Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | CSPI CONFERENCE 3 | 2021 Zamonaviy ta'limda matematika, fizika va raqamli texnologiyalarning dolzarb muammolari va yutuqlari Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti RATSIONAL KO’RINISHDAGI ANIQMAS INTEGRALLARNI HISOBLASH USULLARI F. X. SARIYEV Toshkent viloyat Xalq ta’limi xodimlarini qayta tayorlash va ularning malakasini oshirish hududiy markazi A.J. Seytov Toshkent viloyat Chirchiq Davlat pedagogika instituti ANNOTATSIYA Hozirgi kunda nafaqat umumiy oʼrta taʼlim maktablarini yuqori sinflarida, balki pedagogika instituti matematika yoʼnalishi talabalarini matematik tahlil fanini oʼqitish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Shuningdek, hosila va integlarni chuqurlashtirilgan holda oʼrgatish talab qilingan muammolardan biri hisoblanadi. Jumladan, karrali ildizga ega bo’lgan yuqori darajali ratsional funksiyalarni integrallash. Kalit so’zlar: Boshlang’ich funksiya, aniqmas integral, ostragradskiy usuli, hosila, ratsional funksiya, karrali ildiz, ko’phadning EKUBi, ayniyat, rekurent formula, noma’lum koeffitsientlar usuli. KIRISH Mamlakatimizda matematika 2020 yildagi ilm-fanni rivojlantirishning ustuvor yoʼnalishlaridan biri sifatida belgilandi. Oʼtgan davr ichida matematika ilmfanni va taʼlimini yangi sifat bosqichiga olib chiqishga qaratilgan qator tizimli ishlar amalga oshirildi. Oʼzbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 7- maydagi «Matematika sohasidagi ta’lim sifatini oshirish va ilmiy-tadqiqotlarni rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi PQ-4708-sonli qarori, 2020 yil 9- iyuldagi « Matematika ta’limi va fanlarni yanada rivojlantirishni davlat tomonidan qo’llab quvvatlash, shuningdek Oʼzbekiston Respublikasi fanlar akademiyasining V.I. Romonovskiy nomidagi matematika Instituti faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risidagi»gi PQ-4387-sonli qarorlari hamda Muhammad AlXorazmiy, Аhmad Al-Fargʼoniy, Аbu Rayhon Beruniy, Mirzo Ulugʼbek singari ulugʼ ajdodlarimiz tamal toshini qoʼygan matematika fani ilm-fan va texnikaning zamonaviy tarmoqlari jadal rivojlanishi munosabati bilan hozirgi kunda oliy Google Scholar Academic Research, Uzbekistan 937 Scientific Library of Uzbekistan www.ares.uz Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | CSPI CONFERENCE 3 | 2021 Zamonaviy ta'limda matematika, fizika va raqamli texnologiyalarning dolzarb muammolari va yutuqlari Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti taʼlimdagi asosiy mavzular, yaʼni integrallarni chuqurlashtirilgan holda oʼqitish muhim masalalardan biri hisoblanadi. Ushbu maqola yuqorida keltirilgan qarorlarning hamda oldimizga qoʼyilgan masalalarni yechishda muayyan darajada xizmat qiladi. Yuqoridagilarni hisobga olib, biz quyidagi ko’rinishdagi ratsional integralni integrallashni Ostrogradiskiy usulini o’rganamiz. J Ostrogradiskiy usuli: x P x Q x dx 3 1 dx [1] 2 P1 x Q1 x P2 x Q2 x dx, [1.1] formula Ostrogradskiy formulasi bo’lib, bunda Q x funksiya karrali ildizga ega bo’lib, P x Q x -to’g’ri kasr ratsional fuksiya, Q1 x esa Q x va Q x larning eng katta umumiy bo’luvchisi, Q2 x Q x Q1 x , P1 x va P2 x darajalari esa mos holda Q1 x va Q2 x koeffitsientlar noma’lum darajalaridan bitta kam. Noma’lum ' P( x) P1 ( x) P2 ( x) Q( x) Q1 ( x) Q2 ( x) koeffitsientlar [1.2] ayniyatdan noma’lum koeffitsientlar usuli yordamida topiladi. Ushbu usulda [1.1] integralni hisoblashni ko’raylik. U holda, P x 1, Q x x3 1 , 2 Q1 x x 3 1, Q2 x x 3 1 [1.3] formulaga asosan x dx 3 1 2 Ax 2 Bx C Dx 2 Ex F dx, x3 1 x3 1 [1.4] deb yozib olamiz. A,B,C,D,E,F noma’lum koeffitsientlarni topish uchun, yuqoridagi [2.4] tenglikni ikkala tomonini differensiallaymiz x x 1 3 1 2 ' 1 3 1 2 Ax 2 Bx C Dx 2 Ex F 3 x 1 x3 1 2 Ax B ( x3 1) Ax 2 Bx C 3x 2 Google Scholar Academic Research, Uzbekistan x 3 938 1 2 Dx 2 Ex F x3 1 Scientific Library of Uzbekistan www.ares.uz Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | CSPI CONFERENCE 3 | 2021 Zamonaviy ta'limda matematika, fizika va raqamli texnologiyalarning dolzarb muammolari va yutuqlari Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti bundan 1 2 Ax B ( x3 1) Ax2 Bx C 3x2 Dx 2 Ex F x3 1 1 Dx5 A E x 4 2 B F x3 3C D x 2 2 A E x B F tenglikni o’ng tomonidagi qavslarni ochib,ko’pxadlarning o’zaro tengligi haqidagi xossadan foydalanib, x ning bir xil darajalari oldidagi koeffitsientlarni teglashtiramiz: x4 | A E 0 x 3 | 2 B F 0 x 2 | 3C D 0 x1 | 2A E 0 x0 | B F 1 bo’lsa, D A C E 0, F 2 1 , B 3 3 ekanligini topamiz. Noma’lum koeffitsientlarni [1.4]tenglikka olib borib qo’yamiz. dx x3 1 2 x 2 dx x 2 3 I 3 3( x 1) 3 x 1 3( x 1) 3 3 I dx x 1 [1.5] [1.6] 3 Ushbu integralni hisoblab I dx x 1 3 dx x 1 x 2 x 1 1 3 Bx C A x 1 x 2 x 1 1 1 dx 1 x 2 dx 1 dx 1 x 2 2 dx 2 x2 x 1 A 1 B 1 C 2 3 x 1 3 x x 1 3 x 1 3 3 3 3 2 1 dx 1 d x x 1 1 dx 1 1 ln x 1 ln x 2 x 1 2 2 2 3 x 1 6 x x 1 2 3 6 1 3 x 2 2 x 1 1 arctg 2 x 1 1 2x 1 1 arctg ln 2 6 x x 1 3 3 3 3 2 topib olganimzdan so’ng [2.5] tenglikka olib borib o’rniga qo’yamiz. Google Scholar Academic Research, Uzbekistan 939 Scientific Library of Uzbekistan www.ares.uz Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | CSPI CONFERENCE 3 | 2021 Zamonaviy ta'limda matematika, fizika va raqamli texnologiyalarning dolzarb muammolari va yutuqlari Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti x 3 1 2 3 3 x 1 x 2 dx x 2 x 1 3 I ln 2 3 3 3 3( x 1) 3 x 1 3( x 1) 3 3( x 1) 9 x x 1 2 dx 2 arctg 2 x 1 C [1.7] 3 Demak [1.7] natijada ratsional ko’rinishdagi integralni hisoblashda qulayligi va integralning qisqa yo’l bilan hisoblash mumkinligini ko’rish mumkin. XULOSA Oliy ta’limda ratsional ko’rinishdagi integrallarni hisoblash usullari turli ko’rinishga ega bo’lib,biz ulardan ikkita usulni sodda kasrlarga keltirib integrallash va Ostragradiskiy usulini ko’rib chiqdik.Ushbu ikki usulda yuqori darajali, karrali ildizga ega bo’lgan ratsional ko’rinishdagi integralni hisoblashda qulayligi va integralning qisqa yo’l bilan hisoblash mumkinligini ko’rish mumkin.Yuqoridagi integralni Ostragradiskiy va sodda kasrlarga keltirib hisoblashda rekurrent formula va noma’lum koeffisiyentlar usulidan foydalanilgan holda integral yechimi ko’rsatilgan.Yuqori darajali karrali ildizga ega bo’lgan ratsional ko’rinishdagi integrallarni hisoblashda nafaqat sodda kasrlarga keltirib hisoblash balki Ostragradiskiy uslini ham keng qo’llaniladigan va samarali usullar qatoriga kiritish va bu usulda ko’pgina integrallarni hisoblashda foydalanish mumkin. 1. 2. 3. 4. 5. REFERENCES A.Gaziyev. Matematik analiz.1-qism.Darslik.-Samarqand: «SamDU», 2020. Azlarov T., Mansurov X. Matematik analiz.1-qism.Toshkent «O’qituvchi»,1994. T.Sharifova,E.Yuldashev.Matematik analizdan misol va masalalar yechish.Toshkent «O’qituvchi»,1996. A.Sadullaev, G.Hudoyberganov, A.Vorisov, X.Mansurov, B.Shoimqulov, T.To’ychiyev, N.Sultanov. Matematik analizdan masalalar to’plami. 1qism.Toshkent.2008. А.Ж. Сейтов, Ф.Х. Абдумавлонова. Решение геометрических задач с помощью математического пакета MAPLE. Academic research in educational sciences, 2021. T.2 №6 Pp.933-941. Google Scholar Academic Research, Uzbekistan 940 Scientific Library of Uzbekistan www.ares.uz Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | CSPI CONFERENCE 3 | 2021 Zamonaviy ta'limda matematika, fizika va raqamli texnologiyalarning dolzarb muammolari va yutuqlari Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti 6. S.Kh.Khasanova A.J.Seytov, A.J. Khurramov, S.N.Azimkulov, M.R.Sherbaev, A.A.Kudaybergenovю. Optimal control of pumping station operation modes by cascades of the Karshi main canal. International Journal of Advanced Research in Science, Engineering and Technology, 2021. Tom 8. №4. Pp. 17177-17185. 7. А. Ж. Сейтов А. Р. Кутлимурадов Р. Н. Тураев Э. М. Махкамов Б. Р. Хонимкулов. Оптимальные управления водных ресурсов крупных магистральных каналов с каскадом насосных станций ирригационных систем. academic research in educational sciences volume 2 | ISSUE 2 | 2021 ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24411/2181-1385-2021- 00193. Стр. 265- 273. 8. А.В. Кабулов, А.Ж. Сейтов, А.А. Кудайбергенов. Критерий управления задач оперативного управления водными ресурсами объектов водохозяйственных систем. ILIM hám JÁMIYET. Стр. 6-8 9. АЖ Сейтов, БР Ханимкулов, М Гаипов, О Хамидуллаева, НК Мурадов. Численные алгоритмы решения задач оптимального academic research in educational sciences volume 2 | ISSUE 8 | 2021 ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89 DOI: 10.24412/2181-1385-20218-153-160 Academic Research, Uzbekistan 159 www.ares.uz Управления объектами каршинского магистрального канала. Academic research in educational sciences. T. 2 № 3 pp. 1145- 1145. 10. А.Ж. Сейтов, Б.Р. Ханимқулов, М.А. Гаипов, М.Р. Юсупов. Зарафшон дарёси оқимининг ҳосил бўлишига атмосфера ёғинлари ва ҳаво ҳароратининг таъсири. Academic research in educational sciences. T.2 №5. Стр. 156-162. 11. A.A. Kudaybergenov A.J. Seytov, A.R. Kutlimuradov, R.N. Turaev, N.K. Muradov. Mathematical model of optimal control of the supply canal to the first pumping station of the cascade of the Karshi main canal. International Journal of Advanced Research in Science, Engineering and Technology. T. 8 № 3 pp. 16790- 16797. 12. A.J.Seytov, A.J. Khurramov, S.N.Azimkulov, M.R.Sherbaev, A.A.Kudaybergenov. S.Kh.Khasanova. International Journal of Advanced Research in Science, Engineering and Technology. T. 8 №2 ISSN: 2350-0328. Pp. 17177- 17185. Google Scholar Academic Research, Uzbekistan 941 Scientific Library of Uzbekistan www.ares.uz Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | CSPI CONFERENCE 3 | 2021 Zamonaviy ta'limda matematika, fizika va raqamli texnologiyalarning dolzarb muammolari va yutuqlari Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti 13. Рахимов Ш.Х., Сейтов А.Ж. Теоретико-множественная модель насосной станции, оснащенная осевыми поворотно-лопастными насосными агрегатами. Материалы республиканской научной онлайн конференции молодых ученых «современные проблемы математики и прикладной математики» посвященной 100 летию академика С.Х.Сираждинова (21 мая 2020 г.) Стр. 78-82. 14. Сейтов А. Ж., Кудайбергенов А. А., Хонимкулов Б. Р. Моделирования двумерного неустановившегося движения воды на открытых руслах на основе проекционного метода. сборник докладов Республиканской научнотехнической конференции «Инновационные идеи в разработке информационно-коммуникационных технологий и программных обеспечений» 15-16 мая 2020 года. САМАРҚАНД. Стр. 60-63. 15. Рахимов Ш. Х., Сейтов А. Ж., Кудайбергенов А. А. Критерии управления задач оперативного управления водными ресурсами объектов водохозяйственных систем. Abstracts of IX International Scientific and Practical Conference Kharkiv, Ukraine 2-4 August 2020. Стр. 125-131. 16. Mekhriban Salaeva, Kakhramon Eshkaraev, Aybek Seytov. Solving mathematical problems in unusual ways with excellent limits. European Scientific Conference. Пенза, 17 мая 2020 года рр. 254-257. 17. А.Сейтов. Оптимальные методы управления водных ресурсов в крупных магистральных каналах ирригационных систем. AGRO ILM – O„ZBEKISTON QISHLOQ VA SUV XO„JALIGI. Махсус сон. 2020. Ташкент. Стр. 84-86. 18. Ш.Х. Рахимов, А.Ж. Сейтов, А.А. Кудайбергенов. Оптимальное управление распределением воды в магистральных каналах ирригационных систем. ILIM hám JÁMIYET. SCIENCE and SOCIETY Scientific-methodical journal Series: Natural-technical sciences. Social and economic sciences. Philological scienes. pp. 8- 10. 19. А.В.Кабулов, А.Ж.Сейтов, А.А.Кудайбергенов, Критерий управления задач оперативного управления водными ресурсами объектов водохозяйственных систем. ILIM hám JÁMIYET. science and society Scientific-methodical journal Series: Natural-technical sciences. Social and economic sciences. Philological scienes №2 2020. Pp.6-7. 20. Ш. Х. Рахимов, А. Ж. Сейтов, М. Р. Шербаев, Д. Жумамурадов, Ф. Ж. Дусиѐров. Структура базы данных и программные модули для Google Scholar Academic Research, Uzbekistan 942 Scientific Library of Uzbekistan www.ares.uz Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | CSPI CONFERENCE 3 | 2021 Zamonaviy ta'limda matematika, fizika va raqamli texnologiyalarning dolzarb muammolari va yutuqlari Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti моделирования управления водными ресурсами каскада насосных станций каршинского магистрального канала. Мелиорация 2019 3(89) стр. 85-91. (№5, web of science IF=0.144) Google Scholar Academic Research, Uzbekistan 943 Scientific Library of Uzbekistan www.ares.uz