Menejment obyekti subyekti Boshqarish maqsadi nima Menejment ob’ekti haqida so‘z yuritganda, eng avvalo, ob’ekt so‘zining lug‘aviy ma’nosiga e’tibor berish kerak bo‘ladi. SHu ma’noda ob’ekt bu:- bizdan tashqarida va bizning ongimizga bog‘liq bo‘lmagan holda mavjud bo‘lgan borliq, voqelik, moddiy dunyo, mavjudot;- kishi-faoliyati, diqqat-e’tibori qaratilgan hodisa, narsa, shaxs;- xo‘jalik yoki mudofaa ahamiyatiga ega bo‘lgan korxona, qurilish, ayrim uchastka va b.Demak, ob’ekt tushunchasi mikro voqeilikdan (kishi va uning faoliyatidan) tortib, to makro voqelik (moddiy dunyo, jamiyat) darajasigacha bo‘lgan ma’noni o‘z ichiga oladi. Masalan, "haydovchi o‘z mashinasini boshqara olmaganligi sababli u yo‘ldan chiqib ketgan". Bu erda boshqaruv ob’ekti bo‘lib mashina hisoblanadi.YOki, "U kishi o‘zini juda yaxshi boshqara oladi". Bu erda boshqaruv ob’ekti bo‘lib kishi, shaxs hisoblanadi. Boshqarish ishini bajaruvchi idoralar va ularning rahbarlari menejmentning sub’ekti, ya’ni boshqaruv organlari yoki menejerlar-boshqaruvchilar bo‘lib hisoblanadi Maqsad - bu muddao, murod, ya’ni u yoki bu niyatga erishmoq uchun ko‘zda tutilgan mushtarak orzu. Aynan, shu maqsad kishi faoliyatini, o‘z orzularini ushalishiga yo‘naltiradi. Biz dastlab o‘zimizning oldimizda turgan maqsadimizni aniqlab olamiz, so‘ngra esa shu maqsadimiz:bo‘lajak harakatlarimizni oldindan aniqlab beradi;faoliyatimizning ustuvor yo‘nalishini belgilaydi;faoliyatimizni aniq sohaga, ishga yo‘naltiradi;u yoki bu faoliyatimizning zarurlik darajasini belgilab beradi;pirovard natijamizning baxolash me’yorlarni belgilaydi va x.k.Maqsadning ilmiy asoslanganligi va to‘g‘ri belgilanganligi boshqaruv uchun juda muhimdir. CHunki aynan shu maqsadga binoan:boshqarish funksiyalari;boshqarish usullari;boshqarishning tuzulmaviy tarkibi;lavozimlarni belgilash va kadrlarni tanlash kabi muhim masalalar hal etiladi.Boshqaruv maqsadiga qo‘yiladigan asosiy talablar quyidagilardan iborat:1. Maqsad bir ma’noli va aniq bo‘lishi kerak.Agar qayoqqa borishni bilmasangiz, u holda biror yo‘lni tanlashga ham hojat qolmaydi. 2. Maqsad real va bajarilishi mumkin bo‘lishi kerak.- qaysi tomonga suzishni aniq maqsad qilib olmagan elkanli qayiqqa hech qanday shamol ham hamrox bo‘la olmaydi.3. Maqsad miqdoran o‘lchovga ega bo‘lishi kerak.Miqdoran o‘lchovga, me’yorga ega bo‘lmagan maqsad - bu sarob.4. Maqsad barcha bajaruvchilarga tushunarli bo‘lmog‘i darkor.5. Maqsad bo‘limlar va ma’sullar bo‘yicha detallashtirilgan bo‘lishi kerak.Maqsad, uni boshqarish prinsiplari, pirovard natijasi bajaruvchilarga tushunarli bo‘lishi va ularga yozma ravishda sodda tilda etkazilishi kerak.6. Maqsad ko‘p qirrali bo‘lishi kerakMaqsad har bir faoliyat turi, har bir mas’ul shaxs bo‘yicha mayda-chuydasigacha batafsil taqsimlab chiqilgan bo‘lishi lozim. Bu - umumiy, bosh maqsadning xususiy va yakka maqsadlarga bo‘linishini, "Maqsadlar shajarasi" ni tuzishni talab qiladi. Menejment asosiy tamoyillari Boshqaruv tamoyillari o‘zaro bog‘lik va birgalikda qo‘llanilishi lozim. Asosiy tamoyillarga kuyidagilar kiradi: Boshqaruvda yakkaboshchilik va kollegiyalik tamoyili. YAkkaboshchilik tamoyili bevosita ishlab chiqarishda ishlab chiqarish personali a’zolarining yagona raxbar buyruklariga kat’iy buysunushini talab kiladi. Ilmiylik tamoyili. Boshqaruv tamoyillari orasida valyutarizmni inkor kiluvchi xar bir raxbar iktisodiy konunlar, jamiyat rivojlanishining ob’ektiv yunalishlari, bu soxada milliy va chet el tajribasini kullashini takozo kiluvchi urin egallaydi.Rejalilik tamoyili. Bozor iktisodiyoti sharoitida ishlab chiqarishni rejali boshkarish - biznes va trategik rejasini to‘zish - iktisodiy siyosatlarni amalga oshirishning muxim shartidir. Bu tamoyil ishlab chiqarish rivojlanishining o‘zok muddatga muljallangan yunalishlari, sur’atlari va nisbatlarini, sur’atlari va nisbatlarini belgilashni ifodalaydi.Boshqaruv shakl va usullarini takomillashtirib borish tamoyili. Bozor iktisodiyoti sharoitida boshqaruvning uch shakli mavjud: xususiy, jamoa, davlat boshqaruvi. Boshqaruvning xususiy shaklida mulkdor yakka o‘zi qaror qabul kiladi va butun ish uchun javobgar buladi. Boshqaruvning jamoa shaklida ikki yoki undan ko‘p jismoniy va huquqiy shaxslar boshqaruv qarorlarini birgalikda qabul kiladilar va korxona yoki aksionerlar jamiyati faoliyati uchun javobgar buladilar. Davlat boshqaruv shakli davlat yoki maxalliy mulk bo‘lgan korxonalarda amalga oshiriladi. Davlat bu korxonalar faoliyati uchun tulik javob beradi.Kadrlar tanlash va joylashtirish tamoyili. Bozor iktisodiyoti sharoitida kadrlarni tanlash va joyjiyiga kuyish tamoyili maxim axamiyat kasb etadi. Bozor munosabatlari boshqaruv kadrlariga kat’iy talablar kuyadi, ularning ishbilarmonlik sifatlari, ishlab chiqarish oldida turgan masalalarni belgilaydi.Agentlar mustakillik va erkinligi tamoyili. Bozorda agentlar faoliyati iktisodiy javobgarlik bilan birgalikda amalga oshishi kerak.SHaxsiy tashabbus tamoyili. Bozorda ishbilarmon, omilkor, shaxsiy foyda uchun xarakat kiluvchi, tadbirkor kishilar faoliyat yuritishi kerak.Javobgarlik va tavakkalchilik tamoyili. Tadbirkor o‘z faoliyati uchun javobgar bulishi, bunda ma’lum tavakkalchilik xam xisobga olinishi, ya’ni tadbirkorning o‘z xukuk va majburiyatlari bulishi kerak. Ilmiy menejment maktabi "Ilmiy menejment" maktabi XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida Amerikada shakllana boshlagan. Bu maktab boshqacha nom bilan, ya’ni "boshqaruvning mumtoz maktabi" deb ham yuritilgan. Bu maktab ibtidosida amerikalik muhandis va ixtirochi F. Teylor (1856-1915) turgan edi. Uning nazariyasi keyinchalik "Teylorizm" degan nom olgan. U yaratgan tizim esa ishchilarning "siqib suvini olish"ning ilmiy tizimi deb atalgan.F. Teylor ta’limotining asosiy mazmuni-yollanma ishchilar unumdorligini oshirishda g‘oyatda va maqbul usullarni izlashdir.Uning prinsiplariga binoan: mehnatning har bir jarayoni, uning ko‘lami va ketma-ketligi aniq puxta ixtisoslashtirilishi shart;har bir mehnat turi qat’iy vaqt oralig‘ida taqsimlanishi lozim; har bir mehnat jarayoni va hatto har bir harakat puxta ishlab chiqilgan qoidalarga bo‘ysundirilgan bo‘lishi kerak; uqoridan belgilab berilgan ish usullari va qoidalarni bajarish uchun doimiy talabchan nazorat amalga oshirilishi lozim; ishchilar malakasi va saviyasiga qarab joy-joyiga qo‘yilishi shart; boshqaruvchi bilan boshqariluvchi mas’uliyatini aniq belgilash va vazifalarini to‘g‘ri taqsimlash shart. Funksional tizimosti obyektlarini boshqarish Boshqarish funksiyalarn - ko‘p qirrali tushunchadir. SHu sababli ularni muhim belgilar buyicha turkumlarga ajratib o‘rganish zaruriyati tug‘iladi. Boshqaruv funksiyalarining mohiyati, tasnifi va mazmunini o‘rganish boshqaruvning butun jarayonini tartibga solib turish uchun zarurdir, chunki yuqorida ta’kidlaganimizdek, boshqaruv mazmuni jarayon sifatida uning funksiyalarida namoyon bo‘ladi. Boshqarishning asosiy, o‘ziga xos aniq funksiyalariG‘arb menejmentining bugungi zamonaviy nazariyasi boshqarish funksiyalarini tasniflashda, eng avvalo uning asosiy (umumiy) funksiyalariga ustuvorlik beradi:rejalashtirish; ashkil qilish;tartibga solish va muvofiqlashtirish; nazorat;rag‘batlantirish (motivlashtirish).Boshqarish rejalashtirishdan boshlanib, faoliyatni tashkil qilish, uni rag‘batlantirish bilan davom ettirilib, nazorat bilan tugaydi. Bu erda muvofiqlashtirish barcha funksiyalar jarayonida o‘z aksini topadi. Bu funksiyalar boshqaruvning hamma bosqichlariga xos bo‘lgan umumiy xususiyatlarga ega bo‘lib, boshqaruv apparatining barcha rahbarlari va mutaxassislari faoliyatida mavjud bo‘ladi. Ularni, shuningdek, boshqaruvning hamma tomonlarini qamragan funksiyalar deyish ham mumkin, chunki ular boshqaruv tizimini ham bo‘yiga (vertikaliga), ham eniga (gorizontaliga) qamrab oladi. Axborot nima Axborot bu ma’lumot va xabarlar to‘plami bo‘lib, mazmunan yangilik unsurlariga ega bo‘ladi va boshqaruv vazifalarini hal etish uchun o‘ta zarurdir. Ishonchli va zarur axborotlarsiz boshqarishni amalga oshirib bo‘lmaydi. Axborotlar boshqaruv negizi hisoblanadi. Boshqaruvchi va boshqariluvchi tizimlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar axborot vositasida quyidagicha amalga oshiriladi (chizma): Boshqarishning uziga xos aniq funksiyalari Asosiy funksiyalar:1. RejalashtirishBoshqarishning asosiy va dastlabki funksiyasidir. Har qanday boshqarish reja tuzishdan boshlanadi. Bu rejada boshqaruv maqsadlari va vazifalari, ularni amalga oshirish muddatlari belgilanadi, vazifalarni amalga oshirish usullari ishlab chiqiladi, xalq xo‘jaligi bo‘g‘inlarining o‘zaro aloqalari o‘rnatiladi.Rejalashtirishning umumiylik xususiyati shundaki, bunda har bir boshqaruv xodimi o‘zining shaxsiy ishini rejalashtiradi, o‘z ish joyidagi faoliyati ko‘rsatkichlarini ishlab chiqadi, rejalarni qanday bajarayotganini nazorat qilishni uyushtiradi.2. Tashkil qilish. Bu funksiya boshqaruv ob’ekti doirasida barcha boshqariluvchi va boshqaruvchi jarayonlarning uyushqoqligini ta’minlaydi.3. Muvofiqlashtirish va tartibga solish;Rejalashtirish boshqarishning strategiyasi hisoblansa, muvofiqlashtirish boshqarishning taktik masalalarini hal qiladi. Muvofiqlashtirish mablag‘larni tejash maqsadida boshqaruvdagi parallelizm va bir-birini takrorlashni bartaraf qilish imkonini beradi. Tartibga solish muvofiqlashtirishning davomi bo‘lib, u sodir bo‘lib turadigan og‘ishlarni bartaraf qilish yo‘li bilan ishlab chiqarish jarayonlarini amalga oshirishni maqsad qilib qo‘yadi. Uning yordami bilan vujudga kelishi ehtimol tug‘ilgan og‘ishlarning oldi olinadi.4. Nazorat. Bu funksiyaning maqsadi "tutib olish", "aybini ochish", "ilintirish" emas, balki boshqaruv ob’ektida sodir bo‘layotgan jarayonlarni hisobga olish, tekshirish, tahlil qilish va ma’lum tartibda shu ob’ekt faoliyatini o‘z vaqtida sozlab turishdir. Ta’sirchan nazoratni tashkil qilish har bir rahbarning funksional ishidir. Muntazam nazorat yo‘q joyda yuqori pirovard natijalarga erishib bo‘lmaydi.Boshqarish faoliyatining turlariga ko‘ra, funksiyalar quyidagicha bo‘ladi: boshqarishning iqtisodiy funksiyalari; boshqarishning sotsial funksiyalari;boshqarishning ma’naviy-ma’rifiy funksiyalari. Qayd qilingan funksiyalar bir-biri bilan bog‘liq va ma’lum darajada tartibga solingan ko‘p unsurlardan, tarkibiy qismlardan iborat bo‘lib, ular yaxlitlikka ega. SHuning uchun ham boshqarish jarayonida ularning birortasi ham e’tibordan chetda qolmasligi kerak. Boshqarish qarorlari Qaror qabul qilish - bu tashkilot rahbarining oldidagi maqsadga erishish uchun o‘z vakolati va omilkorligi doirasida qarorning mavjud variantlaridan eng maqbulini tanlash jarayonidir. Boshqaruv qarorlariga qo‘yiladigan talablar:1-ilmiy asoslangan bolishi lozin; 2-bir-biri bilan aloqador yakdil bolishi kerak; 3-huquq va javobgarlik doirasida bolishi lozim; 4-aniq va togri yonalishda ega bolishi kerak; 5-vaqt boyicha qisqa bolishi kerak; 6-vaqt boyicha aniq bolishi kerak; 7-tezkor bolishi kerak; 8-samaralishi bolishi lozim Bozor iqtisodiyoti sharoitida rahbar qabul qiladigan qarorning ahamiyati ortib boradi. Iqtisodchilarning fikricha, sex (bo‘lim)ning boshlig‘i qabul qiladigan bitta qaror shu sex (bo‘lim)ning besh-olti oylik ishiga ta’sir qilar ekan. Qabul qilinadigan qarorning oqilligi bir necha omillarga bog‘liq.