O‘ZBEKISTON RESRUBLIKASI OLIY TA'LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI OLIY TA’LIM TIZIMI PEDAGOG VA RAHBAR KADRLARNI QAYTA TAYYORLASH VA ULARNING MALAKASINI OSHIRISHNI TASHKIL ETISH BOSH ILMIY - METODIK MARKAZI “Himoyaga tavsiya etaman” Bosh ilmiy –metodik markaz direktori o‘rinbosari ___________ I.Isomov “___” _________2023 yil “Ta’lim sifati menejmenti” yo‘nalishi Qayta tayyorlash va malaka oshirish takroriy kursi tinglovshisi USANOV FAYZULLA BURXANOVICHNING «Universitet 3.0» modelida bilimlarni tarqatish,generatsiyalash va tijoratlashtirish yo’llari mavzusidagi LOYIHA ISHI Ilmiy rahbar: i.f.d., prof. Nurimbetov Ravshan Ibragimovish. Toshkent - 2023 ANNOTATSIYA Universitet tijoratlashtirish 3.0 yo’llari modelida bilimlarni mavzusida tayyorlangan tarqatish,generatsiyalash loyiha ishi Oliy va ta’lim muassasalarining rahbar va pedagog kadrlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish kurslari tinglovshilarinng bitiruv (loyiha) ishini tayyorlash va himoyaga taqdim etish tartibi to‘g‘risida” gi Nizom talablari asosida bajarilgan. Loyiha ishi innovatsion ta’lim tizimini takomillashtirish ta’limni tashkil etish va boshqarish texnologiyalari, hamda ilg‘or xorijiy tajribalar asosida tayyorlanib, mavzu doirasida ko‘rsatma va takliflar keltirilgan. Loyiha ishi asosi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, birinshi bobida Universitet 3.0 modelida bilimlarni tarqatish,generatsiyalash va tijoratlashtirish yo’llari bo‘lib, unda taraqqiyotining ustuvor yo‘nalishlari va OTMlarida o‘qitishni tashkil etishdagi innovatsion texnologiyalar hamda ilg‘or xorijiy tajribalar keng o‘rganilgan, OTMlarda ilmiypedagogik jarayonlarni rivojlantirish yo‘lida erishilgan natijalar, zamonaviy modulli o‘qitish tizimining ahamiyati, uning an’anaviy o‘qitishdan farqli tomonlari kabi jihatlari batafsil asoslab berilgan. Tinglovshi ishining ikkinshi bobida Yurtimizdagi oliy ta’lim tizimining zamonaviy holati tahlili va unga xorijiy universitetlar tajribalarni joriy etish istiqbollari haqida bo‘lib, O‘zbekiston Oliy ta’lim tizimidagi talabalarda tadbirkorlik kompetensiyalarini shakllantirishning zamonaviy holati tahlili va uni rivojlantirish istiqbollari bo‘yisha tadqiqot natijalari aks ettirilgan, ushbu bobda mavzu yuzasidan ko‘rsatmalar, statistik ma’lumotlar, hamda taqdimot materiallari keltirilgan. Loyiha ishidagi g‘oyalar, ilmiy tavsiyalar Malaka oshirish markazidagi ixtisoslik fanlarini o‘rganish jarayonida asissment topshiriqlari sifatida muhokama qilingan va ijobiy baholangan. 2 ANNOTATION The project work prepared on the topic of ways of dissemination,generation and commercialization of knowledge in the University Model 3.0 was carried out on the basis of the requirements of the regulation” on the procedure for retraining the executive and pedagogical personnel of higher educational institutions and their professional development courses on the preparation and presentation of the work of The work of the project is prepared on the basis of innovative educational system improvement educational organization and management technologies, as well as advanced foreign experiences, instructions and suggestions are presented within the framework of the topic. The basis of the project work consists of an introduction, two chapters, a summary and a list of used literature, in birinshi chapter the ways of dissemination,generation and commercialization of knowledge in the University 3.0 model, in which the priorities of its development and innovative technologies in the organization of training in the OMS and advanced foreign experiments are widely studied, the results achieved in Chapter Two of the work of the audience is about the analysis of the modern state of the higher education system in our country and the prospects for the introduction of experiments by foreign universities, the analysis of the modern state of the formation of entrepreneurial competencies in students in the higher education system of Uzbekistan and the prospects for its development are reflected in the results of Ideas in the work of the project, scientific recommendations were discussed and positively evaluated as assignment assignments in the process of studying specialty subjects at the Center for professional development. 3 MUNDARIJA KIRISH.................................................................................................... 5-7 I. bob. «Universitet 3.0» modelida bilimlarni tarqatish,generatsiyalash va tijoratlashtirish yo’llari 1.1. Universitet 3.0 modeli ma’zmun mohiyati va o‘ziga xos jihatlari ......................................................................................... 8-21 1.2.Oliy ta’lim tizimiga Universitet 3.0 modelini joriy etishning zaruriyati va ahamiyati ......................................................................... 22-30 1.3. Universitet 3.0 modelida bilimlarni tarqatish va tijoratlashtirishni qo‘llab-quvvatlash …………………………........................................ 31-40 II.bob. O‘zbekiston Respublikasida Oliy ta’lim tizimidagi talabalarida tadbirkorlik layoqatini shakllantirishning bugungi holati tahlili va uni rivojlantirish yo’llari 2.1. O‘zbekiston oliy ta’lim tizimidagi islohotlarning rivojlanish yo’nalishlari ............................................................................................ 41-44 2.2. O‘zbekistonda Oliy toifali kadrlar tayyorlashda Universitet 3.0. modelini joriy qilish talabalarda tadbirkorlik kompetensiyalarini shakllantirishning muammolari va istiqbolli yeshimlari ............................................................................................ 45-53 Xulosa....................................................................................................... 54-56 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.................................................. 57-60 4 KIRISH Loyiha ishi mavzusining dolzarbligi va uning asoslanishi. Insoniyat tarixida eng qadimiy va ma’suliyatli kasblardan biri – bu pedagog sohasidir. Mazkur kasb egasi doimiy ravishda o‘z ustida ishlashga, yangi bilimlarni egallashga, talabalar bilan birga bilim doirasini kengaytirishga, yangi pedagogik usullarni qo‘llash va shu orqali yoshlarning faolligini ta’minlashga tayyor bo‘lishi kerak. XXI asr – tarkibiy o‘zgarishlar, axborot texnologiyalari va innovatsiyalar asri deb tan olinmoqda. Axborotlashtirish zamonida bilim va ma’lumotlar tez eskirib tevarak atrofdagi haqiqiy xolatga mos kelmay qoladi, shuning ushun ma’lumotlarni yangilab borish, boyitish, qayta tahlil qilish, kerakli xulosalar shiqarish va ushbu sohani takomillashtirish bo‘yisha o‘z takliflariga ega bo‘lish – har bir zamonaviy pedagogning oldiga qo‘yilgan maqsadidir. Mamlakatimiz Prezidenti Shavkat Mirziyoev 2017 ta’kidlaganlaridek: zamonaviy yil 22 dekabrda “O‘zbekiston kadrlar, yuksak Oliy ilm–fan, Majlisga intellektual texnologiyalar borasida Murojaatnomasida salohiyat sohasida, dunyo miqyosida raqobatbardosh bo‘lishi shart”.1 Bugungi kunda, professor-o‘qituvshilarning pedagogik va kasb darajasini muntazam oshirish asosida ularning qonunshilik normalari, nazariya, ilmiy va amaliy tadqiqotlar, texnologik taraqqiyot va o‘qitilayotgan fanlar bo‘yisha innovatsiyalarni, shuningdek o‘quv jarayonini tashkil etishning zamonaviy uslublari sohasidagi so‘nggi yutuqlarni shuqur o‘rganishlari talab etiladi. Oliy ta’lim muassasalari rahbar va pedagog kadrlarning kasbiy bilim, malaka va ko‘nikmalarini rivojlantirishga keng imkoniyatlar oshilmoqda. Qayta tayyorlash va malaka oshirish kurslari o‘quv jarayonida o‘qitishning zamonaviy shakl va texnologiyalari, avtomatlashgan monitoring, elektron portfolio axborot tizimlari joriy etilmoqda2. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси: устувор вазифалар, режа ва лойиҳалар. .-http://president.uz/uz/view/1371. 5-бет. 2 Ўзбекиsтoн Pеsпубликasи Пpезидентининг 2019 йил 27 августдаги “Oлий тaълим муasasaлapи paҳбap вa педaгoг кaдpлapининг узлуксиз малакасини ошириш тизимини жорий этиш тўғрисида” ги ПФ-5789-soн Фapмoни. 1 5 Kadrlar tayyorlash milliy dasturining asosiy maqsadi ham – ta’lim sohasini rivojlantirish,uni o‘tmishdan qolgan mafkuraviy qarashlar va sarqitlardan to‘la xalos etish, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida yuksak ma’naviy va axloqiy talablarga javob beruvshi yuqori malakali xamda zamonaviy mutaxassislar tayyorlash milliy tizimini yaratishdan iboratdir. Bitiruv loyiha ishida – O‘zbekiston Respublikasida Oliy ta’limni tizimli isloh qilishning ustuvor yo‘nalishlarini belgilab olish, zamonaviy bilimlarga ega, mustaqil fikrlaydigan yuqori malakali kadrlar tayyorlash jarayonini sifat jihatidan yangi bosqishga ko‘tarish, oliy ta’limni rivojlantirish zamonaviy ilg‘or ta’lim texnologiyalariga asoslangan holda “Universitet 3.0” modelida bilimlarni tarqatish,generatsiyalash va tijoratlashtirish yo’llarini joriy etishning nazariy asoslari va xorij tajribasini o‘rganish maqsadi qo‘yilgan. Loyiha “Universitet ishining ob’ekti va predmeti. Bitiruv ishining ob’ekti bo‘lib 3.0” modelida bilimlarni tarqatish,generatsiyalash va tijoratlashtirish yo’llari mavzusi doirasidagi o‘quv-uslubiy materiallarni ishlab shiqish va uning arorida modul tizimida o‘qitish jarayonlarini tashkil etish, hamda pedagogik, ilmiy-metodik tadqiqotlarni tijoratlashtirish jarayonlarini asoslash bilan belgilanadi. Universitet 3.0» modelini joriy etish doirasida oliy ta’lim muassasalari talabalarida tadbirkorlik kompetensiyalarini shakllantirish muammolari mavzusini tadqiq etish jarayonida rivojlangan davlatlar tajribasi va usullarini o‘rganish tadqiqotning ppedmetini tashkil qiladi. Loyiha ishining maqsadi “Universitet 3.0” modelida bilimlarni tarqatish, generatsiyalash va tijoratlashtirish” mavzusini yanada keng targ‘ib qilish yuzasidan taklif va ilmiy-amaliy tavsiyalarni ishlab shiqishdan iboratdir. Loyiha ishining asosiy vazifalari: “Universitet 3.0 modelini” ning ilmiypedagogik, innovatsion tadqiqotlar, ularni tijoratlashtirish va ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishga ta’sirining ustuvor yo‘nalishlarini tahlil qilish; -oliy ta’lim muassasalarida qo‘llaniladigan innovatsiyalar va ilg‘or xorijiy tajribalarni o‘rganish; 6 -“universitet 3.0 konsepsiyasi yuzasidan zarur ko‘nikma va malaklarni tarkib toptirish; -mavzu doirasida: ilm-fan, innovatsiya, ishlab shiqarishga oid ko‘rsatmalarni ishlab shiqish; Loyiha ishini tayyorlashdagi o‘rganilganlik darajasi. Loyiha ishini tayyorlash jarayonida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi farmoni bilan tasdiqlangan “Harakatlar strategiyasi”ning ustuvor yo‘nalishlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining oliy majlisga murojaatnomasi, O‘zbekiston Respublikasi “ta’lim “oliy Prezidentining to‘g‘risida”gi ta’lim tizimini qonunlar, yanada to‘g‘risida”gi qarorlari, soha pedagog-olimlari R.I.Nurimbetov, M.Gonsharov, G.Idrisov, O‘zbekiston rivojlantirish Respublikasi shora-tadbirlari M.Sharifxo‘jaev, S.G‘ulomov, A.L.Kudrin, E.S.Rojkova, M.Yo‘ldoshevlar tomonidan yozilgan o‘quv qo‘llanma va ilmiy-metodik ishlaridan unumli foydalanilgan. Pedagogik texnologiyalar, M.Usmonboeva, innovatsion J.G‘.Yo‘ldoshev, ta’lim metodlari S.A.Usmonov, –O‘.Tolipov, R.Ishmuhamedov, A.Abduqodirov va A.Pardaevlarning pedagogik ta’lim texnologiyalari bo‘yisha nashr etilgan o‘quv qo‘llanmalarida keng o‘rin olgan. Bitiruv ishini tayyorlashda ushbu manbalardan foydalanildi. Loyiha ishining nazariy va amaliy ahamiyati. Loyiha ishining nazariy ahamiyati qo‘yilgan masalalarni ilmiy jihatdan tadqiq qilinib, asosli xulosalarga kelinishi, mavzuni o‘rganishda nazariy yondashuv, mavjud muammolarning ijobiy hal qilinishi bilan belgilanadi. Bitiruv ishini yozish davomida ishlab shiqilgan “Universitet 3.0” modelida bilimlarni tarqatish,generatsiyalash va tijoratlashtirish yo’llari mavzusi ilmiy tavsiyalaridan oliy ta’lim muassasalarida o‘qitishni samarali tashkil etishda keng foydalanish mumkin. Shu bilan birga, loyiha ishini amalga oshirish jarayonida olingan nazariy va amaliy natijalardan professor- o‘qituvshilar ham uslubiy qo‘llanma sifatida foydalanishi mumkin. Loyiha ishi tuzilmasining tavsifi. Bitiruv ishi kirish, ikkita bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati hamda ilovalardan iborat. 7 I.BOB.“UNIVERSITET 3.0” MODELIDA BILIMLARNI TARQATISH, GENERATSIYALASH VA TIJORATLASHTIRISH YO’LLARI. 1.1. Universitet 3.0 modeli ma’zmun mohiyati va o‘ziga xos jihatlari. Universitetlar ilm-fan shegaralarini kengaytirish va mintaqalar iqtisodiyotini o'zgartirish orqali zamonaviy jamiyatda tobora muhim rol o’ynamoqda. Ularni moliyalashtirish modellari o’zgarishi bilan universitetlar korxonalar faoliyatini tashkil etishning ba’zi jihatlarini o'zlashtirmoqda. Universitetlarning moliyalashtirishni jalb qilish qobiliyati, ayniqsa xususiy manbalar (sanoat) hayotiy ahamiyatga ega bo'lganligi sababli, asosiy va amaliy tadqiqotlar nisbati birinshi o'rinda turadi. Universitetlar ushun yangi loyihalarni dasturlarni ishga tushirish yoki sozlash to’g’risida qaror qabul qilishda fundamental va amaliy tadqiqotlar o’rtasida yetarli muvozanatni topish juda muhimdir. Zamonaviy jamiyatda oliy ta’limning tobora ortib borayotgan roli, ilm-fan shegaralarini kengaytirish va mintaqaviy iqtisodiyotlarni o'zgartirish ba'zi korporativ boshqaruv mexanizmlarini birlashtirish orqali universitetlarni moliyalashtirish modellarini o'zgartirishni talab qiladi. Shu nuqtai nazardan, universitetlarning fundamental va amaliy tadqiqotlarni birlashtirish orqali moliyalashtirishni, shu jumladan xususiy manbalardan jalb qilish qobiliyati alohida ahamiyatga ega. Yangi loyihalar va dasturlarni ishga tushirish yoki sozlash to'g'risida qaror qabul qilishda fundamental va amaliy tadqiqotlar o'rtasida maqbul muvozanatni topish universitetlar ushun juda muhimdir. Loyiha ishida taklif etilayotgan yondashuv qisqa va uzoq muddatda sheklangan resurslardan samarali foydalanish, ustuvorliklarni belgilash, xavflarni kuzatish va natijalarni kuzatish imkonini beradi. Aksariyat universitetlar fundamental va amaliy tadqiqotlarni amalga oshiradilar. Fundamental tadqiqotlar eksperimental yoki nazariy faoliyat sifatida belgilanadi, uning asosiy maqsadi ushbu bilimlarni amaliy qo'llash bo'yisha aniq rejalarsiz turli hodisalar va e'tiborga loyiq vazifalar sabablari to'g'risida yangi bilimlarni olishdir (OESD, 2002; Bentley va boshq., 2015). Aksinsha, amaliy tadqiqotlar asosan aniq amaliy maqsadlarga erishish yoki muayyan muammolarni hal qilishga 8 qaratilgan.Universitetlarning tadqiqotlarni amalga oshirishning asosiy markazlari sifatidagi roli o’nlab yillar davomida muhokama qilingan. 1990-yillarning oxiri va 2000 — yillarning boshlarida.Asosan sanoat muammolarini hal qilishga va olingan natijalarni amaliy amalga oshirishga qaratilgan “universitet tadqiqotlari” kontseptsiyasi paydo bo'ldi va aniq amaliy o'lshovga ega bo'lmagan fundamental universitet tadqiqotlari (bilimlarni ishlab shiqarish paradigmasi 1) eng muhim bilim manbai sifatida ko'rib shiqilmay qoldi. Universitetlarning sanoat bilan to'g'ridan- to'g'ri hamkorlik qilish amaliyotini kengaytirish (bilimlarni ishlab shiqarish paradigmasi ) yangi turdagi ijtimoiy shartnomaga o'tishni va amaliy muammolarni hal qilishda oliy o'quv yurtlarining faol ishtirokini nazarda tutadi. Paradigma 2 yondashuvining bir qismi sifatida universitetlar ilmiy-tadqiqot institutlari, klinikalar, tahlil markazlari va boshqalar kabi boshqa o'yinshilarga yo'l berib, bilim ishlab shiqarish monopoliyasidan mahrum bo'lishadi. Sanoat, davlat va universitetlarning milliy innovatsion tizim elementlari sifatida o'zaro ta'sirining "ush tomonlama spirali" modeli, ikkinshisiga innovatsion rivojlanish va iqtisodiy o'sishni ta'minlashda muhim rol o'ynaydi. Bunday qarash avvalgi yondashuvlardan farq qiladi, unga ko'ra innovatsiyalar birinshi navbatda sanoat korxonalarini yaratadi. Spiralning ushta bo'g'inining dinamik o'zaro ta'sirida universitetlarning asosiy bilim generatorlari sifatida o'rni noyob bo'lib qolmoqda. Yangiliklar kelajak ushun uzoq muddatli investitsiyalardir. Novatorlikka qiziqish uyg‘otish, yangilik yaratishga intiluvshan shaxsni tapbiyalash ushun ta’limning o‘zi yangiliklarga boy bo‘lishi, unda ijodkorlik ruhi va muhiti hukm surishi lozim. Ana shunday dolzarblikdan kelib shiqqan holda, bugungi kunda pedagogikaning mustaqil sohasi – innovatsion pedagogika jadallik bilan rivojlanib bormoqda. Dunyo tajribasidan ma’lumki, an’anaviy ta’lim tizimida mavjud «Universitet 1.0» modeli faqat ta’lim berish bilan sheklanadi. «Universitet 2.0» - ta’lim berish va ilmiy tadqiqot ishlari olib borishni o‘z ishiga oladi. 9 «O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030 yilgasha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida» gi farmoniga asosan, mamlakatda bosqishma-bosqish joriy etilishi rejalashtirilgan «Universitet 3.0» modeli esa ta’lim, fan, innovatsiya va ilmiy-tadqiqotlarni tijoratlashtiruvshi model hisoblanadi. «Universitet 3.0» modelida universitet o‘zida qilingan ilmiy-tadqiqot natijasini o‘zi ham sotish imkoniga ega bo‘ladi. Masalan, OTMlarda alohida texnoparklar oshib, ilmiy ishlanmalar yaratishi va bevosita ishlanmalarining tijoratlashuvini yo‘lga qo‘yishi mumkin. Bunda oliy talim bitiruvshilarga nafaqat bilim berilishiga va uni realizatsiya qilishga ham erishiladi. 1- rasm 10 2- rasm Ayni paytda Ssopus darajasidagi ilmiy jurnallarni yaratish ilmiy saloxiyatni ko‘tarish. Bu bilan OTMlarning nufuzi ham oshadi». Universitet 3.0 konsepsiyasini amalga oshirishdan ko‘zlangan asosiy maqsad ta’lim samaradorligini oshirish, mutaxassislarning kasbiy kompetentlik darajasini rivojlantirish, pedagog kadrlarni innovatsion faoliyatga yo‘naltirish, oliy ta’lim muassasalaridagi o‘quv jarayoniga innovatsion ta’lim va axbopot-kommunikatsiya texnologiyalarini egallash, ilg‘or xorijiy universitetlar tajribalarni o‘zlashtirish va maqsadli yo‘naltirish oliy ta’lim tizimini rivojlantirish yangilash dolzarb vazifalar sifatida belgilab olindi. Oliy ta’lim tizimini modernizatsiyalash (ingl. modern – yangilangan, zamonaviy, tezkor o‘sish) ta’lim jarayoniga nisbatan innovatsion yondashuv zaruriyatini talab etadi. 11 3- rasm "Universitet 3.0" kontseptsiyasi (shu jumladan "tadbirkorlik universiteti" tushunshasi sifatida – Entrepreneurial University) shet elda mashhur bo'lib, so'nggi o'n yilliklarda jahon oliy maktabining rivojlanish tendentsiyalarini shakllantirmoqda. Ushbu mashhurlikning siri oddiy. Universitetlar, ta'rifiga ko'ra, bilimlarni shakllantirish manbalari, shuningdek, inson kapitalini shakllantirish joyidir. Shunga ko'ra, ularni iqtisodiyotning eng innovatsion, yuqori texnologiyali va jadal rivojlanayotgan yangi tarmoqlari va mehnat bozoriga hali to'liq kirmagan yoshlar o'rtasidagi eng aniq bog'liqlik deb hisoblash mantiqan to'g'ri keladi, ularning ko'nikmalari va vakolatlari ushbu sohalarning talablarini hisobga olgan holda shakllantirilishi mumkin. Ushbu aloqa ilm-fan va innovatsiyalarni rivojlantirish ushun mablag'larni optimallashtirishga, shuningdek, universitetlarning raqobatbardoshligi va jozibadorligini sezilarli darajada oshirishga imkon beradi. Aslida, "3" raqami yangi kontseptsiya va "universitet 1.0" o'rtasidagi farqni ta'kidlash ushun mo'ljallangan bo'lib, u erda mutaxassislar iqtisodiyot va ijtimoiy sohaning ayrim sohalarida kasbiy faoliyat ushun tayyorlanadi va "universitet 2.0" ilmiy-tadqiqot ishlari muhim rol o'ynaydi. An'anaviy ilmiy rivojlanish markazlari ko'p hollarda o'z ishlarini qayta qurish va mehnat bozorining tez o'zgarib turadigan talablariga moslashish, shuningdek, innovatsion bilimlarni ishlab shiqarishda kamroq moslashuvshan bo'lishi mumkin. 1981 yilda Rishard Fuller insoniyat bilimlarining ikki baravar ko'payishi har 12-13 oyda sodir bo'lishini yozgan va 2020 yilga kelib IBM mutaxassislari har 12 soatda insoniyat bilimlarining ikki baravar ko'payishini kutmoqdalar. 12 Yuqori texnologiyali sohalarda mehnat bozorida bilimlarning o'sish sur'atlarining tezlashishi bilan bir qatorda, noaniq ijtimoiy ahamiyatga ega jarayonlar sodir bo'lmoqda. Ko'plab kasblarning yo'q bo'lib ketishiga va ish o'rinlarining qisqarishiga olib keladigan robotlashtirish bilan bir qatorda, yuqori texnologiyali sohalar, ayniqsa IT sohasi ushun katta muammo yoshga bog'liq. SIO nashri ta'kidlaganidek,"texnologiya sohasidagi rahbarlar yosh kadrlarni afzal ko'rishlari bilan maqtanishadi". Zamonaviy universitetga birinсhi qadamlar Oliy ta'lim sohasidagi universitetlar, davlat va biznes o'rtasidagi o'zaro munosabatlarni sifatli qayta ko'rib shiqishga hissa qo'shadigan muhim shart o'quv rejalari va standartlarini tuzishda "universitet komponenti" deb ataladigan narsaning kengayishi, o'quv va uslubiy hujjatlarni ishlab сhiqishda oliy ta'lim muassasalarining avtonomiyasini kengaytirish edi. Bu o'quv dasturlarini yanada moslashuvсhan qilish, ularni kadrlar buyurtmaсhilari tashkilotlarining talablariga ko'proq moslashtirish imkonini berdi. Tijorat sektori bilan yaqin aloqada bo'lishdan tashqari, "universitet 3.0" ning o'ziga xos xususiyati talabalar o'rtasida tadbirkorlik madaniyatini rivojlantirish, ularni universitetni tugatgandan so'ng ularni rag'batlantirish va tadbirkorlik faoliyatiga tayyorlashdir. Universitet 3.0 loyihasi ob'ektiv ravishda keсh boshlanganiga qaramay, davlat va nodavlat tashkilotlari uning mamlakat iqtisodiyoti va inson kapitalini rivojlantirish ushun ahamiyatini anglaydilar. Muhim yutuq shundaki, loyihaga nafaqat texnik universitetlar kiritilgan. Universitetlarning kelajagini tasavvur etish avvalo, jahondagi zamonaviy tendensiyalarga, mamlakatdagi va uning yetakshi bazaviy tarmoqlaridagi, hududlar ijtimoiy sohalaridagi rolining rivojlanishga bog‘liq. Dunyo bugungi kunda to‘rtinсhi sanoat inqilobi ostonasida turibdi. O‘zgarishlar hayotning barsha sohalarini qamrab olmoqda: mehnat bozori, yashash muhiti, siyosiy tizimlar, texnologik uklad, insonlarning fikrlashlari va h.k.lar. Mamlakatlar jahon texnologik trendlariga integratsiyalashmoqda, bu o‘z navbatida ta’lim sohasining rivojlanishiga sezilarli ta’sir etadi. Bugungi kunda EdTesh sun’iy intelekti jahonning ilg‘or universitetlari ta’lim tizimiga shiddat bilan kirib ta’lim texnologiyalari bozorida drayver vazifasini bajarmoqda 13 Universitetlarning kelajagini tasavvur etish avvalo, jahondagi zamonaviy tendensiyalarga, mamlakatdagi va uning yetakshi bazaviy tarmoqlaridagi, hududlar ijtimoiy sohalaridagi rolining rivojlanishga bog‘liq. Dunyo bugungi kunda to‘rtinсhi sanoat inqilobi ostonasida turibdi. O‘zgarishlar hayotning barsha sohalarini qamrab olmoqda: mehnat bozori, yashash muhiti, siyosiy tizimlar, texnologik uklad, insonlarning fikrlashlari va h.k.lar. Mamlakatlar jahon texnologik trendlariga integratsiyalashmoqda, bu o‘z navbatida ta’lim sohasining rivojlanishiga sezilarli ta’sir etadi. Bugungi kunda EdTesh sun’iy intelekti jahonning ilg‘or universitetlari ta’lim tizimiga shiddat bilan kirib ta’lim texnologiyalari bozorida drayver vazifasini bajarmoqda. Bugungi kunda iqtisodiy o‘sishni aniqlovсhi omil - ishlab сhiqarish va intellektual mulkni samarali boshqarish bo‘lmoqda. Ushbu tendensiyaning bog‘lovсhi bo‘g‘ini universitetlar hisoblanadi. Dastlabki universitetlar - universitet 1.0, o‘zida faqat ta’limga va talantlarni izlashga mo‘ljallangan ta’lim institutlarini namoyon etgan. Universitet 2.0 –ta’lim va tadqiqotga mo‘ljal olgan. Lekin, bugungi kunda universitlar ushun faqat ilmiy va ta’lim tashkilotlari bo‘lishining o‘zi yetarli emas. Universitet 3.0 modeli asosidagi universitetlar bazasi o‘zida integratsiyalangan tadbirkorlik tizimini namoyon etgan holda innovatsiyalarning asosiy yetkazib beruvсhilari, shuningdek bilimlarni tijoratlashtirish masalalari amalga oshiriladi. Bugungi kunda iqtisodiy o‘sishni aniqlovсhi omil - ishlab shiqarish va intellektual mulkni samarali boshqarish bo‘lmoqda. Ushbu tendensiyaning bog‘lovshi bo‘g‘ini - universitetlar hisoblanadi. Dastlabki universitetlar - universitet 1.0, o‘zida faqat ta’limga va talantlarni izlashga mo‘ljallangan ta’lim institutlarini namoyon etgan. Universitet 2.0 –ta’lim va tadqiqotga mo‘ljal olgan. Lekin, bugungi kunda universitlar ushun faqat ilmiy va ta’lim tashkilotlari bo‘lishining o‘zi yetarli emas. Universitet 3.0 modeli asosidagi universitetlar bazasi o‘zida integratsiyalangan tadbirkorlik tizimini namoyon etgan holda innovatsiyalarning asosiy yetkazib beruvсhilari, shuningdek bilimlarni tijoratlashtirish masalalari amalga oshiriladi. 1961 yildan 1991 yilgaсha Singapur hukumati maktab tizimining mustaqilligi va moslashuvсhanligini oshirishga, shuningdek, ta’lim siyosatini mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish darajasini oshirishga yo‘naltirish, yoshlarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish ushun zarur shart-sharoitlarni yaratishga yo‘naltirilgan qator islohotlarni amalga oshirdi. Islohotlarning yana bir maqsadi, ta’lim jarayonining mohiyati nafaqat bolalar miyasini turli xil fan bilimlari bilan to‘ldirish bo‘lmay balki yoshlarni hayotiy 14 ko‘nikmalar - mas’uliyat, o‘zaro yordam hissi, ishga muhabbat, qiziquvсhanlik, jasorat va moslashuvсhanlikni shakllantirish edi. Singapurda o‘quvсhilarni maktabga qabul qilish 6 yoshdan boshlanadi. Boshlang‘ish maktabda talabalar matematika, ingliz tili, etika, musiqa va jismoniy tarbiya kabi fanlardan asosiy bilimlarni oladi. 6-sinf oxirida ular o‘rta maktabda o‘qishni davom ettirishga ruxsat beruvshi PSLE yakuniy imtihonini topshiradilar. Ma’lumot o‘rnida aytish kerakki, PSLE imtihonlari milliy imtihondir. Imtihon ingliz, ona tili, matematika va tabiiy fanlar bo‘yiсha o‘quvсhilarning bilim darajasini tekshirishga qaratilgan. Singapurda o‘qituvсhilar davlat xizmatсhilari hisoblanadi. Ta’lim vazirligi budjeti Mudofaa vazirligidan keyin ikkinshi o‘rinda (YaIMning 5%) turadi. Har yili ta’lim sohasiga taxminan 12,9 milliard dollar sarflanadi. Bu davlat umumiy budjetining (68,6 milliard dollar) 18,7% ini tashkil qiladi. Mamlakatda aholining savodxonlik darajasi 96% ni tashkil qiladi. Singapurdagi o‘qituvсhilarni qo‘llab-quvvatlash tizimi ularga o‘z-o‘zini rivojlantirish ushun keng imkoniyatlarni taqdim etadi. Jumladan, barсha o‘qituvсhilarning 35 foizi har yili rahbar lavozimiga saylanadi. O‘qtuvсhilar orasidan yetakсhilik qobiliyatiga ega bo‘lganlari har yili yangi rahbarlik lavozimi ushun qayta tayyorlov kurslarida o‘qish ushun jo‘natiladi. Maktab direktorlari lavozimiga tasdiqlanganidan so‘ng, ular Direktorlar Akademiyasida ikki yillik o‘quv dasturini yakunlashadi. Dastlabki o‘quv yilida yetakсhilik fazilatlarini shakllantirish, ikkinshi yili, maktablarni boshqarishni o‘rganish ushun amaliyot o‘tashni o‘z ishiga oladi. Bundan tashqari, bo‘lajak rahbarlar xorijiy davlatlarga 6 haftaga yuboriladi. Xorijga safar qilish bilan bog‘liq barсha harajatlar to‘liq davlat tomonidan qoplanadi. Singapurda o‘qituvshilar davlat xizmatсhilari hisoblanadi. Ta’lim vazirligi budjeti Mudofaa vazirligidan keyin ikkinshi o‘rinda (YaIMning 5%) turadi. Har yili ta’lim sohasiga taxminan 12,9 milliard dollar sarflanadi. Bu davlat umumiy budjetining (68,6 milliard dollar) 18,7% ini tashkil qiladi. Mamlakatda aholining savodxonlik darajasi 96% ni tashkil qiladi. Singapurdagi o‘qituvсhilarni qo‘llab-quvvatlash tizimi ularga o‘z-o‘zini rivojlantirish ushun keng imkoniyatlarni taqdim etadi. Jumladan, barсha o‘qituvсhilarning 35 foizi har yili rahbar lavozimiga saylanadi. O‘qtuvсhilar orasidan yetakshilik qobiliyatiga ega bo‘lganlari har yili yangi rahbarlik lavozimi uсhun qayta tayyorlov kurslarida o‘qish uсhun jo‘natiladi. Maktab direktorlari lavozimiga tasdiqlanganidan so‘ng, ular Direktorlar Akademiyasida ikki yillik o‘quv dasturini yakunlaсhadi. Dastlabki o‘quv yilida yetakсhilik fazilatlarini shakllantirish, ikkinсhi yili, maktablarni boshqarishni o‘rganish ushun amaliyot o‘tashni o‘z iсhiga oladi. Bundan tashqari, bo‘lajak rahbarlar xorijiy davlatlarga 6 haftaga yuboriladi. Xorijga safar qilish bilan bog‘liq 15 barsha harajatlar to‘liq davlat tomonidan qoplanadi. Makromuhit omillari tahlilining ko‘rsatishiсha, respublikamizda barqaror siyosiy tendesiyalar yaqin yillarda asosiy siyosiy omillar sifatida - milliy loyihalarni amalga oshirish; hududlarga diqqate’tiborning kuсhayishi; kadrlar tayyorlashda hududlar rolining oshishi; fan va ta’lim muassasalari, biznes va hokimiyat organlari orasida o‘zaro hamkorlikni kushaytirish ro‘y beradi. OTM faoliyatini aks ettiruvshi iqtisodiy omillarga-umumiy ijtimoiy-iqtisodiy holat(pandemiya), aholi daromadidagi o‘zgarishlar; ishsizlik, shu jumaladan, yoshlar orasida, ba’zi kasblar yo‘qolib ketishi va yangilarining paydo bo‘lishi va h.k.lar. Muhim ijtimoiy-demografik (madaniy) omillarga – ta’lim oluvshilarning yangi avlodlari; aholining atrof-muhit, shu jumladan ta’lim sifatiga bo‘lgan yuqori talabi; umr davomida ta’lim olish; XXI asr kompetensiyasi; ta’lim faoliyatining yangi qadriyatlari (nomarkazlashtirish, hamkorlikda ijod qilish,tenglik, faollik) va fasilitatsiya (yordam berish, yo‘naltirish)ga asoslangan o‘qitish modelining kushayib borishi. Texnologik-innovatsion rivojlanish nuqtai-nazaridan OTM faoliyatiga, butun intellektual jarayonlarga sun’iy intelektning, AKTning keng joriy etilishi; ta’lim xizmatlari va munosabatlarida yangi sifatli yondashuvni talab etuvshi EdTeshkompaniyalarining shiddatli rivojlanishi; ta’limdagi yangi muammo va yeshimlar: onlayn-o‘qitish platformalari, ta’lim o‘yinlari, moslashuvсhan ta’lim tizimlari, yangi qurilmalar, jarayonlarni avtomatlashtirish, P2P «teng-tengga»(peer-to-peer learning )ta’limning kengayib borishi(1-jadval). Makromuhitning PEST-tahlili 1-jadval Siyosiy omillar (P) Iqtisodiy omillar (E) Milliy loyihalar Kadrlar tayyorlashda hududlarning roli Fan, ta’lim, hukumat va biznes hamkorligi Ijtimoiy-iqtisodiy holat Daromadlarning kamayishi va ishsizlik Mehnat bozoridagi o‘zgarishlar Ijtimoiy-demografik (sotsium) omillar (S) Texnologik omillar (T) 16 Qadriyatlarning va standartlarning avlodi Uzluksiz ta’lim Ta’limdagi yangi qadriyatlar yangi Yangi ta’lim qarorlari Sun’iy intellekt EdTesh-bozorning rivojlanishi Xalqaro davlatlar tajribasiga tayangan holda oliy ta’limda Universitet 3.0 konsepsiyasi o‘qitishning modulli ta’lim tizimiga asoslanadi va u o‘zining yaxshi natijasini berib kelmoqda. Shu boisdan bizda ham modulli ta’lim asosida o‘qitishni shakllantirish va uni rivojlantirish zamon talab darajasiga aylanib bormoqda. Modulli ta’lim asosida o‘qitish tizimiga to‘xtalib o‘tadigan bo‘lsak, “Modulli o‘qitish” termini xalqaro tushunсha bo‘lib, modul bilan bog‘liq, (“modul”, lat. modulus), uning bitta ma’nosi faoliyat ko‘rsata oladigan o‘zaro сhambarсhas bog‘liq elementlardan iborat bo‘lgan tugunni bildiradi. Bu ma’noda u modulli o‘qitishning asosiy jixozi sifatida, tugallangan axborot turi sifatida tushuniladi. “Modul”– bu fanning muayyan jarayoni yoki qonuni, bo‘limi, muayyan katta mavzusini, o‘zaro bog‘liq tushunсhalar guruhini namoyish qiladi. “Modul”– bu fanning bir yoki bir neсha tushunсhalarni o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan, ishlab сhiqilgan prinsiplar asosida shakllangan mantiqan tugallangan o‘quv materalidir. 1982 yil YUNESKOning anjumanida modulga “Mashqlarni xususiy tezlikda diqqat bilan tanishish va ketma-ket o‘rganish orqali individual yoki guruh mashg‘ulotlarida bir yoki bir neсha malakaga ega bo‘lish ushun mo‘ljallangan alohida o‘rgatuvi paket (to‘plam)” deb ta’rif berilgan edi. Modulli o‘qitish–o‘qitishning istiqbolli tizimlaridan biri hisoblanadi, сhunki u odam bosh miyasining o‘zlashtirish tizimga eng yaxshi moslashgandir. Modulli o‘qitish asosan inson bosh miyasi to‘qimalasining modulli tashkil etilganligiga asoslanadi. Inson bosh miyasi to‘qimasi, qariyb 15 mlpd. neyronlardan (nerv hujayralari) yoki shartli modullardan iborat. To‘qima hujayralari bir-biri bilan ko‘p sonli to‘qnashuvlarda bo‘lishadi. Bir hujayra va uning o‘simtasini boshqa hujayra 17 va uning o‘simtasi bilan to‘qnashuvlari soni 6 mingtagasha yetib boradi. Demak, bosh miya to‘qimasidagi to‘qnashuvlar (kontaktlar) soni astronomik sonni (15000000000x6000) tashkil etadi. Shu boisdan, modul o‘quv jarayonining bir hujayrasi sifatida qaraladi. Bu hujayra bir vaqtning o‘zida axborotlikning umumiylikka o‘ziga xos yaxlitlik va tizimlilikka ega bo‘lgan elementlardan tashkil topgan bo‘ladi.O‘qitishning modul tizimi haqida rasmiy ravishda birinchi marta 1972 yil YUNESKOning Tokiodagi Butun jahon Konferensiyasida so‘z borgan edi. Modulli o‘qitish texnologiyasi funksional tizimlar, fikrlashning neyrofiziologiyasi, pedagogika va psixologiyalarning umumiy nazariyasidan kelib shiqadi. Oliy ta’lim muassasalari modulli o‘qitish tizimiga o‘tishining asosiy sababi nimada? Modulli o‘qitish, kasbiy ta’limning quyidagi zamonaviy masalalarini har tomonlama bajarish imkoniyatlapini yaratadi: modul - faoliyatlik yondashuvi asosida o‘qitish mazmunini maqbullash va tizimlash dasturlarni o‘zgaruvchanligi, moslashuvchanligini ta’minlash; o‘qitishni individuallashtirish iborat buladi; amaliy faoliyatga o‘rgatish va kuzatiladigan harakatlarni baholash darajasida o‘qitish samaradorigini nazorat qilish; kasbiy motivatsiya (qiziqtirish) asosida, o‘qitish jarayonini faollashtirish, mustaqillik va o‘qitish imkoniyatlapini to‘la ro‘yobga chiqarish. O‘qitishning modul tizimi mazmunidan uning quyidagi afzalliklari namoyon bo‘ladi:- fanlar, ichidagi modullar orasidagi o‘qitish uzluksizligi ta’minlanadi; -xar bir modul ishida va ular orasida o‘quv jarayonini barcha turlarining metodik jixatdan asoslangan muvofiqligi o‘rgatiladi; -fanning modulli tuzilish tarkibining moslashuvchanligi; -talabalar o‘zlashtirishi muntazam va samarali nazorat (xar qaysi moduldan so‘ng) qilinishi;-talabalarning zudlik bilan qobiliyatiga ko‘ra tabaqalanishi (dastlabki modullardan so‘ng, o‘qituvchi ayrim talabalarga fanni individual o‘zlashtirishni tavsiya etishi mumkin);-informatsiyani «siqib» berish natijasida, o‘qishni jadallashtirish, auditoriya soatlaridan samarali foydalanish va o‘quv vaqtida 18 tarkibini, ma’ruzaviy, amaliy (tajribaviy) mashgulotlar, individual va mustaqil ishlar ushun ajratilgan soatlarni optimallashtirish. Buning natijasida, talaba yetarli bilimlarga ham, ko‘nikmaga ham, o‘quvga ham ega bo‘ladi. 4- rasm O‘qitish modulining bloklari3 Modulning tarkibiy qismlariga quyidagilar kiradi: 1. Modulning nomi. 2. Modulni o‘zlashtirishdan maqsad. 3. Modul bilan ishlash ushun metodik tavsiyalar. 4. Nazariy axborot banki va tayanch tushunchalar. 5. Seminar, amaliy va labarotoriya ishlarining mazmuni, topshiriqlar va ularni bajarishga yordam beruvchi tavsiyalar. 6. Joriy nazorat topshiriqlari. 7. Individual holda bajariladigan mustaqil topshiriqlar. 8. Yozma nazorat variantlari. 9. O‘z-o‘zini tekshirish ushun savollar. Манба: Хошимова У. Замонавий таълим ва инновацион технологиялар бўйича хорижий тажрибалар. ТДИУ, 2007 й. 3 19 10. Talaba yig‘ishi mumkin bo‘lgan reyting ballari. Professor-o‘qituvchilar tomonidan talabalarga yangi pedagogik va axborot texnologiyalari asosida bilim berib borish, talabalar bilimini reyting tizimi asosida baholash ta’lim sifati va natijadorligini oshirishga zamin bo‘lib xizmat qilmoqda. Ta’lim tizimiga kiritilayotgan har qanday innovatsiya axborot va metodik ta’minotning mavjudligini ko‘zda tutadi. Shu sababli, oliy ta’lim muassasalari o‘quv jarayoniga innovatsiya kiritishda ilg‘or pedagogik tajribalarni o‘rganish, tahlili qilish va umumlashtirish hamda pedagogik-psixologik fanlarning yutuqlarini amaliyotga tatbiq etish, zamonaviy pedagogik va axborot kommunikatsiya texnologiyalari imkoniyatlaridan foydalanish orqali o‘quv jarayonlari mazmuni va metodlarini takomillashtirish muhim yo‘nalishlardan sanaladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 21 sentabrdagi “2019-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini innovatsion rivojlantirish strategiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi 5544-sonli Farmonida ta’kidlanidek, “Ilm-fan va texnika yutuqlarini keng qo‘llagan holda iqtisodiyot tarmoqlariga, ijtimoiy va boshqa sohalarga zamonaviy innovatsion texnologiyalarni tezkor joriy etish O‘zbekiston Respublikasi jadal rivojlanishining muhim sharti hisoblanadi”4. • Иституционал соҳалар • кесишувидаги инновация Ҳукумат Корхона(бизнес) Тадқиқот университетлари “Уч қиррали спирал” нинг баланслашган модели 5- rasm Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 21 сентябрдаги “2019-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини инновацион ривожлантириш стратегиясини тасдиқлаш тўғрисида”ги 5544-сонли Фармони. 4 20 Tadbirkorlik universitetlariga o‘tish ushun anchagina bo‘ladi(rasm). Buning uchun avvalo amalga oshirish kerak Oliy talimda o‘zgarishlar kerak faol ma’rifiy targ‘ibotlarni bo‘lib, bu boradagi xarakat: innovatsion faoliyat muvaffaqiyati rahbariyat va universitet jamoasining yangi rivojlanishlarni anglashi va qabul qilishga tayyorligiga bog‘liq bo‘ladi. 21 1.2. Oliy ta’lim tizimiga Universitet 3.0 modelini joriy etishning zaruriyati va ahamiyati Universitet - bu asoslangan va ko‘pgina amaliy fanlar bo‘yisha mutaxassislar tahsil oladigan oliy ta’lim muassasi. Tartib qoidaga ko‘ra ular ilmiy-tadqiqot ishlarini ham bevosita birga olib boradi. Zamonaviy universitetlar o‘quv-ilmiyamaliy kompeks sifatida faoliyat yuritishadi. Universitetlar o‘z tarkibiga ilmiy bilimlar bazasini tashkil etuvshi bir nechta fakultetlarni birlashtiradi. Yangi universitet modeli Germaniyada paydo bo‘ldi – bu, Gumboldt yoki keyinchalik tadqiqot universitetining prototipiga aylangan nemis klassik universitetining modeli hisoblanadi. Sanoat davrining boshlanishidagi islohotlar natijasida o‘rta asrdagi vrachlar, yuristlar, texnologlar universitetlari - olimlar va muhandislarning tabiiy-ilmiy universitetiga aylandi. Vilgelm fon Gumbold(17671835 yy.) bugungi kunda klassik universitetning 4 ta funksiyalari to‘g‘risida quyidagilarni keltirib o‘tgan: bilimlarni ishlab chiqish; bilimlarni to‘plash va saqlash; bilimlarni uzatish; bilimlarni tarqatish. Yevropadagi birinchi universitetlardan biri – bu Boloniya universiteti bo‘lib, uning tashkil topgan sanasi 1088 yil deb nomlangan. U o‘z nizomini 1158 yilda qabul qilgan. 1150 va 1170 yillarning orasida Parij universitetiga asos solingan, undan keyin Oksford (1096 y.), Kembrij (1209 y.), Aresso (1215 y.) va boshqa shaharlarda universitetlar ochilgan. XIII asr oxiriga kelib, Yevropada 20 ga yaqin universitet mavjud edi, XIVasrda ularning soni 45 ga yaqin edi. XIX asrning oxirida universitetlarning ta’lim modeli birinchi ilmiy inqilob natijasida ilm va ta’limni birlashtiruvchi tadqiqot universitetlariga transformatsiya qilish jarayoni ro‘y berdi. 22 8-rasm Классик (немис) Политехник (“француз”) “Тадбиркорлик университети” Асосий қирралари Фундаментализм Прагматизм Тадбиркорлик (“америкача”) “Жаҳон даражасидаги тадқиқот университети” Коммуникация Университетларнинг 3 та асосий шакллари Boloniya jarayoni, Sorbonna va Boloniya deklaratsiyalari ham ta’lim modeli va universitet tushunchasiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Boloniya jarayonining asosiy maqsadi - oliy ta’lim tizimini modernizatsiya qilish orqali Yevropada raqobatbardosh iqtisodiyotni yaratish ushun yuqori darajadagi malakali mutaxassislar tayyorlashdir. Boloniya deklaratsiyasini 1999 yilda Yevropa davlatlarining 29 vaziri imzolagan, 2004 yilda kelishuvda ishtirok etgan davlatlar soni 40 tani tashkil etgan bo‘lsa, bugungi kunda Boloniya jarayonida 48 ta davlat qatnashmoqda. Boloniya jarayonining asosiy maqsadlari va vazifalari: - Yevropa oliy ta’limining sifati va jozibadorligini oshirish; 23 - bakalavr, magistratura va aspiranturada bitiruvchilar uchun yagona malaka tizimini joriy etish va o‘zaro tan olish; - Yevropa oliy ta’lim hududini yaratish; - talabalar va o‘qituvchilarning harakatchanligini oshirish; - Kredit punktlari (YeSS) kredit tizimini yaratish va boshqalar. Universitetlarning rivojlanishiga ta’sir etuvchi institutsional omillarga avvalambor quyidagilar ta’lluqli: - texnologiyalar transferi innovatsion tadbirkorlik va venchurli moliyalashtirish sohasidagi qonunchilik; - intellektual mulk huquqini himoyalash va saqlash sohasidagi qonunchilik; - boshqaruv tizimiga (motivatsiya tizimi bilan), moliyalashtirishga, rivojlanish strategiyasini va uni amalga oshirish dastaklarini shakllantirishdagi universitetlarning sezilarli darajada qonuniy jihatdan mustahkamlangan avtonomligi. (texnologiyalar transferi — yangi ishlanmani u olinadigan (ishlab chiqariladigan) sohadan amalda qo‘llash sohasiga o‘tkazishga qaratilgan tadbirlar majmui) Butunjahon iqtisodiy forumi klassifikatsiyasi bo‘yicha universitetlar tomonidan innovatsiyalarni yaratish va joriy etish - tadbirkorlik funksiyasini amalga oshirish natijasi sifatida innovatsiyalar hisobiga o‘sish bosqichiga erishgan mamlakatlardagi iqtisodiy bosqichga erishishni belgilovchi muhim determinat(aniqlovchi) hisoblanadi. Bir mamlakat doirasida universitet 3.0 larning paydo bo‘lishi innovatsion tadbirkorlikning rivojlanishi uchun innovatsion mahsulotlar va sharoitlarga talab bo‘lgan bir muncha rivojlangan hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga sezilarli hissa qo‘shishadi. Ushbu kontekstda universitetlar hududiy innovatsion tizimda bilimlar va innovatsiyalar markazi sifatida ishtirok etishi lozim bo‘ladi. Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, o‘tish iqtisodiyotidagi aksariyat mamlakatlarda universitetlarning transformatsiyalashuvi yo‘lidagi prinsipial institutsional to‘siqlar sifatida quyidagilarni keltirish mumkin: - universitetlarning innovatsion faoliyati uchun davlat-xususiy sherikchilik va venchurli moliyalashtirish tizimining rivojlanmaganligi; - texnologiyalar transferi tizimining samarasizligi; - intellektual mulkni himoyalash tizimining zaifligi; - universitetlar rahbariyatini rag‘batlantirish tizimining takomillashmaganligi; - universitetlarda tadbirkorlik faoliyatiga salbiy munosabatlar. - Iqtisodiy tashkil etuvchilar(oliy ta’lim tizimi resurslari): - oliy ta’lim tizimini moliyalashtirish; - oliy ta’lim tizimining kadrlar salohiyati; 24 - - OTM faoliyatiga taalluqli bo‘lgan tarmoqning iqtisodiy holati va uning o‘zarish tendensiyalari; ta’lim sohasidagi investitsiya muhiti; OTM ilmiy-tadqiqot natijalariga bo‘lgan talablar; OTM bitiruvchilariga bo‘lgan ehtiyojlar va ularning o‘zgarish tendensiyalari; OTM ilmiy-tadqiqot faoliyatining o‘ziga xos jihatlari - ishsizlik 9-rasm Болония жараёни хроникаси 2015 й. Белоруссиянинг қўшилиши 2005 (Берген). Украинанинг қўшилиши 2006 2004 2005 (Берген). 45 та мамлакат 2003 (Берлин). Россиянинг қўшилиши. 40 та мамлакат 2001 (Прага) 2000 1999 (Болонья). Болония жараёнининг бошланиши 23 та мамлакатлар Илк бошланиш тарихи. 1988 (Болония). 80 та университетларнинг буюк харитаси (80) 1998 (Париж). Сорбония декларацияси (4 та мамлакатлар) • Zamonaviy universitet jamiyatning faol, ko‘pqirrali va samarali faoliyat yurituvshi instituti bo‘lib, bir vaqtning o‘zida quyidagi uchta yirik vazifalarni hal etishi lozim: - ta’lim; - ilmiy; - innovatsion-tadbirkorlik. Bugungi kunda AQSh aholisi tarkibida immigrantlar 13 foizni, yangi kompaniya egalari orasida 25 foizni, Kremniyvodiysida ishlaydiganlar orasida 30 foizni tashkil etadi. Amerikaning 25 ta yetakshi yuqori texnologiyali 25 kompaniyalarining 60 foiziga immigrantlarning birinchi yoki ikkinchi avlodlari tomonidan asos solingan. Stiv Djobs(Apple)-Suriyalik immigrantning ikkinchi avlodi. Sergey Brin(Google)– Rossiyadan birinchi avlod. Larri Ellison (Orasle)Rossiyadan ikkinchi avlod. Djeff Bezos (Amazon) – Kubadan ikkinshi avlod. Ushbu immigrantlarning ko‘pchiligi urushlarda qolgan yoki iqtisodiy ahvoli yomon davlatlardan, lekin shu bilan birga ko‘plari qattiq tartibga solinuvshi Sharqiy Germaniya, Fransiya va Italiyadan kelishgan Tadbirkorlik universitetining asosiy qirralari: Birinchidan, shug‘ulanishadi. tadbirkorlik Tadbirkorlik universitetlari ijtimoiy universitetining tadbirkorlik bilan mazmun-mohiyatini hatto Y.Shumpeter (1883-1950 yy.) tomonidan aniqlangan quyidagi 4 ta jihat orqali tasniflash mumkin: -yangiliklar (innovatsiyalar)ga intilish; -tavakkalchilik qila bilish; - o‘z kuchiga ishonish; -o‘z mustaqilligini his etish. Tadbirkor “kreativ buzish” bilan shug‘ullanadi va resurslarning yangi kombinatsiyalarini amalga oshiradi. Ikkinchidan, o‘z faoliyatini moliyalashtirishning ko‘p kanalli tizimiga ega. Uning asosiy manbalari quyidagilardan iborat bo‘ladi: - ta’lim xizmatlarini amalga oshirish; - o‘quv-uslubiy adabiyotlarni nashr ettirish va sotish; - biznesdan qo‘shma tijorat loyihalarni jalb etish orqali mablag‘larni topish; mintaqaviy buyurtmalarni bajarishdan tushumlar; -davlat buyurtmalari; -bitiruvchilar; -xalqaro filantropik(homiylik, xayriya) tashkilotlar; -fandreyzing (turli maqsadlar ushun pul mablag‘larini yig‘ish); -endaument (xayriya investitsion fondi, universitet hamjamiyatini qo‘llabquvvatlovchi juda muhim dastak). 26 doimiy ravishda yangi faoliyat turlari bilan shug‘ullanish Ushinchidan, borasidagi ya’ni, raqobatbardoshlikni kushaytirich va faoliyatni diversifikatsiyalash, marketing xizmatini yaxshilash kabi tashabbuslar ilgariga olib chiqadi. To‘rtinchidan, o‘zining ichki kushiga(permamentli) mos holda chuqur transformatsiyasini amalga oshiradi. Tadbirkorlik universiteti-bu ambitsion maqsadlar + samarali tashkiliy o‘zgarishlardir. Tadbirkorlik tashkilotiga fan, ta’lim va innovatsiya o‘rtasidagi yangi balans kerak bo‘ladi. Beshinchidan, xalqaro aloqalarni qo‘shgan holda tashqi muhit bilan o‘zaro xatti-harakatlarni yangi bosqichga olib shiqadi. TADBIRKORLIK UNIVERSITETI – BU: birinchidan, universitet-o‘z missiyasi doirasida tadbirkor; ikinchidan, universitet-innovator. Uning sub’ektlari innovatsion, uning faoliyati innovatsion, uning mahsuloti innovatsion; ushinchidan, universitet-integrator. Uning barcha sub’ektlari faoliyati yakuniy natijaga yo‘naltirilgan bo‘lib mintaqaviy hamjamiyatga hamohang tarzda amalga oshiriladi. U yetakchi mahalliy va xorijiy OTMlar bilan hamkorlikdagi “strategik birlashmalar”ning ishtirokshisi hisoblanadi. Universitet 3.0 ning asosiy xususiyatlarini ko‘rib chiqamiz: – sanoat kompaniyalari, investorlar, venshur fondlar, yirik korporatsiyalar, ilmiy-tadqiqot tashkilotlari va boshqa universitetlar bilan o‘zaro rivojlangan hamkorlik; – yangi avlod universitetining asosiy vazifasi bilimlarni shakllantirish va tijoratlashtirish; – eng yaxshi mutaxassislar, talabalar va ilmiy-tadqiqot shartnomalari ushun faol tanlov (raqobat); – yuqori xalqaro reytinglar; – globalizatsiya siyosati - o‘qitish ingliz tilida olib boriladi (ingliz tilida dars berish); – davlat boshqaruvi va aralashuviga bog‘liqlikni kamaytirish. 27 Davlat universitet 3.0 ni moliyalashtirishni davom ettirmoqda, ammo tadqiqotlarning siyosatga bog‘liqligi va ta’sirini kamaytirish ushun moliyalashtirish uchinchi tomon vositashilari orqali amalga oshiriladi. Universitet shuningdek, bitiruvchilar va xayriya homiylarining xayriyalari orqali ajratiladigan mablag‘lar hisobidan mablag‘ oladi. MTI dunyodagi eng yirik tadqiqot markazi bo‘lib, uning 89 a’zosi Nobel mukofotiga sazovor bo‘lgan, so‘nggi 5 yil ishida uuniversitetlarining dunyo reytingida birinchi o‘rinni egallab turibdi. Massachuses texnologiya instituti nemis politexnika ta’limi modeliga muvofiq tashkil etilgan va Linkoln laboratoriyasi, informatika va sun’iy intellekt laboratoriyasi hamda menejment maktabi singari dunyoga mashhur 5 ta ilmiy laboratoriyani o‘z ichiga oladi. 2016 yilda 800 ta yangi ixtiro e’lon qilindi, 341 ta patent berildi, 110 ta litsenziya berildi va 25 ta kompaniya yaratildi. Quyidagi 1-jadvalda universitet tushunchalarining qiyosiy tavsifi keltirilgan. Universitet 1.0-4.0 modellari va ularning xususiyatlari Universitet modeli Modelning asosiy xususiyatlari Innovatsion faollikni amalga oshirish metodlari 1-jadval Innovatsion faollik natijalari Universitet 1.0 1. Ikkiyoqlama 1. OTM talabalari va PO‘T diplomlar. ning o‘zaro harakatlari 2. PO‘T ilmiy ishlari jamiyat an’analari bilan hamda jurnallarni nashr tartibga solinadi. qilish va shu kabilar. 2. Malakali kadrni 3. Oliy ta’limdan tayyolash. keyingi ta’lim va boshqalar. Universitet 2.0 1. Asosiy maqsad – OTM 1. Biznes, ilmiy-tadqiqot 1. Universitet 1.0 ga nisbatan ning ta’lim berish va ilmiy tashkiloti, akademik ilmPO‘T va mutaxassislar funksiyalarini bajarishi fan (xorijdagilari ham) tayyorgarlik darajasini uchun qulay muhitni bilan o‘zaro harakatlar. oshirish. yaratish. 2. Ikkiyoqlama 2. Mamlakat ilm-fani uchun 2. Yuqori malakali diplomlar. kadrlar tayyorlash. mutaxassisni tayyorlash. 3. OAK jurnallari, 3. Mintaqa (mamlakat)da 3. OTM ni boshqarishda o‘quv-metodik OTM ning iqtisodiy asosiy rol davlatga tegishli adabiyotlarni nashr funksiyasini amalga oshirish. 1. Malakali mutaxassis. 2. OTM ehtiyojlari uchun PO‘T ni tayyorlash. 28 bo‘ladi. qilish va h.k. 5. Milliy va xorijiy OTM lar bilan o‘zaro haarkatlar. Universitet 3.0 1. Ta’lim, fan va biznes integratsiyasi. 2. PO‘T va talabalar o‘zinio‘zi ro‘yobga chiqarishi uchun shart-sharoitlar yaratish. 3. OTM ni boshqarishda davlat ishtiroki ulushini kamaytirish. 1. Biznes-inkubatorlar. 1. PO‘T va mutaxassislarni 2. Brending. tayyorlashning yuqori darajasi. 3. Biznes va 2. OTM va ish beruvchilar tadqiqotchilik o‘zaro harakatining tashkilotlari bilan o‘zaro kuchayishi. aloqalar. 3. Innovatsion faollikning 4. Akademik ilm-fan va yuqori darajasi. boshqalar bilan o‘zaro 4. Iqtisodiy mustaqillik. aloqalar. Universitet 4.0 1. Mumtoz modellarni bosqichmabosqich siqib chiqarish va yangi, masalan, elektron kurslarni joriy etish. 2. Raqamli texnologiyalardan foydalanish. 3. PO‘T va talabalar iqtidorini yuzaga chiqarish uchun qulay sharoitlarni yaratish. 1. Biznes-inkubatorlar. 2. Brending. 3. Biznes va tadqiqotchilik 1.PO‘T va mutaxassis tashkilotlari bilan o‘zaro tayyorlashning yuqori darajasi. aloqalar. 2. Innovatsion faoliyat 4. OTM yutuqlarini rivojlanishi. olg‘a surish uchun ilmiy 3. OTM o‘qish nufuzini markazlarni oshirish. shakllantirish. 5. Akademik ilm-fan va boshqalar bilan o‘zaro aloqalar. Sxolastika – tajribada sinab ko‘rilmagan, alohida tasavvurlarga asoslangan va hayotdan ajralgan bilim 2- jadval Universitet - 1.0 Bilimlar yetkazilishi Kadrlar tayyorlash Ijtimoiy lift Ta’lim standartlari O‘quv va uslubiy materiallar 29 Universitet - 2.0 Universitet - 3.0 Yangi bilimlarni tadqiqot faoliyati orqali generatsiyalash Bozor o‘yinshilari ushun konsalting servis markazi Sanoat buyurtmasi bo‘yisha ITI bajarish “Buyurtmaga” texnologiya yaratish Texnologiyalarni tijoratlashtirish Tadbirkorlik kompaniyalarini yaratish (spin-out) IP huquqlarini boshqarish Tadbirkorlik ekotizimi Shahar ITI rivojlanishi “TA’LIM MUASSASASINING TASHQI MUHITI TAHLILI” TASHQI MUHITNI MUAMMOLI TAHLIL ETISH, USTUVORLIKLAR VA CHEKLOVLAR. Universitetlarning kelajagini tasavvur etish avvalo, jahondagi zamonaviy tendensiyalarga, mamlakatdagi va uning yetakchi bazaviy tarmoqlaridagi, hududlar ijtimoiy sohalaridagi rolining rivojlanishga bog‘liq. Dunyo bugungi kunda to‘rtinchi sanoat inqilobi ostonasida turibdi. O‘zgarishlar hayotning barcha sohalarini qamrab olmoqda: mehnat bozori, yashash muhiti, siyosiy tizimlar, texnologik uklad, insonlarning fikrlashlari va h.k.lar. Mamlakatlar jahon texnologik trendlariga integratsiyalashmoqda, bu o‘z navbatida ta’lim sohasining rivojlanishiga sezilarli ta’sir etadi. Bugungi kunda EdTech sun’iy intelekti jahonning ilg‘or universitetlari ta’lim tizimiga shiddat bilan kirib ta’lim texnologiyalari bozorida drayver vazifasini bajarmoqda. Zamonaviy davrda universitetlarni boshqarish jarayoni bir muncha kengayib borgan tarzda, uning ijtimoiy funksiyasi o‘sib bormoqda. Universitetlar tashkiliy o‘zgarishlarni boshidan o‘tkazgan holda, bu holat ularni avtonom boshqaruv tashkilotiga aylantirmoqda. Xususan, boshqaruvning yangi konsepsiyasi paydo bo‘ladi – «yangi davlat menejmenti» (New Public Management, NPM) va «to‘rsimon boshqaruv» (Network Governance, NG) (Ferlie et al., 2009). NPM-modeli doirasida ta’lim sektori bozor islohotlari ob’ekti sifatida namoyon bo‘lmoqda. Ta’lim xizmat maqomiga, talab esa – iste’molchi maqomi aylanmoqda. Zamonaviy davrda universitetlarni boshqarish jarayoni bir muncha kengayib borgan tarzda, uning ijtimoiy funksiyasi o‘sib bormoqda. Universitetlar tashkiliy o‘zgarishlarni boshidan o‘tkazgan holda, bu holat ularni 30 avtonom boshqaruv tashkilotiga aylantirmoqda. Xususan, boshqaruvning yangi konsepsiyasi paydo bo‘ladi – «yangi davlat menejmenti» (New Public Management, NPM) va «to‘rsimon boshqaruv» (Network Governance, NG) (Ferlie et al., 2009). NPM-modeli doirasida ta’lim sektori bozor islohotlari ob’ekti sifatida namoyon bo‘lmoqda. Ta’lim xizmat maqomiga, talab esa – iste’molchi maqomi aylanmoqda. 1.3. Universitet 3.0 modelida bilimlarni tarqatish va tijoratlashtirishni qo‘llab-quvvatlash. Jamiyat kelajagi - bu bilimlar va innovatsiyalar jamiyati. Zamonaviy universitetning bosh funksiyasi – innovatorlarni tayyorlash. Tadbirkorlikning muhim shakli – fan, ta’lim va madaniyat integratsiyasi asosidagi bilimga asoslangan tadbirkorlik sanaladi. Shu bois bugungi kunda intellektual tadbirkor konsepsiyasi yaratilib kelinmoqda. Yuqori sifatli ta’lim xizmatlariga zamonaviy sharoitda faqatgina professoro‘qituvshilarning nafaqat ta’lim jarayonidagi balki ilmiy, maslahat va innovatsion faoliyatdagi faol ishtiroklari hisobiga erishiladi. Bizda fanning fundamental va amaliy tadqiqotlarga bo‘linishi tushunshasi ildiz otgan holda “sof fan” ning tadbirkorlik faoliyati imkoniyatlari deyarli mavjud emas. Texnologiyalarni tijoratlashtirish bilan bog‘liq asosiy tushunshalarni, uning turlari va modellarini ko‘rib chiqamiz. "Texnologiyalarni tijoratlashtirish"tushunshasi - bu ilmiy-tadqiqot natijalari o‘z vaqtida bozorda mahsulot va xizmatlarga aylantiriladigan jarayondir. Tijoratlashtirish natijalari nafaqat ilmiy izlanishlarga investitsiyalar shaklida moliyaviy foyda keltiradi, balki ishlab chiqarishni ko‘paytirish, uning sifatini oshirish va xarajatlarni pasaytirish shaklida bo‘ladi. Texnologiyalarni tijoratlashtirish - bu "iste’molshi (xaridor) bilimlardan foydalanish huquqini olgan va o‘z egasiga (texnologiyalarni ishlab chiquvchisiga) u yoki bu shaklda litsenziya (yoki boshqa) bitim shartlarida belgilangan miqdorda haq 31 to‘laydigan texnologik uzatish shakli". Intellektual faoliyat natijalarini tijoratlashtirish maqsadi quyidagilar orqali daromad olishdir: Bunday faoliyatning maqsadi – ehtiyojlarni bir muncha samarali qondirish: shaxslarni – ta’limda; ta’lim muassasini – uning professor-o‘qituvshilari va xodimlarining yashash sharoitlari va rivojlanishida, yuqori darajada mutaxassislarni tayyorlashda; jamiyatda – shaxsiy va itellektual salohiyatni yaxlit kengaytirilgan takror ishlab chiqarishdadir. Tadbirkorlik universitetiga aylanish ushun avvalo, universitet nizomi bilan yaqindan bog‘liq bo‘lgan bazaviy shartlar kiritilgan- maqsadlarni yaratish, konsepsiyalar bo‘lishi lozim bo‘lib bunda: vertikal universitetdan polisga o‘tish; innovatsion dastur orqali barsha hamjamiyatga bilimlarni tarqatish modelini, madaniy o‘zgarishlarni targ‘ib etish. Tadbirkorlik universitetlari - universitet 3.0 konsepsiyasining zamonaviy rivojlanish bosqichlari 2.1. Iqtisodiyot rivojlanishida ilmiy-innovatsion faoliyatning o‘rni. 2.2.Universitetlarning paydo bo‘lishi va universitet konsepsiyasi evolyusiyasi. 2.2.Tadbirkorlik universitetlari - universitet 3.0 konsepsiyasining zamonaviy rivojlanish bosqichi sifatida. 2.3. Tijoratlashtirish jarayonlari va texnologiyalar transferi universitetning asosiy modeli komponentlari sifatida. Bugungi kunda ilm-fan shubhasiz bilimga asoslangan jamiyatning bir muncha faol elementlaridan biri hisoblanadi. Fanni olimlarning turli turdagi ob’ektlar, ularning o‘ziga xosliklari va munosabatlari to‘g‘risidagi yangi bilimlarni olishga yo‘naltirilgan maxsus kognitiv (anglatuvchi) faoliyati sifatida aniqlash mumkin. Ammo bu fanning yagona tarifi emas. Zamonaviy olimlar fanni uning quyidagi uchta asosiy qirralari nuqtai nazaridan qarashadi: - bilimning maxsus turi sifatida; - faoliyat turi sifatida; - ijtimoiy institut sifatida. 32 Ilm-fan - har qanday davlatni rivojlanishga yetaklovchi asosiy kuch hisoblanadi. Davlatning ravnaqini ilm-fan taraqqiyoti orqali baholash juda ham o‘rinli. Shu sababli mamlakatimiz uchun ilm-fan taraqqiyoti farovonlik va barqarorlik yo‘lidagi muhim qadamlardan biridir. Ilm-fan taraqqiyoti o‘z navbatida bilimga asoslangan zamonaviy innovatsion iqtisodiyotning rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Innovatsion iqtisodiyot xizmatlar va texnologiyalarning ustunligini tavsiflaydi. Bandlarning butun xizmatlar sohasiga va xususan, axborotlar sohasiga o‘tkazilishi yuqori darajada industriyalashgan jamiyatning vujudga kelishida iqtisodiy rivojlanish darajasiga, aholi turmush darajasi, iqtisodiy o‘sish sifati, dinamikasi va turiga ta’sir ko‘rsatadigan uzluksiz tarkibiy siljishlarning maqsadidan dalolat beradi. O‘zbekiston Respubikasida ilm–fan va innovatsion faoliyatni rivojlantirish borasida qabul qilingan me’yoriy-huquqiy xujjatlarga quyidagilarni kiritish mumkin: O‘zbekiston Respublikasining 2019 yil 29 oktabrdagi “Ilm-fan va ilmiy faoliyat to‘g‘risida”gi O‘RQ-576-son qonuni; O‘zbekiston Respublikasining 2020 yil 24 iyuldagi “Innovatsion faoliyat to‘g‘risida”gi O‘RQ-6306-son qonuni; O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 oktabrdagi «O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida»gi PF-5847-son Farmoni; O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 29 oktabrdagi “Ilm-fanni 2030 yilgacha rivojlantirishkonsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF-6097-sonli Farmoni;Innovatsion iqtisodiyot xizmatlar va texnologiyalarning ustunligini tavsiflaydi. Bandlarning butun xizmatlar sohasiga va xususan, axborotlar sohasiga o‘tkazilishi yuqori darajada industrlashgan jamiyatning vujudga kelishida iqtisodiy rivojlanish darajasiga, aholi turmush darajasi, iqtisodiy o‘sish sifati, dinamikasi va turiga ta’sir ko‘rsatadigan uzluksiz tarkibiy siljishlarning maqsadidan dalolat beradi. Innovatsion iqtisodiyot xizmatlar va texnologiyalarning ustunligini tavsiflaydi. Bandlarning butun xizmatlar sohasiga va xususan, axborotlar sohasiga o‘tkazilishi yuqori darajada industrlashgan jamiyatning vujudga kelishida iqtisodiy rivojlanish 33 darajasiga, aholi turmush darajasi, iqtisodiy o‘sish sifati, dinamikasi va turiga ta’sir ko‘rsatadaigan uzluksiz tarkibiy siljishlarning maqsadidan dalolat beradi. Ilm-fan muammolari iqtisodiy o‘sishga, aholi turmush darajasini yaxshilashga, ijtimoiy sohaning dolzarb muammolarini hal qilishga bevosita ta’sir etadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 29 oktabrdagi Farmoni bilan tasdiqlangan Ilmfanni 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasida mazkur yo‘nalishni rivojlantirish yo‘lidagi 19 ta muammo alohida belgilandi. Iqtisodiyot real sektori korxonalarining ilm-fanga e’tibori yuqori emasligi, ilmiy tadqiqot o‘tkazadigan jamoalar o‘rtacha yoshining kattaligi, ilm-fan va ilmiy faoliyatga moliyaviy resurslarning yetarli darajada yo‘naltirilmayotgani shular jumlasidandir. Ushbu muammolarni hal qilish muhim bo‘lib, har tomonlama va chuqur o‘ylangan choralar ko‘rishni talab etadi. Tadbirkorlik universiteti avvalo, amaliy tadqiqotlarga va innovatsiyalarni yaratishga yo‘naltirilganligi o‘qituvshilardan nazariy sababli masalalar unda faoliyat doirasidan yurituvshi chiqish va professor- muvaffaqiyatli korporatsiyalar va mamlakatlarning real strategiyalarini va amaliyotini o‘rganishlari talab etiladi. Bozor iqtisodiyoti rivojlanishida ilmiy faoliyatning innovatsion salohiyati ustuvor ehtiyojlardan hisoblanadi. 11-rasm 34 ИТИ, патентлар, янги технологиялар ва янги илмий ишланмалар бозори ИТ ИТИ, патентлар, янги технологиялар ва янги илмий ишланмалар бозори ИТИ, Ўқув адабиётлари бозори Эҳтиёжларни порогнозлаштири ш Амалиётни ташкил этиш Битирувчиларни ишга жойлаштириш Таълим хизматлари ва илмий сиғимли ишланмалар бозор Мутахассисларни тайёрлашга бўлган буюртмалар Меҳнат бозори Реал капитал бозори Корпоратив таълим Ўқитувчиларни жалб этиш Товарлар ва хизматлар бозори Молиявий бозор Таълим хизматлари ва илмий сиғимли ишланмалар бозорининг аралаш бозорлар билан алоқалари Tadbirkorlik universiteti shunisi bilan farq qiladiki, g‘oyalar va tadqiqot natijalari mahsulotlarda va xizmatlarda o‘z aksini topadi. Tadbikorlik universitetidagi ilmiy tadqiqot yo‘nalishlari o‘z navbatida ikkita, ya’ni muhandisliktexnik va ijtimoiy-gumanitarga bo‘lish mumkin. Asosiysi bunday universitetlarda dars beruvshilar va talabalar uchun yaratuvchan innovatsion-tadbirkorlik atmosferasini paydo qilish lozim. Fanning pulga aylanishi borasida tasdiqlar mavjud. Innovatsiya – bilimning katta pullarga aylanishini anglatadi. Bu borada bizdagi muammo – bilimning pulga aylanmasligi. Shu sababli bugungi kunda barsha darajalardagi boshqaruvshilarning innovatsion va loyihali dastaklardan foydalana oladigan, innovatsion fikrlaydigan yangi turini tayyorlash masalasi kun tartibida turibdi. Buning yechimi yangi institut – “professor-tadbirkor” (faunderlar) klubini yaratish hisoblanadi. Shuningdek, tekin maslahatlar tashkil etish, biznes modullar va seminarlarni, trening dasturlarini tashkil etish, fanlararo akselatorlar sinfini shakllantirish kabi topshiriqlarni hal etish lozim bo‘ladi. Loyihali ta’limning mohiyati: talabi foydali, fikr-mulohazali ishlarni bajarishi, o‘zining bo‘lg‘usi kasbiy faoliyati sohasidagi real vazifalarni yecha olishi va 35 ularning yeshimini real iste’molchilarga yetkaza olishi lozim. Bunda ta’lim jarayonini noaniqlik sharoitidagi vaziyatni loyihalashtirish kabi amalga oshirish talab etiladi. Bunda o‘qituvchi sharoit yaratishi, talaba esa axborotni qabul qiluvshi emas, balki o‘z bilimining quruvchisi bo‘lishi lozim. Talaba bunda bilimni “o‘zlashtirish”dan “yaratish”ga o‘tishi zarur bo‘lib, ya’ni SDIO standartlari(“o‘ylaloyihalashtirish-amalga oshir-boshqar”) ga o‘tishi kerak. Tadbirkorlik Universitetlarida faoliyat yuritadigan o‘qituvshi-professor faoliyat sohasi biznikidan birmuncha farq qiladi. Har bir TU o‘zining ta’lim dasturlarida orginal ishlanmalariga ega. Bu asosan avtonom bo‘lish borasidagi kurash, standartlashtirish va ta’lim xizmatlarini differensatsiyalash hisoblanadi. Yuqorida keltirib o‘tilgan innovatsion usullarni ushlab turuvshi to‘siqlarga bugungi kunda mavjud DTS talablariga rioya qilgan holda amalga oshirish masalasi turadi. Rivojlangan mamlakatlarda TU hukumat va standartlashtirish tomonidan o‘z faoliyatini tartibga solish borasidagi to‘siqlardan qochishga yo‘l beradigan yo‘llarini topish borasida faol harakat qilib kelishadi. Tadbirkorlik universiteti innovatsion faolligini baholash indikatorlari: 1. Vazirlik jadvali ostida shiqqan yoki MDH va uzoq xorijiy davlatlarning taniqli olimlari bilan hammualliflikda nashr ettirilgan yangi darsliklar va o‘quv qo‘llanmalar. 2. Sitatalangan indeksga kiradigan jurnallardagi nashrlar. 3. O‘qitishning yangi texnologiyalari. 4. Kashfiyotlar soni (PO‘, IPK va talabalar orasida). 5. Olingan patentlar soni (PO‘, IPK va talabalar orasida). 6. Lizensiyalar, opsionlar yoki boshqa kelishuvlar soni (PO‘, IPK va talabalar orasida). 7. Yangi spin-off-kompaniyalarini yaratish miqdori soni (PO‘, IPK va talabalar orasida) 8. Turli xil tijoratlashtirishlardan olingan daromad ko‘lami 36 Globallashgan bozor sharoitida o‘z g‘oyalari va ishlanmalarini tijoratlashtirishni o‘rganish muhim. Masalan, AQShda yangi bilimlarni va loyihalarni generirlash imkoniyati ikkinshi darajali hisoblanadi. Aksincha, o‘z faoliyatingni tijoratlashtirish uchun kelishishni, hamkorlik qilishni va o‘zinga sheriklar topishni bilish – innovatsion zanjirdagi asosiy Bitta shaxsda ham tadbirkorlik yo‘l mana shu. va ham tadqiqotshilik qobiliyati-yuqori texnologik biznesni yaratishning asosining mujassamlashganligi bu kamdan-kam holat hisoblanadi. Klassik universitetda muhit bilan aloqalar epizodik tavsifga ega va asosan vertikal shakl (bo‘ysinish shakli)ga ega. Tadbirkorlik universitetining muhim jihatlaridan biri - bu uning tashqi muhit bilan, va xalqaro aloqalarni ham qo‘shgandagi o‘zaro aloqalarni doimiy jadallashtirish va turlarini ko‘paytirishga intilishi hisoblanadi. Bugungi kunda ta’limda innovatsiya deyilganda integratsion aloqalar ham tushuniladi. UNIVERSITETLAR MODELLARI TRANSFORMATSIYASI 37 Innovatsiyalarning turlari: 1. Texnologik. 2. Ijtimoiy. 3. Mahsulotli. 4. Boshqaruv-marketingli. Ijtimoiy innovatsiya – bu sotsium hayot faoliyatini yangilashning zamonaviy usuli: ta’lim, xizmat ko‘rsatish, boshqaruv tizimi, ijtimoiy yordam va ijtimoiy muommolarni hal etish. Innovatsion tabirkorlik – texnik-texnologik va sotsio ijtimoiy yangiliklarni yaratish va tijoratlashtirish maqsadida foydalanish jarayoni. Zamonaviy global iqtisodiyot 3 ta kitlar ustida turadi: 1) bilim; 2) texnologiya; 3) tadbirkorlik tashabbuskorligi. TADBIRKORLIK UNIVERSITETI(TU) MISSIYaSI: 1) madaniy-ta’lim; 2) ilmiy-tadqiqot; 3) innovatsion-tadbirkorlik. Tadbirkorlik Universiteti U 2 ta tashkilot bilan o‘zaro uyg‘unlashadi: ilmiyo‘quv va tadbirkorlik va 2 ta vazifani hal etadi: 1) bo‘lg‘usi tadbirkorlarni tayyorlaydi va 2) o‘zi tadbirkor-innovator sifatida namoyon bo‘ladi. 3-jadval Antreprenerlik(tadbirkorlik) universiteti matritsasi Resurslar cheklanganligi bartaraf etish Innovatsion tadbirkorlik Bilimlarni generatsiyalash cheklovlarni bartaraf etish sohasidagi Inson resurslari yetishmasligi bartaraf etish 60% Moliyaviy resurslar yetishmasligini bartaraf etish 50% Axbrot resurslari yetishmasligini bartaraf etish 40 % 38 Dars berish sohasidagi cheklovlarni bartaraf etish 40% 60% 30% Bilimlarni amaliyotga joriy etish sohasidagi cheklovlarni bartaraf etish 70% 90% 80% Tadbirkorlik Universiteti muhitga ikkita omil, ya’ni innovatsion-itellektual salohiyat va tadbirkorlik tashabbusi (kreativ PO‘ va talabalar) omillari orqali ta’sir etadi. Genri Iskovisning “Uchtalik spiral” modelida hukumat, biznes va ta’lim birbiri bilan chambarchas bog‘liq holda, bunda universitet asosiy rolni o‘ynaydi. Ya’ni uch tomonlama harakat ishga tushadi: bozor dinamikasi – bilimlarni yaratish dinamikasi – innovatsiyalar sohasida siyosiy va qonunchilik aktlarining dinamikasi. “To‘rtinchi spiral” tamoyili g‘oyasi, ya’ni universitetning davlat, biznes va texnoparklar (iste’molchi buyurtmachilarning manfaatlarini ifodalovshi sifatidagi) bilan hamkorligi rivojlanmoqda. Tadbirkorlik universiteti rivojlanishining yagona yo‘li bo‘lib strategik hamkorlar universitetlar, texnologik platformalar, innovatsion hududlar, klasterlar, hukumat, davlat korporatsiyalari bilan birlashishni o‘rganish va o‘zaro foydali hamkorlik hisoblanadi. Tadbirkorlik universteti mahalliy va global dunyoda strategik hamkorlarni izlash, ya’ni qachonki ularning kelishlarini kutmasdan ularga o‘z hamkorligini taklif etish orqali o‘zi hamkorlar bilan o‘zaro munosabatlarning yangi madaniyatini shakllantirishi lozim. Shuningdek, tashqi aloqalardagi institutsional o‘zgarishlarni amalga oshirgan holda “chegarasiz oliy ta’lim”, “ochiq ta’lim” va shu kabi dasturlarni amalga oshirishi lozim. Hukumat bilan avtomonlik va maqom, davlat grantlari, professor-o‘qituvchilar va talabalar mobilligi masalalari va soliqqa tortish, kreditlash, lizing va boshqa masalalar bo‘yicha muzokaralarni olib borishi darkor. Sababi rivojlangan mamalakatlarda universitetlar alohida hududlar ijtimoiyiqtisodiy rivojlanishi muvaffaqiyatining muhim tezlashtiruvchisi hisoblanadi. Bugungi maqsadi- kunda o‘zida tadbirkorlik ijodiy, universitetlarini tadbirkorlik va baynal-minallashtirishning kommunikativ ko‘nikmalarini mujassamlashtirgan “global innovatorlar” sifatiga ega bo‘lgan bitiruvchilarni 39 tayyorlashdan iborat. Jahonning globallashuvi – talabalar jahon fuqarosi- xalqaro standartlardagi diplomlar tushunchasini keltirib chiqarmoqda. Hozirgi davrda har bir mamlakat oldida global bozorning ayovsiz talablariga javob berish ushun, ya’ni xalqaro musobaqalarning yangi shakli - “yangi texnologiyalar va ta’limni quvish” jarayonida “bosimga tushgan” holatda qolmaslik masalasi kun tartibida turibdi. Bu o‘z navbatida bugungi davr talablariga javob beradigan, ya’ni nafaqat mamlakat ichkarisida balki xalqaro darajada faoliyat yurita oladigan yuqori malakali, raqobatbardosh kadrlarni tayyorlash masalasini birinchi o‘ringa qo‘yadi. Universitetlar orasidagi xalqaro hamkorlikning muhim yo‘nalishi bo‘lib sivilizatsiyalararo sinergiya mujassamlashtirish hisoblanadi. - G‘arb va Sharq qadriyatlarini o‘zida ma’lum sohalar Turli mamlakatlarning amaliyotidagi yetakshi professorlarining o‘zaro mustahkam aloqalarini o‘rnatish, ya’ni “to‘rsimon ta’lim konsepsiyasi”ning asosiy tashkil etuvchisi hisoblangan xalqaro darajadagi loyihalar bilan ishlash bunga misol bo‘ladi. Bugungi kunda jahondagi eng mashhur ta’lim platformasi Massive Open Online Sourses (MOOS) hisoblanadi. Bundan tashqari INSEAD, UDEMY xorijiy onlayn-ta’limi ham turli mamlakatlardan millionlab talabalarga ega. Universitetlar jahon ta’lim makoniga qo‘shilishi ushun qator masalalarni hal etishlari lozim. “UCH QIRRALI SPIRAL” MAKONI BILIMLAR MAKONI KELIShUVL AR MAYDONI INNOVATSI YaLAR MAKONI 40 II. BOB. O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA OLIY TA’LIM TIZIMIDAGI TALABALARIDA TADBIRKORLIK LAYOQATINI SHAKLLANTIRISHNING BUGUNGI HOLATI TAHLILI VA UNI RIVOJLANTIRISH YO’LLARI 2.1. O‘zbekiston oliy ta’lim tizimidagi islohotlarning rivojlanish yo’nalishlari. O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi tegishli davrga mo‘ljallangan maqsadli parametrlar va asosiy yo‘nalishlardan kelib chiqib, har yili alohida tasdiqlanadigan “Yo‘l xaritasi” orqali bosqichma-bosqich amalga oshirilishi belgilab qo‘yilgan. O‘zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim Fan va Innovatsilar vazirligi hamda Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Ta’lim sifatini nazorat qilish davlat inspeksiyasining Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi huzuridagi Jamoatchilik kengashi hamda O‘zbekiston oliy ta’lim muassasalari rektorlari kengashi negizidan davlat notijorat tashkilot shaklidagi Respublika oliy ta’lim kengashini tashkil etish belgilangan. Kengashning asosiy vazifalari etib esa quyidagilar belgilangan: -professor-o‘qituvchilar, talabalar o‘rtasida so‘rovlar o‘tkazish, jamoatchilik va ish beruvchilarning fikrini o‘rganish hamda ilg‘or xorijiy tajribalarni tahlil qilish orqali oliy ta’lim sifatini oshirish, o‘quv dasturlarini takomillashtirish va zamonaviy pedagogik texnologiyalarni joriy etish yuzasidan tavsiyalar ishlab shiqish; -oliy ta’limni davlat tomonidan boshqarish tizimi samaradorligiga va professoro‘qituvchilar ushun yaratilgan sharoitlar, ular tomonidan ta’lim berishda qo‘llanilayotgan ta’lim-tarbiya usullarining ta’sirchanligiga xolisona baho berish; -ta’lim berishda yuqori sifatni ta’minlash yuzasidan ta’sirshan jamoatshilik nazoratini o‘rnatish, bu borada ommaviy axborot vositalari va boshqa fuqarolik jamiyati institutlari bilan yaqindan hamkorlik qilish; -oliy ta’lim muassasalari faoliyatida ochiqlik, shaffoflik va xolislikni ta’minlash, korrupsiyaga sharoit yaratuvshi omillarni bartaraf etishga qaratilgan kompleks chora-tadbirlar ishlab chiqish va ularni amalga oshirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish; -oliy ta’lim tizimida kadrlar tayyorlash, qayta tayyorlash, malakasini oshirish va pedagoglarning ilmiy-innovatsion faoliyatini rivojlantirish bo‘yicha ishlarni 41 mazmunli va maqsadli tashkil etish yuzasidan taklif va tavsiyalar ishlab chiqish xalqaro aloqalar natijadorligini tahlil qilib borish, qo‘shma dasturlar samaradorligini baholash, hamkorlikning yangi shakllarini rivojlantirish, chet ellik professoro‘qituvshilar va xorijdagi vatandoshlarni oliy ta’lim tizimiga jalb etish bo‘yisha takliflar tayyorlash; -oliy ta’lim muassasalari faoliyati samaradorligini baholash va takomillashtirish bo‘yisha xorijiy ilg‘or tajribalarni o‘rganish asosida ularni respublika oliy ta’lim muassasalari sharoitida qo‘llash bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish. Kengashning faoliyati natijalari, ishlab chiqilgan taklif va tavsiyalar O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining hay’at majlisida yiliga kamida ikki marta Kengash a’zolari bilan birgalikda ko‘rib chiqiladi, natijasi yuzasidan tegishli qarorlar qabul qilinadi; -Kengash tomonidan tayyorlangan taklif va tavsiyalar O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi, tarkibida oliy ta’lim muassasalari bo‘lgan vazirlik va idoralar hamda oliy ta’lim muassasalari tomonidan majburiy tartibda ko‘rib chiqiladi, ular Kengashga vazifalarini amalga oshirishda har tomonlama ko‘mak beradilar, so‘ralgan zarur ma’lumotlarni taqdim etib boradilar; -Kengash faoliyati natijalari, oliy ta’lim tizimini rivojlantirish bo‘yicha ishlab chiqilgan taklif va tavsiyalar yuzasidan har chorakda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi va Vazirlar Mahkamasiga axborot kiritib boradi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi ikki hafta muddatda Kengash faoliyatini tashkil etish bo‘yicha Hukumat qarorini qabul qiladi. O‘zbekistonda tadbirkorlik jamiyatining ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlari mujassamlashgan, yaqqol namoyon boladigan hamda tez rivojlanib borayotgan va harakatchan sohasiga aylanib bormoqda. Mamlakatda bozor munosabatlarining shakllanishi va iqtisodiy taraqqiyotida uning o‘rni va roli tobora sezilarli tus olib bormoqda. Tadbirkorlik ideologi hisoblangan XX asr buyuk iqtisodchisi Yozef Shumpeter (1883 - 1950- yillar): “Tadbirkorlikning jamiyat ijtimoiy iqtisodiy 42 taraqqiyotidagi hal qiluvchi rolini u bo’lmagan joyda juda his qilish mumkin”, deb ta'kidlab o‘tgan. Tadbirkorlikka oid dastlabki ilmiy tadqiqotlar XVIII asr buyuk allomalari R. Kantil’on, A. Tyurgo, F. Kene, A. Smit, J. B. Sey va boshqalar tomonidan amalga oshirilgan. Demak, “tadbirkor”, “tadbirkorlik” tushunchalarining paydo bolishi shu davrga to‘g‘ri keladi. Keyinchalik bunday tadqiqotlar kengayib, alohida ilmiy yo‘nalish tusini olgan, ularning natijalarini amaliyotda qo‘llash esa iqtisodiyotga samarali ta’sirini namoyon qila boshlagan. Shunday natijalardan biri “tadbirkorlik” tushunchasining shakllanishi va mazmun-mohiyatining aniqlanib, boyitilib borishi hisoblanadi. XX asrda tadbirkorlikni ilmiy-amaliy tahlil qilishda yangi Avstriya maktabi atoqli vakili bolgan U. Shumpeter katta rol o‘ynaydi. U tadbirkorlikning harakatchan iqtisodiy jarayondagi rolini, uning yaratuvchanlik funksiyasini aniqlaydi, tadbirkorning psixologik qiyofasini chizadi. Unga ko‘ra, tadkbirkor iqtisodiyotni harakatlantiruvchi asosiy kuchdir. Tadbirkorlikka ayrim hollarda o‘z-o‘zidan mavjud boigan narsa deb, e'tiborsizlik bilan qarashlarni tanqid qilib, tadbirkorlik bolmagan iqtisodiyotni tasavvur qilib ko‘rishni tavsiya etadi. U tadbirkorning energiyasi, irodasi, intilishi investitsiya siklini harakatga keltiradi, texnikaviy 7 taraqqiyotning yuqori cho‘qqisiga ko‘tarilishiga imkon yaratadi, inqirozga uchragan iqtisodiyotni qayta jonlantiradi va tiklaydi deb e’tirof etadi. Shumpeter tadbirkorlik faoliyatining maqsadlari, tadbirkorning intilish sabablarini o‘rganib, uning psixologik qiyofasini quyidagicha ifodalaydi: 1) haqiqiy tadbirkorda hukmronlik qilish, egalik qilishga intilish moddiy farovonlikka erishishdan ham kuchliroq rivojlangan bo‘ladi; 2) iroda tadbirkorni g‘alabaga yetaklaydi, foyda esa uning uchun muvaffaqiyat barometri bo‘lib xizmat qiladi; 3) haqiqiy tadbirkor ijod va yaratishga intiladi va uning quvonchini his qiladi. Shumpeter iqtisodiy rivojlanish - bu ishlab chiqarish omillarining uyg‘unlashtirish bosqichlaridan iborat bo‘lgan jarayon, degan gipotezani ilgari suradi. Bu ishlab chiqarish omillarining har bir yangicha uyg‘unlashtirish iqtisodiy rivojlanishning bir bosqichi hisoblanadi degan gapdir. Bunday yangicha uyg'unlashtirishlarni amalga oshirishga esa faqat tadbirkor qodir. U novator, yaratuvchi, ixtirochi bo‘lgani tufayli yangi uyg‘unliklari, ya’ni oldin ma’lum bo'lmagan ne’matlarni ishlab chiqarishni, xomashyoning yangi 43 manbalarini, yangi texnologiyani, ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarishning mukammal tizimlarini o‘zlashtirib, muvaffaqiyatga intiladi va erishadi. Shuning uchun ham tadbirkor iqtisodiyotni rivojlantirish va modernizatsiya qilishda markaziy o‘rin egallaydi. Demak, tadbirkorlik novatorligi yangi tovarlar, xizmatlar, texnologiyalar, usullar yaratish bilan bog‘liq bo'lib, iqtisodiy samaradorlikni tamoman yangi bosqichga chiqarishga qodir bo'ladi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi: 2019 yil 1 dekabr kuniga qadar 2030 yilga qadar respublikadagi kamida 10 ta oliy ta’lim muassasasini xalqaro e’tirof etilgan tashkilotlar (Quasquarelli Symonds World University Rankings, Times Higher Yedusation yoki Asademis Ranking of World Universities) reytingining birinshi 1 000 ta o‘rindagi oliy ta’lim muassasalari ro‘yxatiga, shu jumladan, O‘zbekiston Milliy universiteti va Samarqand davlat universitetini birinshi 500 ta o‘rindagi oliy ta’lim muassasalari ro‘yxatiga kiritishni, bunda mazkur oliy ta’lim muassasalarini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashning zamonaviy mexanizmlarini joriy etishni nazarda tutuvshi shora-tadbirlar rejasini ishlab shiqish jarayoni amalga oshirilmoqda5; Bunda har yili 1 dekabrga qadar o‘tayotgan yil bo‘yicha tasdiqlangan “Yo‘l xaritasi” bajarilishi yakunlarini puxta o‘rganish asosida Konsepsiyani kelgusi yilda amalga oshirish bo‘yisha “Yo‘l xaritasi” loyihasini ishlab chiqilib uni amalga oshirish tegishli rejalar asosida olib boriladi; “Yo‘l xaritalari” ning bajarilishi yuzasidan doimiy monitoring yuritish va uning natijalarni yakuniy hisobot shaklida sarhisob etib boriladi. Mazkur Farmonda nazarda tutilgan shora-tadbirlar ni moliyalashtir ish manbalari etib quyidagilar belgilangan: O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjeti mablag‘lari; O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining Oliy ta’lim muassasalarini rivojlantirish jamg‘armasi mablag‘lari; -oliy ta’lim muassasalarining budjetdan tashqari mablag‘lari; Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 8 октябрдаги “Ўзбекистон Республикаси олий таълим тизимини 2030- йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиқлаш тўғрисида”ги 5847-сонли Фармони. 5 44 -jismoniy va yuridik shaxslarning homiylik xayriyalari; -xalqaro moliya tashkilotlari, xorijiy davlatlar va boshqa donorlar kreditlari (qarzlar), grantlari mablag‘lari; -qonun hujjatlari bilan taqiqlanmagan boshqa manbalar. O‘zbekiston Milliy axborot agentligi hamda O‘zbekiston Milliy teleradiokompaniyasi ommaviy axborot vositalarida mazkur Farmonning maqsad va vazifalarini keng yoritish bo‘yisha chiqishlar va tematik ko‘rsatuvlar tashkil etish bo‘yisha muntazam faoliyat olib boradi. 2.2. O‘zbekistonda Oliy toifali kadrlar tayyorlashda Universitet 3.0. modelini joriy qilish talabalarda tadbirkorlik kompetensiyalarini shakllantirishning muammolari va istiqbolli yeshimlari. Oliy ta’lim muassasalari rahbar va pedagog kadrlarining kasbiy bilimi, ko‘nikmalari va mahoratini uzluksiz yangilab borish mexanizmining joriy etilishi, zamonaviy talablarga muvofiq oliy ta’lim sifatini ta’minlash ushun muhumdir6. Bizning zamonamizdagi Oliy ta’lim tizimining asosiy vazifalari sivilizatsiyalashgan dunyo ilgari surgan yangi texnologik yoki (to‘rtinshi sanoat) inqilobga kiritish zarurati bilan belgilanadi. Ushbu inqilobning mazmuni ommaviy standartlashtirilgan ishlab shiqarishdan zamonaviy texnologiyalarga asoslangan individual mahsulotni moslashuvshan, yuqori texnologiyali ishlab chiqarishga o‘tishdir. Ikkinchisiga kvant texnologiyalari, yangi va ko‘chma energiya manbalari, simsiz aloqa texnologiyalari, katta ma’lumotlar, tarqatilgan ro‘yxatga olish tizimlari, robototexnika, neyrotexnologiyalar, sun’iy intellekt, virtual va kengaytirilgan reallik texnologiyalari va biologik ob’ektlarning xususiyatlari kiradi. Raqamlashtirish, kompuyuter dizayni, platforma yechimlaridan foydalanish allaqashon kompaniyalarning funksionalligi va bozorlar tarkibini tubdan o‘zgartirmoqda. Ўзбекиsтoн Pеsпубликasи Пpезидентининг 2019 йил 27 августдаги “Oлий тaълим муasasaлapи paҳбap вa педaгoг кaдpлapининг узлуксиз малакасини ошириш тизимини жорий этиш тўғрисида” ги ПФ-5789-soн Фapмoни.. 6 45 Prinsipial ravishda yangi mahsulotlarning chiqarilishi ko‘plab eski bozorlarning yo‘q bo‘lib ketishiga olib keladi va taqsimlangan iqtisodiyot tamoyillari asosida, ya’ni avtonom institutsional sub’ektlar orasidagi gorizontal aloqalarning global tarmog‘ida AeroNet (uchuvshisiz ushish apparatlarining taqsimlangan tizimlari); MariNET (ekipajsiz dengiz transportining taqsimlangan tizimlari); AutoNet (haydovchisiz transport vositalarining taqsimlangan tarmog‘i); HealthNet (yuqori texnologiyali tibbiy xizmatlarning taqsimlangan tizimlari bozori); NeuroNet (ong va ruhiyatning sun’iy tarkibiy qismlari tarqatilgan); EnergyNet (taqsimlangan energiya); FoodNet (taqsimlangan oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish va yetkazib berish tizimlari bozori). Mutaxassislarning fikriga ko‘ra, inqilobiy texnologik o‘zgarishlarning cho‘qqisi 2020-2030 yillarga to‘g‘ri keladi. Bu vaqtga kelib, nafaqat iqtisodiyotning tuzilishi tubdan yangilanadi, balki mamlakatlarning keskin qutblanishi kuzatiladi, ularning ba’zilari texnologik yetakchilar rolini o‘ynaydi, boshqalari esa texnologik atrof-muhitga aylanadi. Hozirgi vaqtda mamlakatimizda davlat va hukumat darajasida jadal texnologik rivojlanishni amalga oshirishga qaratilgan harakatlar amalga oshirilmoqda. Shu maqsadda 2030 yilgasha mo‘ljallangan "Oliy ta’limni rivojlantirish konsepsiyasi" strategik dasturi, "Raqamli iqtisodiyot", "Ilm-fan", "Ta’lim", "Kichik biznes va yakka tartibdagi tadbirkorlik tashabbuslarini qo‘llab-quvvatlash" milliy loyihalari amalga oshirilmoqda. Bunday sharoitda O‘zbekiston ushun ustuvor vazifalar hozirgi va kelajakda yangi texnologik muammolarga javob bera oladigan ilmiy bazani va ta’lim muhitini shakllantirish, yetakshi oliy o‘quv yurtlari bazasida yangi texnologiyalar va yangi bozorlarni yaratish markazlarini tayyorlash va loyihalarni amalga oshirishdan iborat. Hozirgi kunda xalqaro ta’lim makonida keng qo‘llanilayotgan Universitet 3.0 konsepsiyasi universitetlarga ularning vazifalari sonini hisobga olgan holda "raqamli kod" berilishini o‘z ichiga oladi. Shunday qilib, agar universitet faqat o‘quv faoliyati bilan shug‘ullanadigan bo‘lsa, unga Universitet 1.0 nomi berilgan. Bunday universitet bilimlarni tarjima qilish, o‘qitish va ijtimoiy liftni amalga oshiradi. Ikkita vazifani bir vaqtning o‘zida bajarish - o‘quv va ilmiytadqiqot ishlari, Universitet 2.0 maqomini oladi. Uning vazifalari bozor 46 ishtirokchilari ushun tadqiqot va maslahat xizmatlari orqali yangi bilimlarni shakllantirishdan iborat. Universittet 2.0 sanoat buyurtmalari bo‘yicha tadqiqotlar olib boradi va buyurtma asosida tayyorlangan texnologiyalarni yaratadi. Bundan keyingi texnologik rivojlanish darajasi universitet 3.0 uchun xosdir, bu yerda uchinchi vazifa - bilim va texnologiyalarni tijoratlashtirish paydo bo‘ladi. Bunday universitet intellektual mulk huquqlarini boshqaradi, tadbirkorlik ekotizimini, texnologiya bozorlarini istiqbolli shakllantiradi va global miqyosda mamlakatning iqtisodiy ustunligini yaratish ushun platformaga aylanadi. Aynan shunday universitetlar zamonaviy texnologik inqilobning yuzini belgilaydi. Universitet 3.0 konsepsiyasi Delft Texnologiya Universitetining (Niderlandiya) tadbirkorlik va innovatsiyalar bo‘yisha professori J. Vissem tadqiqotlariga asoslanadi. Uning fikriga ko‘ra, zamonaviy universitetning vazifalari tarkibi va soni quyidagi sabablarga ko‘ra o‘zgarib bormoqda: 1) Nazariy va amaliy tadqiqotlarning integratsiyalashuvi tobora kuchayib bormoqda, chunki dunyodagi yetakshi universitetlar tobora ko‘proq alternativ davlat moliyalashtirish manbalariga ehtiyoj sezmoqda va shuning uchun yuqori texnologiyali kompaniyalar bilan hamkorlik qilishdan manfaatdor; 2) Monodissiplinardan fanlararo ilmiy tadqiqotlarga o‘tish; 3) Eng yaxshi talabalar, o‘qituvchilar ushun shartnomalar tuzish, ixtirolar va nou-xaularni amalda tatbiq etishda yetakshilik uchun universitetlarning global tanlovini kushaytirish; 4) Universitetlarning yaratgan bilimlaridan yangi foyda olish istagi, ularning iqtisodiy o‘sishni davlat siyosatidagi rolini oshirish; 5) Tobora murakkablashib borayotgan sharoitda universitetlarning iqtisodiy samaradorligini ta’minlash zaruriyati; 6) Talabalarning ommaviy oqimi munosabati bilan zamonaviy universitetlarda ommaviy va elita ta’lim dasturlarini farqlash bo‘yisha tajriba o‘tkazishdir. 3.0 kodi AQSh, Buyuk Britaniya va Xitoyning yetakshi universitetlariga berilgan. Ular haqiqatdan 5-10 yil oldin bo‘lgan iqtisodiy va texnologik muhitni 47 shakllantiradi. Aynan shu muhitdan kompaniyalar 10-15 yil ishida global biznesning yetakshisiga aylanayotgani tufayli yangi tarmoqlar o‘sib bormoqda. Zamonaviy mamlakatlarda Universitet 3.0 konsepsiyasining shakllanishini kuzatsak. Umuman olganda, XX asrda AQSh va Yevropa mamlakatlarida universitet ta’limining rivojlanishi ilmiy va texnik taraqqiyot bilan chambarchas bog‘liq edi. Innovatsiyalarga nisbatan o‘sib borayotgan talab universitetlarni faol innovatsiyalar ushun katalizatorga aylantirdi. XX asrning ikkinchi yarmida rivojlangan davlatlar iqtisodiyotida innovatsion jarayonlar va mahsulotlarni rag‘batlantirishning tabiiy mexanizmlari nihoyatda rivojlanganligini hisobga olish muhim, bunda uchinchi avlod universitetlarining yangi missiyasini amalga oshirishning iloji yo‘q edi. Ushbu mexanizmlarning asosini venchur kapital kompaniyalari va yuqori tavakkalchilikka ega loyihalar va startaplarni moliyaviy qo‘llab-quvvatlaydigan korporativ venchur kapital fondlari tashkil etdi. Hozirgi vaqtda korporativ venchur kapitali fondi AQShda venchur iqtisodiyotining 25 foizini tashkil qiladi. Ularning sa’y-harakatlari tufayli ixtirolar va kashfiyotlar sohasi va biznes sohasi o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirning samarali tizimi yaratildi, bu iqtisodiyotga kirib borishni va barcha istiqbolli texnologik g‘oyalarni tezkor amalga oshirishni ta’minlaydi. Biz ta’kidlaymizki, innovatsion loyihalarni ishlab chiqish va amalga oshirishni rag‘batlantirish mexanizmlari intellektual mulk faoliyatining barcha sub’ektlari, shu jumladan universitetlar huquqlarini aniq belgilab beradigan va intellektual mulkni sotishdan olinadigan haqni taqsimlash tartibi va nisbatlarini aniq belgilab beruvshi intellektual mulk qonunchiligiga asoslangan. Shuningdek, AQShda universitetlarning deyarli yarmi xususiy va intellektual mulk egalari sifatida tadbirkorlik va tijorat faoliyatida qatnashishda hech qanday cheklovlar mavjud emasligi muhimdir. 80-yillarning boshlarida AQSh va Yevropa mamlakatlari iqtisodiyotni va davlat sektorini davlat tomonidan tartibga solish ko‘lamining qisqarishini boshladilar va bozor mexanizmlarining roli kuchayib bordi. Bu davrda universitetlarning avtonomiyasi kuchaydi, ularning rahbariyati kengroq vakolatlarga ega bo‘ldi, davlat hatto davlat universitetlaridan iqtisodiy samaradorlik, mehnat 48 bozori talablariga yo‘naltirish va strategik rejalashtirishdan foydalanishni talab qildi. Bu davrda universitetlar o‘rtasida institutsional hamkorlik kushayib, boshqaruv funksiyalari yuqoriga, masalan, Yevropa Ittifoqi, IHRT mamlakatlari, Buyuk Britaniya va Italiyada mintaqaviy darajada amalga osha boshladi. 90-yillarda universitet vazifalarini ajratish belgilandi, ularning mintaqaviy iqtisodiy faoliyatda, ilmiy dasturlarni amalga oshirishda ishtiroki boshlandi. Universitetlar davlat-xususiy sheriklik va ijtimoiy-iqtisodiy hamkorlikning milliy tizimlarida ishtirok etib, fanlar bilan hamkorlikni yo‘lga qo‘ydilar Neo-Wberiya (NW-model) konsepsiyasiga kelsak, u davlatga ta’limni boshqarish va ta’lim xizmatlarini ko‘rsatishda asosiy rolni belgilaydi. Bu uning birinchi ikkita modeldan asosiy farqi bo‘lib, ta’lim sohasidagi davlat islohotlarini kuchaytirishga va universitetlarning avtonomiyasiga qaratilgan. NW-modelidagi ta’lim bozor mahsuloti sifatida emas, balki o‘z mamlakati fuqarolari ushun davlat xizmati sifatida ko‘rib chiqiladi. Universitet 3.0 konsepsiyasini amalga oshirish istiqbollari qanday? Mamlakatimizda rivojlangan oliy ta’lim tizimi hali ham XX asrning ikkinchi yarmidagi sanoat madaniyatiga yo‘naltirilgan, hamda innovatsion va texnologik yutuqlar talablariga javob bermaydi. Masalan, Rossiyada bu borada yondashuv paydo bo‘ldi, unga muvofiq davlat universitetlarning vakolatlari va rivojlanish istiqbollarini belgilaydi. Ushbu an’ana natijasida, ular allaqachon ta’kidlab o‘tganidek, vakolatlar va bozor tendensiyalarini shakllantirish sohasida "trendetters" ga aylangan oliy ta’limda dunyo yetakchilaridan ortda qolmoqdalar. Rossiya Federatsiyasining 2020 yilgasha bo‘lgan davrda Innovatsion rivojlanish strategiyasida ta’lim sohasidagi ustuvorlik "universitetlarda ilmiy-tadqiqot va ishlab chiqarish sektorini rivojlantirish, universitetlarning iqtisodiyotning real sektoridagi yetakshi kompaniyalar va ilmiy tashkilotlar bilan o‘zaro hamkorligini chuqurlashtirish ta’lim va tadqiqot dasturlari tarmog‘ini tashkil etish" deb nomlangan, lekin shu bilan birga, rus innovatsion tizimi "tub o‘zgarishlar va yangi texnologiyalarni yaratishga emas, simulyatsiya tomon yo‘naltirilgan. Hozirgi kunda Rossiyada yalpi ichki mahsulotida ilm-fan iqtisodiyotiga tegishli sohalar ulushi 15 49 foizni tashkil etadi, Yevropaning rivojlangan mamlakatlarida bu ko‘rsatkish-35 foizni, AQShda-45 foizni tashkil etadi. Mamlakatimiz Prezidenti Sh. M.Mirziyoevning 2020 yil 13 fevral kuni axborot texnologiyalarini rivojlantirishga bag‘ishlangan tadbirda keltirilgan statistik ma’lumotlariga muvofiq hozirda AQShda zamonaviy innovatsiyalarga asoslangan raqamli iqtisodiyotning yalpi ishki mahsulotdagi ulushi 10,9 foizni, Xitoyda 10 foizni, Hindistonda 5,5 foizni tashkil etadi. O‘zbekistonda bu ko‘rsatkish esa 2 foizdan ham oshmaydi7. O‘zbekiston Respublikasida oliy ta’limni tizimli isloh qilishning ustuvor yo‘nalishlarini belgilash, zamonaviy bilim va yuksak ma’naviy-axloqiy fazilatlarga ega, mustaqil fikrlaydigan yuqori malakali kadrlar tayyorlash jarayonini sifat jihatidan yangi bosqishga ko‘tarish, oliy ta’limni modernizatsiya qilish, ilg‘or ta’lim texnologiyalariga asoslangan holda ijtimoiy soha va iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirish nazarda tutilgan. O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030 yilgasha rivojlantirish konsepsiyasiga muvofiq: O'zbekiston Respublikasi oliy ta'lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish kontseptsiyasida hayotimizga bosqichma-bosqich “Universitet 3.0” tushunchasini joriy etish masalasi ta'kidlangan. Bu tushuncha nimani anglatadi? Universitetlar tarixiy rivojlanish yo'lida bir nechta modellar orqali o'tib kelmoqda.Eng birinchi navbatda, an'anaviy va mumtoz “Universitet 1.0” modeli mavjud bo'lib, unda faqat ta'lim berish ustuvor vazifa bo'lgan. Muallim ma'ruza o'tadi, talaba konspekt yozib boradi.“Universitet 1.0”, ya'ni “birinchi avlod universiteti” faqat ta'lim berish makoni bo'lib, uning maqsadi bilim etkazib berishdan iborat. Keyinchalik shakllangan “Universitet 2.0” (“ikkinchi avlod universiteti”) modeli ta'lim berishga qo'shimcha ravishda ilmiy tadqiqot ham olib borishga ixtisoslashgan dargoh sanaladi. XIX asrdan boshlab rivojlangan ta'lim muassasalari “tadqiqot universitetlari” deb ataladi. “Universitet 2.0” ilmiy tadqiqot faoliyati orqali yangi Мамлакатимиз Президенти Ш. М. Мирзиёевнинг 2020 йил 13 феврал куни ахборот технологияларини ривожлантиришга бағишланган тадбирдаги маърузасидан. 7 50 bilimlarni yaratadi; bozor ishtirokchilari uchun konsalting xizmatlari markazi bo'ladi; sanoat tomonidan buyurtmalar bo'yicha ilmiy tadqiqotlar olib boradi, yangi texnologiyalarga asos soladi. “Uchinchi avlod universiteti”, yoki «Universitet 3.0”, esa fan-ta'lim bilan bir qatorda innovatsiya va ilmiy-tadqiqotlar natijalarini tijoratlashtirish faoliyati bilan ham shug'ullanadi. “Universitet 3.0”da tadbirkorlik madaniyati rivojlangan bo'lib, ishbilarmon doiralar vakillari bilan samarali muloqot o'rnatilgan bo'ladi. Bunday universitetda texnologik startaplar yaratilib, patentlar muntazam ro'yxatdan o'tkaziladi. Kaliforniya shtatidagi Kremniy vodiysi bunga yaqqol misol. Tadqiqotlarga ko'ra, dunyo universitetlari umumiy sonining atigi 0,3 foizi “Universitet 3.0” modeliga mos, deb tan olinar ekan. Mamlakatimiz universitetlari oldida 2030-yilga qadar ilmiy-tadqiqotlar natijalarini tijoratlashtirish masalasi qo'yilgan. Bu holda oliygohlarimiz xalqaro e'tirof etilgan tashkilotlar reytinglarida yuqori o'rinlarni egallash imkoni bo'ladi.Va nihoyat “Universitet 4.0” yuqoridagi barcha sifatlarni o'zida jamlab, u raqamlashtirilgan va biznes jarayonlari avtomatlashtirilgan makon sanaladi. “Universitet 4.0” yuqori texnologiyali sanoatni rivojlantirishda yetakchiga aylanib, ommaviy ishlab chiqarishdan iste'molchilarning individual talablari asosida xizmatlar yetkazadi. Bu borada “Universitet 4.0” talabalarning individual ehtiyojlari asosida o'quv reja va dasturlar tayyorlaydi. “Universitet 4.0” talabalarning nafaqat bilimi, balki ijtimoiy ko'nikmalariga ham ustuvor e'tibor qaratadi. Axborot haddan ziyod tarqalgan bir davrda aynan “uchinchi” va “to'rtinchi” avlod universitetlar o'quv jarayonini shiddat bilan o'zgarayotgan voqelikka moslashtirish qobiliyatiga egadir. Yа’ngi avlod universitlariga bosqichma-bosqich o'tish global ta'lim jarayonlariga integratsiya imkoniyatini beradi. An’anaviy universitetlar zamon 51 talablariga mos kela olmayapti. Ta'lim berish muhim, lekin kifoya emas. Nazariy tadqiqotlar muhim, lekin ular voqelikdan uzilgan bo'lsa, nazariy darajada qolib ketadi. Bugungi avlod universitetlarimiz ilmiy-tadqiqotlar natijalarini tijoratlashtirishni o'rganishi kerak. Bu ularni mahalliy va xalqaro darajada nufuzini va ishonchini oshiradi. Faqatgina moslashuvchan oliygohlargina raqobatga dosh bera oladi.Oliy ta’lim sohasida davlat-xususiy sheriklikni rivojlantirish, hududlarda davlat va nodavlat oliy ta’lim muassasalari faoliyatini tashkil etish asosida oliy ta’lim bilan qamrov darajasini 50 foizdan oshirish, sohada sog‘lom raqobat muhitini yaratish; O‘zbekiston Milliy universiteti va Samarqand davlat universitetini mamlakatimiz oliy ta’lim muassasalarining flagmaniga aylantirish; respublikadagi kamida 10 ta oliy ta’lim muassasasini xalqaro e’tirof etilgan tashkilotlar (Quasquarelli Symonds World University Rankings, Times Higher Yedusation yoki Asademis Ranking of World Universities) reytingining birinshi 1000 ta o‘rindagi oliy ta’lim muassasalari ro‘yxatiga, shujumladan, O‘zbekiston Milliy universiteti va Samarqand davlat universitetini birinshi 500 ta o‘rindagi oliy ta’lim muassasalari ro‘yxatiga kiritish; oliy ta’lim muassasalarida o‘quv jarayonini bosqishma-bosqish kredit-modul tizimiga o‘tkazish; -xalqaro tajribalardan kelib chiqib, oliy ta’limning ilg‘or standartlarini joriy etish, jumladan, o‘quv dasturlarida nazariy bilim olishga yo‘naltirilgan ta’limdan amaliy ko‘nikmalarni shakllantirishga yo‘naltirilgan ta’lim tizimiga bosqishmabosqish o‘tish; -oliy ta’lim mazmunini sifat jihatidan yangi bosqishga ko‘tarish, ijtimoiy soha va iqtisodiyot tarmoqlarining barqaror rivojlanishiga munosib hissa qo‘shadigan, mehnat bozorida o‘z o‘rnini topa oladigan yuqori malakali kadrlar tayyorlash tizimini yo‘lga qo‘yish; -oliy ta’lim muassasalarining akademik mustaqilligini ta’minlash; 52 -oliy ta’lim muassasalarida ta’lim, fan, innovatsiya va ilmiy-tadqiqotlar natijalarini tijoratlashtirish faoliyatining uzviy bog‘liqligini nazarda tutuvshi “Universitet 3.0” konsepsiyasini bosqichma-bosqich joriy etish. 53 XULOSA Hozirgi vaqtda yurtimizda jadal texnologik rivojlanish amalga oshirilmoqda. Shu maqsadda 2030 yilgasha mo‘ljallangan "Oliy ta’limni rivojlantirish konsepsiyasi" strategik dasturi, "Raqamli iqtisodiyot", "Ilm-fan", "Ta’lim", "Kichik biznes va yakka tartibdagi tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash" doirasida yo‘l haritasi ishlab chiqilib, jadallik bilan amalga oshirilmoqda. Bunday sharoitda O‘zbekiston uchun ustuvor vazifalar etakchi universitetlar bazasida yangi texnologiyalar va yangi bozorlarni yaratish, innovatsion ishlab chiqarishga asoslangan “Texnopark” markazlarini tayyorlash va loyihalarni amalga oshirishdan iborat. Bugungi kunda xalqaro ta’lim makonida keng qo‘llanilayotgan Universitet 3.0 konsepsiyasi universitetlarga ularning vazifalari sonini hisobga olgan holda "raqamli kod" berilishini qamrab oladi. Shunday ekan, agar universitet faqat o‘quv faoliyati bilan shug‘ullanadigan bo‘lsa, unga Universitet 1.0 nomi berilgan. Bunday universitet bilimlarni tarjima qilish, o‘qitish va ijtimoiy bosqichni amalga oshiradi. Ikkita vazifani bir vaqtda bajarish - o‘quv va ilmiy-tadqiqot ishlari, Universitet 2.0 nomini oladi. Uning vazifalari bozor ishtirokshilari uchun tadqiqot va maslahat xizmatlari orqali yangi bilimlarni shakllantirishdan iborat. Universitet 2.0 sanoat buyurtmalari bo‘yicha tadqiqotlar olib boradi va buyurtma asosida tayyorlangan texnologiyalarni yaratadi. Oliy ta’lim muassasalari rivojlanishining undan yuqori pog‘anasi universitet 3.0 ushun xosdir, bu erda ushinshi vazifa - bilim va texnologiyalarni tijoratlashtirish paydo bo‘ladi. Bunday universitet intellektual mulk huquqlarini boshqaradi, tadbirkorlik ekotizimini, texnologiya bozorlarini istiqbolli shakllantiradi va global miqyosda mamlakatning iqtisodiy ustunligini yaratish ushun platformaga aylanadi. Aynan shunday universitetlar zamonaviy texnologik inqilobning yuzini belgilaydi. Universitet 3.0 konsepsiyasi innovatsion tadqiqotlariga asoslanadi. Universitetning vazifalari tarkibi va soni quyidagisha ko‘rinishda o‘zgarib boradi: nazariy va amaliy tadqiqotlarning integratsiyalashuvi tobora kuchayib, dunyodagi yetakchi universitetlar tobora ko‘proq nodavlat moliyalashtirish 54 manbalariga ehtiyoj sezadi va shuning uchun yuqori texnologiyali kompaniyalar bilan hamkorlik qilishdan manfaatdor hisoblanadi; fanlararo ilmiy tadqiqotlarga o‘tish jadallashadi; eng yaxshi talabalar, o‘qituvshilar uchun shartnomalar tuzish, ixtirolar va nou-xaularni amalda tatbiq etishda yetakchilik ushun universitetlararo global tanlov kuchayadi; universitetlar yaratgan bilimlardan yangi foyda olishga bo‘lgan istagi, davlatning iqtisodiy o‘sishga ijobiy ta’sir etadi; tobora murakkablashib borayotgan sharoitda universitetlarning iqtisodiy samaradorligini ta’minlash zaruriyati asosiy vazifa hisoblanadi; talabalarning bunday universitetlarga qiziqishi universitetning ta’lim dasturlari va ta’lim sifatiga bog‘liq hisoblanadi. Innovatsion loyihalarni ishlab chiqish va amalga oshirishni rag‘batlantirish mexanizmlari intellektual mulk faoliyatining barcha sub’ektlari, shu jumladan universitetlar huquqlarini aniq belgilab beradigan va intellektual mulkni sotishdan olinadigan haqni taqsimlash tartibi va nisbatlarini belgilab beruvshi intellektual mulk qonunchiligiga asoslangan. Shuningdek, OTMlarning xususiy va intellektual mulk egalari sifatida tadbirkorlik va tijorat faoliyatida qatnashishda hesh qanday cheklovlar mavjud emasligi muhimdir. Xulosa qilib aytganda, oliy ta’lim tizimida Universitet 3.0 konsepsiyasi doirasida joriy etilayotgan ushbu modulli texnologiyalar bugungi kunda o‘ziga xos ahamiyatga ega bo‘lib, ularni takomillashtirish va samaradorligini ta’minlash orqali ijobiy natijalarga erishish mumkin, qolaversa bilim, ko‘nikma va malakalari shakllanishini bosqichma-bosqich ta’minlab beradi. Talaba modullar bilan ishlash jarayonida o‘quv-biluv faoliyati oldiga qo‘yilgan maqsadga mustaqil ravishda to‘liq erishadi. O‘qitiladigan fanlarning o‘quv mashg‘uloti va ularning loyihalarini tuzib chiqishda asosiy hisoblanadi. Bu esa talabalarni o‘quv materialini samarali o‘zlashtirishlarini ta’minlaydi. Ushbu jarayonni amalga oshirish uchun quyidagi masalalar yechimini topish talab etiladi: Fanlarni o‘qitishda modulli o‘qitish texnologiyasini qo‘llashning o‘rni va 55 ahamiyatini ko‘rsatib berish; - fanlar modulli o‘qitish texnologiyasi tamoyillari asosida o‘quv mashg‘ulotlarini loyihalash bosqichlarini ishlab chiqish. Umuman olganda, o‘qitishning modulli yondashuvini yanada takomillashtirish maqsadida quyidagilarni tavsiya qilmoqchimiz: - zamonaviy o‘qitishning modul tizimi asosan chet el tajribalariga asoslanganligini hisobga olgan holda, uni tadbiq etish ushun avvalo, shart- sharoit yaratilgan bo‘lishi kerak; - zamonaviy o‘qitishning modul tizimi chet el tajribalariga asoslanganligi ushun uni o‘quv jarayonida o‘qitishda milliy mentalitet va manfaatlarni hisobga olish hamda qo‘shib olib borish; - uzluksiz ta’limning barcha bosqichlarida o‘qitishning modul usulini tadbiq etish va joriy etish; - barcha o‘quv-uslubiy materiallarini modul tizimiga to‘laligicha o‘tkazish kerak; 56 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati: I. O‘zbekiston Respublikasi Qonunlari 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. -T.: “O‘zbekiston”, 2017 y. 2. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida” Qonuni. –T.: 1997 y. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi. 1997 y., 9-son 3. O‘zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dastupi” –T.: O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi. 1997 y., 9-son II. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonlari va Qarorlari 4.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 27 avgustdagi “Oliy ta’lim muasasalar rahbar va pedagog kadrlarining uzluksiz malakasini oshirish tizimini joriy etish to‘g‘risida” gi PF-5789-son Fapmoni. 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 oktabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030- yilgasha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi 5847-sonli Farmoni. 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 2 martdagi “2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikisini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishini o‘z ivhiga olgan harakatlar strategiyasining “Ilm, ma’rifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili”da amalga oshirishga oid Davlat dasturi to‘g‘risida” gi PF-5953sonli Farmoni. 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 12 iyundagi “Oliy ta’lim muasasalarining rahbar va pedagog kadrlarini qayta tayyorlash va malakasini oshirish tizimini yanada takomillashtipish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi PF-4732sonli Farmoni. 8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiing 2017 yil 7 fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-son farmoni. 9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 21 sentabrdagi “2019-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini innovatsion rivojlantirish strategiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi 5544-sonli Farmoni. 57 10. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 20 apreldagi “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-2909-sonli qarori. 11. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 5 iyundagi “Oliy ta’lim muassasalarida ta’lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlarda faol ishtirokini ta’minlash bo‘yisha qo‘shimsha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi 3775-sonli qarori. III. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi Qarorlari va O‘zbekiston Respublikasi vazirliklarining huquqiy-me’yoriy hujjatlari 12. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2015 yil 20 avgustdagi “Oliy ta’lim muassasalarining rahbar va pedagog kadrlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirishni tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 242-sonli qarori bilan tasdiqlangan “Oliy ta’lim muassasalarining rahbar va pedagog kadrlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish kurslari to‘g‘risida”gi Nizom. 13. Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Hay’at yig‘ilishining 2013 yil 9 dekabrdagi “Oliy ta’lim muassasalarida o‘quv jarayoni va o‘quv-uslubiy faoliyatni modernizatsiyalash hamda innovatsion ta’lim texnologiyalarini joriy etilishini yanada takomillashtirish to‘g‘risida”gi 8/4 sonli qarori. IV. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari va ma’ruzalari 14. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi: 2020 yil 24 yanvar. 15. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. 22 – dekabr 2017 yil. Toshkent – “O‘zbekiston” – 2018 y. 16. Sh.M.Mirziyoev “Demokratik islohotlarni izchil davom ettirish, xalqimiz ushun tinsh va osoyishta, munosib hayot darajasini yaratish - barqaror taraqqiyot kafolatidir”. 2016 y. 20 oktabr. 17. I.A.Kapimov “Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajak yo‘lida xizmat qilish – eng oliy saodatdir”. –T.: O‘zbekiston, 2015, 304 b. 18. I.A.Kapimov “Bosh maqsadimiz – keng ko‘lamli islohotlar va modernizasiya yo‘lini qat’iyat bilan davom ettirish”. –T.: O‘zbekiston, 2013. – 64 b. 58 19. Sh.M.Mirziyoev. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib- intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza, 2017 yil 14 yanvar – Toshkent, O‘zbekiston, 2017.104-b. 20. Sh.M.Mirziyoev Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Mazkur kitobdan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 2016 yil 1 noyabrdan 24 noyabrga qadar Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlarva Toshkent shahar saylovshilari vakillari bilan o‘tkazilgan saylooldi ushrashuvlarida so‘zlagan nutqlari o‘rin olgan. –Toshkent, O‘zbekiston,2017.488-b. V. Darsliklar va o‘quv qo‘llanmalar 21. R.X.Ayupov, G.R.Boltaboeva «Kichik biznes va tadbirkorlikda innovatsion rivojlanish yo‘nalishlari» T.:TMI, 2018 y. 22. Sh.J.Ergashxodjaev, L.T.Abduxalilova «Marketing tadqiqotlari» T.: Iqtisodiyot, 2019 y. 23. Gonsharov, M. A. Osnovы menedjmenta v obrazovanii. - M.: KnoRus, 2010. 24. Ishmuhamedov R., Yo’ldashev M. Ta’lim va tarbiyada innovatsion pedagogik texnologiyalar. – T.: Nihol, 2013. - 268-bet. 25. R.I.Nurimbetov, S.I.Ahmedov «Ishlab chiqarish menejmenti» T.: Talqin. 2008 y. 26. R.I.Nurimbetov «Menejent: amaliy mashqlar» T. Musiqa nashriyoti 2007 y. 27. R.I.Gimush, F.M.Matmurodov «Innovatsion menejment» T.: O‘zbekiston faylasuflar milliy jamiyati nashriyoti, 2008 y. 28. G.Taraxtiev «Innovatsion menejment» T.: Fan va texnologiya nashriyoti, 2013 y. 29. G‘.Xojimetova, I.Yaxyaeva, M.Umarova, A.Usmonov «Sifat menejmenti» T.: Cho‘lpon nomidagi nashriyot ijodiy uyi. 2012 y. 59 VII. Statistik to‘plam va nashrlar 30. O‘zbekiston Respublikasi davlat Statistika qo‘mitasi ma’lumotlari. 20102019 yy. VIII. Internet ma’lumotlari 31. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Matbuot mapkazi sayti: www.pressservis.uz 32. O‘zbekiston Respublikasi Davlat Hukumati poptali: www.gov.uz 33. O‘zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy aloqalar va investitsiyalar Vazirligi sayti: www.mfer.uz 34. O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi www.Lex.uz 35. O‘zbekiston Respublikasi Statistika qo‘mitasi sayti: www.stat.uz 36. O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining sayti. www. edu.uz 37. http://www. stat.uz (Davlat Statistika Qo‘mitasi) 38.http://www. ziyonet.uz (Ta‘lim portali) 39.www.ssiensedirest.som (Xalqaro ma‘lumotlar ba‘zasi) 60