемавӣ ва диалогӣ як навъи таълимест, ки тавассути муколама бо омӯзгор омӯзиши эҷодии хонандагони хурдсол таъмин мегардад. “Инсон танҳо он чизеро, ки шахсан худаш фикр мекунад, амиқ дарк мекунад” гуфт Суқрот. Барои он ки ӯ “фикр кунад” ва омӯзад, ба ӯ ҳавасмандии мусбӣ лозим аст. Ташаккули ҳавасмандӣ ин аз тарафи омӯзгор дар сари хонандаи хурдсол гузоштани сабабу ҳадафҳои таълимии аз берун додашуда нест. Дар амал ташаккули ангезаҳои омӯзиш ин фароҳам овардани шароитест, ки дар он ангезаҳои дохилӣ (мотивҳо, ҳадафҳо, эҳсосот) барои омӯзиш пайдо мешаванд; огоҳии хонандагон аз онҳо ва рушди минбаъдаи худ дар самти ҳавасмандии худ. Дар ин сурат омӯзгор ҳамчун мушоҳидакунандаи оддӣ баромад намекунад, балки вай бо системаи усулҳо ва технологияҳои аз ҷиҳати психологӣ мулоҳизашуда ва инкишофи он ҳавасманд мегардад [5]. Дар фаъолияти худ муаллиф технологияи проблемавӣ-муколамавиро барои инкишоф додани ҳавасмандии таълимӣ ва маърифатии хонандагони синфҳои ибтидоӣ истифода бурдааст. Рушди равонӣ на танҳо бо ҳаҷм ва сифати дониши гирифташуда, балки бо сохтори равандҳои тафаккур, системаи амалиёти мантиқӣ ва амалҳои равоние, ки кӯдак азхуд мекунад, тавсиф мешавад. Ва таҳсилоти минбаъдаи хонандагони хурдсол дар мактаб аз он вобаста аст, ки технологияҳои инноватсионӣ дар синфҳои ибтидоӣ то чӣ андоза босалоҳият истифода мешаванд. Технологияи проблемавӣ-муколамавӣ. Мақсади ин технология ин ба хонандагон таълим додани ҳал кардани мушкилот (проблема) ба таври мустақилона. Восиати асоси ин технология бо хонандагон дар якҷоягӣ кашф кардани дониш (ҷадвали 1). Ҷадвали 1 – Муқоисаи ҷанбаҳои асосии раванди дарсҳои анъанавӣ ва проблемавӣ-муколамавӣ1 Таблица 1 – Сравнение основных аспектов процесса традиционных и проблемно-диалогических уроков Table 1 - Comparison of the main aspects of the process of traditional and problem-dialogical lessons Дарси анъанавӣ 1.Мавзӯъ: «Имрӯз мо меомӯзем ...» 2.Шарҳи омӯзгор: «Инак, бодиққат гӯш кунед...» 3.Омӯзиши маводи таълимӣ: «Аз ёд кунед...», «Нақл кунед...», «Такрор кунед...» Дарси проблемавӣ-муколамавӣ 1.Гузориши проблема: «Аз як тараф…, балки аз тарафи дигар…», «Чӣ ба ҳайрат мегузорад? Мушкили дар чӣ?» Кадом савол ба миён меояд? Чиро бояд донист?..» 2.Ҷустуҷӯ ва ёфтани роҳи ҳал: «Худатон муайян кунед...» «Хулоса бароред...». «Ба саволи худ чӣ гуна ҷавоб дода метавонем?...» 3.Тартиб додани маҳсулот: «Бо фаҳмиши худ нақша тартиб деҳ…» «Қоидаи асосиро қофиябандӣ кун…» Технологияи таълими проблемавӣ-муколамавӣ хонандаро барои дарёфти роҳи мустақилона омода месозад. Хусусияти асосии ин технология дар он аст, ки дониши нав дар шакли тайёр дода намешавад. Хонандагон дар ҷараёни фаъолияти мустақилонаи тадқиқотӣ онҳоро худашон «кашф» мекунанд: кӯдакон он чизеро, ки худашон кашф кардаанд ва ба таври худ баён кардаанд, беҳтар меомӯзанд. Муаллим танҳо ба ин машғулият роҳбарӣ карда, дар охир ҷамъбаст мекунад. Дар чунин дарсҳо хонандагони хурдсол бештар фикр мекунанд, тез-тез сухан меронанд, тафаккур ва нутқро фаъолона ташаккул медиҳанд. Онҳо барои худ истодагарӣ кардан, таваккал кардан, ташаббус нишон додан ва дар натиҷаи ин характер инкишоф доданро ёд мегиранд. 1 Таҳияи муаллиф аз рӯи таҷрибаи корӣ Дар худи таърифи «таълими муколама дар асоси проблема» қисми якум чунин маъно дорад, ки дар дарси омӯзиши маводи нав бояд ду бахш кор карда шавад: тартиб додани барномаи таълим ва дарёфти ҳалли он. Калимаи «муколама» маънои онро дорад, ки донишҷӯён дар ҷараёни муколамаи махсуси сохторӣ мушкилоти таълимӣ гузошта, роҳи ҳалли онро меҷӯянд. Аз тамоми усулҳои технологияи таълими проблемавӣ-муколамавӣ дар синф омӯзгорон бештар ба муколамаҳои ҳавасмандкунанда ва пешбаранда бартарӣ медиҳанд. Муколамаҳои ҳавасмандкунанда ва пешбаранда ба таври гуногун сохта шуда, фаъолиятҳои гуногуни омӯзиширо таъмин мекунанд ва ҷанбаҳои гуногуни равонии хонандагонро инкишоф медиҳанд. Муколамаи ҳавасмандкунанда аз эродҳои инфиродӣ иборат аст, ки ба хонанда барои амалӣ намудани фаъолияти эҷодӣ ва аз ин рӯ, қобилияти эҷодии хонандагон мусоидат мекунад [5]. Муколамаи пешбаранда ин системаи саволу вазифаҳоест, ки тафаккури мантиқии хонандагонро фаъол ва мутаносибан инкишоф медиҳад ва ҳавасмандии омӯзишро таъмин менамояд. Масъалан: «Ҷаҳони иҳотанамуда» А.А.Плешаков. Мавзӯъ: «Китоби сурх. Дӯсти табиат бош», Барои хонандагони синфи 2-юм. Ҷадвали 1 – Шарҳи раванди дарси проблемавӣ-муколамавӣ2 Таблица 1 – Описание процесса проблемно-диалогового урока Table 1 - Description of the problem-dialogue lesson process Раванд Гузориши муаммо Таҳлил Омӯзгор Хонандагон Ҳавасмандгардонӣ - Ба китоб бодиққат назар - Барои чӣ «Сурх»? ба огоҳӣ кунед. Номи онро хонед. (Вазъияти проблемавӣ) - Ранги сурх чиро ифода - Ист (Стоп)! Ҳавасмандгардонӣ мекунад? - Хатар, хавф! ба огоҳӣ - Кадом савол ба миён меояд? - Чӣ хел хатар? Ҳавасмандгардонӣ Мушкилоти ҳайвонот ва Кӣ ба хатар дучор мешавад? Таҳияи муаллиф аз рӯи таҷрибаи корӣ, ҳамчун намуна: Китоби «Ҷаҳони иҳотанамуда» А.А.Плешаков. Мавзӯъ: «Китоби сурх. Дӯсти табиат бош» 2 ба проблема (мушкилот) Хулоса барои савол. Савол. растаниҳоро муайян кунед. Барои чӣ? Саволро дар тахтаи синф қайд кунед Чӣ бояд кард, ки руйхати наботот ва ҳайвонот дар Китоби сурх зиёд нагардад? Барои дарсҳо дар бораи ҷаҳони гирду атроф маъмултарин ҳолати мушкилот бо пешниҳоди ҳамзамон ду далел, назария ва ақидаҳои ба ҳам зид аст. Масъалан: Мавзӯи дарс: “Моҳи чист?” (Дарс барои хонандагони синфи 1-ум): 1) Моҳиҳои дарёӣ; 2) Моҳиҳои баҳрӣ. Пас аз он муаллим сатрҳои зерини муколамаро талаффуз мекунад: - Чӣ шуморо ба ҳайрат овард? - Чаро моҳӣ ба ду гурӯҳ тақсим мешавад? - Чи хел савол ба миён меояд? - Кадом моҳӣ моҳии дарёӣ ва кадомаш моҳии баҳрӣ ба ҳисоб меравад? Дар дарси математика ҳангоми омӯхтани муодилаҳо муаллим метавонад аз хонандагон хоҳиш намояд, ки муодилаи дар тахта навишташударо ҳал кунанд. Хонандагон наметавонанд супоришеро, ки маводи навро дар бар мегирад, иҷро кунанд. Вазъияти мушкилие, ки бо душворӣ ба миён меояд, сабаби муколама гуногун хоҳад буд: «Оё шумо тавонистед супоришро иҷро кунед? Не? Мушкилот дар чист? Ин вазифа аз вазифаҳои пешина чӣ фарқ дорад?». Вале дарси аслӣ на танҳо усулҳо, балки шаклу воситаҳои таълим мебошад. Муносибатҳои байни усулҳои проблемавӣ-муколамавӣ ва шаклҳои таълим муқаррар карда шудаанд: гурӯҳӣ, ҷуфтӣ, фронталӣ. Масалан, дарси умумӣ дар фасли «Дафтари шеър», хониши адабиёт. Баён кардани масъала (вазифаи амалӣ дода мешавад): барои пешвози «Барфи аввал» саҳнача нависед. - Супоришро иҷро карда тавонистед? - Не. Мо саҳнача навишта наметавоне, - Мушкилот дар чист? - Кадом савол ба миён меояд? - Нақшаи пешвозро чӣ тавр бояд тартиб диҳем, агар чунин супоришро то ҳанӯз ягон маротиба иҷро накарда бошем. Ҳалли мушкулот (проблема). Дарси проблемавӣ нахуст мавҷи шавқу ҳаваси хонандаро ба маводи таълимии нав фаро мегирад ва баъд ба ӯ шодии шадиди мустақилона кашф кардани дониш мебахшад. Барои кӯдакон, ин "бо ҳавас омӯхтан" аст, ки фишори асабро ба таври назаррас коҳиш медиҳад. Истифодаи фаъолонаи технологияи иттилоотию коммуникатсионӣ (ТИК) дар раванди таълим самаранокии таълимро афзун намуда, имкон медиҳад, ки раванди таълим аз ҷиҳати мазмун ва метод ғанӣ гардад, шавқу завқи маърифатии хонандагон бедор шуда, самаранокии кори мустақилона афзун гардад. Технологияҳои иттилоотию коммуникатсионӣ дар корҳои беруназдарсӣ ва беруназсинфӣ истифода бурда мешаванд. Масъалан дарсҳо бо истифода аз презентатсияҳои компютерӣ, намоиш додани маводи аёнӣ бо ёрии барномаҳои компютерӣ ва ё бо истифодаи лавозимоти интерактивӣ [3]. Истифодаи ТИК дар дарсҳо ба муаллим ва хонанда имкониятҳои зиёд медиҳад: - баланд бардоштани сатҳи эстетикӣ ва эмотсионалӣ; - таъмин возеъият; - зиёд шудани ҷалби миқдори маводи дидактикӣ; - то 1,5 – 2 баробар зиёд шудани ҳаҷми дарси фаъол; - таъмини дараҷаи баланди дифференсионии таълим; - васеъ намудани имконияти фаъолияти мустақилона; - инкишоф додани малакаҳои тадқиқотӣ; - таъмини дастрасӣ ба системаҳои гуногуни маълумот, китобхонаҳои электронӣ ва дигар захираҳои иттилоотӣ. Омӯзгор дар кори худ аз ТИК истифода бурда, манбаи ягонаи иттилоот ва барандаи ҳақиқат буданро то ҷое коҳиш дод ва худ шарики хонанда дар раванди таълим гардид. Технологияи таълими лоиҳавӣ – ин технология муосире, ки дар шароити имрӯза моҳияти баланд дорад. Фаъолияти лоиҳавӣ дар синфҳои ибтидоӣ яке аз самтҳои технологияҳои муосири педагогӣ мебошад. Фаъолияти лоиҳавӣ ба хонандагон имкон медиҳад, ки донишҳоеро ба даст оранд, ки бо усулҳои анъанавии таълим ба даст оварда намешаванд. Ин фаъолият бо фаъолияти эҷодӣ зич алоқаманд аст. Эҷодкорӣ бояд аз хурдӣ омӯхта шавад ва онро омӯхтан мумкин аст. Дар марҳилаи аввали ҷорӣ намудани технологияи таълими лоиҳавӣ нақши асосӣ ба муаллим тааллуқ дорад. Технологияи таълими лоиҳавӣ ба хонандагон фикр кардан, пешгӯӣ карданро меомӯзонад ва худбаҳодиҳиро ташаккул медиҳад. Ин фаъолият тамоми бартариҳои фаъолияти муштаракро дорад ва дар ҷараёни амалисозии он хонандагон дар фаъолияти муштарак бо ҳамсолон ва аз худашон калон таҷрибаи бой мегиранд. Дар фаъолияти лоиҳавии хонандагон азхудкунии дониш, малака ва маҳорат дар ҳар як марҳилаи кор дар лоиҳа сурат мегирад. Дар фаъолияти лоиҳавии мактаббачагон марҳилаҳои зеринро ҷудо кардан мумкин аст: • ҳавасмандгардонӣ (муаллим рӯҳияи мусбии ҳавасмандиро эҷод мекунад; хонандагон фикру ақидаҳои худро муҳокима ва пешниҳод мекунанд); • омодагӣ (мавзӯъ ва ҳадафҳои лоиҳа муайян карда мешавад, вазифаҳо тартиб дода мешаванд, нақшаи чорабиниҳо таҳия карда мешаванд); • иттилоотӣ ва оперативӣ (хонандагон мавод ҷамъ мекунанд, бо адабиёт ва дигар манбаъҳо кор мекунанд, бевосита лоиҳаро амалӣ мекунанд; муаллим мушоҳида мекунад, ҳамоҳанг мекунад, дастгирӣ мекунад ва худаш манбаи иттилоот мебошад); • рефлексивӣ-баҳогузорӣ (хонандагон лоиҳаҳоро пешниҳод мекунанд, дар муҳокимаи дастаҷамъона ва арзёбии пурмазмуни натиҷаҳо ва ҷараёни кор иштирок мекунанд, худбаҳодиҳии шифоҳӣ ё хаттӣ мегузаронанд, муаллим ҳамчун иштирокчии фаъолияти арзёбии дастаҷамъӣ баромад мекунад). Дар вақти кор кардан бо лоиҳа хонандагон маълумотеро меомӯзанд, ки ба онҳо мароқ зоҳир менамояд, ба таври систематикӣ нигоҳ доштан ва истифода бурданро ёд мегиранд. Намудҳои асосии пешниҳоди иттилоот сабтҳо, расмҳо, буридаҳо ё нусхаҳои матнҳо ва тасвирҳо мебошанд. Ҳар як лоиҳа бояд ба анҷоми бомуваффақият оварда шавад ва кӯдакро бо ҳисси ифтихор аз натиҷа вогузор кунад. Мактаббачагон бояд аз синфи якум сар карда, тадриҷан ба фаъолияти тадқиқотии лоиҳавӣ ҷалб карда шаванд. Дар ибтидо - вазифаҳои эҷодии дастрас дар дарсҳо оид ба саводнокӣ, муҳити зист ва технология иҷро карда мешаванд. Ва аллакай дар синфҳои 3-4, хонандагон бояд лоиҳаҳои хеле мураккабро анҷом диҳанд. Аз мазмуни фанҳои таълимӣ мавзӯъҳои кори лоиҳавии бачагонро интихоб кардан бештар самара медиҳад [2]. Асосан барои хонандагони хурдсол намудҳои зерини таълими лоиҳавӣ истифода бурда мешаванд: эҷодӣ, нақшбозӣ, бозӣ, иттилоотӣ, тадқиқотӣ, иҷтимоӣ. Мақсад ва вазифаҳои фаъолияти лоиҳа: - ҷалби ҳар як иштирокчӣ ба раванди фаъоли маърифатии дорои хусусияти эҷодӣ ва намудҳои гуногуни фаъолият; - ташаккул додани қобилияти тарҳрезии фаъолияти худ; ташаккул додани шавқу ҳаваси устувор ба китоб - манбаи дониш, қобилияти мустақилона кор кардан бо адабиёти иловагӣ, васеъ кардани доираи ҷаҳонбинӣ ва баланд бардоштани дониш; инкишоф додани фантазия ва тасаввурот; - парваридани қобилияти ҳамдигарфаҳмӣ, шавқмандӣ ба саъю кушиши эҷодии рафиқон, инчунин бедор намудани масъулияти шахсӣ барои иҷрои кори коллективӣ, маҳорати ба дигарон пешниҳод кардани кори худ; - ба ҳаёти мактаб ҷалб намудани аъзоёни оила. Омӯзиши бисёрсатҳа. Муаллим имкон дорад, ки ба хонандаи хонандаи суст ёрӣ расонад, ба хонандаи фаъол таваҷҷӯҳ кунад ва хоҳиши шогирдони пурқувват барои зудтар ва амиқтар пеш рафтан дар таълим амалӣ мегардад. Хонандагони қавӣ дар қобилиятҳои худ тасдиқ карда мешаванд, хонандагони заиф имконият пайдо мекунанд, ки муваффақияти таълимиро эҳсос кунанд ва сатҳи ҳавасмандӣ ба омӯзиш афзоиш ёбад. Технологияи фаъолияти гурӯҳӣ. Бисёр вақт ба кӯдакон вазифаҳое дода мешавад, ки бояд дар гурӯҳҳо иҷро шаванд, зеро он рушди мустақилияти хонандагон, малакаҳои мубоҳисавӣ, қобилияти ҳимояи мавқеи худро ба таври оммавӣ таъмин мекунад ва дар айни замон ҳамчун як қисми як гурӯҳи хуб ҳамоҳангшуда амал мекунад. Охир, хар касе, ки коидаҳои кор дар коллективро вайрон мекунад, ба муваффақияти коллективи худ халал мерасонад, ки ин ҳолат хеле равшан дида мешавад. Технологияи наҷотбахши саломатӣ. Истифодаи технологияҳои наҷотбахши саломатӣ, ки дар талабагон эҳтиёҷоти бошуурона ба пешбурди тарзи ҳаёти солимро ба вуҷуд меоранд (истифодаи машқҳои ҷисмонӣ, тарбияи равонӣ, таваққуфҳои динамикӣ, машқҳои чашм, машқҳои нафаскаширо) ҳатмӣ мебошанд. Кори мунтазам ва мақсаднок бо истифода аз технологияҳои наҷотбахши саломатӣ ба муаллим барои ба даст овардани донишҳои амиқу пойдор кӯмак мекунад ва муҳимтар аз ҳама, шавқу ҳавасро ба омӯзиш бедор мекунад. Муаллим бояд технологияҳои наҷотбахши саломатиро ҳам дар машғулиятҳои синфӣ ва ҳам дар корҳои беруназсинфӣ истифода намояд. Ташаккул додани муносибати масъулиятнок ба саломатии худ шарти зарурии муваффақияти инсони муосир мебошад. Намудҳои зерини технологияи наҷотбахши саломатӣ дар фаъолияти омӯзгорони муосир бояд истифода шаванд: - гузаронидани машқҳои пагоҳирӯзӣ; - эҷоди вазъияти интихоб ва муваффақият. Ба вуҷуд овардани микроиқлими мусоиди эмотсионалию психологӣ дар машғулиятҳои синфӣ ва беруназсинфӣ; - истифодаи усулҳои инъикос. Бо саволҳо оид ба варзиш, варзишгарон, ҳаёти солим, тарбияи ҷисмонӣ ва варзиш гарави саломатӣ зиёд гардонадани шавқи хонандагон ба варзиш; - дақиқаи тарбияи ҷисмонӣ дар раванди дарси синфӣ; - иштирок дар чорабиниҳои рӯзи саломатӣ. Истифодаи маҷмӯи технологияҳои наҷотбахши саломатӣ дар раванди таълиму тарбия барои коҳиш додани хастагӣ, беҳтар шудани рӯҳияи эмотсионалӣ ва баланд бардоштани фаъолияти мактаббачагон мусоидат мекунад ва ин дар навбати худ ба нигоҳдорӣ ва мустаҳкам намудани саломатии онҳо мусоидат мекунад [6]. «Барои он ки кӯдак доно ва оқилу бошуур гардад, ӯро бақуввату солим гардонед», — мегӯяд Ж.Ж. Руссо. Бо истифода аз ин ё он технология омода кардани дарс барои муаллим на ҳамеша осон аст. Ин аксар вақт вақти зиёд ва тайёр кардани миқдори зиёди маводро талаб мекунад. Чунин дарс на ҳама вақт бомуваффақият мегузарад, махсусан дар ҷараёни санҷиш, вақте ки муаллми вариантҳои мувофиқи истифодаи технологияро дар раванди таълим, интихоби онҳо бо назардошти хусусиятҳои синну соли хонандагон, мавзӯи дарс ва маводи дастрасро дуруст интихоб намояд. Аммо, чун қоида, дарси бо истифода аз технология гузаронидашуда худро хуб нишон медиҳад. Зеро он имкон медиҳад, ки хонандагон ба раванди дарс то ҳадди имкон шомил мешаванд. Мушоҳидаҳо дар бораи хонандагон нишон медиҳанд, ки дарсҳои дуруст ташкилшуда боиси сарбории асабҳои кӯдакон намегарданд. Баръакс, муносибати мусбат, шавқу рағбат ба омӯзиш, ба андешаи ҳамдигар - ҳамаи ин хастагии ногузирро аз кор ба ҳадди ақал мерасонад ва боиси муносибати манфӣ ба омӯзиш намегардад. Вазъияти ором ва боэътимоди саломатии хонандагони хурдсол дар синф нишондиҳандаи асосии табиати наҷотбахши солимии таълим мебошад. Ин бошад, дар навбати худ, ҳар як омӯзгорро ба амалӣ шудани ҳадафи асосӣ – баланд бардоштани сифати таълиму тарбияи хонандагон мерасонад ва мувофиқан ба татбиқи вазифаҳои стандартҳои насли нав мусоидат мекунад. Бидуни бартараф кардани душвориҳо одами мутафаккир ва мустақилро тарбия кардан ғайриимкон аст. РӮЙИХАТИ АДАБИЁТ 1. Блонский П.П. Психология младшего школьника / П.П. Блонский. – Воронеж: МОДЭК, МПСИ, 2006. – 632 с. 2. Кравцова Е.Е. Педагогика и психология: учебное пособие (ГРИФ) / Е.Е. Кравцова. – М.: Форум, 2009. – 384 с. 3. Менчинская Н.А. Проблемы обучения, воспитания и психического развития ребёнка / Н.А. Менчинская. - М.: Институт практической психологии, 1998. - 448 с. 4. Селевко Г.К. Современные образовательные технологии: учебное пособие / Г.К. Селевко. – М.: Народное образование, 1998. – 256 с. 5. Талызина Н.Ф. Педагогическая психология: учебник / Н.Ф. Талызина. - М.: Академия, 1998. – 288 с. 6. Фридман Л.М. Психопедагогика общего образования / Л.М. Фридман. - М.: Институт практической психологии, 1997. - 288 с. 7. Богданова, Т.Г. Педагогика инклюзивного образования: Учебник / Т.Г. Богданова, Н.М. Назарова, И.М. Яковлева. - М.:Инфра-М, 2015. - 128c. 8. Кареловой, И.М. Педагогика развития: содержательный досуг и его секреты / Под ред. Кареловой И.М.. - Рн/Д: Феникс, 2018. - 288 c. 9. Гогоберидзе, А. Г. Дошкольная педагогика с основами методик воспитания и обучения: Учебник / Под ред. Гогоберидзе А. Г., Солнцевой О.В.. - СПб.: Питер, 2017. – 480 10. Бебенин, В.Г. Педагогика в системе исполнения наказаний: факты, проблемы, решения. / В.Г. Бебенин. - М.: МГИУ, 2007. - 204 c. 11. Трайнев, В.А. Новые информационные коммуникационные технологии в образовании: Информационное общество. Информационнообразовательная среда. Электронная педагогика. Блочно-модульное построение информационных технологий / В.А. Трайнев. - М.: Дашков и К, 2013. - 320 c. 12. Ходусов, А.Н. Педагогика воспитания: теор., метод., технол., метод.: Уч. / А.Н. Ходусов. - М.: Инфра-М, 2017. - 56 c. 13. Титов, В.А. ВПС: Педагогика начальной школы. Конспект лекций / В.А. Титов. - М.: Приор-издат, 2008. - 224 c. 14. Турченко, В.И. Дошкольная педагогика: Учебное пособие / В.И. Турченко. - М.: Флинта, 2016. - 256 c. ИСТИФОДАИ ТЕХНОЛОГИЯҲОИ ИННОВАТСИОНӢ ҲАМЧУН ОМИЛИ БАЛАНД БАРДОШТАНИ ФАЪОЛИЯТИ МАЪРИФАТИИ ХОНАНДАГОНИ ХУРДСОЛ Кори илмии мазкур барои баланд бардоштани фаъолияти маърифатии хонандагони хурдсол ва синфҳои ибтидоӣ нигаронида шудааст. Ҳамчун омили асосии баланд бардоштани фаъолияти маърифатӣ истифодаи технологияҳои инноватсионӣ дар мадди назар дошта мешавад. Бояд қайд кард, ки баландшавии фаъолияти маърифатии хонандагони хурдсол ин сабаби асосии пешравии онҳо дар зинаҳои минбаъдаи таҳсилот мебошад. Дар натиҷаи иҷроиши кори мазкур динамикаи мусбати зерин дар ташаккули амалҳои маърифатии хонандагони хурдсол пайгирӣ карда мешавад: - хонандагон мустақилона кор карданро ёд мегиранд; - аз вазъияти нави таълимии ғайристандартӣ наметарсанд; - бо шавқу рағбат роҳҳои ҳалли мушкилоту муаммоҳоро пайдо мекунанд; - донишҳои навро васеъ аз худ менамоянд; - ба натиҷаи кори иҷрошуда мустақилона баҳо медиҳанд. Инчунин бояд қайд кард, ки кӯдакони нисбатан фаъол низ дар ҳавасмандии таҳсил баҳои манфӣ намегиранд. Хонандагони хурдсол бо хушнудӣ меомӯзанд, дар онҳо худбаҳодиҳии мувофиқ ва ҳавасмандии мусбати омӯзиш ташаккул меёбад. Илова бар ин, дар хонандагони хурдсол шавқу рағбатҳои маърифатӣ ва тарбиявӣ инкишоф ёфта, онҳо саволҳои зиёде медиҳанд, ки ҷустуҷӯи ҷавоб фаъолияти муштараки омӯзгор ва хонандагон мебошад. Онҳо баҳс мекунанд, нуқтаи назари худро ҳимоя мекунанд, аммо онҳо инчунин медонанд, ки чӣ тавр тарафи хонандагони хурдсолро гиранд, агар онҳо иштибоҳ карда бошанд. Калидвожаҳо: хонандагони хурдсол, технологияҳои инноватсионӣ, фаъолияти маърифатӣ, ташаккули ҳавасмандӣ, технологияи проблемавӣмуколамавӣ, муколамаи ҳавасмандкунанда, дарси проблемавӣ, технологияи иттилоотию коммуникатсионӣ. ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ИННОВАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ КАК ФАКТОР ВЫСОКОГО ПОВЫШЕНИЯ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОЙ АКТИВНОСТИ МЛАДШИХ УЧЕНИКОВ Данная научная работа направлена на повышение познавательной активности младших учеников. технологий рассматривается Использование как основной познавательной активности. Следует познавательной активности младших инновационных фактор отметить, учеников повышения что повышение является основной причиной их прогресса на следующих ступенях обучения. В результате проведенной работы наблюдается следующая положительная динамика в формировании познавательных действий младших учеников: - учатся работать самостоятельно; - не пугает новая нестандартная образовательная ситуация; - с энтузиазмом находить пути решения задач и проблем; - широко приобретают новые знания; - оценивают результаты выполненной работы самостоятельно. Следует также отметить, что относительно активные дети не получают отрицательной оценки мотивации к учебе. Ученики учатся с удовольствием, у них развивается адекватная самооценка и положительная мотивация к обучению. Кроме того, у младших школьников развиваются познавательные и учебные интересы, они задают много вопросов, поиск ответов является совместной деятельностью преподавателя и учащихся. Они спорят, отстаивают свою точку зрения, но и умеют встать на сторону младших школьников, если они не правы. Ключевые слова: младшие ученики, инновационные технологии, познавательная деятельность, мотивационное развитие, проблемно- диалогическая технология, мотивационный диалог, проблемный урок, информационно-коммуникационные технологии. USE OF INNOVATIVE TECHNOLOGIES AS A FACTOR OF HIGH INCREASE IN EDUCATIONAL ACTIVITY OF JUNIOR SCHOOL CHILDREN This scientific work is aimed at increasing the cognitive activity of younger students. The use of innovative technologies is considered as the main factor in increasing cognitive activity. It should be noted that increasing the cognitive activity of younger students is the main reason for their progress at the next stages of education. As a result of the work carried out, the following positive dynamics are observed in the formation of cognitive actions of younger students: - learn to work independently; - not afraid of a new non-standard educational situation; - enthusiastically find ways to solve problems and problems; - widely acquire new knowledge; - evaluate the results of the work performed independently. It should also be noted that relatively active children do not receive a negative assessment of motivation to study. Students learn with pleasure, they develop adequate self-esteem and positive motivation for learning. In addition, younger schoolchildren develop cognitive and educational interests, they ask a lot of questions, and the search for answers is a joint activity of the teacher and students. They argue, defend their point of view, but also know how to take the side of younger students if they are wrong. Key words: school children, innovative technologies, cognitive activity, motivational development, problem-dialogue technology, motivational dialogue, problem lesson, information and communication technologies. Маълумоти муаллиф: Ахмедова Кибриё Султоновна, унвонҷӯйи кафедраи педагогикаи иҷтимоӣ ва касбии Донишгоҳи давлатии Хуҷанд ба номи академик Б.Ғафуров, мудири кафедраи психология, педагогика ва методикаи таълими Филиали муассисаи давлатии Донишкадаи ҷумҳуриявии такмили ихтисос ва бозомӯзии кормандони соҳаи маориф дар вилояти Суғд. Телефон: (+992) 92 879-00-07, e-mail: akhmedova.kibriy@mail.ru, 735700, Ҷумҳурии Тоҷикистон, н. Б.Ғафуров, к. Рӯдакӣ 1. Сведения об авторе: Ахмедова Кибриё Султоновна, соискатель кафедры социальной и профессиональной педагогики Худжандского государственного университета имени академика Б.Гафурова, заведующий кафедрой психологии, педагогики и методики преподавания Филиала государственного учреждения Республиканского института повышения квалификации и переподготовки кадров сферы образования Согдийской области. akhmedova.kibriy@mail.ru, Телефон: 735700, (+992) 92 Республика 879-00-07, e-mail: Таджикистан, р. Б.Гафуров, ул. Рудаки 1. Information about the author: Akhmedova Kibriyo Sultonovna - applicant for the Department of Social and Professional Pedagogy of the Khujand State University named after аcademician B. Gafurov, Head of the Department of Psychology, Pedagogy and Teaching Methods of the Branch of the state institution of the Republican Institute for Advanced Training and Retraining of Education Personnel in the Sughd Region. Phone: (+992) 92 879-00-07, email: akhmedova.kibriy@mail.ru, 735700, Republic of Tajikistan, B.Gafurov, 1 Rudaki str.