Mavzu: Tormoz va amartizator suyuqliklari. Reja: 1. Tormoz suyuqliklari 2. Amartizator suyuqliklari 3. Avtomobillarning ko`tarish mеxanizmlari uchun suyuqliklar Temurbek Xoldarov Yer usti transport tizimlari va ularning ekspluatatsiyasi kafedrasi o’qituvchisi Tormoz suyuqliklarining vazifasi qanday? Yuk va yengil avtomobillarning tormoz tizimlarida asosan gidravlik yuritmalardan foydalaniladi. Ularda ish suyuqligi sifatida gidrotormoz suyuqliklari ishlatiladi. Ushbu suyuqliklar quvvatni uzatish, agregat va mexanizmlarni harakatga keltirish uchun ishlatiladi. Bundan tashqari ushbu suyuqliklar traktor va kombaynlarga o’rnatilgan gidroko’targichlarda ham ishlatiladi. Masalan, o’zi og’darar avtomobillar, buldozerlar, kamazlar, ekskavatorlar gidravlik uzatmalar bilan ta’minlangan. Bu suyuqlikning vazifasi kuchlarni ravon, silkinishsiz (turtkisiz, zarbsiz) uzatishdan iborat. Tormoz tizimi uzoq vaqt ishonchli ishlashi uchun tormoz suyuqliklariga quyidagi ekspluatatsion talablar qo’yiladi: 1. Tormoz suyuqligining qaynash harorati yetarlicha yuqori bo’lishi kerak. Aks holda suyuqlik qaynab, tormoz pedali polgacha tushib ketadi. Tormoz silindrlarining harorati 190200 0C gacha yetishi mumkin. 2. Tormoz suyuqligi sovuqqa chidamli bo’lishi, ya’ni -400C va undan ham past haroratda uzoq vaqt ushlab turilganda ham cho’kindi hosil qilmasligi kerak. Bundan tashqari, uning qovushqoqligi -400Cda tormoz pedalini bosishni qiyinlashtiradigan darajada bo’lmasligi kerak. 3. Tormoz suyuqligi rezina qismlarga shikast yetkazmasligi, shishirib yubormasligi yoki kichraytirmasligi va tormoz tizimi qismlarining korroziyasiga sabab bo’lmasligi kerak. Tormoz suyuqliklarining qanday turlari mavjud? «Neva» suyuqligi. Bunday nomdagi tormoz suyuqligi qator sintetik kimyoviy birikmalarning murakkab kompozitsiyasidan iborat. Uni minus 500C dan 500C gacha bo`lgan harorat oralig`ida ishlatish mumkin, 1900C da qaynaydi. Zaharli va yong`in jihatdan xavfli. Issiq suvda eriydi. Och sariq rang berilgan. Disk tormozli yengil avtomobillarda ishlatiladi. Baraban tormozli yengil avtomobillarida; «Ural»; KrAZ-260 (ilashish muftasini ajratishning gidropnevmatik yuritmasi); GAZ-53A yuk avtomoillarida; KAVZ, PAZ-672 avtobuslarida ishlatish tavsiya etiladi. You tube dagi video silkasi <iframe width="650" height="391" src="https://www.youtube.com/embed/hQh vz4L1XOA" title="YouTube video player" frameborder="0" allow="accelerometer; autoplay; clipboard-write; encrypted-media; gyroscope; picture-in-picture" allowfullscreen></iframe> BSK suyuqligi. Butil spirti bilan tozalangan kanakunjut moyining aralashmasidan (1:1 nisbatda) iborat tormoz suyuqligi yaxshi moylash hususiyatlariga ega. Minus 200C haroratgacha ishga layoqatli. Ancha past haroratlarda ham tormoz tizimlarining ishga layoqatligini saqlash uchun suyuqlikka etil yoki butil spirti (1:1 nisbatda) qo`shiladi. Qaynash harorati uncha yuqori (1150C) bo`lmaganligidan BSK suyuqligi disk tormozli avtomobillarda ishlatib bo`lmaydi. Suv qo`shganda qatlamlanadi. «Neva» va GTJ22 M tormoz suyuqliklari bilan aralashmaydi. Yong`in jihatidan xavfli. Unga qizil rang berilgan (qo`shilgan). Bu suyuqlik baraban tormozli barcha yengil avtomobillarda Gaz-53A; «Ural» yuk avtomobillarida; KAvz va PAZ-672 avtobuslarida ishlatiladi. GTJ-22 suyuqligi. Bu suyuqlik glikollar, suv va antikorrozion qo`shilmalarning aralashmasidan iborat. GTJ22 suyuqligi yaxshi moylash hususiyatiga ega. Minus 500C dan 500C gacha harorat oralig`ida ishga yaroqli. 1400C haroratda qaynaydi, shuning uchun disk tormozli avtomobillarda ishlatib bo`lmaydi. Suvda yaxshi eriydi. «Neva» tormoz suyuqligi bilan aralashadi; Zaharli: yashil rangga ega. Yuqori o`tuvchanlikdagi avtomobillarda ishlatish uchun mo`ljallangan. Shimoliy hududlarda bu suyuqlikdan BSK tormoz suyuqligi o`rnida foydalanish mumkin. «Tom » tormoz suyuqligi. «Neva» tormoz suyuqligini o`rnini bosish uchun ishlab chiqarilgan. Asosiy komponentlari to`yingan glikolli efir, poliefir, borat kislotalari va korroziyaga qarshi qo`shilmalardan iborat. Yengil va yuk avtomobillari tormoz tizimlari gidroyuritmalarida ishlatiladi. «Neva» tormoz suyuqligiga nisbatan foydalanish hususiyatlari yaxshi, qaynash harorati nisbatan yuqori. «Neva» tormoz suyuqligi bilan ixtiyoriy nisbatda aralashtirish mumkin. «Rosa» tormoz suyuqligi. Yangi turdagi avtomobillar uchun ishlab chiqarilgan. Asosiy komponenti borli efir bo`lib, tarkibida korroziyaga qarshi qo`shilmalar qo`shiladi. Tormoz suyuqligi qaynash harorati 2600C ni tashkil etadi. Suyuqlikni bu hususiyati ushbu suyuqlikdan og`ir ish sharoitlarida ishonchli foydalanishni ta`minlaydi va suyuqlikning ish muddatini uzaytirishga imkon beradi. «Rosa» tormoz suyuqligi «Tom» va «Neva» suyuqliklarini almashtirishi mumkin. Tormoz suyuqliklarini bir-biridan farqlash qaynash harorati va past haroratlardagi ko`rsatkichlarga asosan belgilanadi. Qaynash harorati bo`yicha eng yaxshi tormoz suyuqligi «Rosa», eng yomon ko`rsatkichga ega bo`lgan suyuqlik esa BSK suyuqligidir. Foydalanish jarayonida glikol asosidagi suyuqliklarning qaynash harorati pasayadi va ikki yil mobaynida ishlatilgandan so`ng suyuqlikni qaynash harorati quyidagicha bo`ladi: «Neva» - 135-1400C , «Tom » 150-1600C va «Rosa» - 160-1650C. BSK suyuqligini qaynash harorati 1100S. Shuning uchun BSK suyuqligi shoshilinch ravishda tormoz bosiladigan og`ir ish sharoitlarida tormoz tizimini ishonchli ishlashini ta`minlay olmaydi. Tormoz tizimlarida bug` tiqinlari paydo bo`lishini oldini olish maqsadida ish sharoitidan kelib chiqqan holda tormoz suyuqliklarini almashtirish muddati quyidagicha taviya etiladi: «Neva» - 1-2 yil; «Tom » va «Rosa» - 2 yil. Transport vositalarini ishlatish tajribasini ko`rsatishicha yuk avtomobillari tormoz tizimining gidroo`tkazgichlaridagi tormoz suyuqligining harorati odatda 1000C dan ortmaydi. Tormozlanish jadalliligi yuqori bo`lgan sharoitlarda esa, masalan tog` yo`llarida, suyuqlik harorati 1200C ga yetishi va undan ham ortishi mumkin. Diskli tormoz tizimli yengil avtomobillar magistral yo`llarda harakatlanganda ishchi suyuqlik harorati 60-700C ga, shahar sharoitida 80-1000C ga, tog`li hududlardagi yo`llarda 100-1200C, yuqori tezlikda harakatlanayotganda yuqori jadallik bilan tormozlanganda esa 1500C ga yetishi mumkin. Ba`zi bir hollarda (maxsus mashinalar, sport avtomobillari va boshqalar) ishchi suyuqlik harorati yuqorida ko`rsatilgan miqdorlardan ham ortib ketishi mumkin. Xo’sh Tormoz suyuqliklarining qanday hususiyatlari mavjud? Oquvchanlik xususiyati. Tormozlanish jarayoni odatda bir necha sekund, shoshilinch ravishda tormozlanishda esa sekundning ulushi davomida amalga oshadi. Shuning uchun haydovchi tomonidan tormoz pedaliga beriladigan kuch ishchi suyuqliklar yordamida tormoz mexanizmlariga tezlik bilan uzatilishi lozim. Bu sharoit suyuqlikning oquvchanlik hususiyati bilan ta`minlanadi va minus 400C dagi ruxsat etilgan maksimal qovushoqlik chegarasi bilan aniqlanadi. Umumiy maqsadlarda ishlatiladigan suyuqliklar uchun bu ko`rsatkich 1500 mm2/s gacha va og`ir ish sharoitlarida ishlatishga mo`ljallangan suyuqliklar uchun 1800 mm2/s gacha bo`lishi mumkin. Korroziyaga qarshi hususiyati. Tormoz tizimining gidrouzatmasi turli xil metallardan tayyorlangan detallar birikmasidan iborat. Shuning uchun suyuqlik tarkibida po`lat, cho`yan, alyuminiy, latun va mis materiallarni korroziyadan himoyalovchi ingibitorlar bo`lishi lozim. Amartizator suyuqliklari. Avtomobillarning gidravlik amortizatorlarida odatda amortizator suyuqliklaridan foydalaniladi. Avtomobilning amortizatorlari keng ish harorat oralig`ida ishga layoqatli bo`lishi uchun ularga quyiladigan suyuqlik past haroratda (minus 400C dan yuqori emas) qotadigan bo`lishi, qovushoqligi yuqori bo`lmasligi (200C da 30-60 mm2/s; 500C da 10-16 mm2/s; 1000C da 2,5-6 mm2/s), harorat o`zgarishi bilan juda kam o`zgaradigan darajada bo`lishi kerak. Bundan tashqari amortizator suyuqliklarining moylash va korroziyaga qarshi hususiyatlari yaxshi bo`lishi lozim. Shuningdek amortizator suyuqliklarini qovushoqligi yilning sovuq davrida uchraydigan ixtiyoriy haroratlarida 2000 mm2/s dan ortmasligi lozim. Amortizatorlar uchun suyuqlik sifatida yo qovushoqligi kichik bo`lgan neft moyidan (masalan, AUurchuq moyi) yoki ularning kremniy-organik birikmalari hamda oksidlanishga va yeyilishga qarshilik ko`rsatuvchi qo`shilmalar (masalan, AJ-12T yoki MGP-10 suyuqligi) bilan aralashmalari ishlatiladi. AJ-12T suyuqligi - avtomobillarning teleskopik tortqi-mushtchali amortizatorlarida keng ishlatiladi. Qovushoqligi past mineral moyga kremniy-organik birikmalar, shuningdek yemirilishga va oksidlanishga qarshi qo`shilmalar qo`shib tayyorlanadi. U yuqori harorat va bosimda barqaror ishlaydi, yaxshi issiqlik va mexanik turg`unlikka ega. Bu suyuqlik zichlash detallari moy ta`siriga chidamli rezinadan tayyorlangan tizimlarda ishlatiladi. U -50 dan 600C gacha bo`lgan harorat oralig`ida amortizatorlarni ishonchli ishlashini ta`minlaydi. MGP-10 moyi - avtomobillarning gidravlik amortizatorlarida barcha mavsumlarda ishlatish uchun mo`ljallangan bo`lib, transformator moyi, silikon suyuqligi, hayvonot moylari, oksidlanishga va ko`pirishga qarshi qo`shilmalar aralashmasidan iborat. MGP-10 moyi teleskopik amortizatorlarning yeyilishiga qarshi turg`unligini ta`minlay olmaganligi tufayli ularni o`rniga MGP-12 moyi ishlab chiqarilmoqda. Amortizator suyuqligining asosiy hususiyatlari pastdagi jadvalda keltirilgan. Oynani yuvish uchun suyuqlik. Bunday suyuqliklarga NIISS-4 va toza suv kiradi. NIISS-4 suyuqligi. Bu izopropil spirti (massasi bo`yicha 79 foiz) bilan tarkibida 0,1 foiz yuvuvchi modda–sulfanol bo`lgan suvning aralashmasidir. Suyuqlik zaharli va yong`in jihatdan xavfli. NIISS-4 suyuqligi oyna yuvgich bakchasiga manfiy haroratlarda, albatta suv bilan aralashtirib, quyiladi, chunki toza holatda avtomobilning bo`yalgan sirtlariga zarar yetkazadi. Ko`rsatkichlar Amortizator suyuqliklari MGP-10 AJ-12T MGP-12 Zichligi 200C da, 930 920 kg/m3 Qovuqoqligi, mm2/s: 6500 gacha -400C da 1000 gacha 800 gacha -200C da 10 12 12 500C da 3,6 3,6 3,9 1000C da Qotish harorati, 0C -40 -52 -43 O`t olish harorati, 0C (yopiq idishda) 145 165 140 Xo‘sh tormoz suyuqliklari bo’yicha ma’lumotlarga ega bo’ldingizmi? E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!