Yarimo‘tkazgich diodlar Reja; 1.Yarim o`tkazgichli diodlar va ularning turlari. 2. Yarimo‘tkazgich diodlar klassifikatyasi 3.Yarim o`tgazgichli diodlarda Volt Amper xarakteristikasi. 4.Rostlovchi va To`g`irlovchi diodlar. Yarimo‘tkazgich diodlar Sanoatda juda ko‘p diodlar ishlab chiqariladi. Ular birbiridan ko‘rinishi, parametrlari, ishlatilgan materiali, bajaradigan vazifasi bilan bir-biridan farq qiladi. Yarimo‘tkazgichli diodlar ikki elektrodli bo‘lib, birining nomi anod, ikkinchisining nomi katod deyiladi. Dioddan faqat bir tomonga tok oqib o‘tadi, ya’ni anoddan katodga, ikkinchi tomonga oqib o‘tmaydi chunki manbaga teskari ulanganda diodning ichki qarshiligi (Ri) juda katta bo‘ladi. DIODLAR Diodlar elektr zanjirda ulanishiga qarab vazifalari belgilanadi. Masalan: o‘zgaruvchan tokni to‘g‘irlash maqsadida to‘g‘irlagichli diodlar, tokning barqaror holatda turishini ta’minlovchi stabilitronlar, yorug‘lik nur tarqatuvchi yorug‘lik diodlar, nurli signallarni qabul qiluvchi fotodiodlar, yuqori chastotali signallarni past chastotali signallarga aylantirib beruvchi yuqori chastotali diodlar hisoblanadi. Tayyorlanish texnologiyasida asosan germaniy, kremniy, indiy kabi yarimo‘tkazgichli materiallardan foydalaniladi. Diodlar Diodlar radioteleapparaturalarda asosan, signallarni o‘zgartirgach, detektor, demodulator, elektr tokining barqaror holatda turishini ta’minlaydi, o‘zgaruvchan tokni to‘g‘irlash maqsadida to‘g‘irlagich ishlatiladi. Ular parametrlari bilan birbiridan farq qiladi, transformator yordamida pasaytirilgan tok diod yordamida to‘g‘irlanadi. Diodlar asosan uch xil kuyish alomatiga ega, chala kuyadi. Qisqa tutashib qolishi yoki uzilib qolishi mumkin, mana shu kuyishi bir necha o‘nlab buzuqlik nuqsonlarini keltirib chiqaradi. HC260 multi-tester asbobi bilan diodlar quyidagicha tekshiriladi. Dioddan bir tomonga tok oqib o‘tadi, shuni inobatga olib tekshiramiz. Om shkalada diodning anodiga musbat shchupni, katodiga manfiy shchupni qo‘yamiz, shkala ko‘rsatkichi qo‘zg‘alib, 100E–200E atrofida ko‘rsatadi. Shchuplarning joyini o‘zgartiramiz, shkala ko‘rsatkichi qo‘zg‘almaydi. Diod ishlayotgan bo‘ladi, shchuplarni o‘zgartirilganda ikki tomonga ko‘rsatsa qisqa tutashgan, shkala ko‘rsatkichi qo‘zg‘almasa uzilgan bo‘ladi. Bu nuqsonlarni almashtirish yo‘li bilan bartaraf etiladi. Katod Anod YARIMO‘TKAZGICHLI DIODLARNING KLASSIFIKATSIYALANISHI p-n o'tish turi bo'yicha: - Planar (tekis) konstruksiyali; -nuqta konstruksiyali. Planar p-n birikmasi, uning maydonini aniqlaydigan chiziqli o'lchamlari qalinligidan ancha katta. Nuqtali o'tishlar - ularning maydonini aniqlaydigan o'lchamlari kosmik zaryad mintaqasining qalinligidan kichik bo'lgan o'tishlardir. YARIMO‘TKAZGICHLI DIOD KLASSIFIKATSIYALANISHI Kontruksiyasi bo‘yicha Quvvat bo‘yicha Planar (tekis) Kichik quvvatli Nuqtali mikroqotishmali O‘rta quvvatli Yuqori quvvatli Bajardigan funksiyasiga qarab Chastotasi bo‘yicha Rektifikator Past chastotali (выпрямительные) Fotodiodlar Yuqori chastotali Yorug’lik diodlari O‘ta yuqori chastotali Tunel diodlar impulsli varikaplar stablitronlar YARIMO‘TKAZGICHLI DIODLARNING KLASSIFIKATSIYALANISHI 1964 yildan keyingi diodlarning belgilanishi 1 element - manba materialiga qarab: «G» yoki 1 – germaniy yoki uning birikmalari; «K» yoki 2 – kremniy yoki uning birikmalari; «А» yoki 3 – galliy yoki uning birikmalari; 2-element - qurilmaning kichik klassi: • «A» – O‘ta yuqori chastotali diodlar; • «Д» – to‘g‘rilagichlar, yuqori chastottali diodlar; • «C» – stablitronlar; • «B» – varikablar; • «И» – tunel diodlari; • «Ф» – foto diodlari; • «Л» – yorug‘lik diodlari; Yarim o`tgazgichli diodlar Yarim o`tgazgichli diodlar YARIMO‘TKAZGICHLI DIOD PARAMETRLARI • 1. Statik qarshilik RCT uД [Ом] ; iД • 2. Differentsial qarshilik rдиф u i [Ом] ; • 3. Xarakteristika tikligi i S u [А/В] . Prinsipial elektr sxemalarda diodlarning chizilish tartibi Yorug`lik Diod diodi Ko`prigi Stabilitron To`g’irlagichli diod Diodlarning ulanish sxemasi p n + - p n - + To‘g‘ri ulash Teskari ulash YARIMO‘TKAZGICHLI DIOD VOLT-AMPER XARAKTERISTIKASI a) b) c) Yarimo‘tkazgich diodning shartli belgilanishi (a) tuzilmasi ko‘rinishi (b) va statik VAXi (c). I I 0 (exp(U / AT ) 1) Yarim Otgazgichli diodning volt amper xarakteristikasi tug`ri va teskari ulangandagi grafiklari. Temperatuga bog`liqlik grafiklari ham keltirilgan. TO‘G‘RILOVCHI DIODLAR To‘g‘rilovchi diodlar o‘zgaruvchan kuchlanishli elektr manbalarni o‘zgarmasga o‘zgartirish uchun ishlatiladi. To‘g‘rilovchi diodlarning asosiy xususiyati bir tomonlama o‘tkazuvchanlikni namoyon qilishdan iborat. Diodga to‘g‘ri kuchlanish berilganda undan katta tok o‘tadi, teskari kuchlanish berilganda esa tok deyarli oqmaydi. To‘g‘rilovchi diodlarining dizayni yarimo'tkazgich kristalining bitta plitasi bo'lib, uning hajmida turli o'tkazuvchanlikning ikkita hududi yaratilgan, shuning uchun bunday diodlar planar deb ataladi. To‘g‘rilovchi diodlar ham chastota qiymatlariga qarab ikki turga bo‘linadi: Past chastotalarda ishlovchi diodlar (past chastotali diodlar). Yuqori chastotali to‘g‘rilagich diodlar. TO‘G‘RILOVCHI DIODLAR Ishlab chiqarish texnologiyasi: alyuminiy, indiy yoki bor n-tipli elektr o'tkazuvchanlikka ega yarimo'tkazgich kristalining yuzasida, fosfor esa p-tipli elektr o'tkazuvchanligi bo'lgan kristall yuzasida eritiladi. Yuqori harorat ta'sirida bu moddalar yarimo'tkazgich kristali bilan kuchli birlashadi. Bunday holda, bu moddalarning atomlari kristall qalinligiga kirib (diffuziyalanadi), unda elektron yoki kovak elektr o'tkazuvchanligi ustunlik qiladigan hududni hosil qiladi. Shunday qilib, har xil turdagi elektr o'tkazuvchanligining ikkita mintaqasi bo'lgan yarimo'tkazgichli qurilma olinadi - va ular orasida p-n birikmasi mavjud. Diod va stabilitronlarning belgilanishi Diodlarning rangli halqali belgilanishi Ranglar 1-halqa 2-halqa AA X 3-halqa 4-halqa Oltin Kumush Qora Jigarrang Qizil BA S Olovrang 0 1 1 2 2 3 3 Sariq T 4 4 Yashil V 5 5 Ko‘k W 6 6 7 7 Siyohrang Kulrang Y 8 8 Oq Z 9 9 PHILLIPS firmasi stabilitronlarining rangli belgilashi PHILLIPS firmasi stabilitronlari katodini rangli belgilaydi. 1-belgi stabilitronning qanday xilda ekanini bildirsa, 2-belgi stabilizatsiya kuchlanishini bildiradi. Katod-anod Ikkinchi chiziq Birinchi chiziq Stabilitronning xili Binafsharang BY80 Pushti BY81 Qora BY84 Kuchlanish voltda Qora 4 Yashil 6 Qizil 8 Binafsharang 10 Pushti 12 Och binafsharang 14 Kulrang 16 Jigarrang 18 Ko‘k 20