Tema :Shańaraqta manawy etikaliq tárbiyanıń ámelge asırıwdıń ozine tán qásiyetleri Reje: Kirisiw Tiykarǵı bólim 1. Balalardı mınawiy-etikalıq tárbiyalawdıń ózine tán qásiyetleri 2. Shańaraqqa tiyisli munasábetlerdi turaqlı bolıwında sociallıq-ekonomikalıq jaǵdaydıń qáliplesiwi 3. Shańaraqqa tiyisli munasábetler hám bala tárbiyasında Shıǵıs oyshılların pikirleri Juwmaq Paydalanılǵan ádebiyatlar Kirisiw Ózbekistan az ǵárezsizligin qolga kirgizgen dáslepki kúnlerden baslap, jańa turmıs, jańa jámiyet qurıwǵa kirdiler. Ozbekistonda bazar ekonomikasına tiykarlanǵan erkin demokratiyalıq mámleket hám puqaralıq jámiyetiniń bekkem tiykarı qurıldı. Siyasiy, ekonomikalıq, mınawy tarawlarda úlken ozgarishlar ámelge asırıldı. Mámleketimiz dúnyadaǵı taraqqiy etken mámleketler qatarından bekkem orin iyelep basladı. XXI ásirdiń dáslepki jılıdanoq azat hám obod watan, erkin hám paraban turmıs qurıw Ózbekistan xalqiniń milliy rawajlanıw jolindaģi bas ideyasina aylandı. Tiykarǵı maqset jurt paraxatshiliqti, watan gúlleniwi hám xalıq párawanlıǵın taminlashga xizmet etiw, jámiyet aģzalarin, xalıqtıń barlıq qatlamların Ozbekistanniń ullı keleshegin jaratılıwma jóneltiriw, milleti, tili hám dininen qatiy názer, mámleketimizdiń hár bir puqarası kewilinde ǵárezsizlik goyalariga sadıqlıq hám ozaro húrmet tuygusini qarar taptırıw bolib qaldı. Álbette, milliy ǵárezsizlik ideologiyasınıń bas goyasi jáne onıń maqsetlerin oquvchi jaslar sanasına sıńırıwda talim tárbiya menen bir qatarda shańaraqtıń áhmiyeti kútá úlken bolıp tabıladı. Sebebi, shańaraq ideologiyalıq tárbiyanıń eń zárúrli social faktorlarınan biri esaplanadı. Shańaraq jámiyet negizi bolib, kop ásirlik bekkem mınawy dereklerge iye. 1. Balalardı mınawy-etikalıq tárbiyalawdıń ozine tán qásiyetleri Shańaraqta miyir-muhabbattıń ústinligi balada manawiy-etikalıq tárbiyalawdıń tiykarın quraydı. Biraq shańaraq, az mazmun-mánisine kora hár bir perzent ushın oziga tán xarakterli ayrıqshalıqlarǵa iye. Bunda óz ara húrmet hám qattı tártip, shańaraq aģzalariniń az minnetleri, bir-birine salıstırǵanda jaqsı islik, miyir-aqıbet, jaqsı hám múnásip tárzde jasaw, shańaraǵınıń, aǵayın -uruglari hám jaqın adamlarınıń, qoshnilarining aman -esonlig-esen tuwrisindagi gamxorlik qılıw balanı manawy-etikalıq tárbiyalawda zárúrli orin tutadı. Sonıń menen birge, úlkenlerdiń jaslarǵa bergen saboqlari, rozgor tutıw, bala tárbiyalaw baptaǵı tájiriybe ogil hám qızlarǵa shańaraq bekkemligin taminlashda keyin de asqotadi. Shańaraq tárbiya mákanı. Tárbiya onıń eń zárúrli wazıypalarınan esaplanadi. Sol mákanda dúnyaǵa kelgen perzent ata-anadan tekǵana násillik qásiyetlerin, bálki olardaǵı minez-qulıq, etika -ádep, mámile qaǵıydaların da ozlashtirib baradı. Ataana ortasidagi óz ara húrmet, miyir-aqıbet, hadallıq, páklik, miynetsevarlik, adamgershilik sıyaqlı joqarı mártebe qádiriyatlar aq sút, shańaraq azolarining mehri hám úlgisi menen bala xulqi, sanasına singiydi. Balanıń intellektual, etikalıq, estetik, ekonomikalıq, ekologiyalıq, fizikalıq, mınawy, gigiyenik, jınıslıq tárbiyasında shańaraq tiykarǵı faktor hám qural esaplanadı. Bul orinda mısalı ataana kórkem onerkor, bala kórkem oner shıǵarması, tárbiya procesi bolsa kórkem onerdiń ozi bolıp tabıladı. Ozbek shańaraqlarına tán taǵı basqa xarakterli ayrıqshalıqlar da bar. Olar uzaq jıllar dawamında qáliplesip, qádiriyat dárejesine kotarilgan hám búgingi kúnde de az qımbatın saqlap qalıp atır. Yaǵniy, balajanliq, miynet bólistiriwiniń qatiyligi, shańaraq byudjetiniń ata-ana tárepinen basqarilishi, kishilerdiń úlkenlerge ızzepikromi, shańaraq gururi, shanini qorǵaw onıń hár bir azosi ushın minnetke aylanıp qalǵanlıǵı, tugilib osgan jayǵa bólek miyir-muhabbat tuygusini rawajlantıradı. Tárbiya quramalı hám uzaq dawam etetuǵın oziga tán process bolib, ol perzent tugilmasdan talay aldın baslanadı. Yaǵniy, balajak ata-ananıń salamatlıǵı, keyipi, atateki, dúnyaǵa kóz qarası, ishki hám sırtqı dúnyası, etika -odobi, materiallıq hám mınawy dárejesiniń sáykesligi, turmıs qurıwǵa mınawy hám fizikalıq tayınlıǵı perzent tárbiyasında zárúrli áhmiyetke iye esaplanadı. Shańaraqta ámelge asırilatuǵın tárbiyanıń mazmunı perzentlerde az ata-anasınan, shańaraǵı, ájdadları, tugilib osgan olkasi, watanı, milleti, xalqi, tili, dini, ananalaridan gururlanish sezimin uygotishdan ibarat. Qullası, insannıń daslep shańaraq sharayatında qáliplesip yetiladigan bárkámal mınawyati joqarı mınawyatli jámiyet qurıwda zárúrli rol aynaydı. Malumki, bala az tárbiyasına kora goyat tasirlanuvchan baladı. Ata-analar az balaların biliwlerine salıstırǵanda balalar az ata-anaların jaqsılaw biladilar. Bala dáslepki jasligidanoq úlkenlerdiń háreketlerine eliklew etedi, olardıń sazların tákirarlaydı. Kisi ulgaygach, balalıǵında korgan hámme zattı tákirarlamaydi, biraq áne sol zatlardıń barlıǵı onıń kewilinde, sanasında ozidan qanday da ız qaldırǵan halda saqlanıp qaladı. Sol sebepli de shańaraqta balalarǵa beriletuǵın násiyxat hám ogitlar, marifiy goyalar shaxs tárbiyası sıyaqlı máseleler zárúrli áhmiyetke iye. Shańaraqta ılım alıwdıń qadri, bilimli hám oyshıl kisilerdi húrmet qılıw, qonaqdostlik, uyańlıq, mártlik, batırlıqtı targib etiwshi, az mápin kozlagan molparast, sıqmar, ochkoz, dosti hám xalqiga qıyanat sıyaqlı páziyletler haqqında pikir júritiliwi talim-tárbiyaǵa úlken tasir etedi. Sebebi shańaraq ortalıǵında balalardı ılım alıwǵa úndew, onıń paydaları, ılım ahlini húrmet etiw togrisidagi pikirler perzent bárkámallıǵınıń tiykarın quraydı. Shańaraqta balalardı ılım alıwǵa davat etiw, bilimli kisilerden jaqsılıq keliwine ıseniw, olardıń pikirin esitibgina qalmay, ámelde oǵan ámel etiw kerekligi haqqındaǵı ogitlar, ılım-marifat jumısları, iygilikli maqsetlerdi ámelge asırıw zárúrli ayrıqshalıqlardan esaplanadı. Sebebi, insan ılım-marifatli bolsa, adamlarǵa huzur baxsh etedi. Bilimli bolish menen birge, jaman minez-qulqlardı júz etiwden saqlanıw kerekligi, menmenlik, maqtanshaqlıqtıń zıyanlı aqıbetleri jóninde násiyxatlardı bayanlaw shańaraqtaǵı mınawy-etikalıq tárbiyanıń tiykarın quraydı. Malumki, bilimli, marifatli bolish kisiniń menmenlik-hawadan uzaǵıraq turıwın támiyinleydi, ogitlarda insannıń menmenlik-hawadan uzaq bolıwı átirap daǵı kisiler menen unamlı munasábetti ornata alıwı ushın jay házirleydi. Ílım tárepke umtılıw qutlug, iygilikli jumıs esaplanadi. Sonday eken, hár bir kisi ılım organıw tárepke umtılıwı, ozlashtirilgan bilimlerge ámel etiwi, menmenlik-hawadan waz keshiwi zárúr bolıp tabıladı. Ílım organıw yolida azap shetn, qıyınshılıq tartǵan kisigine onı tolıq túrde ozlashtira alıwı, kásip-óner sırların jetilisken iyelewi múmkin. Shańaraqta balalardı mınawy-etikalıq tárbiyalawdıń qásiyetlerinen taǵı biri bul aqıl rawajlandırıw bolıp tabıladı. Sebebi, sanalı adamdıń zehni otkir baladı, ol hár qanday ogit-násiyxattı demde az sanasına sińirip aladı. Insan zehnining otkirligi, hár qanday mashqalanı hal eta alıw uqıpın tap joqarıda ushıw jetip atırǵan qushning jerdegi oljani korib, oǵan iye bolish úmitinde tómenge shongishida júz etetuǵın tezligi bolıp tabıladı. Oqil adam zehnining tezligi qus ushıwına salıstırıladı. Sanalı, bilimli kisiler paydasız gáplerge áhmiyet, paydasız, ozgalarga zıyan jetkeziwshi islerdi ámelge asırmaydı. Nojoiz berilip atırǵan sıylarǵa uchmaydi. Ámelge asırıp atırǵan hár bir háreketi ornına inom-ehson kutmaydi, bahası ol shekem biyik bolmagan sovgalarni az salawatınan joqarı qoymaydi. Shańaraqta balalardı mınawy-etikalıq tárbiyalaw qásiyetlerinen taǵı biri uyańlıq bolıp tabıladı. Bilim hám óner iyesi bolish, jaqsı islik, jaqsılıq yolida hám de umum mápi ushın miynet qılıw uyań insanǵa tán pazıylet esaplanadı. Kisiler ortasida júdá tatıwlıq, ozaro tatıwlıqtıń júzege keliwi yurtning párawan bolıwı, adamlardıń tokın-shashin jasaytuǵınınıń tiykarǵı faktorı bolıp tabıladı. Shańaraqta balalardı insan shaxsı jáne onıń salawatın uluglashga orgatish, qonaqdostlik, dostlik, ozaro sheriklik, miynetke muhabbat, ılım alıw hám kásipóner iyelewge salıstırǵanda qızıǵıwshılıq hám mútajlik, patriotlıq hám qanaǵayınlıq tuygusiga iye bolish, puxtalıqtıń áhmiyeti hám ısrapshılıqtıń aldın alıw, ádalat hám ádalatsızlik, jaqsılıq hám jamanlıqtıń aqıbetleri, etika -ádep qaǵıydaları, saw-salamatlıqtı saqlawǵa tiyisli ogitlar haqqında malumotlar beriw insandı jaslıqta anıq bir maqsetke umtılıwǵa tınımsız háreket qılıw, voyaga jetkeninde onıń ráhátini, miyneti nátiyjesin korish túsiniklerin qáliplestiredi. Korinib turıptı, olda, shańaraqtıń talim-tárbiya boyınsha oyshıllıǵı bala kámalıdiń tiykarın quraydı. 2. Shańaraqqa tiyisli munasábetlerdi turaqlı bolıwında sociallıqekonomikalıq jaǵdaydıń qáliplesiwi Shańaraq shaxs tárbiyasında basqa social institutlar menen salıstırıwlaganda birinshi dárejeli rolni atqaradı. Sebebi, áyne shańaraqta individual qábiletler, jeke, kásiplik qızıǵıwshılıqlar, etikalıq normalar qáliplesedi. Shańaraq faktorı insanǵa pútkil umiri dawamında tasir jetedi. Social tárepten shańaraq insan túrli social roldı iyeleytuǵın jámáát esaplanadı. Shańaraq insannıń az-ozini belgilep alıwǵa, onıń social -dóretiwshilik aktivligin asıwına járdem beredi. Shańaraqqa tiyisli munasábetler joqarı qádiriyat esaplanǵan biziń respublikamızda Ozbekistonda shańaraqtıń social mártebesi asa biyik bolıp tabıladı hám az mavqyeini xozirgacha ustap turıptı. Biraq bul jaǵday daǵı shańaraq daǵdarısı kopgina shańaraqlar, sonday-aq, ozbek shańaraqlarına da tasir etedi. Shańaraqtaǵı munasábetlerdiń turaqlılıǵındı taminlagan, sebebi ozbek shańaraǵında zárúrli tárbiyalıq faktor hám konikmalar áwladdan -áwladqa atip keledi. Shańaraqtaǵı munasábetlerdi jaqsı bolıwı ushın búgingi kúnde joqarı maman psixolog, pedagog -qánigeler, máhelle járdemine mútáj deyiw múmkin. Shańaraqta balalar tárbiyasınıń turaqlı bolıwı ushın mektep, mektepge shekem talim shólkemi hám máhelle sherikliginde iskerlik aparıw kerek. Ásirese baslanǵısh klass oquvchilarini mektep iskerligi ushın olarda konikma hám ilmiy tájriybelerdi qáliplestiriw zárúrli bolıp tabıladı. Bunda oqituvchilar hár bir oquvchilarning shańaraq-azolarini biliwi, olar menen jaqınnan baylanısda bolıwı ochrashuvlar otkazib turıwı kerek. Balalar bır jola mektepke organıp alıwı qıyın keshedi. Kop jaǵdaylarda balalar mektepke barıwdan bas tartadı bunda olardıń ozlashtirishiga unamsız tasir etedi. Sol sebepli ata-analar hám de oqituvchi, klass basshısınıń orni asa úlken bolıp tabıladı. Balalardı mektep ortalıǵına organıwı hám kelisiwi tiykarlanıp 1-klassta aǵıwı processinde keshedi. Ekinshi jılǵa otgandan keyin mektep ortalıǵına tolıq maslawıp aladı. Shańaraq eki yonalishda ámeldegi baladı : kishi social gruppa retinde jáne social institut retinde. Birinshi jaǵdayda ol aǵayınlıq tiykarında dúzilgen hám birge jasaw menen birlestirilgen jámiyetshilik bolıp tabıladı. Ekinshisinde yesa insanlardıń kúndelik turmısı keshetuǵın social institut bolıp tabıladı. Insan jámiyetinde shańaraq bir neshe wazıypalardı atqaradı : Reproduktivlik - homilani dawam jetiriw menen baylanıslı Ozbekistonda kop balalı shańaraqlardıń bar ekenligi menen bir qatarda shańaraq azolari sanınıń qısqarıwı da gúzetiliwi. Ekonomikalıq - shańaraqtıń bir azosi tárepinen basqalar ushın materiallıq mablaglar tabılıwı, jas óspirimler hám ǵarrılardı materiallıq taminlash, pul mablaglarini taplaw. Zamanagóy bazar munasábetleri múlk taplaw, mulkka yega bolish, miyraslar máselelerinde shańaraqtıń ekonomikalıq wazıypasın aktivlashuvini talap etedi. Sociallashuv wazıypası - shańaraq bala qáliplesiwine tasir etiwshi birinshi hám tiykarǵı social gruppa esaplanadı. Shańaraq mikromuhit retinde balanıń psixik, fizikalıq jáne social rawajlanıwına az tasirini korsatadi. Shańaraqtıń wazıypası balanı az-azdanlıq menen jámiyetke tayarlaw bolıp tabıladı. Shańaraqta insanǵa talim hám tárbiya beriledi, onıń intellektual, dóretiwshilik qábiletleriniń rawajlanıwı júz baladı. Áyne shańaraqta bala miynet hám ǵárezsizlikke organadı. Xojalik xojalıq shańaraq jámiettiiń tiykarǵı hám turaqlı xojalik negizi bolıp tabıladı. Ol jaǵdayda shańaraq azolarining fizikalıq jaǵdayın bir ırǵaqta ustap turıw, keseller hám ǵarrılarǵa gamxorlik qılıw ámelge asıriladı. Tárbiyalıq wazıypa. Biz bul wazıypanı bólek ajıratıp korsatamiz, sebebi ol balanıń dáslepki sociallashuvi processinde zárúrli rol aynaydı. Bala qáliplesiwine sonıń menen birge, atmosfera hám ıqlımdıń tasiri da bar. Tárbiyanıń jeń zárúrli qurallarından biri shańaraqta ata-ana, mektepte bolsa oqituvchi-tárbiyashılar jeke úlgi bolıp tabıladı. Rekreasion hám psixoterapevt wazıypası. Bul funksiya sonda kórinetuǵın boladı, olda shańaraqta hámme ozini qolay seziwi kerek. Psixologlar, sosiologlar, pedagoglardıń baqlawlarına kora insan kúshleri shańaraq sharayatında jedel tiklenedi. Kopbolali shańaraqlardıń oziga tán qásiyetleri: Ozbekistonda joqarı tugilish dárejesi tómendegi regionlıq faktorları menen anıqlama bernedi: -insan organizmine geografiyalıq hám ıqlım sharayatlarınıń tasiri, áyellerde homila dáwirdiń uzınlıǵı, -yerta nekeden atıw ananasi, -social faktorlar -hayaldıń jámiyet hám shańaraqtaǵı orni. Házirgi kunge shekem shańaraqqa tiyisli tárbiya ámeliyatında kopbolalikning unamlı hám unamsız qásiyetleri boyınsha tartıslar alıp barılmaqta, sebebi bul mashqalanıń áhmiyetli yekanligiga qaramay bul másele jetkilikli dárejede organilmagan. Kop balalı shańaraq-úlkenler hám balalardan ibarat, oziga tán jámáát bolıp tabıladı. Ol jaǵdayda shaxstıń sociallashuvi ushın qolaysharoitlar jaratıladı. Bunaqa shańaraqta tárbiya procesin tashkil jetiw mashqalası menen shugullanuvchi ilimpazlar da túrli qarawlarǵa yegadirlar. Olardıń bazilari kop balalı shańaraqta bala jámáát munasábetleri arqalı tájiriybe taplaydı deyiwedi, sebebi kop balalı shańaraq tárbiya ushın qolay sharayatlar jaratadı hám ata-analardıń balaları haqqında qaygurishlari teń bólistirilgen baladı. Basqa izertlewshilerdiń yesa, kerisinshe kop balalı shańaraqta bala hár tárepleme jetkilikli rawajlanbaydı, dep esaplasadı. Eger shańaraqqa tiyisli tárbiya bala individuallıǵın anıqlaw jáne onıń qábiletlerin rawajlandırıw kerek degen qaǵıydadan kelip shıqsak, bul ushın shańaraq asa rawajlanǵan bolıwı kerekligiga isenim balamız. Kopbolali shańaraqta individual jantasıw baladimi? Bul jerde tárbiya procesiniń kop tamonlamaligi hám standartlashuvi roy bermeydime? Individual jantasıw ushın áwele psixologiyalıq hám pedagogikalıq bilimler, sonıń menen birge yesa tárbiya processinde balalardı baqlaw ushın arnawlı waqıt hám psixologiyalıq analiz otkazish kerek. Bazi nohush tárbiyalıq faktorlar ozbek shańaraǵında, atap aytqanda kopbolali ozbek shańaraǵında úy xojalıǵinı júrgiziw menen baylanıslı. Kop ozbek shańaraqlarında úy jumısların qız balalar orınlasadı, ogil balalar yesa bul wazıypalardan derlik azat jetilgenler. Bul jaǵday keyinirek ogil bala xarakterinde shańaraqtaǵı mámilesine ırkinish beretuǵın ádetlerdi payda etiwi múmkin. bazan yesa balalar úy jumıslarına asa waqıt ajıratıwadı. Bul da olardıń talim alıwına unamsız tasir korsatadi. Bazan ozbek shańaraqlarında ata-analar balalarınıń aǵıwına ulıwma bıyparq bolishadi, olarǵa úy wazıypaların orınlawda ámeliy járdem barishmaydi. Ozbek shańaraqlarında bala úy wazıypaların keshte-barlıq shańaraq azolari taplanishganda qılıw ádet bolǵan. Bul jaǵdayda kopgina chalgituvchi faktorlar da payda baladı -televizor korish, shańaraq azolarining ozaro gáplesiwi etiwi, úy jumısların orınlaw talabı. Kopgina shańaraqlarda balalardıń aǵıwı ushın sharayatlar bar, biraq olar mudamı da jaqsı úskenelenbegen baladı. Buǵan baylanıslı kópshilik ata-analar oqituvchi-pedagoglar máslahátlarǵa yehtiyoj sezediler. Olardı balalarǵa járdem beriwdiń anıq usılları menen tanıstırıw kerek. Ozbek shańaraqlarındaǵı jigit-qızlardıń social kelisiwigasiga ırkinish beretuǵın faktorlarǵa qızlardı shańaraqlıq turmıs ushın jigitlerdi yesa miynet, kásip ushın notogri tayarlawdı kirisak baladı. Hayal kisiden qaniygelik hám kásiplik aktivlikti, yerkak kisiden yesa az xızmet hám shańaraqqa tiyisli minnetlemelerin orınlawdı talap etiwshi házirgi kúnde bul ananalarning saqlanıp qalıwı zamanagóy social talaplarǵa qarsı keliwshi hádiyse bolıp tabıladı. Bul hádiyse social tárbiya hám shańaraqqa tiyisli tárbiya ortasida kelispewshilikler bar ekenliginen gúwalıq beredi. Bunaqa shańaraqlardıń unamsız tasirini jónge salıw jetiw shańaraqtı shaxs sociallashuvining tiykarǵı faktorı retinde tolıq jetilistiriwdi talap etedi. Bul máseleniń zárúrligi kadrlar tayarlaw milliy programmasında ilgeri surilgan talimtárbiya procesi talapları balalar tárbiyasına tekǵana mektepte bálki, shańaraqta da az talapların qoyganligi menen úlken áhmiyetke yega bolmoqda. Usınıń menen birge bir qatar ozbek pedagog ilimpazları áyne kopbolali shańaraqlarda balalar tárbiyası ushın qolay sharayatlar ámeldegi dep esaplasadı. Áwele, kopbolali shańaraq pedagogikalıq munasábette qolay bolǵan jas strukturasına yega. Bir neshe bala ámeldegi bolǵanında ata-analardıń gamxorligi da olar arasında teń bólistiriledi. Úlken shańaraqta bala jasligidanoq jámáátlik munasábetlerge kirisiwedi. Úlken hám kishi boalar ortasida túrli ozaro munasábetler qáliplesedi. Kopgina ata-analar kopbolali shańaraqlarda balalardı tárbiyalaw ańsat, sebebi bunda úlken perzentler járdem berediler deyiwedi. Kopbolali shańaraqlar daǵı tárbiyanıń jeń zárúrli faktorları muomula ortalıǵı, birgeliktegi miynet, jámáátlik ǵayrat, ata-analardıń qatallıǵı, balalar jasını inabatqa alıw esaplanadı. Bunaqa shańaraqlar perzentleri etikalıq hislatlarining qálipleskenligi, mehnasevarligi, mehribanlıǵı, togriligi, ǵárezsizligi, isbilermenligi menen ajralıp turıwadı. Úlken shańaraqta bekkem hám tábiyiy balalar jámááti qáliplesip, ol jaǵdayda bul jámáát azolari birgelikte gamxorlik korsatishadi, basqa azolar aldında masuliyatli yekanliklarini sezim jetiwedi. 3. Shańaraqqa tiyisli munasábetler hám bala tárbiyasında Shıǵıs oyshılların pikirleri Ullı oqımıslılarımızdan biri Abu Ali ibn Sino da bala tárbiyası máselelerine saldamlı hám dóretiwshilik yondashgan. Alımdıń balanı tárbiyalaw hám oqitish tuwrisindaģi kop pikirleri ozining tereńligi, adamgershilikliligi hám tereńligi menen kisin tańlanıwda qaldıradi. Ibn Sino balanı tárbiyalawdı ana qornidayoq baslawdı máslahát bergen hám ol balanıń xulqini motadillikda saqlawǵa bólek itıbar beriw kerek. Dep aytıp otken. Bul bolsa balanı qattı gazab, qorqish, qaygu hám uykusizlikda saqlaw menen qolga kiritiledi. Hámme waqıt balanı qálegen zatın tayar etiwge hám istamaganini uzoqlatishga tayın qılıw kerek. Bunda eki máp bar. Biri balanıń nafsi ushın bolib, ol jaslıqdkan baslap jaqsı xulqli bolib osadi hám keyinirek bul oǵan ajıralmaytuǵın ilmiy tájriybe bolib qaladı. Ekinshiden onıń denesi ushın bolıp tabıladı, sebebi jaman qulıq túrli klient buzılıwlarında baladı, degen edi. Ibn Sino balanı mektepte oqitish hám tárbiyalaw máselesine de úlken áhmiyet berip, «Ilaj ul-Manozil shıǵarmasınıń arnawlı bolimini anna shumasalaga bagishlagan. Kitaptıń «Balanı mektepte oqitish hám tárbiyalaw» bolimida balanı mektepke tartıw haqqında toxtalgan. Onıń takidlashicha, mektepke barlıq adamlardıń balaları qosidlishi hám hámme balalar birge oqitilishi hám tárbiyalanıwı kerek. Ol balanı úy sharayatında jalǵız oqitishga qarsı bolǵan. Balanı mektepte jámáát menen oqitishning paydasın tómendegishe anıqlama bergen: 1) eger balalar birge oqisa zerikmaydi, olarda pánni iyelewge qızıǵıwshılıq júzege keledi, bir-birinen qalmaw ushın háreket, jarısıw qálewi rawajlanadı ; 2) ozaro sáwbette balalar bir-birlerine kitaptan aǵıp alǵanların, úlkenlerden esitkenlerin gúrriń etediler. Ibn Sino tárbiya máseleleri kórsetilgen dóretpelerinde oqituvchining roliga úlken itıbar menen qaragan. Tárbiyashi tańlawdı zárúrli másele dep esaplaǵan. Ol balanı 6 jasqa tolishi menen onı oqituvchining tárbiyasına beriwdi usınıs etedi. Tárbiyashi «rostgoy, dono, ádil, ıqshamlı kiyingan, hushmuomala» bolıwı zaorurligini uqtiradi hám jetkinshekti oqitadigan hám de tárbiyalaytuǵın kisiler aldına bir qansha talaplar qoygan. Onıń pikrine qaraǵanda : 1) tárbiyashi balalar menen mámilede bosiq bolıwı kerek; 2) muǵallım oquvchilar talimni qanday ozlashtirayotganlarini gúzetip barıwı kerek; 3) oqitish processinde muǵallım hár túrlı usıllardı qollash dárkar ; 4) tárbiyashi oquvchining yadsı hám basqa intellektual qábiletin biliwi kerek. Ibn Sinoning tómendegi hikmetli sazları júdá orinli bolıp tabıladı: «Jaqsı hám jaman xulqning hámmesi sharayat, tárbiya, ádetleniw nátiyjesinde payda boladı. Jaqsı xulqqa da ádet sebepli eriwiladi». Juwmaq etip sonı aytıw kerekki, ata-analar az perzentleri ushın múnásip tárbiya yolini tańlawları kerek. Ullı babamız Abu Ali ibn Sino etika haqqındaǵı násiyxatların tómendegishe juwmaqlaganlar: «Násiyxat bapta úsh mıń saz ásbapları jazdım, úsh mıńdan úsh kalimanı talap etdim. Bul úshewden ekewin este saqlań hám birin esten shıǵarıp jiberiń: Xudoni hám alım haqılıgini yodingizda tuting, etken jaqsılıqlarıńızdı esten shıǵarıp jibering». Ibn Sino insanlardıń degbir hám hár qanday qıyınshılıqqa shıdamlı bolıwınıń áqibeti olardı joqarı ádepikramlılıq hám baxtga jetekleydi dep uqtırǵan. Ibn Sinoning etikalıq tárbiya haqqındaǵı goyalari jetkinshekti bárkámal insan etip tárbiyalaw ushın házirgi kúnde de zárúrli bolıp tabıladı. A. Fitratning «Shańaraq yamasa shańaraq basqarıw tártipleri» shıǵarmasında shańaraqlıq turmıstıń ayırım máseleri jóninde. Shıǵarmada shańaraqlıq turmıstıń reformaınan tartıs júrgizilip, avtor najot jalların ahtaradi. Fitratning shańaraqqa salıstırǵanda qarawlı tiykarın Quranı sol másele boyicha olga surilgan pikir hám goyalar quraydı. Sol sebepli de bul kitap az waqtında taraqqiyparvar jaslar tárepinen shın júrekten qarsı alınǵan. Shańaraq tiykarın togri kurmasdan hám jetkinshekti tolıq túrde togri yolda tárbiyalamasdan turıp, jámiyeti reformalaw, onıń rawajlanıwın rawajlanıw tárepke yonaltirish múmkin emes. Oxir aqıbette millet táǵdiri onıń shańaraǵınıń jaǵdayına baylanıslı. Bul goya Fitrat shıǵarmasında az ańlatpasın tapqan : «Hár bir millettiń saodatı hám ızzepi álbette sol xalıqtıń ishki ıntızamı hám totuvligiga baylanıslı. Tınıshlıq hám tatıwlıq anna sol millet shańaraqlarınıń ıntızamına tayanadi. Qay jerde shańaraq munasábeti kúshli ıntızamǵa tayansa, mámleket hám millet de kúshli hám úzliksiz baladi»2. Shańaraq, Fitratning talqinida, úsh zárúrli komponentten ibarat : er, hayal, perzentler. Agna sol úsh komponenttiń hár birinozik, spesefik táreplerge iye. Sebebi er hám hayal ushın shańaraq qurıw tiykarǵı mashqala bolıwı menen birge, bul másele ozining zárúrli qırlarına da iye. Fitrat shańaraqtıń huqıqıy tiykarların kórsetip beriwden aldın, máseleniń goyat zárúrli táreplerin da yodda saqlaydı. Fitrat millettiń sapası onıń muǵdarı menen de baylanıslı táreplerin anglatgan. Onıń ushın qaygurgan da. Shańaraqta millettiń qadri hám shanini belgileytuǵın háreketler, áwele er hám hayaldıń minez-qulıqtıń tazalıǵı, ar-namısı menen baylanıslı ekenin turmıslıq mısallar menen ańlatadı. «Úyleniw sunnatini qabıl etken kisi hayal, bala -chaqasini tárbiyalap, bagıw ushın ozini kásip-korga uradi, háreket hám ámel yoliga qádem qoyadi. Ozini hám shańaraǵınıń paraxatshiliqti hám párawanlıǵın taminlash ushın háreket etedi. Qaysı millettiń nomoyondalari sol jal menen tınıshlıq hám tatıwlıqqa erisken bolsalar, osha millet húrmet hám biymálellikte baladi». 5 Shańaraq qurıwdan, bir shańaraq bolib jasawdan maqset xam osha shańaraqtıń anıq maqsetler menen, jobalar tiykarında rawajlanıp, taraqqiy etip barıwı hám shańaraqtaǵı hár bir aǵza, ata-ana, perzentlerdiń keleshegi jaqtı bolıwında bolıp tabıladı. Marifatli shańaraqlar insaplı ata-analar tárepinen tárbiyalanǵan adam balaları gozal xulqli, shodu-gayratli, togri pikirli-yu, sog tanli, joqarı tábiyaatlı -yu hár túrli iygilikli jumıslarǵa tayın baladılar. Mańlaylarında da : «Bizler keleshektiń ákeleri, millet ákeleri, millettiń qáwender hám xızmetkerlalrimiz, Mırzası Alla bizge mudami járdemshi bolur» dep jazılǵan bolıp tabıladı. Bul haqqında bir neshe yildlar aldın avtor bul shıǵarmasında keń hám tolıq bayanlalıǵin guwası bolib turıpmız. Shańaraq kishi bir qorgon, shańaraq watan, shańaraq ata-ana, shańaraqperzent, shańaraq-ájaǵa -úke, shańaraq qan-aǵayınlıq bolıp tabıladı. Bul sabaqlar tiykarın bir birleri menen mudami birge bolish turadı. Ne ushın? Olardı bir- birovlarini ustap turǵan zat ne? Bul shańaraqparvarlik, patriotlıq bolıp tabıladı. Shańaraǵında ıntızam tuygusi qáliplesken insan mámleket hám jámiyet jumısında sol tuygu tiykarında xızmet etedi, mámleket nızam -qaǵıydalarına, goyalariga hamfikr, jámiyet normaların qadrlaǵanı sıyaqlı shańaraqtı da, odaǵı qádiriyatlardı da ezozlaydigan baladı. Baxıtlı shańaraqlar ádetde mınawy-mádeniy bárkámal bolib, ozaro shańaraqqa tiyisli munasábetlerde de, ıntızam, mehribanlıq, bir-birin qollab-quwatlaw, nisoniy sadıqlıq, etiqod hár zattan ulug turıwı Fitrat qarawlarında az tastıyıqın tapqan korinedi. Juwmaqlaw Juwmaq etip aytatuǵın bolsak, klass basshısı mudamı oqiwshilaridan xabarlı bolib turıwı kerek. Mısalı, bir oqiwshiniń ózlestiriwi jaman bolsa, onı jaqsılaw ushın oqtuwshi birinshi orinda ata-anası menen dús keliwib, jıljıtıwtırıw kerek. Nege jaqsı aǵımayapti, ne ushın sabaqlardı az waqtında etpeydi, usılar haqqında ataanası menen sáwbet aparıw kerek. Eger balanıń shańaraǵında hámme sharayat bolib, bala ozi jaqsı aǵıwdı hoxlasada, ozi oylagan nátiyjege erise almay atırǵan bolsa, oqtiwshi balanıń jaqsı oqiydigan ortogining janına otqizib qoyish kerek. Bunnan tısqarı oshanga oxshagan passiv oquvchilarni taplap hár túrlı pánlerden, mısalı, matematika, ana tili, aǵıw hám basqalardan qasımcha sabaqlardı tashkil etip, balalardı aǵıwǵa bolǵan talabın, qızıǵıwshılıǵın jáne de asırıwǵa oqituvchi háreket qılıw kerek.