G‘ISHT ISHLAB CHIQARISHDA XUMDONLI PECH HISOBI REJA: KIRISH ASOSIY QISM 1. Kuydirish pechlarining umumiy tavsifi 2. G‘isht ishlab chiqarishda qo‘llaniladigan pechning konstruksiyasi 3. Xumdonli pechning ishlash prinsipi HISOB QISMI FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI Bet List № hujjat Imzo Sana KIRISH Muhtaram prezidentimiz 2022 yil 22 dekabrdagi Murojaatnomalarida kimyo sanoatini rivojlantirish borasida quyidagilarni aytib o‘tdilar: “Kelgusi yili qariyb 30 milliard dollar sarmoya jalb qilinadi, shundan 25 milliard dollar xususiy investitsiyalar bo‘ladi. Jumladan, umumiy qiymati 8 milliard dollarlik 300 dan ziyod loyihani ishga tushiramiz va yana 40 ta yangi yirik loyiha boshlanadi.” O‘zbekiston Respublikasida 2022 yilning yanvar-fevral oylari davomida jami faoliyat yuritayotgan 21074 ta Oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish sanoati korxonalari tomonidan 6736,7 mlrd. so‘m qiymatga teng bo‘lgan mahsulotlar ishlab chiqarildi. Tarmoqning 2021 yilning yanvar-fevral oylariga nisbatan fizik hajm indeksi 106,4 % ni tashkil etdi. Oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish sanoati korxonalari tomonidan respublika miqyosida ishlab chiqarilgan mahsulotlarning jami hajmida eng yuqori ulush Toshkent viloyati 17,8 % (2180 ta oziq-ovqat sanoati korxonalari tomonidan),Toshkent shahar 14,5% (2909 ta) hamda Samarqand viloyati 14,2 % (2212 ta) hissasiga to‘g‘ri keldi. 2019 yilda mahalliy xom ashyolardan samarali foydalangan holda innovatsion texnologiyalar asosida zamonaviy energotejamkor, tannarxi arzon qurilish materiallarini ishlab chiqarish, qurilish materiallarini hajmlarini va turlarini oshirgan holda ularning narxlarini barqarorligini ta’minlash va importni qisqartirish maqsadida: 3,250 trln. so‘mlik sanoat mahsulotlari ishlab chiqariladi va o‘sish sur’ati 109,9%ga ta’minlanadi. O‘zbekistonda 1990 yilda aholining oziq-ovqat, asosan go‘sht, sut va qandolatchilik mahsulotlariga ehtiyoji import hisobiga qondirilgan bo‘lsa, unda bugungi kunda aholining ushbu mahsulotlarga ehtiyoji 96 foizga respublikada ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar hisobiga qondirilmoqda. Tahlillarning ko‘rsatishicha, respublikada, umuman olganda, iste’molning minimal darajasi asosan mahalliy ishlab chiqarish hisobiga ta’minlanmoqda. Oziq-ovqat sanoati korxonalari ishlab chiqarayotgan mahsulotlar turi ham Bet List № hujjat Imzo Sana sezilarli darajada kengaydi. Masalan, soya, maxsar, kungaboqar kabi tarkibida moy bo‘lgan o‘simliklarni yetishtirish uchun ajratilayotgan yer maydonlaridan olingan hosil hisobiga yog‘-moy korxonalari tomonidan yiliga o‘rtacha 95 ming tonna xom ashyo tayyorlanib, qayta ishlanmoqda. Non va non mahsulotlari turi ham ko‘paydi. Ayni paytda mamlakatimiz korxonalarida uch yuzdan ziyod turdagi non mahsulotlari tayyorlanmoqda. Oziq-ovqat sanoati korxonalari tomonidan 3 mingdan ko‘proq nomdagi turli oziq-ovqat mahsuloti ishlab chiqarilmoqda va oziq-ovqat mahsulotlari assortimenti har yili 80 ta yangi nom bilan boyib bormoqda. Tarmoqlar va hududlarni modernizatsiya qilish, ularning raqobatbardoshlik darajasini oshirish, eksport salohiyatini rivojlantirish masalalari doimiy e’tiborimiz markazida bo‘lishi lozim. Buning uchun xorijiy sarmoyalarni va ilg‘or texnologiyalarni hamda axborot - kommunikatsiya tizimlarini barcha sohalariga yanada faol jalb etishimiz zarur bo‘ladi. Bet List № hujjat Imzo Sana ASOSIY QISM 1. KUYDIRISH PECHLARINING UMUMIY TAVSIFI Aylanma pechlar Aylanma pech po’latdan ichi bo’sh barabandan ibrat bulib, uning ichki sirti utgo chidamli risht bilan koplanadi. Rasm 14 da aylanma pechga ega bulgan iesiklik kurilmasining irinsiiial sxemasi keltirilgan. Pulatdan yasalgan silindr shaklidagi korpus 1 unta maxkamlangan bandajlar 2 bilan roliklar 3 ga tayanadi. Roliklar fundament 4 ga urnatilgan. Pech korpusining ichi utga chidamli risht bilan koplamgan. Korpusga shesternya 5 urnatilgan bulib, u tag shesternya 6 bilan juftlik tarzida, reduktor 7 va elektrodvigatel 8 bilan birgalikda korpusni aylanma xarakatga keltiradi. 1qarama — qarshi oqimda ishlaydigan pechlarning sovuk cheti zich ulantiruvchi kurilma yordamida yuklab oluvchi kamera 9 bilan kushilgan, unga ta’minlovchi kuvur 10 maxkamlangan. Pechning issik cheti tushirib oluvchi kamera 11 bilan ulanib, uni irgituvchi boshcha deyiladi. Uning asosi qiyalik 12 bulib, relelar 13 buylab pech boshchasini korpusning ichki kchoplamasini ta’minlash maqsadida rgitib yuborish mumkin. Pech boshchasida yok.ilriыi yondirish k.urilmasi urnatilgan, u gaz yonganda gorelka, mazut yonganda forsunkadan iborat, Boshchaning tubida chikarib olish teshigi 15 bordir. Yuklash kamerasi kuvurlar orkali gutunsurgich 16 bilan boglangan bulib, V chikindi gazlarni chugun churpsh 17 ga yuboradi. Kuydirilaetgan material ta’minlovchi quvur orqali barabanning ichiga tushiriladi. Baraban biroz qiyalik bilan urnatilganligi sababli aylanish jarayonida material oldinga qarab xarakatlanadi. Xarakat davomida material baraban ichida segment shaklida joylashib, uzluksiz ravishda sochilib boradi va uning yuzasi yalangochlanib, u pech gazlari orqali kiziydi. Kuygan material pechni tashlab, sovitgich 18 ga keladi. Demak pech qurilmasida uchta asosiy issiklik almashuvchi elementlar buladi: isitgich, pechning uzi va sovitgich. Bet List № hujjat Imzo Sana 1-rasm 14 Aylanma korpus, pechli issiklik qurilmasining sxemasi: 1— 2 —bandajlar.Z roliklar 4 -poydeyor 5-shesternya 6 podveneski shesternya, 7 reduktor, 8 - Elektr yuritma, 9 — yuklash kamerasi, 10 —ta’minlovchi kunur, 11—tushirish kamerasi, 12 —og‘ish.,13 —relslar,14 — gorelka. 15 -tushirish tirkishi, 16 —tutun tortgich, 17 — tutun kuvuri. Yoqilg’i va xavo ondirish maksadida gorelka yoki forsunkaga beriladi. Yokilgi yona boshlab alanga xosil kiladi, uning pirometrik maksimal nuktasi pechning issik; chetidan biror bir masofada joylashadi. Issik: kizigan gazlar baraban ichidan surilib materialni isitadilar va bunda uzlari soviydilar. Barabandan chiqish jarayonida ular yuklash kamerasidan utib, gaz tozalash sistemasi 19 ga keladilar, undan esa tugun surgich orkali tugun kuvuriga va keyin atmosferaga chi^arib yuboriladilar. Sanoatda ishlatiladigan aylanma pechlarning o’lchamlari turlicha bulib diametri 1,2—12 m gacha va uzunligi 7 — 230 m gacha yetadi. Bet List № hujjat Imzo Sana 1. KUYDIRISH PECHLARINING TURLARI Aylanma pechlarda issiklikning almashinuvi murakkab rekuperativ sxema asosida ruy berib, unda uch turdagi issiklik uzatish ya’ni issiklik utkazuvchanlik, konveksiya va nurlanish jarayonlari ishtirok etadi (Rasm 15). Ichida xech qanday qurilmalari bulmagan va qo’shimcha ravishda moslamalarga ega bulmagan aylanma pechlarda issiklikning uzatilishi uncha samarali bulmaydi. Bunday pechlar faqatgina sementni quruq usulda ishlab chiqarishda qullanishlari mumkin. Sementnp xul usulda ishlab chpkarishda pechlarga turli xildagi ichkp kurilmalar urnatplib, ular issiklik uzatish yuzasini oshirpb, kupdprish jarayon jadallashtirishga yordam beradilar. Tajribalarnm kursatishicha eng yaxshi kurilmalar sifatida zanjirlar uzlarini okushganlar. Zanjirlar osilgan pechning uzunligi ichi bush pechnikidan 30% ga kam buladi. Pech aylanganda zanjirlar shlam va gaz oqimi bilan yuviladilar. Gaz oqimi muxitida bulgan zanjirlar issikdikni yigib tuplaydilar, keyin esa uni shlamga uzatadilar. Zanjirlar yana gaz oqimi bilan shlamning tuщtshish xolatini kuchaytirib, shlamdan namlikni chiqib ketishini jadallashtiradilar. Sement korxonalarida zanjirli osilmalarning ikki turi kullaniladi: erkin osilib turadigan va ikki cheti bilan osilgan. Aylanma pechlarda kupgina turdagi changsimon xolatda bulgan maxalliy yoqilgilarni yoqish mumkin. M: kungir kumir, slaneslar, torf. Chikib ketayotgan gazlarni xom —ash’yoni kuritish maqsadida kuritgichlarda ishlatish sinovlari yaxshi natijalar bermadi. Agarda pechdan chikib ketayotgan gazlarning temperaturasi apcha yuqori bulsa, uni kayta foydalanish krzonlarida bur olish maksadida ishlatiladi. Yokilgi sifatida gaz ishlatilganda yonishni tezlatish va kerak bulgan temperaturami olish uchun gaz minimal mikdordagi a bilan yokggladi (α=1). Pechning ximoyalash zanjirlar namlikpshp' ichki zarur. qatlamini Xul osilgan usulda zonasida mikdori yukori yukori ishlaydigan temperatura buladi, shu temperatura ta’siridan aylanma pechlarning 400 —600°S sababdan u bulib, maydon Bet List № hujjat Imzo Sana klinkerli beton bulgan zanjirlar bilan qoplanadi. zonasida Temperaturasi Ca(OH)2 ning yuqorirok degidratlanipsh sababli, beton sekin asta uz mustaxkamligini yukotadi va zanjirlar ostida yemiriladi. Bu maydon pishshi koplanadi. magnezitli, yunasiga qadar xamma pechlarda shamot bilan Pishish magnezitli, yukori yunaspzsa glinozemli pint xrom bilan koplanadi. Sovitish zonasi yukori asosli shamotchi g‘isht bilan ximoyalanadi chunki ullarning temperaturaga bardoshligi yuqoridir. Aylanma pechlarning shaxtali pechlar oldidagi avzalliklari shundan iyuoratki, ularda chikayotgan maxsulotning sifati xar doim yukori buladi, yana ular yukori unumdorlikka ega, xamda ularda ishchi kuchidan foydalanish kam. Sanoatda aylanma pechlarga kuyidagi turdagi sovitgichlar urnatiladi: barabanli, rekuperatorli, boshokli. Yukori unumdorlikka ega bulgan pechlarga boshokli, past unumdorlilariga barabanli sovitgichlar tanlanadi. Chiqindi gazlarning foydalanish uchun qurilmalari bulgan aylanma pechlar Sementni kuruk usulda ishlab chiqaruvchi kalta aylanma pechlarda chiqib ketayotgan gazlarning issщligidan foydalanish uchun k,ayta foydalanish kozonlari urnatiladi, chunki ularninng temperaturasi ancha govori buladi. lekin sementni xul usulda olishga muljallagan kalta aylanma pechlaridan keyin kayta foydalanish kozonlarini fak,atgina shlamni avvaldan filtratsiya k,ilish sharti bilan urnatishgina mumkin, shundagina pechning ish tartibi kuruk, usulga yaqinlashgandek buladi. Filtrlashdan maqsad shlam tarkibidagi suvning bir k,ismini aylanma pechga uzatishdan avval mexanik tarzda yukotishdir. Bunda kuydirish uchun sarf buladigap issiklik miadori 10 — 20% ga kamayadi va pechning unumdorligi 15 — 30% ga oshadi. Filtrlash jarayonining samaradorligi xom — ash’yo materiallarining xossalariga boglik,. Kristal xoldagi xom -ash’yodan kolloid xoldagi xom —ash’yoga Karaganda suvni yuk.otish ancha oson kechadi (Rasm 16). Bet List № hujjat Imzo Sana 2-rasm Shlamning dastlabki filtratsiya qilish ususlida ishlovchi aylanma pechlarning sxemasi;. a —yarim xul usulda ishlovchi pech. 1 — pressfiltr,2 — kalta zanjirli osilmasi bulgan aylanma mech, b —kuruk quritgichmaydalagich, usulda 3 ishlovchi pech. filtrpress, 2 aylanma pech. V qizdirguvchili kuruk usulda ishlovchi pech 1 — filtrpress, 2-granulyator, 3 —boshokli kizdirguvchi panjara, 4 kalta aylanma pech. Burlatgichi gorizontal silindr shaklidagi barabandan iborat bulib, uning ikki cheti pulatli tublik bilan berkitilgan burlatuvchining baraban i minutiga 1—2 aylanish / minut bilan aylanadi, u metaldan yasalgan utkinchi kamera orkali pech bilan ulangan. Burlatuvchining pastki yarmi va utkinchi kamera utga chidamli risht bilan koplangan (Rasm 17). Shlam chumichli ta’minlagich yordamida oltita soplosi bulgan togaradan iborag taksimlagichga beriladi. Boshokush plitalardagi teshiklar orkali shlam burlatuvchini tuldirib turgan metallik xalkalarga tushadi, karama — karshi yunalishda esa Eksgauster yordamida pechdan chi^ayotgan issiq gazlar kira boshlaydi. Qisman suvsizlangan yarim tayyor material guvala va ushok. xolida burlatgichning pastki kismida boshokli plitkalarning Bet List № hujjat Imzo Sana teshiklaridap chiqib, utkinchi kameraning nishabli gubi buylab pechga tushadi. Pechga tushayotgan materialning namligi 10—12% , temperaturasi 100°S. buning natijasida aylanma pechlarning solishtirma unumdorligi 25 — 30% ga oshadi. Buglatgichnin1' kamchiligi bu xom — ash’yoning 14% gacha mikdorining olib chikib ketilishidir. Aylanma pechlarga urnatiladigan va kuydirish jarayoniga tayyorlanish boskichipi amalga oshiradigan yana bir kurilma bu kuruk usulda ishlovchi aylanma pechlarda kullaniladigan kalsinatorlardir. Kalsinator bu cheksiz xoldagi boshokli panjaradan iborat bulib, upga dopadorlangan xom —ash’yo uzatiladi. Bunda material qatlami buylab tepadan pastga karab eksgauster orkali pechdan chiklyutgan va temperaturasi 1000°S bulgan gazlar sizib ugadi. Konveyerli kalsinatori bulgan aylanma pechlar 50% kam yokilgini sarflaydi, ularda xom— ash’yoning olib ketilishi 1,5 — 3 % gacha boradi. Kamchiligi kurilma murakkab tuzilganligi sababli ta’mir ishlari yukori malakani talab etadi Zamonavin kuruk usulda shilovchi aylanma pechlardan chiqayotgan gazlarning temperaturasi nisbatan yukorp buladi, shu sababdan ular fakat pechlan keyin urnatiladigan issiklik almashgichlar bilan bprgalikda ishlaydilar. Bet List № hujjat Imzo Sana 3-rasm Aylanma pechga bug'latgich; 1—kojux, 2 —podshipnik,3 — pech, 4 — zichlantiruvchi kurilma, 5 — birlashtiruvchi kamera, 6 — boshokli baraban, 7 — shesternya, 8 — sapfali taglik, 9 — ichki koplam.10— tushirgich, 11 — tutun surgichga patrubok, 12 — ta’minlagich, 13 —shlamni taksimlagich. Issiqlik almashgichlar yerdamida chik,ib ketayotgan gazlarning issikligidan kayta foydalaniladi, natijada issikdikning solishtirma sarfi ancha kamayadi. Odatda siklonli issiklik almashgichlar bir — birinirning ustiga va ketma — ket kilib gazlarning xarakatlanuvchi kuvurlari orkali birikadilar. Siklonlarning pastki boskich gaz kuvurlari pechning bosh tomoniga ulanadi. Siklonlarning tushirish konusiga tarnov urnatilib undap xom —ash’yo omixtasi siklonniыg kuyida joylashgan gaz kuvuriga kelib tushadi. Pech gazlari siklonli issiklik almashgichlardap utib 300 — 350 °S gacha soviydilar, keying esa ular xom —ash’yo omixtasini maydalash jarayonida kuritish uchun ishlatiladilar, keyin tozalanib atmosferaga chikarib yuboriladilar. Siklonli issiqlikk almashgichlari bo’lgan pechlarda omixtaning dekarbonizatsiyalanish darajasi 35% dan oshmaydi, dolgan jarayon esa pechlarda kechadi. Agarda dekarbonizatsiya jarayoni aloxidagi jixozda muallak xolatda olib borilsa, dekarbonizatsiyalanish darajasini 80 — 90% gacha yetkazish mumkin. Bunda siklonlarshing uchinchi boskgshidai utib 750°S gacha kizigan xom —ash’yo omixtasi reaktor ya’ni dekarbonizatorga tushadi, undan gaz ok,imi bilan birgalikda chikib 4— siklonga kiradi va gaz okimidan ajraladi. Keyin omixta aylanma pechga kiritiladi. Omixtani avvaldan dekarbonizatsiyalab olish pechning unumdorlngini oshirib pishirish zonasidagi issiklik yuklamasini pasaytiradi (Rasm 18). Klinkerni batamom sovitish uchun sovitgichlar urnatiladi. Klinkerni sovitish tartibi unint fazaniy va mineralik tarkibiga ta’sir etadi., shu sababdan sovitish x,am texnologik jarayonga kiradi. Odatda sovitgichlar issiqlikdan qayta foydalanish vazifasini utaydi. Eng ko’p tarqalgan sovitgichlar bulib rekuperatorlilari kiradi. Bet List № hujjat Imzo Sana 4-rasm Siklonli issiqlik almashgichli va dekorbanizatorli aylanma pechlar. 1- aylanma pech. 2-issiq xavo uchun kuvur, 3—tashki dskarbonizator, 4,5 siklonli issiqlik almashgichlarning shoxi, 6 —klinkorning sovitgichi. Shaxtali pechlar shaklida bulgan pechlarni shaxtali pechlar deyiladi. Ularda temir rudalari, oxaktosh, sement klinkeri, tuprok, perlit va boshka materiallar kuydiriladi. Shaxtali pechlarni qizdirish uchun kattik. yokilgi ishlatilsa, u kuydirilayotgan material bilan birgalikda shaxtaga yuklanadi, agar gazli yoqilgidan foydalanilsa u aloxidagi uchokda yokiladi. Shaxtali pechlar kayta tukiladigan va uchogi tashqariga chikarilgan turlarga bulinadi. Pechning birinchi turida qattik bulak—bulakli xoldagi yokilgi sifatida koks, antratsit olinib, ular materialga kushib pechga yuklanadi. Pechning pastki kismida kuyib chikkan maxsulotni chikarib olish uchun mexanik kurilma urnatiladi, ushbu kurilmaning pnajarasi orkali xavo yuboriladi. Uchogi tapgkariga chikarilgan shaxtali pechlar nis batan oson suyuklanuvchi materiallarni uchdan kelib pechning urta kismiga xarakatlanayotgan yonish maxsulotlar 11 yordamida kuydirish uchun ishlatiladilar. Bet List № hujjat Imzo Sana Pechning pastki kismi ikkala xolda xam kuygan materialni sovitish uchun xizmat kiladi, chupki u orkali ma’lum bir mikdordagi xdvo utkaziladi. Rasm 19 da kuydirilayotgan material bilan birga pechga yuklanadigan kattik, yokilgida ishlaydigan shaxtali pech kursatilgan. Bulak —bulak xoldagi material yokilgi bilan shaxtaga yuklash kurilmasi yordamida tushiriladi, keyii kizdirish zonasi 1 dan kuydirish zonasi 2, sovitish zonasi 3 dan utib chikarib yuborish moslamasi yordamida pechdan yukotiladi. Sovitish zonasidan issik, xdvo kuydirish zonasiga kattik, xoldagi yokilkinn yondirish uchun keladi. Uchogi mavjud bulgan pechlarda sovitish zonasidan issik xavo kuydirish zonasiga va kizdirish zonasiga bulak — bulak xoldagi material oralaridan utib boradi va yokilgining tulik yonmay kolgan yonish maxsulotlarini yondirishga va kuydirilayotgan materialni ^izdirishga xizmat qiladi 5-Qaynab turgan qatlamda kuydiriladigan pechlar Bunday pechlar o'tga chidamli panjaralar bilan kizdirish kamerasi 1 ga, kuydirish kamerasi 2 ga, sovitish kamerasi 3 ga ajratilgan buladi (Rasm 20). Kameralar bir — Bet List № hujjat Imzo Sana biri bilan quvurlar yordamida biriktirilganlar, ular asosida ayrim kameralardagi material qavatining qalinligi, kuydirish va sovitish tartibi boshkarilib turiladi. Suyuk yokilgi yoki gaz uchok kamerasida forsunka yoki gorelkalar yordamida yokiladi. Yoqilgini yonishi uchun issik, xavo ventilyachtor yordamida uchok kamerasi va pastki panjara orqali beriladi. Ushbu pechlarning shaxtali pechlar oldidagi avzalligi material bulaklarining kaynab turgan ketlamda xarakatlanishi sababli bir tekis kuyib chiqishidir. Bunda kaynab turuvchi qatlamning balandligi pechga kirayotgan xavoning bosimi 10—12 KPa bulgan xolda 1 m gacha yetadi. Shaxtali pechlarning kamchiligi shundakp, ularni bir tekisda yuklash va kuygan materialni chiqarib olish qiyindir, yana material bir xil xolda kuymay koladi va kuyish jarayoninp pechda kuzatish mumkin emas. Bundan tashk;arp shaxtali pechlarda kuyib chikdap materialning sifati biroz past bulib, aloxida olingan uskunaning kuvvati katta bulmaydi, bu esa ishchi kuchi sarfini oshiradi. Shaxtali k pechlarning avzalliklarpga ularni kurish uchun kerak bulgan kapital mablaglariing kachta umasligi, metall sarfining yuk,ori emasligi, pechni kurishnppg osonligi kiradi. Ularda yana issikdikning solishtirma sarfp va kuydirshpga kerak buladigan energiya mikdori uncha katga bulmaydi. Shaxtali pechlar asosan maxalliy xom - ash’yo va yokilgida ishlaydigan sement korxonalari uchun qulaydirlar. Sement klinkeri shaxtali mexinizatsiyalashgandir. Bu pechlarda kuydirish pechlar asosan “ qora tulik xolda briket” usulila ishlaydilar, bunda qisqa alangali yoqilg‘i maydalanib xom-ash’yo materiallari bilan birga briketlanadi. . taxsimlanishiga olib keladi. Bu usul yoqilgining va kulning barobar Aylanadigan pechda yonish uchun ikki turdagi burnerlarni solishtiramiz: gaz fanining yondirgichi (GVB) va ikki alangali aylanadigan pechning yondirgichi GVP-4DF. GVV gorelka boshi va qo‘shaloqli aylanuvchi pech gorelkasi GVP-4DF 1.3, 1.4-rasmda ko‘rsatilgan. Bet List № hujjat Imzo Sana - nozullar; 2 - gaz trubinasi 1.3-rasm - Issiq suv o'lchagich boshi Bular 15 haroratli va 8500 kkal / m 3 kaloriyali isitilmaydigan tabiiy gazni yoqish uchun mo'ljallangan. Berilgan havoning harorati 20-400 oralig'ida bo'lishi mumkin . Gaz oqimini nazorat qilish uchun ish chegaralari 1600-2240 m 3 / soat. Brülör oldidagi gaz bosimi 3 kg/ m3 ni tashkil qiladi. Bular maxsus alyuminiy oksidi yuqori bo'lgan xom ashyoni yoqish paytida aylanadigan pechlarni isitish uchun mo'ljallangan. Brülörün ishlashi Laval nozulidan foydalanish va gaz harakati bo'ylab kengayib boradigan gaz kelebeğini ishlatganda gaz oqimining tugash burchagini oshirish tufayli pechning ish joyida yuqori turbulent mash'alni olishga asoslangan. Qayta ishlash texnologiyasi talablari o'choqni qisman o'choq o'qi bo'ylab va qisman yondirgich yaqinida rivojlanadigan, lekin yuklangan materialga bevosita ta'sir qilmaydigan murakkab mash'alaga ega bo'lishga majbur qiladi, chunki mash'alning materialga ta'siri uning shishishi va shishishiga yordam beradi. yonish. Ikkita gaz pechini o'rnatish bilan an'anaviy texnik echimlardan foydalanish tor joylashuv tufayli qabul qilinishi mumkin emas edi. Shu maqsadda ikki yonuvchi GVP - 4DF ishlatilgan. Tabiiy gazni yoqish uchun ushbu maqsadlar uchun ishlab chiqilgan GVP-4DF maxsus ikki alangali burner 1.4-rasmda ko'rsatilgan. Bet List № hujjat Imzo Sana 2. G‘ISHT ISHLAB CHIQARISHDA QO‘LLANILADIGAN PECHNING KONSTRUKSIYASI Kamerali pechlar Kamerali pechlarning konsruktiv elementlari yokilgi turi, kuydirish temperaturasi va tartibiga boglikdir. Bu pechlarda gaz okimi turlicha yunalishda bulishi mumkin. Balandga karab iunaluvchi gaz okimiga ega pechlarda yonish maxsulotlari ishchi kameraga pastdan kirib, shipda joylashgan teshiklar orkali chikib ketadilar. Kupincha pechga gazlar pastdan berilib, ishchi kamerasining tagida joylashgan teshiklardan chikarib yuboriladi. Bunda pech tagidagi kanalda gazlar yigilib, tutun kuvuri yordamida olib chikib ketiladilar. Ana shu xolda pech kamerasi buylab temperatura barobar taksimlanadi. Kamerali pechlarda chikib ketaetgan gazlarpish' pssikligidan samarali foydalanish uchun ular ikki va uch kavatli qilib kuriladi. Kamerali pechlar asosan nafis keramika buyumlarini kuydirish uchun ishlatiladilar. Ular dumalok va tugri burchakli bulishi mumkin. Eng kup yokilgidan tarkalgan foydalanib, kamerali sirlangai ikki kavatli chinnini pechlar 1320—1350 kattik, °S da kuydirishga muljallapgan (Rasm 22). Uchok 1 dan gazlar shin tagidagi joyga xaydalib, u yerdesh pastga iunaluvchi okim bilan kapsellar ustuni orasidagi kanallardan pech tagidagi teshiklar 2 orkali yigma kanallar 3 ga keladi. Ishlab bulgan issik. gazlar vertikal kameralari 5 kanallar yordamida 4 orkali toni va ikkinchi kameraga qavatning utalilar. tag Pechning ikkinchi qavatida chinni maxsulotlarini «biskvit kuydirish» amalga oshiriladi. Bet List № hujjat Imzo Sana Tugun gazlarini markaziy ravishda chikarib yuboruvchi yarim gazli uchoklari bulgan ikki kavatli gorn; 1— uchok, 2 — taglik tirkishi, 3 —yigma kanal, 4 — vertikal kanal, 5 —ikkinchi kovatnish taglik kanali. Tunnalli pechlar Tunnel pechi vagonetkalarga gazlariga karab P— turri kanal yuklangan sarshi simon pechlar kanalli kanalli 1 tunnel Tunnel kanaldan buyumlar xarakat tunnelli kizdiriladi. uzun turlarga (Rasm Ishchi kanalli, ishchi 28) ritm kamerasi kup bulib, pech shakliga kanalli va tarkalgani buyumlar butunlay undan buyicha kanalining Eng ularda u bulib, xalqasimon bulinadilar. pechlaridir, pechining xisoblanib belgilangan kiladilar. turri iborat bevosita ishchi bush kuydirilayotgan Bet List № hujjat Imzo Sana buyumlar urta yuklangan kismida berilib, vagonetkalar kuidirish yonish karab joylashgan buyumlarni gazlari tugun Ventilyator beriladi. 5 ularnn kizdiriladi va ushlanadi. sovish ga uchun itargich mexanizmi masofaga bitta tulib uni yerdamida suriladi vagonetka va shu sovigan buyumlar Kuydiriladigan material bilan isiydi. Isigan xavo yondirish uchun xizmat quriydi va biroz vakt soviydi, keyin bilan 50 — 60 Odatda tunnel vagonetkami pechga chekkasiga xaydalidi. pechning tutun tez tugatiladi. bir kiziydi, temperaturasigacha gedsheraturasi pechga sababli orkali navbatdagi poezdi yuboriladilar. sharoitda yuklaiish tugun buyumlar avval jarayoni pechning bulingan xavo kuydirish Buyumlarning turadi, vagonetkalar yokilgini zonasida oxiriga uzi buyumlar maxsulotlari chikarib kuygan temperatura sovitish bilan xavo buyumlar zonasida sekinlashadi. Ishlatib buyumlar maksimal kiritish joylashgan yerda esa yetganda vagonetkalar u yekilgi kizdirish zonaspning va zonasida Sovitish biroz sovitish utayotgan kelib, zonasida va Pechning Unga yonish atmosferaga sovitadi kizdirish Kuidirish °S zonadan zopasiga k;iladi. bulgai utadilar. bilam yerdamida Ushbu kuidirish xosil chulgab guldiriladi. joylashadi. xarakatlanadilar tortgich xarakatlanib, bilan zonasi natijasida oldinga 2 Bunda vaganetka tunnelda uzunligidagi ikkinchi pechdan keltirilib, chekkasidan itarib chikariladi. gazlarining va xavoning uzaro ta’sirlashuvi karama — karshi okim asosida sodir buladi, natijada kizdirish uchun yukori temperatura sharoiti vujudga keladi. Kupchilik tunnel pechlari gaz yoki mazutda ishlaydi. Bunda gaz — mazutli forsunkalar ishlatilsa, gaz yukligida mazutni yokish imkonini beradi. Kattik yokilgidan foydalanilgan xollarda, uni yukorida joylashgan yokilgi kuvurlari orkali yuklaydilar, lekin bunda pechning ichida qattik. yokilgidan xosil bulgan kulni yukotish muammosi tugiladi. Shu sababdan tunnel pechlarini gaz va mazutga utkazish maksadga muvofikdir. Tunnel Bet List № hujjat Imzo Sana pechlari ishchi kanalining uzunligi 140— 160 m ni , eng kulayi 100—120 m ni, maksimal eni 3,0 m ni balandiligi enining 0,8 kismini tashkil etadi. Tunnelli pechning prinsipial sxemasi; b- tunnelning kundalang kesimi Tunnel shakliga karab pechlar tugri chiziqli, xalkasimon, tirkishli va ko‘p kanalli buladi. Materialni tunnel buylab kilgan xarakatiga kura vagonetkaln, len tali, rolikli, sirgaluvchi taglikka ega, kadam tashlovchi va aylanma xarakatlanuvchi taglikka ega turlarga bulinadilar. Issiklikni almashinish usuliga kura ochik olovli va mufelli turlarga bulinadilar. Issiklikni ta’minlash manbashshng turiga kura alangali va elektrli buladilar. Pechlar aerodinamik sxemaga kura xam turlicha buladi. Ularning eng soddasi biita tutun tortigichli pechlardir. Bundan tashka r i xavoni sovitish zonasidan ventilyator orkali majburan xaydaydigan va kizigan xavoni Bet List № hujjat Imzo Sana kuritgichga, gorelkaga va kizdirish zopasiga yuboradigan tartibda ishlaydigan sxemelar xam mavjud. Tunnel pechlariiing avzalliklari: Bu pechlar yokilgi sarfi va ishchi kuchiga bulgan talabga kura iktisodiy jixatda avzaldirlar. Ularda kuydirish jarayonini To’iq avtomatlashtirish mumkin. Tunnel pechlari kup yillar davomida uzluksiz ravishda ta’mirlamasdan xam ishlay oladilar. Kamchiliklari: Ularning kamchiligi bulib kuyidagilar xisoblanadi. Kanalning tepa va pastki qismlarida temperatura buyicha fark buladi, bu ayniksa kizdirish zonasida yakkol seziladi. Yana pechning ba’zi joylaridagi tirkishchalardan sovuk xdvoning surilish mumkin. Bundan tashkari buyumlarning taxlanishi mustaxkam, zich va shu bilan birga gazlarning sizib kirishi uchun uzunligi va kengligi buyicha ochik bulishi talab kilinadi. Elektr yordamida kizdiriladigan tunnelli pechlar korxonalarda kup tonnajli buyumlarni kuydirish uchun kullanilmaydilar, chunki elektr energiyasining narxi balanddir. Konveyerli pechlar. Keramik pechlari buyumlarni pech kuydirish kanallarinыing uchun juda kichik kullaniladigan kesimi va konveyer konveyerga tushayotgan yukning katta bulmasligi bilan ajralib turadi. Ularda asosan gabariti katta bulmagan, yupka devorli buyumlarni tezkor tartibda kuydiriladi. Kuydirish temperaturasi 700—1100°S bulgan xollarda rolikli, tokchali, tasmali (setkali) konveyerlar issiklikka bardoshli kotishmalardan yasaladi. Masalan, 800 °S gacha X23 N 13 markali, 1100°S gacha X23 T, AX23 18N, XN 78T markali, tarkibida yukori mikdorda nikel va xrom bulgan kotishmalar ishlatiladi. Yuqori utga chidamli materiallarda, masalan, mullitli, korund — mullitli materiallarda kilingan kuvurli roliklar ancha yukori temperaturada xam ishlatilishlari mumkin. Bet List № hujjat Imzo Sana Nafis keramika korxonalarida alangali, va elektrli konveyer pechlar ishlatiladi. Mufelli konveyerli pechlar rangli sirlangan sirt koshinlarini, badiiy chinni va fayans buyumlarini kuydirishda ishlatiladi. Konveyer pechlarida roliklarni aylantirish zanjirli uzatma orkali amalga oshiriladi. Bunda uzatma orkali koiveyerni xarakat tezligi, buyumlarni pechning unumdorligi va zonalaridagi qizdirish gorelkalarda yondirilayotgan boshkariladi. isitish gazningt bajariladi. Gorelkalar konveyer tagida va tiriladi. Bu kuydirish vakti va tartibi mikdorini Kuydirish mayda ijeksion rostlash orkali ustida shaxmat tartibida joylash esa buyumlarni ikki tomondan kizdirish imkoniyatini beradi. Konveyer pechlarida ishchi kuchining sarfi kam, lekin ularni uzluksiz ishlovchi liniyalarga ulanganda pishi uch smenada tashkil etish majburiy bulib koladi. Bet List № hujjat Imzo Sana 3. XUMDONLI PECHNING ISHLASH PRINSIPI Xalqali pechlar. Bu pechlarning vujudga kelishi uzok vaktpi uz ichiga oladi olib, ular asosan kurilish rishti, devorbop keramik toshlar va drenaj kuvurlari ishlab chikarpshda ishlatiladi. Pechning asosiy elementlari bulib, oval shaklidagi bir — biriga kushilmaydigan u yoridai kirib, bu yogidan chikadigan kuydirish kanali bulib, uning ichida doimiy tusiklar bulmaydi va u pechning ishchi kamerasi xisoblanadi. Pechning tashki devorlarida tuynuklar 2 bulib, ular orqali pechga xom maxsulot taxlanadi (A strelka) va pishib chikkan maxsulot tushirib olinadi (B strelka). 2 ta tuynuk orasidagi masofaga tugri kelgan kuydirish kanalining bulagi shartli ravishda «kamera» deb ataladi, lekin kanal teshik bulib, kameralar bir —biri bilan ajratilmagan. Pechning ichki devorida tugun kanali 3 joylashgap bulib, teshik 4 bilan bprgalikda tugun tortgich I 1 bilan borlangan. Kuydirish kanali tutun kanali bilan ichki devorlardagi teshiklar 5 orkali borlangap. Tutun teshiklari kutariladigap konussimon klapanlar 6 bilan ta’minlangan bulib, ular yordamida tugun kapali kuydirish kanaliga ulanadi yoki undan uziladi. Tutun kanalining yukorisida xarorat kanali 7 u kuyib chiqqan maxsulotni sovitish joylashgan bulib, uchun ishlatiladigan xavodan foydalanis hga imkon yaratadi kanalini tuynuklari 8 xamda konussimon kutariluvchi klapanlar 9 orqali ulash mumkin. Pechning uzluksiz ishlatilish jarayonida kuidirish kanali deyarli tulik xolda kuydirilayotgan maxsulot bilan tulgan buladi. Bunda pechning uchdan ikki kismi, ya’ni material yuklanib, tushirib olinadigan kismlarigina bush qoladi. Ularda tunuklar ochik. buladi. Dolgan kameralarda esa ular vaktinchalik kisht devorlari yoki maxsus tusiklar bilan yopiladi. Pechga yokilti kuidirish kanalining shipida joylashgan yokilri quvurlari 10 yordamida beriladi. Bet List № hujjat Imzo Sana Xalqali pechning ishlash sxemasi Bet List № hujjat Imzo Sana Yoqilg‘i avvaldan kizdirib quyilgan maxsulotlarning taxiga kelib, undan dastlabki kizdirilpsh impulsini oladi va tezlik bilan yona boshlaydi va taxni kidirishni davom etgiradi. Pechning yokilgi yuboriladigan kanali kuidirish zonasi deb ataladi. Bu zonada tugun konuslari xam, xarorat konuslari xam yoshgk buladi. Kuidirish zonasida xosil bulgap tutun gazlari oldinga qarab xarakat kila boshlaydi (G strelkasi), taxni sizib utib, yoqilgining alangalanish temperaturasidan balandroq temperaturagacha qizdiradi. Xom maxlulotni tugun gazlari yordamida kuydirish zonasi tutun zonasi yeki kizdirish zonasi deb ataladi. Sovigan tutun gazlari qizdirish zonasidan tutun tuinuklar va ochik; xoldagi tutun konuslari orkali tutun kanaliga utadilar. Lekin bu zonada xamma tutun konuslari ochik bulmaidi, kuidirish zonasiga yakinlari berk buladi, aks xolla issik tutun gazlaridan foydalanish mumkin bulmay koladi. Tugun kanalidan yigma teshik 4 orkali gazlar tutun tortgich 11 ga yuborilib, u yerdap atmosferaga chikarib yuboriladi. Kuidirish kanaliga xavo pechning bush kameralaridan ochik tuinuklar orkali kiradi (V strelkasi). Bush kanallardan xavo kuigan maXsulotning taxi orkali utib, uni sovitadi. Vir pochta kanallardan utgan xavo okimi ikkiga ajraladi, uning bir qismi oldinga xarakatlanib (VT strelkasi) taxni sizib utib, isiydi va kizdirish zonasiga keladi va yokilgining yonishida ishtirok etadi. Havoning ikkinchi kismi qizigan xolda xarorat zonasiga surilib (VD strelka), uidan yangi taxlangan maxsulot joylashgan kameraga keladi va quritadi. Xarorat kanaliga x,avo surilmaydigan sovitish zonasining bir bulagi toblanish zonasi deb ataladi. U kuydirish zonasiga yopishgan buladi. Bush kameralar bilan kuydirish zonasi orasida sovitish zonasi joylashgan, unda xavoning bir qismi xarorat zonasiga suriladi. Xom max,sulotni k,uritish zonasida ishlatiladigan issik xavo maxsulotni sovitish jarayonida sodir buladi. Pechni yuqoridagi tartibda ishlatish uchuy bush kameralarga kelib dolgan sovuk xavo sovitish zonasiga karab yunaltirilgan xarakatda bulishi kerak. Buniig uchun uning yulini karama — qarshi yunalishda, ya’pi k;uritish zonasi gomon cheklab kuyish kerak. Shu sababdan quritish zonasiga tegishli kameralar bush Bet List № hujjat Imzo Sana kameralardan, kizdirish zonasidan va bir —biridan qog‘ozli shirmalar 12 bilan tusib quyiladi. Demak, xalqali pechlarda kuydirish zonasidan chikayotgan tutun gazlarining issikligi xom maxsulotni kizdirishga, sovitilayotgan maxsulotning issikligi xom maxsulotni kizdirishga, sovitilayotgan maxsulotning issikligi xom maxsulotni quritishga va yoqilg‘ini yondirishga ketayotgan xavoni isitishga sarf buladi. Bunish natijasida yukori darajadagi issik;lik samarasi vujudga keladi. Xalqali pechning barcha zonalari kuzgalmas bulib, ular uzluksiz ravishda suriladilar, ya’ni kuydirilayotgan material butun sikl davomida qo‘zg‘zalmas buladi, issshushk zonalari esa unga nisbatan uzluksiz tarzda suriladi, natijada, max,sulot avval quriydi, qiziydi, kuyadi, toblanadi va soviydi. Avzalliklari: 1.Yukori issshslik samarasi. 2.Yuqori unumdorlik. Z.Turli xildagi yokilg‘ilarni yonish imkoniyati. 4.Turli yokigiga utish imkoniyati. Kamchiliklari: 1.Undan foydalanish mexnatining og‘irligi. 2.Tulik mexanizatsiyalashtirishning mumkin emasligi. Xozirgi zamonda yangi xalkali pechlar kurilmayapti. Bet List № hujjat Imzo Sana HISOB QISMI Issiqlik qurilmasining issiqlik-texnik hisobi. Gazsimon yoqilg’ining yonish jarayoni hisobi. Gazli tabiiy gazi. Quruq gaz tarkibi, %. Gaz sarf koeffisienti = 1,2 bo'lgan havo bilan yonadi. Yonish uchun kelayotgan havo 800oCgacha qizdiriladi. Gaz tarkibidagi namlikni 1% deb qabul qilamiz va quruq gazni nam ishchi gazga qayta hisoblaymiz. CH4n = CH4q 100-H2O/100 = 95,6•0,99 = 94,6% Gazning boshqa tarkibiy qismlari o'zgarmasdan qoladi. Nam ishchi gazning tarkibi,% Gazning yonish issiqligini quidagi formula orqali aniqlaymiz: Qnр = 358,2CH4 + 637,5C2H6 + 912,5C3H8 + 1186,5C4H10 + 1460,8C5H12 =358,2•94,6 + 637,5•2,7 + 912,5•0,3 + 1186,5•0,3 = 36200,85 kdj/nm3 Nazariy jihatdan kerak bo’ladigan quruq havo miqdorini quidagi formula orqali aniqlaymiz: αо = 0,0476•К, nm3/nm3 К = 2CH4 + 3,5C2H6 + 5C3H8 + 6,5C4H10 αо = 0,0476•202 = 9,6 nm3/nm3 К = 2•94,6 + 3,5•2,7 + 5•0,3 + 6,5•0,3 = 202 38 Atmosfera havosini namlik saqlashini d = 8 g/kg quruq havo deb qabul qilib, nazariy jihatdan kerak bo'ladigan atmosfera qavosini quyidagi formula orqali Bet List № hujjat Imzo Sana aniqlaymiz: Quruq havo αα = 1,2 αα = 1,2•9,6 = 11,52 nm3/nm3 Atmosfera havosi αα‘ = 1,2• αо‘,nm3/nm3 αα‘ = 1,2•9,72 = 11,66 nm3/nm3 Yonish mahsulotlarining α = 1,2 dagi tarkibi va miqdorini quyidagi formulalar orqali aniqlanadi: VCO2 = 0,01(CO2 + CH4 + 2C2H6 + 3C3H8 +4C4H10), nm3/nm3 V CO2 =0,01(0,1 + 94,5 + 2•2,7 + 3•0,3 + 4•0,3) = 1,021, nm3/nm3 VH2O = 0,01(2 CH4 + 3 C2H6 + 4C3H8 +5 C4H10+ H2O + 0,16d αα), nm3/nm3 VH2O = 0,01(2•94,5 + 3•2,7 + 4•0,3 +5•0,3+ 1+ 0,16•8•11,52) = 2,19, nm3/nm3 VN2 = 0,79 αα + 0,01N2, nm3/nm3 VN2 = 0,79•11,52 + 0,01•1,1 = 9,111, nm3/nm3 VO2 = 0,21( α - 1) αо , nm3/nm3 VO2 = 0,21( 1,2 - 1) 9,6 = 0.4032 , nm3/nm3 Yonish mahsulotlarining umumiy miqdori: Vα = VCO2 + VH2O + VN2 + VO2 , nm3/nm3 Vα = 1,021+ 2,19 + 9,111 + 0,4032 = 12,72, nm3/nm3 Yonish mahsulotlarining foizli tarkibi: CO2 = V CO2•100/ Vα = 1,021•100/12,7 = 8,03 % H2O = VH2O•100/Vα = 2,19•100/12,7 = 17,2 % N2 = VN2•100/ Vα = 9,111•100/12,7 = 71,62 % O2 = VO2•100/ Vα = 8,4032•100/12,7 = 3,17 % Jami: 100,0 % nm3 ni kg ga o'tkazish zichlik ga ko'paytirish orqali o'tkaziladi. Yonishning nazariy temperaturasini aniqlaymiz. Buning uchun yonish mahsulotlarining issiqlik saqlashini havoni α = 1,2 da thavo = 800oS gacha qizdirilishini hisobga olgan holda aniqlanadi: ihavo = Chavo•thavo = 1,398•800 = 1118,4 kdj/nm3 , u holda iobsh = Qn /Vα + αα‘•ihavo /Vα = 36201/12,72 + 11,66•1118,4 /12,72 = 3871,2 Bet List № hujjat Imzo Sana kdj/nm3 i-t diagramma orqali α =1,2 dagi yonishning nazariy temperaturasini aniqlaymiz tt = 2200o. Bu diagramma bo'yicha kolorimetrik yonish temperaturasi(punktir chiziqlar) α=1,2dagi tk = 2360o. Balans farqi; (1574.3 – 1573.87)•100/1574.3 = 0.027% Humdonning issiqlik-texnik balansi. Kirish. 1. Tabiiy gazni ximik issiqlik yonishi. Bet List № hujjat Imzo Sana Q = B ڄQn = 35440,07 ڄВ кVт. 2. Yonish uchun kelayotgan havoning fizik issiqligi. Qhavo = Lα ڄCv ڄtv ڄB = 11,30 ڄ1, 4219 ڄ1100 ڄВ = 17674, 22 ڄВ кVт . Umumiy kirish issiqlik. Qum = Qis + Qhavo = 35440,07 ڄВ + 17674, 22 ڄВ = 53114, 29 ڄB кVт . Chiqish. Bet List № hujjat Imzo Sana XULOSA Men G‘isht ishlab chiqarishda xumdonli pech hisobi mavzusidagi kurs loyiha ishimni bajarish davomida quyidagi xulosalarni chiqardim. Bu pechlarning vujudga kelishi uzok vaktpi uz ichiga oladi olib, ular asosan kurilish rishti, devorbop keramik toshlar va drenaj kuvurlari ishlab chikarpshda ishlatiladi. Pechning asosiy elementlari bulib, oval shaklidagi bir — biriga kushilmaydigan u yoridai kirib, bu yogidan chikadigan kuydirish kanali bulib, uning ichida doimiy tusiklar bulmaydi va u pechning ishchi kamerasi xisoblanadi. G‘isht ishlab chiqarishda xumdonli pechdan tashqari yana bir qator pechlardan foydalaniladi. Xumdonli pech esa o’zining konstruksiyasi va ishlash prinsipi hamda unumdorligi bilan boshqa pechlardan ajralib turadi. Bet List № hujjat Imzo Sana FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI. 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning 2023-yil uchun Murojaatnomasi. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 07.02.2017 dagi PF-4947-sonli «20172021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha Harakatlar strategiyasi» to‘g‘risidagi Farmoni. O‘zbekiston Respublikasi qonunlar to‘plami. 2017 y., № 6, 70 b. 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 03.04.2019 dagi PQ-4265-sonli «Kimyo sanoatini yanada isloh qilish va uning investitsiyaviy jozibadorligini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi Qarori. 4. Otaqoʻziev T.A., Muxamedbaeva Z.A. Kimyo sanoatida maydalash. Darslik. Toshkent-Oʻzbekiston nashriyoti 2004.-246 b. 5. Otaqoʻziev T.A., Iskandareva M.. Rahimov R.A., Otaqoʻziev E.T. Jihozlar va loyihalash asoslari. Darslik. Toshkent. Oʻzbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti. 2010.-319 b. 6. Sharipov D., Ismatov A.A. Uskunalar va loyihalash asoslari. Oʻquv qoʻllanma. Toshkent: Toshkent kimyo-texnologiya instituti, 2003. 7. Alimdjanova D.I., Aripova M.X., Ro’ziboyev B.R., Abdusattorov Sh.M. Silikat materillar ishlab chiqarishda issiqlik jarayonlari va qurilmalari. Darslik. “Sanostandart” nashriyoti. Toshkent 2019 Internet saytlari: 8. www.ziyonet.uz 9. www.google.ru 10. www.stat.uz 11. www.gov.uz Bet List № hujjat Imzo Sana