O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI LIY VA O`RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI BUXORO PSIXOLOGIYA VA XORIJIY TILLA R INSTITUTI “PSIXOLOGIYA” KAFEDRASI Qayd raqami_________ _____________________ va xorijiy tillar instituti rektori _______________Sh.R.Barotov “______”_______________2022 yil “Tasdiqlayman” Buxoro Psixologiya “IJTIMOIY VA TADBIQIY PSIXOLOGIYA” O`QUV USLUBIY MAJMUA Bilim sohasi: 300000-ijtimoiy fanlar, jurnalistika va axbarot Ta`lim sohasi: 310000-ijtimoiy va xulq atvorga mansub fanlar Ta`lim yo`nalishi: 60310903-psixologiya (amaliy psixologiya) 60310904-psixologiya (oila psixologiyasi) Ma`ruza: Seminar: Mustaqil ta`lim: Jami: 30 30 60 120 Buxoro 2022 Fanning o`quv uslubiy majmuasi Buxoro psixologiya va xorijiy tillar instituti Kengashining 2022 yil __ avgustdagi __ -sonli qarori asosida tasdiqlangan fan dasturi asosida ishlab chiqildi. Tuzuvchilar: D.Sh.Baratova M.N.Nabiyeva – Taqrizchilar: M.N.Usmonova - L.Ya.Olimov Buxoro psixologiya va xorijiy tillar instituti “Psixologiya” kafedrasi o’qituvchisi, Psixologiya fanlari bo‘yicha doktori,dotsent Buxoro psixologiya va xorijiy tillar instituti “Psixologiya” kafedrasi o’qituvchisi Buxoro davlat universiteti “Psixologiya va sotsiologiya” kafedrasi dotsenti, psixologiya fanlari nomzodi Buxoro davlat “Psixologiya va kafedrasi dotsenti universiteti sotsiologiya” O‘quv-uslubiy majmua Psixologiya kafedrasi majlisida muhokama qilingan. (Kafedraning 2022 yil ___avgustda o‘tkazilgan 1-sonli yig‘ilishi bayonnomasi). Kafedra mudiri: D.A.Sobirova Kafedra yig‘ilishi qarori № ______ «______» ______________2022 y. Kelishildi: Fakultet kengash raisi: _____________. Fakultet yig‘ilishi qarori № ______ «______» ______________2022 y. 1-MAVZU: Shaxslararo munosabatlar tizimida shaxsning rivojlanishi. Reja. 1. Insonning shaxs sifatida shakllanishi va bunda ijtimoiy muhitning o`rni. 2. Ijtimoiy psixologiyada shaxsni o`rganishning o`ziga xosligi. 3. Guruhlar va ularning shaxs rivojlanishiga ta’siri. 4. Shaxsning ijtimoiy ustanovkalari. Insonning shaxs sifatida shakllanishi va bunda ijtimoiy muhitning o`rni. Shaxs jamiyatning a’zosi, ijtimoiy va shaxslararo munosabatlarning mahsuli, ongli faoliyatning sub’ekti bo’lmish individdir. Shaxsning boyligi, uning hayotga faol munosabati, boshqa kishilar bilan bo`ladigan aloqalarining turli-tumanligiga bogliq bo`ladi. SHAXS Nutqi Ongi (shaxslar aro muloqot) Гуруh a`zosi Ijtimoiy munosabat Individualligi (jamiyat a’zosi) (faollik) Faoliyat Individ- so`zi lotincha-«individium»-bulinmas degan ma’noni anglatadi. Har bir odam o`zi mansub bo`lgan sinf, muloqotga xos bo`lgan umumiy sifatlar bilan bir qatorda shaxsiy xususiyatlarga ham egaki ular shaxning takrorlanmas individualligidir. Individuallik- ma’lum sifatlarga ega bo`lgan shunday odamki, bu sifatlar faqat shu odamgagina xosdir. Shaxs tashqi turmush sharoitlari ta’sirida shakllanadi. Savol: Bir xil sharoitda tarbiyalanganda har biri o`zining shaxsiy xususiyatlariga ega bo`ladimi? Javob: Shaxsning shakllanishida ijtimoiy omillardan tashqari biologik omillar ham ta’sir ko`rsatadi. Bu omillarni bir-biridan ajratib quyish noto`gri. Hosil qilinadigan xususiyatlar bilan tabiiy mavjud xususiyatlar o`zaro bogliq tashqi sharoitlar ta’sirida odamning shakllanishini ichki sharoitslarga boglik holda sodir bo`ladi. Shaxsning barkarorligi. Snaxs-o`zini turli sharoitlarda turlicha tutishiga qaramay asosiy shaxsiy sifatlari ozmiko`pmi barqaror bo`ladi. Agar odamning xususiyatlari bilib olinsa, uning ma’lum bir vaziyatda o`zini qanday tutushini aytish mumkin. Shaxsning jarayonlari, holatlari va xususiyatlari o`zaro chambarchas bogliqdir. Shaxsning psixologik tuzilishi –jarayonlar, holatlar va xususiyatlarning o’zaro chambarchas bog’liyligini hamda aloqadorligi odamdan barcha sifatlarning bir butunligini ta’min etadi. Shaxsning muloqot doirasi qanchalik keng bo’lsa , uni hayotining turli sohalari bilan aloqasi shunchalik turli tuman bo’ladi, shaxs ijtimoiy munosabatlar dunyosiga shunchalik chuqurroq kira oladi va uning ma’naviy dunyosi ham boy bo’la boradi. Shaxs, siyosiy, g`oyaviy munosabatlar ta’sirida ham bo`ladi. Jamiyat haqidagi g`oyalar tizimi shaxsning psixologiyasi, uning dunyoqarashi, ijtimoiy ustnovkalarini shakllantiradi. Ijtimoiy fanlarni o`zlashtirish shaxsga ijtimoiy taraqqiyotda o`z o`rnini anglashga yordam beradi. Jamiyat maktabdagi ta’lim va tarbiya, radio, televideniye va boshqa ommaviy axborot vositalari yordamida shaxsga g`oyaviy ta’sir o`tkazadi. Shaxsning psixik xususiyatlari insonning ijtimoiy tajribasi, uning hayot va faoliyati, ta’lim va tarbiya ta’siri ostda tarkib topadi. Shaxsning shakllanishi u yashaydigan jamiyat sharoitlari hamda mana shu ijtimoiy sharoitlarda u oladigan ta’lim va tarbiya bilan belgilanadi. Ta’lim tarbiya jarayoni shaxs shakllanishi va rivojlanishida muhim ahmiyatga ega. Insonning shaxs sifatida shakllanishiga ta’sir etuvchi omillar Irsiyat Ijtimoiy muhit Ta’lim- tarbiya Guruhlar va ularning shaxs rivojlanishiga ta’siri. Har-bir bola yashaydigan ijtimoiy muhit bir emas , balki bir necha qavatdan (zonadan) iborat. Eng yaqin va birinchi qavat oilaviy muhitdir.Oilaga qaraganda kengroq qavatni bolaning tashqari, ya’ni bir qavatni –bolanig qarindoshlari tashkil etadi. Va nihoyat, eng keng qavat- ijtimoiy muhit hisoblanadi. Undan tashqari bevosita xatti-harakat namunalari, alohida kishilarning mulohazalari orqali emas, balki kitob va gazeta, radio, kino, televideniye, jamiyatda o’rnatilgan qonun-qoidalar, odamlar, axloq talablar, ma’naviyat, milliy qadriyatlar orqali amalga oshiriladi. Biroq, agar bolaning shaxsiy faolligi mavjud bo’lsa, muhit uning taraqqiyotiga ta’sir ko’rsata olmaydi. Faqat o’zining shaxsiy faolligini ko’rsatgandagina bola atrofmuhitning ta’sirini his qilishi, shundagina uning rasmiy xususiyatlari namoyon bo’lishi mumkin. Jamiyat Shaxs faolligi Shaxsiy xarakterdagi faollik Ijtimoiy xarakterdagi faollik Demak, inson - faol mavjudod. U tarbiyaviy ta’sirlar, muhit ta’sirining passiv ob’ekti emas. Shuning uchun hayotning tashqi sharoitlari, tashqi ta’sirlar inson shaxsini bevosita emas, balki uning muhit bilan o’zoro ta’siri jarayoni orqali, uning shu muhitdagi faoliyati yordamida belgilaydilar. Shu tuufayli muhit, tarbiyaviy t’asir haqida gapirganda uni ya`ni insoning tashqi muhit bilan faol ta`sir jarayoni, tarbiyachi bilan tarbiyalanuvchining faol o’zaro aloqasi sifatida tushunish zarur. Inson faol mavjudod sifatida o’z shaxsini ongli ravishda o’zgartirishi mumkin. Shaxsning shakllanishida o’z-o’zini tarbiyalash, ya’ni kishining shaxsiy sifatlarini takomillashtirishga qaratilgan ongli ishi katta ahamiyatga ega bo’la boradi. Shaxs guruhda, ya’ni mana shu guruhda o’rnatilmagan o’zaro munosabatlar va muloqat ta’sirida rivojlanadi. Demak, guruhning taraqqiyoti shaxsning guruhda rivojlanishi omili sifatida namoyon bo’ladi. Individ o’ziga xos ehtiyoj, ya’ni shaxs bo’lishi ehtiyoji hamda shaxs bo’lish qobiliyatiga ega. Bu qobiliyat, ya’ni individual xususiyatlar. Shaxs bo`lish ehtiyoji qondirilishini ta’minladi va turli ishlarni amalga oshirishga imkon yaratadi. Ushbu ehtiyojning amalga oshirishda yuqori rivojlanish darajasiga ega bo`lgan guruh jamoalar katta ahamiyatga ega. Shaxs rivojlanishi yangi ijtimoiy muhitga kushilish va u bilan birlashish sifatida tasavvur qilish mumkin. Shartli ravishda bu muhitni doimiy, o`zgarmas deb qaraladi. (masalan, maktabning birinchi sinfi, ishlab chiqarish brigadasi, harbiy qism va hokozo). Nisbatan barqaror bo`lgan muhitda shaxsning rivojlanishi 3 ta bosqichni bosib o`tadi. Bular – adaptatsiya, individualizatsiya va integratsiya bosqichlaridir. Demak, inson shaxs sifatida ijtimoiy muhitning hal qiluvchi ta’siri ostida shakllanadi. Tajribalarda ko’rsatishicha, insoniyat jamiyatdan tashqarida haqiqiy taraqqiy etgan inson, shaxs bo’la olmaydi. Ijtimoiy psixologiyada shaxsni o`rganishning o`ziga xosligi. Shaxs turli ijtimoiy jarayonlarning ishtirokchisi va faol amalga oshiruvchisi bo`lganligi tufayli ijtimoiy psixologiyada o`rganiladi. Shaxs muammosi umumiy psixologiyada ham, yosh psixologiyasi va pedagogik psixologiyada ham, psixologiyaning qator maxsus bo`limlarida ham o`rganiladi. Har bir bo`lim yoki tarmoq uni o`z mavzui va vazifalari nuqtai nazaridan shaxsga taalluqli bo`lgan muammolarni yoritadi. Masalan, umumiy psixologiya shaxsni psixologik faoliyatning maxsuli, alohida psixik jarayonlarning egasi deb qaraydi. Shaxs muammosiga ijtimoiy-psixologik yondoshishning o`ziga xosligi shundaki, u turli guruhlar bilan bo`ladigan turli shakldagi o`zaro munosabatlarning oqibati sifatida qaraladi. Ya’ni ijtimoiy psixologiya avvalo biror guruhning a’zosi hisoblangan shaxs xulq-atvori qanday qonuniyatlarga buysunishini, shaxsning muloqotlar sistemasida olgan ta’sirlari uning ongida qanday aks topishini o`rganadi. Guruhning shaxs psixologiyasiga ta’siri qay yusinda sodir bo`lishi ijtimoiy psixologiyada ijtimoiylashuv muammosi bilan uzviy bogliq bo`lsa, bu ta’sirlarning shaxs hatti-harakatlari, xulqida bevosita qanday namoyon bo`lishi ijtimoiy yo`lyo`riqlar muammosi bilan bog`liqdir. Ana shular asosida shaxsda shakllanadigan fazilatlar va ularning turli tipdagi shaxslarda namoyon bo`lishini aniqlagan holda, shaxs xulq-atvorini boshqarish mexanizmlarni ishlab chiqish ijtimoiy psixologiyaning asosiy vazifalaridan biridir. Shaxs shakllanishining o`z sohasi, bosqichlari va muassasalari mavjud. Shaxsning shakllanishi asosan uch sohada amalga oshiriladi Faoliyat sohasi Muloqot sohasi O`z-o`zini anglash sohasi Faoliyat sohasi, ya’ni umr mobaynida shaxs turli faoliyatlarga bevosita yoki bilvosita jalb etilgan bo`lib bu jarayonda fan qatalogi kengayib, boyib boraveradi. Har bir faoliyat turi individdan maxsus fazilatlarning, malaka va ko`nikmalarining, bilimlarning borligini talab etadiki, ularni koniktirish yo`lidagi aktivligi unda o`ziga xos ijtimoiy-psixologik xususiyatlar kompleksini shakllantiradi; Muloqot sohasi, ayniqsa maktabgacha yosh davrdagi va o`smirlik davrlaridagi muloqot sistemalari bolada bir qancha ijtimoiy xislatlarni paydo qiladiki, uning natijasida u faol hayotiy mavqega ega bo`ladi, jamiyatda o`z o`rnini tasavvur qilishga erishadi. O`z-o`zini anglash sohasi, ya’ni "MEN" obrazining yil sayin o`zgarib borishi jarayoni bo`lib, avval o`zini boshqalardan farqliligini, o`zicha mustaqil xarakat qilish, mustakil fikr yurita olish kobiliyatini anglash, sungra o`z-uzini baholash, anglash, nazorat qilish xususiyatlari rivojlanadiki, ular ham faol shaxs psixologiyasining tarkibiy qismidir. Shaxs sotsializatsiyasi, yukorida ta’kidlab o`tganimizdek, bola tugilishi bilan boshlansa-da, sezilarli, samaradorlik nuqtai nazaridan uning bosqichlari farqlanadi. Masalan, birinchi bosqich - mehnat faoliyatigacha bo`lgan bosqich bo`lib, unga bolaning maktabgacha yesh davri hamda o`qish yillari kiradi. Shaxsning ijtimoiy ustanovkalari. Ijtimoiy ustanovka shaxs xulk-atvorining anglanmagan yoki qisman anglangan motivlariga kiradi. ichki, Masalan, bir kishiga badiiy adabiyotdan ainan bir guruh asarlar guruhi yoki shu adib yoqishini tushunmaidi. O`sha guruhdan yangi bir kitob qo`lga kirganda u albatta yoqishi kerak degan tasavvurda bo`ladi shu manoda olib qaralganda ijtimoiy ustanovka shaxsdagi anglanmagan munosatbatlarga o`xshaydi. Lekin aslida uning tabiati juda murakkabdir. Chunki ijtimoiy ustanovka tushunchasida munosabatlar ham, shaxsiy ma’no ham, baholar sistemasi ham, bilimlar ham o`z ifodasini topadi. Ya’ni ijtimoiy ustanovka shaxsning turli ijtimoiy ob’ektlarga nisbatan munosabat bildirishining ichki mexanizmidir, shu ob’ektlar bilan ishlashga, ularni baholashga hamda ma’lum tarzda idrok qilishga tayyorgarlik holatidir. Sof psixologik ma’noda yangicha tafakkur va dunyoqarashni shakllantiruvchi va o’zgartiruvchi ijtimoiy psixologik mexanizm - bu ijtimoiy ustanovkalardir. Rus olimi V.A. Yadov o’zining dispozitsion konsepsiyasini yaratib, unda ustanovkalarni to’rt bosqich va to’rt tizimli sifatida tasavvur qilgan Bu - shaxsning atrof muhitida sodir bo’layotgan ijtimoiy hodisalarni, ob’ektlarni, ijtimoiy guruhlarni ma’lum tarzda idrok etish, qabul qilish va ular bilan munosabatlar o’rnatishga ruhiy ichki hozirlik sifatida odamdagi dunyoqarashni ham o’zgartirishga aloqador kategoriyadir. Ijtimoiy muhitning ta’siri xulq-atvorda bevosita namoyon bo’ladi. U yoki bu xulq-atvorning sababi uning motividir. Ijtimoiy psixologiya shaxs xulq-atvorining motivlari sifatida ijtimoiy ustanovkalarni o’rganadi. Itimoiy ustnovkalar (attitud) - ijtimoiy vaziyatlar ta’sirida ijtimoiy ob’ektlarga nisbatan shakllanadigan ustanovkalar. Ularni o’zgartirish uchun ijtimoiy shart - sharoitlar va shaxsning ularga nisbatan baho va munosabatlari tizimini o’zgartirish kerak. Elementar ustanovkalar (set) - oddiy, elementar ehtiyojlar asosida ko’p incha ongsiz tarzda hosil bo’ladigan ustanovkalar. Ularni o’zgartirish uchun moddiy shart - sharoitlarni va odamdagi ehtiyojlar tizimini o’zgartirish kifoya. B`azaviy ijtimoiy ustanovkalar - ular shaxsning umumiy yo’nalishini belgilaydi va ularni o’zgartirish e’tiqodlar va dunyoqarashlarni o’zgartirish demakdir. jamiyatda qadr - qimmat topgan narsalarga nisbatan ustanovka. Masalan, sahih hadislar shunday qadriyatlardir, biz ularni tanqidsiz, muhokamalarsiz qabul qilamiz, chunki ular ham ilohiy, ham eng buyuk insonlar tomondan yaratilgan va avloddan avlodga o’z qadrini yo’qotmay kelayotgan qadriyatlardir. Ijtimoiy ustanovka muammosi G`arbda, ayniqsa, Amerika Kushma Shtatlarida har taraflama chuqur o`rganilgan muammolardan hisoblanadi. Amerikalik olimlar uning shaxsning avvalgi hayotiy tajribasiga, undagi ijtimoiy tasavvurlariga bog`liqligini o`rginib, shaxs xulq-atvorini turli sharoitlarda boshqaruvchi mexanizm ekanligini isbot qildilar. (U. Tomas, F. Znanetskiy, G. Olport, M. Smit, K. Xovland, Laper, D. Kats, N. Rokich va boshqalar) ular ijtimoiy ustanovkani bir so`z bilan "attityud"so`zi bilan ifodalaydilar. 1942 yildayoq M. Smit attityudning uch komponentli strukturasini ishlab chiqqan. Bunga ko`ra attityudda uch qism bo`lib Kognetiv Affektiv Konativ Kognitiv qism - bu shaxsdagi attityud obektiga nisbattan bilimlar, uning odam tomonidan anglanishidir. Bunga shaxsdagi bilimlardan tashkari g`oyalar, tasavurlar prinsiplar va hokazolar kiradi. Affektiv qismi - bu o`sha ob’ektni hissiy emotsional baholash bo`lib, yoqtirish yoki yoqtirmaslik tarzidagi hissiyotlar kiradi. Konativ qismi yoki xulq-atvor bilan bog`liq qismiga esa ob’ektga nisbatan amalga oshiriladigan xatti-harakatlar, aynan xulq-atvor kiradi. Lekin ba’zi olimlarda ustanovkaning aynan ob’ektga yoki vaziyatga nisbatan bo`lishi mumkinligi haqida ma’lumotlar ham bor edi. Xususan, Laperning 1934 yilda o`tkazgan mashhur eksperimenti bunga misol bo`lishi mumkin. Eksperimentning mazmuni quyidagicha edi. Laper ikkita xitoylik talabalar bilan AQSH bo`ylab sayohatga chiqadi. Ular hammasi bo`lib 252 ta mexmonxonada bo`lishib, ularning deyarli barchasida (bittasidan tashqari) iliq, samimiy munosabatning guvohi bo`lishadi. Ma’lumki, o`sha paytlarda irqiy belgi bo`yicha odamlarga tanlab munosabatda bo`lishar, xitoyliklar ham sariq tanlilar sifatida kamsitilardi. Laper bilan hamroh bo`lgan talabalarga munosabat bilan olimga bo`lgan munosabat o`rtasida deyarli farq sezilmadi. Sayohat tugagach, Laper o`sha barcha mehmonxona egalariga minnadorlik xati yozib, yana o`sha talabalar bilan borsa, yana o`shanday iliq kutib olishlari mumkinligini so`radi. Javob faqat 128 ta mehmonxona egalaridan keldi, ularning bittasi ijobiy javob, 58 da rad javobi, qolganlarida turlicha formalarida noaniq javoblar olindi. Bundan Laper shunday xulosaga keldi: demak, xitoy millatiga mansub shaxslarga nisbatan ustanovka bilan mexmonxona egalarining real xulq-atvorlari o`rtasida farq bo`lib, aslida ustanovka salbiy ekanligi, vaziyatga qarab esa, u boshqacha-ijobiy namoyon bo`lganligi aniqlandi. Ijtimoiy ustanovkalarga xos bo`lgan umumiy qonuniyatlardan yana biri uning uzoq muddatli xotira bilan bog`liqligidir. Ayni vaziyatga shakllangan obrazlar uzoq muddatli xotirada saqlanib, u yoki bu vaziyatda aktuallashadi, ya’ni "jonlanadi". Masalan, ba’zi bir etnik steriotiplar ana shunday xotira obrazlaridandir. Demak, ijtimoiy ustanovka ob’ektga hamda konkret vaziyatga bog`liqdir. Shakllangan ijtimoiy ustanovkaning hayot mobaynida o`zgarishi mumkinligi muhim ijtimoiy psixologik ahamiyatga egadir. Amerikalik olim Xovlant fikricha, ijtimoiy ustanovka o`rgatish yo`li bilan o`zgarishi mumkin. Ya’ni o`quvchilardagi turli ustanovkalarni o`zgartirish uchun rag`batlantirish yoki jazolash sistemasini o`zgartirish lozimdir. Shaxs tiplari va ularning ijtimoiy psixologik xarakteristikasi. Psixologlarning fikricha, (G.Asmolov, P.Shixerev, V.A.Yadov, P.Nadirashvili va boshqalar) ijtimoiy ustanovkalarni o’zgartirish uchun shu ustanovkaning sababi bo’lgan vaziyat yoki faoliyatning maqsadi va motivini o’zgartirish shartdir. Shu narsa shaxsning aktiv ongli faoliyatida sodir bo’ladi. Shunday qilib, shaxs ijtimoiylashuv jarayonida turli ustanovkalarini ro’yobga chiqarish sharoitida faollik ko’rsatadi. Shunday faollikning natijalarini biz uning ijtimoiy-psixologik sifatlarida ko’ramiz. Ya’ni, aktiv birgalikdagi faoliyat, o’zaro muloqot jarayonida shaxsning ijtimoiy-psixologik fazilatlari shakllanadi. Shuning uchun ham barcha sifatlar faoliyatda namoyon bo’ladigan hamda muloqotda ko’rinadigan sifatlar guruhiga bo’linadi. Masalan, tashqi muhit bilan faol munosabat perseptiv himoya sifatlari, ya’ni o’ziga xavf soluvchi yoki solishi mumkin bo’lgan ijtimoiy ta’sirlardan himoya qiluvchi xususiyatlar shakllanadi. Bu sifatlarni ba’zi mualliflar perseptiv qobiliyatlar (V.A.Labunskaya) deb atasalar, boshqalari ''ijtimoiy ta’sirlarga hissiy javob berish qobiliyati" (A.Bodalev), ''kuzatuvchanlik",''ziyraklik" (Yu.Jukov) va hokazo deb atashgan. Boshqa sifatlar ''muloqotda namoyon bo’luvchi sifatlar"dir. Ular turli ijtimoiy kutishlar sistemasi bilan bog’liq bo’lib, shaxsning turli sharoitlarda to’g’ri muloqotga kirishish imkoniyatinp beradi. Bundan tashqari, har bir shaxsda o’ziga xos tarzda dunyoni, odamlarni idrok qilish va tushunish qobiliyati borki, ular muloqot jarayonida kamroq xatolarga yo’l qo’yishini ta’minlaydi. Masalan, bosiqlik, mulohazalilik o’zgalarning ichki dunyosini gaplari, hatti-harakatlariga qarab bilish qobiliyati va boshqalar shular jumlasidandnr. Shu fazilatlarni qanchalik namoyon eta olishiga qarab shaxs tiplari farqlanadi. Ekstrovert va Iterovert toifali shaxslar Shaxs tiplari farqlanishi Mobil va rigid toifali shaxslar Dominant va tobe toifali shaxslar Ekstrovert va introvert toifali shaxslar Ekstrovert — o’ta muloqotga kirishuvchan, o’zini odamlar guruhisiz tasavvur qila olmaydigan shaxsdir. Uning uchun muloqot haqiqiy ehtiyojidir, boshqalarning uni tushunish-tushunmasliklaridan qati nazar, u doimo o’z fikr-istaklarini o’rtoqlashgisi keladi. Ekstrovert uchun konkret kim bilandir muloqotda bo’lish emas, umuman kim bilan bo’lsa ham muloqotda bo’lish xohishi muhim. Shuning uchun ham u umuman begona odam bilan gaplashib, kirishib keta oladi. Gaplashgisi kelmagan begonaning psixologiyasini tushunishi qiyin ("Qanday qilib gaplashishni hohlamaslik mumkin?", — deb o`ylaydi u). Ekstrovertning qiziqishlari ham tez-tez o’zgarib turadi, do’stlari, o’rtoqlarini ham almashtirib turishga intiladi. Bundan tashqari, u o’ta qirishuvchan bo’lganligi uchun ham har qanday sharoitda vaziyatdan chiqish usullari to’g’risida tez xulosaga keladi, o’ta qiziquvchan, dunyoda bo’layotgan hodisalar, ''mish-mishlar"ni bilish uning uchun zarur. Ekstrovert kek saqlamaydi, bugun urushgan odami bilan ertaga hech narsa bo’lmaganday apoq-chapoq bo’lib ketishi mumkin. Introvert esa ekstrovertning teskarisi. U ko’proq ichki dialog formasidagi muloqotni afzal ko’radi, ya’ni yolg’izlikda mulohaza yuritish, o’zi haqida o’ylash va shunga o’xshaganlar uning uchun asosiy ishdir. Shuning uchun ham unda muloqotga ustanovka juda sust, odamlarning uni tushunmay qolishlaridan doimo xavotirda bo’ladi. Introvert kitoblar olami, falsafiy fikrlashlar qulidir, chunki u odamlar guruhida sodir bo’lib turadigan ziddiyatlardan cho’chiydi, o’zini olib qochadi. Agar muloqotda bo’ladigan bo’lsa, 2—3 kishidan ortiq bo’lmagan guruhni afzal ko’radi. Shunda ham har kuni emas, ba’zan-ba’zan uchrashib turish, gaplashganda ham ''shaxsiy" mavzularda emas, umumiy gaplar haqida suhbatlashishni yaxshi ko’radi. Chunki u ekstrovertdan farq qilib, o’z ''Men"ining boshqalarga o’xshamasligini doimo esda tutadi. Introvert doimiy standartlar, belgilangan normalar olamida yashaydi, qiziqqan narsasi bilan umrini oxirigacha bo’lsa ham shug’ullanishga tayyor, umr yo’ldoshiga sodiq, vafodor. Do’stlarga ham xuddi shunday. Mobil va rigid toifali shaxslar Bu shaxs tiplari muloqotga kirishish me’zoniga ko’ra farqlanadi. Masalan, mobil tip har qanday ish bilan mashg’ul bo’lgan sharoitda juda tez muloqotga kirishadi, lekin boshqa narsalarga ham diqqatini ko’chirishi mumkin. U tez gapiradi, doimo shoshadi, yuz ifodalari ham tez o’zgaradi. Suhbat mavzusini ham tez-tez o’zgartirib turishga moyil. Gaplashib ketishi qanchalik oson bo’lsa, gapni tugatib, xayrlashib ketishi ham oson. Suhbat tugagandan keyin qolgan ishini davom ettirib ketaveradi. Rigid suhbatdosh esa uning aksi. Bunday shaxs qatiyatli, dadil bo’lsa ham, bir faoliyat turidan ikkinchisiga ko’chishi juda qiyin, u ma’lum muddatni talab qiladi. Chunki u o’ylamasdan tavakkal ish qila olmaydi. Masalan, u xat yozayotgan paytda kirib qolsaniz, to biror bo’lagiga nuqta quymaguncha sizga qaramaydi. Qaragandan keyin esa, tezgina suhbatga kirisha olmaydi. Rigid shaxs juda yaxshi suhbatdosh. Mobil tipdagi suhbatdosh bilan gaplashayotganda u tez-tez gapni bo’lib, suhbatdoshga tashabbusni bergisi kelmaydi, rigid esa juda diqqat bilan tinglaydi. Lekin o’zi gapirganda, sekin, mantiqan to’g’ri gapirishni yaxshi ko’radi, gapini bo’lishlarnni sira istamaydi. Agar suhbatni bo’lsangiz, keyingi safar siz bilan gaplashmay qo’ya qolishni afzal ko’radi. Agar u bilan urishib qolsangiz, ancha vaqtgacha uning jaxli chiqmaydi, sizni oxirigacha eshitib, sekin javob beradi, undagi ranjish, jaxl chiqishi odatda siz ketgandan keyin keladi. Agar uning suhbatdoshi toqatsiz odam bo’lsa, ikkalasining chiqishishi qiyin, chunki u uzoqdan kelib tushuntirishni yaxshi ko’radi. Demak bu tiplar ham har xil, har birida ham yaxshi, ham yomon sifatlar bor. Dominant va tobe toifali shaxslar Dominant tip muloqot jarayonida sira ham boshqalardan past kelishni xohlamaydi, savol berilsa, xohlasa javob beradi, bo’lmasa, indamasligi ham mumkin. U doimo suhbatdoshga ta’sir ko’rsatishi, uning bo’ysunishini xohlaydi. Unda egoizm hissi kuchli, o’zi xato fikr yuritsa, xatoligini suhbatdosh sezsa ham uni bo’yniga olmaydi. Dominant tip — qatiyatli. Suhbat davomida u sizning fikringizni yarim yo’lda tushunsa, sizni oxirigacha tinglashni istamaydi, gapni bo’lib, mayinlik bilan gapni tugatib qo’yishi mumkin. Agar ikkala suhbatdosh ham dominant bo’lishsa, unda ular o’rtasida osongina raqobat hissi yuzaga chiqishi, kelishmay qolishlari mumkin. Shuning uchun janjallashib qolmaslik uchun dominant shaxsning mustaqilligi, dadilligiga ko’nish, unga o’z nuqtai nazarini oxirigacha bayon etish imkoniyatini berish lozim. Tobe tipli shaxs esa suhbatdoshning qarashlariga moslashadi, doimo yon berishga tayyor, shuning uchun u kam janjallashadi, lekin yomon ko’rib qolgan odami bilan umuman gaplashmaydi. Suhbat sharoitidagina u asta-sekin o’zining dadilligini ko’rsatishi, ochiq gaplashishi, ba’zan e’tirozlar bildirishi mumkin. Tobe shaxsli bolalarni rag’batlantirish maqsadga muvofiqdir, shuning uchun ham ularni maqtab turish, gapirayotganda ko’zlar, yuz ifodalari bilan ularni ruhan qo’llab turish kerak. Biror qarorga kelish kerak bo’lib qolsa, bu shaxs qarorni yaxshisi siz qabul qilishingizni xohlaydi, chunki javobgarlikni bo’yniga olishni istamaydi. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar. 1. Shaxsning ijtimoiy mohiyati. 2. Shaxsning shakllanishi va rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar. 3. Guruhlar va shaxsning taraqqiyoti. 4. Barqaror muhitda shaxs rivojlanishining asosiy bosqichlari 5.Guruhlarning shaxsga ko`rsatadigan ijobiy va salbiy ta’sirlari. Adabiyotlar. 1. Andreyeva G.N. Sotsialnaya psixologiya. M. 1980. 2. Karimova V.M. Psixologiya. Ma’ruzalar matni. T. 2000. 3. Nemova R.S. Psixologiya 3 tomlik. 1-kitob. 4. Psixologicheskiye issledovaniya sotsialnogo razvitiya lichnosti. M. 1991. 5. Petrovskiy A.V. Sotsialnaya psixologiya. M. 1987 2- MAVZU: Muloqot psixologiyasi va ijtimoiylashuv 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Reja: 1. Muloqot va shaxslararo munosabatlar. 2. Muloqot kishilarning o`zaro munosabatga kirishish jarayoni ekani. 3. Muloqot ma’lumot almashinuvi jaryoni. 4. Muloqotning interaktiv va perseptiv tomoni. 5. Tadbikiy ishlar va ilmiy izlanishlarning zarurligi. 6. Yoshlarni yangi demokratik munosabatlarga tayyorlash. Mavzuga oid izohli lug`at Kommunikativ- muomala sub’ektlarning o’zaro bir-biri bilan axborot, hissiy kechinmalar, va fikr almashinuvini ta’minlaydi. Interaktiv- sub’ektlarning o’zaro bir-birlarining xulq-atvoriga ta’sirlarini ta’minlovchi jarayon. Perseptiv- sub’ektlarning bir-birilarini to’g’riroq, aniqroq idrok qilish va baholashlarini ta’minlovchi muloqot tomoni. Identifikatsiya- suhbatlarning hissiy kechinmalarining idrok qilgan holda fikran uning mavqeida tura bilishi, uning xolatiga kirishga intilish. Stereotipizatsiya- ongda o’rnashib qolgan tasavvurlardan foydalanish. Kauzul atributsiya- shaxsning hissiy kechinmalari va tasavvurlarida o’rnashib qolgan qoliplardan noto’g’ri foydalanish natijasida muloqotning samarasiz yoki xato kechishi. Plastik va adekvatlik sifatlari- egiluvchan , moslashuvchan. Muloqot strategiyasi- muloqotning qanday shaklda o’tishi tushuniladi. 9. Muloqot shakllari- dialogik, monologik, ochiq yoki intim (sirli, yashirin) rasmiy yoki shaxsiy norasmiy. 10. Muomala texnikasi- uning samarasini ta’minlovchi psixologik omillar, (kommunikativlik malakalari va ko’nikmalar) vositalar, (nutq, nutqiy-verbal, nutqsiz-noverbal) usullar (hissiy-emotsional, psixologik-xarakterologik) tushuniladi. 11. Noverbal vositalar- fazoviy joylashish, ohanglar va emotsional qo’llab quvvatlash mexanizmlari kiradi. 12. Muloqot- birgalikdagi ehtiyojlardan kelib chiqadigan turli faolliklari mobaynida bir-birlari bilan o’zaro munosabatlarga kirishishi jarayonlaridir. Har qanday faoliyat odamlarning bir-birlari bilan til topishishni,bir-birlariga turli xil ma’lumotlar o`zatishni,fikrlar almashinuvi kabi murakkab hamkorlikni talab qiladi. Shuning uchun ham har bir shaxsning jamiyatda tutgan o`rni, ishlarining muvoffaqiyati, obro`si uning muloqotga kirish qobilyati bilan bevosita bog`liq. Shaxslararo muloqot jarayoni juda murakkabdir. B.F.Pariginning yozishicha, «muloqot shunchalik ko`p qirrali jarayonki, unga bir vaqtning o`zida quyidagilar kiradi» Individlarning o`zaro ta’sir jarayoni Individlar o`rtasidagi axborot almashinuvi jarayoni Bir shaxsning boshqa bir shaxsga munosabati jarayoni Bir kishining boshqalarga ta’sir ko`rsatish jarayoni. Bir-birlariga hamdardlik bildirish imkoniyati Shaxslarning bir-birlarini tushinish jarayoni Muloqotning turli shakllari va bosqichlari mavjud: MULOQOT BOSQICHLARI O’z-o’zi bilan muloqot Boshqalar bilan muloqot Ajdodlar bilan muloqot Dastlabki bosqich –odamning o`z-o`zi bilan muloqotidir. T. Shibutani «Ijtimoiy psixologiya» kitobida «Agar odam ozgina bo`lsa ham o`zini anglasa, demak, o`zo`ziga ko`rsatmalar bera oladi»,-deb yozgan edi. Ikkinchi bosqichi boshqalar bilan muloqot- muloqotnidir. Odamning o`z-o`zi bilan muloqoti aslida uning boshqalar bilan muloqotining xarakterini va hajmini belgilaydi. Agar odam o`z-o`zi bilan muloqot qilishni odat qilib olib, doimo jamiyatdan o`zini chetga tortib yursa, demak, u boshqalar bilan suhbatlashishda jiddiy qiyinchilikni boshidan kechiradi deyish mumkin. Uchinchi bosqich avlodlar o`rtasidagi muloqot. Bu muloqot tufayli har bir jamiyatning o`z madaniyati, madaniy boyliklari, qadriyatlari mavjud bo`ladiki, buning ahamiyatini tushungan insoniyatning eng ilgor vakillari uni doimo keyingi avlodlar uchun saqlab keladilar hamda ta’lim-tarbiya va kundalik muloqot jarayonida uni avloddan-avlodga uzatadilar. MULOQOT SHAKLLARI Har Rasmiy Norasmiy Verbal va noverbal qanday muloqot rasmiy yoki norasmiy bo`ladi. Rasmiy muloqot odamlarning jamiyatda bajaradigan rasmiy vazifalari va xulqatvoridan kelib chiqadi. Masalan, rahbarning o`z xodimlari bilan, professorning talaba bilan muloqoti. Norasmiy muloqot odamning shaxsiy munosabatlariga tayanadi va uning mazmuni o`sha suhbatdoshlarning fikr-uylari , niyat-maqsadlari va emotsional munosabatlari bilan belgilanadi. M: do`stlar suhbati, poyezdda uzoq safarga chiqqan yo`lovchilar suhbati, tanaffusda talabalarning sport, moda, shaxsiy munosabatlar borasidagi suhbati. Odamlarning asl tabiatiga mos bo`lgani uchun ham norasmiy muloqot doimo odamlarning hayotida ko`proq vaqtini oladi va bunda ular charchamaydilar. Lekin bunday muloqotga ham qobiliyat kerak, ya’ni uning qanchalik sergapligi, ochiq ko`ngilligi, suhbatlashish yo`llarini bilish, til topishish qobiliyati, o`zgalarni tushunish va boshqa shaxsiy sifatlari kundalik muloqotning samarasiga bevosita ta’sir kursatadi. Shuning uchun hamma ham rahbar bo`la olmaydi, ayniqsa, pedagogik ishga hamma ham qo`l uravermaydi, chunki buning uchun ham rasmiy, ham norasmiy muloqot texnikasidan xabardor bo`lish talab etiladi. Muloqot mavzui va yo`nalishiga ko`ra: MULOQOT YO’NALISHLARI Ijtimoiy yunaltirilgan ya’ni keng jamoatchilikka qaratilgan Guruh yoki guruhlar predmetiga qaratilgan Pedagogik muloqot Shaxsiy muloqot Ijtimoiy yo`naltirilgan ( keng jamoatchilikka qaratilgan va jamiyat manfaatlaridan kelib chiqadigan). Guruhdagi predmetga yo`naltirilgan (mehnat, ta’lim jarayonidagi yoki biror topshiriq bajarish jarayonidagi muloqot). Shaxsiy muloqot (bir shaxsning boshqa shaxs bilan o`z muammolarini yechish maqsadida o`rnatgan munosabatlari). Pedagogik muloqot (pedagogik jarayonda ishtirok etuvchilar o`rtasida amalga oshiriladigan murakkab o`zaro ta’sir jarayoni). Har bir muloqot turining o`z qonun-qoidalari , ta’sir usullari va yo`l-yo`riqlari borki, ularni bilish har bir kishining, ayniqsa, odamlar bilan doimo muloqotda bo`ladiganlarning burchidir. Muloqot murakkab jarayondir. Uning tuzilishi quyidagicha: Muloqot murakkab jarayondir. Uning tuzilishi quyidagicha: Kommunikativ Interaktiv Perseptiv Muloqotning kommunikativ tomoni ― muloqotlarga kirishuvchilar o`rtasidagi ma’lumot almashinuvi jarayoni. Mulo`qotning interaktiv tomoni ― muloqotga kirishuvchilarning xulq-atvoriga ta’siri. Muloqotning perseptiv tomoni ― muloqotga kirishuvchilarning bir-birlarini idrok etishlari va tushunishlari bilan bog`liq bo`lgan murakkab psixologik jarayon. Muloqotning har bir tarkibiy qismi bilan alohida tanishib chikamiz. 1. Mulokotning kommunikativ tomoni ― shaxslararo axborotlar, bilimlar g`oyalar, fikrlar almashinuvi. Bu jarayonning asosiy vositasi ― bu til. Yozma-ogzaki, monologik-dialogik nutq. Diologik nutqning mazmuni, xarakteri, davomiyligi muloqotga kirishgan shaxslarning shaxsiy qarashlariga, qizikishlariga, bir-birlariga bulgan munosabatlariga,maqsadlariga bevosita bogliq bo`ladi. O`qituvchi-o`quvchi, siyosiy rahbarlarning, diplomatlarning, dugonalarning suhbati bir-biridan farq qiladi. Monologik nutq bir kishining boshqa kishiga murojaati― fikrlarning mantiqan tugal bo`lishi, grammatik qonun-qoidalarga rioya qilish kerak. Odamlarning muloqot jarayonida so`zlardan tashqari turli xil harakatlardan, qiliqlardan, holatlardan, kulgu, ohanglardan ham foydalanadilar. Mimika, ko`z qarashlar, to`xtashlar ifodalari va hokazo. Buyuk rus yozuvchisi L.Tolstoy odamlarda 97 xil kulgu turi, 85 xil ko`z qarashlar turi borligini kuzatgan. Andreyevaning yozishicha, odam yuz ifodalari, nigohlarining 2000 ga yaqin ko`rinishlari bor. Bu noverbal muloqot vositalarining milliy va hududiy xususiyatlari bor. Masalan o`zbek xalqining muloqot jarayoni boy, o`zaro munosabatlarning bevosita xarakteri unda shunday vositalarning ko`proq ishlatilishi bilan bogliq. Bolgarlar biror fikrni tasdiklamoqli bo`lishsa, boshlarini chayqashadi, inkor etmokchi bo`lishsa, bosh siltashar ekan. Noverbal muloqatda suhbatdoshlarning fazoviy joylashuvlari ham ahamiyatga ega: Masalan, ayollar hissiyotga berilganligi uchun bir – birlari bilan yaqin turib gaplashar ekanlar, erkaklar o`rtasida masofa bo`lar ekan. O`quvchilarni partada orqama – ketin o`tkazgandan ko`ra doira shaklida o`tkazilsa, ularda javobgarlik hissi yuqoriroq bo`lar ekan, emotsiyalar almashgani uchun ham guruhdagi psixologik vaziyat ijobiy bo`lib, bolalarning predmetga va bir – birlariga munosabatlari ancha yaxshi bo`lar ekan. Demak ta’lim – tarbiya jarayonini tashkil etishda muloqotning barcha vositalariga, ayniqsa, nutqqa e’tibor berish kerak. Bolalarni ilk yoshlik choglaridanoq nutq madaniyatiga o`rgatish, nutqlarini o`stirish choralarini ko`rish zarur. Pedagog ham nutq madaniyatiga ega bo`lishi kerak. 2. Muloqotning interaktiv tomoni – kishilarning birgalikdagi f aoliyatda bir – birlariga amaliy jihatdan ta’sir etishlari. Hamkorlikda ishlash, bir – birlariga yordam berish, bir – birlaridan o`rganish, harakatlar muvofiqligiga erishish kabi qator qobiliyatlarni namoyon qilish mumkin. Odamlarning turli sharoitlarda o`zlarini tutishlari xulq – atvorlarining boshqarilishi ma’lum psixologik qonuniyatlarga bog`liqligini ko`rish mumkin. Bunga sabab jamiyatda qabul qilingan turli normalar, qonun qoidalardir. Chunki o`zaro muloqot va o`zaro ta’sir jarayonlarida shunday xatti – harakatlar obrazlari kishilar ongiga singib tasavvurlar, xislatlar orqali boshqa birovni tushunishga harakat qilish, o`zini boshqa birov bilan solishtirish, masalan: 1 – martda uchrashuvga ketayotgan yigitning holatini uning o`rtogi yoki akasi tushunishi mumkin. Refleksiya – muloqot jarayonida suhbatdoshning pozitsiyasida turib, o`zini tasavvur qilishdir, o`ziga birovning ko`zi bilan qarashga intilishdir. Masalan: guruhdoshingizdan biriga ko`ylagi yarashmaganini aytish mumkin, 2-chisiga aytsam kuyyapti deb o`ylaydi deysiz. Stereotipizatsiya – odamlar ongida muloqotlar mobaynida shakllanib o`rnashib qolgan, ko`nikib qolingan obrazlardan shablon sifatida foydalanish, bunday stereotiplar ba’zan muloqotni to`gri yunalishini ta’minlasa, ba’zan xatoliklarga sabab bo`ladi. Masalan: qizlarning shim kiyib yurishi yoki velosiped minishi. Ko`pchilik bunday qizlarni odobsiz deb o`ylaydi, bu notugri, albatta. Ba’zan kishini tashqi qiyofasidan uning xarakterini aniqlaydi. M: shunday tajriba o`tkazilgan: talabalarga turli qiyofadagi kishilarning rasmi ko`rsatilgan, ular iyagi katta kishilar kuchli irodaga ega, peshonasi keng odamlar-aqlli, sochi qattiq odamqaysar , bo`yi past odam- hokimiyatga intiluvchi, chiroyli odam- o`ziga bino qo`ygan yoki nodon bo`lishini aytganlar. Bular albatta, to`g’ri emas. Lekin kishilarning ongida avloddan avlodga o`tib kelayotgan tasavvurlar shunday obrazlarni shakllantirgan. Natijada odam haqida tushunchaning shakllanishida u qaqida bo`lgan ma’lumot katta rol o`ynaydi.M: Bodalyova talabalarning 2 guruhiga bir odam portretini ko`rsatib, uni 1-guruxga –jinoyatchi, 1-guruh talabalariga esa olim deb tanishtirgan. 1- guruhdagilar uning ko`zlarini- yovuz, beshavqat desa; 2- gurugdagilar uning ko`zlarini- dono, muloyim deyishgan. Odamlarning tashqi qiyofasi, kiyinishi, o`zini tutishi, hissiy holati, ovozi, qiliqlari, yurishi va x.k. ishlarining ichida odamning so`z muloqot manba’i suhbatdoshiga eng ko`p ma’lumot beradi. Odamning bir -birlarini to`g’ri anglashlari idrok( asosiy bilish) soshasiga aloqador, bir-birlarini tushunishlari esa ularning tafakkur sohasiga aloqador, murakkab jarayondir. Boshqa odamni to`g’ri tushungan shaxs uning hissiy holatiga ko`ra olgan hissoblanadi. Ya’ni unda empatiya- birovlarning his- kechinmalarini tushuna olish qobiliyati rivojlangan biladi.Yuksak ongli, madaniyatli, « ko`pni ko`rgan» shaxsgina boshqalarni to`g’ri tushunishi, ularning mavqeida tura olishi mumkin. Psixoliklar turli muloqot vaziyatlariga duch keladilar va har bir vaziyatda ulardan o`tkir didlik, odob, kishilarning psixologiyasini bilgan holda ularni to`g’ri tushunish malakasi talab qilinadi. Bo`lg’usi psixolog bu borada quyidagi qonuniyatlarni bilishi kerak: 1.Birinchi ko`rgan odam haqida faqat birlamchi tasavvurgina bo`lishi mumkin. 2. Biror kishi haqida berilgan malumotga asosan muayyan fikr hosil qilish oson, lekin uni o`zgartirish qiyin. 3. Intellekt juda yuqori bo`lsa ham, juda past bo`lsa ham boshqa odamni tushunish qiyin. 4.Maxsus tayyorgarlik bo`lishi kerak.Tajribada 5-kurs psixologlari bilan rassomlarni odamlarga bergan bahosi solishtirilgan, rassomlarni bergan bahosi aniqroq bilib chiqqan. 1. Bitta odamning baholash topshirig’i berilganda og’riqni boshdan kechirayotgan odamlar unda johillik sifati bor deb baholaganlar, yaxshi holatda bilganlarida esa xuddi isha odamni yaxshi sifatlarga ega deb aytganlar-demak, biror kishiga baho berish- odamning emotsional holatiga ham bog’liq ekan. 2. Shaxsning ochiqligi- ya’ni ochiq, samimiy odamning bergan bahosi bilan tund, pismiq odamning baholari o`rtasida sifat jihatidan farq bo`lishligi aniqlangan. Professional tinglash texnikasi Samimiy qiziqish bildirish. O`ychan jimlik Aktiv holat. Bu - agar kreslo yoki divan kabi mebel bo’lsa, unga bemalol yastanib yoki yotib olmaslik, suhbatdoshning yuzidan tashqari joylariga qaramaslik, mimika, bosh chayqash kabi harakatlar bilan uning har bir so’ziga qiziqishni bildiradi Samimiy qiziqish bildirish. Bu nafaqat suhbatdoshni o’ziga jalb qilib, balki keyin navbat kelganda o’zining har bir so’ziga uni ham ko’ndirishning samarali yo’lidir O’ychan jimlik. Bu suhbatdosh gapirayotgan paytda yuzda mas’uliyat bilan tinglayotganday tasavvur qoldirish orqali o’zingizning suhbatdan manfaatdorligingizni bildirish Психологик таъсир - бу турли воситалар ёрдамида инсонларнинг фикрлари, ҳиссиётлари ва ҳатти-ҳаракатларига таъсир кўрсата олишдир. Verbal ta’sir - bu so’z va nutqimiz orqali ko’rsatadigan ta’sirimizdir. Bundagi asosiy vositalar so’zlardir. Paralingvistik ta’sir - bu nutqning atrofidagi nutqni bezovchi, uni kuchaytiruvchi yoki susaytiruvchi omillar: tovushlar, to’xtashlar, duduqlanish, yo’tal, til bilan amalga oshiriladigan harakatlar, nidolar kiradi. Психологик таъсирнинг уч воситаси Вербал таъсир Паралингвистик таъсир Новербал таъсир Noverbal ta’sir - Bunga suhbatdoshlarning fazoda bir-birlariga nisbatan tutgan o’rinlari, holatlari (yaqin, uzoq, intim), qiliqlari, mimika, pantomimika, qarashlar, birbirini bevosita his qilishlar, tashqi qiyofa va signallar kiradi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, bo`lg’usi pedagog -psixologlardan psixolik bilimdonlik talab etiladi. Buning ijtimoiy- psixolik treninglar yordamida amalga oshiriladi. Odamlarda muloqot malakalari hosil qilinib, ular turli ijtimoiy sharoitlarda o`zini to’g’ri tutishga odatlantiriladi. Boshqacha aytganda, trening muloqotga o’rgatishdir. Muloqotga o’rgatish hozirgi zamon kishisining turli ishlab chiqarish va muomala sharoitlarida to’g’ri moslashishga yordam beradi. Buning uchun maxsus tayyorgarlik guruhlari yoki trening guruhlari tashkil etishni psixologlar taklif etishgan. G’arbda shu maqsadda T- guruhlar tashkil qilinib, muloqot jarayonida qiyinchilik his etayotgan kishilar taklif etilgan. Ijtimoiy pisixologik treningning asosiy usullari- guruhiy munozaralar, rolli o’yinlar, psixolik sezgirlikni oshiruvchi treninglardir. Trening guruh a’zolari 7-15 kishigacha bilib mashg’ulotlar bir necha kundan bir necha oylargacha davom etadi. Ularning muloqot manbaida o’zini «o’zgalar» o‘rniga qo’yish, ularning ichki olamini to’g’ri tushinish qobiliyati va istagi tarbiyalanadi. Ijtimoiy psixologik treninglarga quyidagi metodik talablar qo’yiladi: 1. Munozara yoki o’yinlar jarayonida ar bir ishtirokchi vaziyatni yoki rolni faol o’zlashtirib, shar bir holatdan o’zi uchun xulosa chiqarishga olib kelish zarur. 2. T- guruhlarda muloqotning nutq shakllaridan tashqari, nutqsiz-noverbal shakllari ham keng qo’llanishi, ya’ni har bir ishtirokchi (o’rganuvchi) har bir harakat, ritmning mohiyatini ham tushunib uni hayotda ishlatishga ham erishish zarur. 3. Har bir ishtirokchi kundalik yuritib, uni har galgi mashg’ulotlardan so’ng o’ziga hiskechinmalari, muammolarni yechishdagi shaxsiy ishtiroki, tasavvurlarini odilona yozib borishi muhimdir. 4. T- guruhga qatnashish ixtiyoriy bo’lganligi uchun, har bir a’zo mashg’ulotlarni qoldirmaslikka harakat qilishi zarur,- chunki bu a’zolarning o’zaro munosabatlariga, guruhning muhitiga bevosita ta’sir qiladi. 1. Mashg’ulotlar maxsus xonalarda, shovqin surondan xoli yerda tashkil etilishi, shinam bo’lishi kerak. 2. Mashg’ulot o’tkazuvchi trener- maxsus tayyorgarlikdan o’tgan, xushmuomala, did bilan kiyingan, o’z kayfiyati yoki o’yinga shaxsiy munosabat bilan mashg’ulotlarning tabiiy kechishiga xalaqit bermasligi, sabr-toqatli, madaniyatli bo’lishi zarur. Mashg’ulotlarni «yumaloq stol» yoki «to’rtburchak» stol atrofida gilam ustida, ba’zan tik turgan holda ham o’tkazish mumkin. Hozirgi davrda T- guruhlar rahbarlarni muloqotga tayyorlash, ma’sul shaxslarni qayta tayyorlash kurslarida, psixologlar davrasidagina o’tkazilmoqda. Muloqotdagi bilimdonlik barcha mutaxassislarga zarur. Amaliy psixolog xox maktabda bo’lsin, xox sanoat korxonasida yoki boshqa o’quv yurtida bo’lmasin, mahalliy sharoitni chuqur o’rgangan xolda, u yerdagi rahbariyat bilan kelishib, T- guruhlar tashkil etmog’i va ham o’zining, ham atrofdagilarning bilimdonligini oshirib bormog’i zarur. Fan amaliyotga - degan tamoyil bugungi kunda har qachongidan ham dolzarb masalaga aylangan. Chunki yoshlarni mustaqil davlatimiz ma’naviy negizlarini teran anglashga o’rgatish va ularni ma’rifatga chorlash jarayonida qator tadbiqiy vazifalarni amalga oshirishni taqazo etadi. Ilm-fan taraqqiyotini uzoq davri shu bilan tavsiflanadiki, olimlar va tadqiqotchilar ko’proq nazariy masalalarni hal qilish, umumiy qonun qoidalarni sharxlash, tushuntirish orqali jamiyat va insoniyat taraqqiyotini yoritishga o’rganishlari ko’p uchraydi. Bu qoida pedagogika va psixologiya fanlariga ham tegishli. Dolzarb muammolardan biri- yoshlarda yangicha dunyoqarashni shakllantirish, ularni yangicha demokratik munosabatlarga ruhiy jihatdan tayyorlashdir. Ma’naviyat sohasidagi islohotlar yoshlarda o’z xalqining madaniyati, Vatanning o’tmishi va buguni, milliy qadriyatlarga to’g’ri munosabatlarning shakllanishiga sabab bo’ladi va bu- ziyoli, bilimdon kishilar uchun eng zarur fazilatdir. 1. 2. 3. 4. 5. 6. Mavzuni mustahkamlovchi savollar: Muloqot shaxslararo munosabatlar vositasi. Muloqot tomonlari. O’zaro bir-birini tushunish mexanizmlari. Muloqot jarayoniga ta’sir etuvchi omillar. Muloqotni egallash imkoniyatlari. O’zaro bir-biriga ta’sir etish mexanizmlari. 3-MAVZU: Ijtimoiy psixologiyada oilaviy munosabatlar psixologiyasi. Reja: 1. 2. 3. 4. Oilaning ijtimoiy psixik xususiyatlari. Oilada o`zaro munosabatlar. Hozirgi zamon oilasining asosiy vazifalari. O`zbekiston olimlari tomonidan oila munosabatlarining o`rganilishi. …,,bu yorug’ dunyoda hayot bor ekan,oila bor.Oila bor ekan, farzand deb atalmish bebaho ne’mat bor. Farzand bor ekan, odamzod hamisha ezgu orzu va intilishlar bilan yashaydi’’1. Oilaviy munosabatlar hamma vaqt ham gumanitar fanlarni qiziqtirib kelgan, ayniqsa,bu sohaning o`ziga xos ijtimoiy psixologik tomonlari mavjud bo`lib u oilani yaxlit bir ijtimoiy guruh sifatida talqin qilib, unda sodir bo`ladigan barcha ruhiy jarayonlarni o`rganadi. Respublikada oila va nikoh masalalariga e`tabor yuksakligini hisobga olib, ko`pchilik olimlar o`z ilmiy uzlanishlarini ana shu muammolarga bag`ishlaganlar. Oilada nisbatan ilmiy qiziqishning sabablari, eng avvalo, bu ob`ektning naqdligi bo`lsa, ikkinchidan, keyingi yillarda hatto respublikada ajralishlarning ko`payishi, tug`ilishning shahar va qishloqlarda notekisligi,”Muammoli” oilalarning ko`payishi, oila institutiga yoshlar munosabatlari o`zgarayotganligi. Xalqimizda oila muqaddas dargoh sanaladi. Bu hatto davlat darajasiga ko`tarilib, 1998 – yil respublikamizda “Oila yili”, deb e`lon qilinishi ham bu yo`nalishlarda ishlar samaradorligini oshirish, oilada psixologik yordam ko`rsatish, bu borada mavjud 1 I. A. Karimov Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch- T. O`zbekiston- 2008 yil – 56 bet. muammolarning aniq echimlarini topish ishini jadallashtiradi. Bizning jamiyatimizda oilaga qaratilgan bunday e`tibor uning ma`naviy negizlarini mustahkamlashga xizmat qiladi. Oila munosabatlari yil sayin o`zgarib bormoqda: Oilaviy jamiyat oldidagi vazifalari o`zgarib borishi. Oilada tug`ilishning kamayishi, ko`p avlodli tarkibdan kam avlodli oilalarga aylanayotganligi. Oilaviy munosabatlar tizimida er va xotin funksiyalari va oilaviy roller haqidagi ijtimoiy tasavvurlarning o`zgarib borayotganligi. Iqtisodiy inqirozlarning oila a`zolari o`rtasidagi munosabatlarga ta`siri. Ayollarda reproduktiv ustanovkalarning o`zgarishi. Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek “ Buning uchun har qaysi ona – ona, ustoz va murabiy har bir bola timsolida avvalo shaxsni ko`rishi zarur. Ana shu oddiy talabdan kelib chiqqan holda, farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo`lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga yetkazish – ta]lim – tarbiya sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo`lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak. Bu esa ta’lim va tarbiya ishini uyg`un holda olib borishni talab etadi ”.2 Oilada shaxslararo munosabatlar. Oilada shaxslararo munosabatlar: Er xotin munosabatlari, ota onalar va farzandlar, qaynona kelin munosabatlarinio`z ichiga oladi. Oilaviy munosabatlarning muloqot madaniyati o`z – o`zini bilish va boshqa odamlarni tushuna olish qobiliyati, kishilarning xulqi va xolatlariga nisbatan adekvat munosabat bildira olish, har bir odamga nisbatan muloqot shahli usuli va stillarini tanlay bilishdan iboratdir. Oilada shaxslararo munosabatlar odatda nizosiz bo`lmaydi, er xotin, ota ona va farzandlar o`rtasidagi munosabatlar o`zigaq hos harakterga ega. Ota ona va farzandlar o`rtasidagi nizolarga quyidagilar sabab bo`ladi: Dunyo qarashlar orasidagi mavjud farqning hisobga olinmasligi ba`zi bolalarni mehnatga o`rgatilmaganligi va buning oqibatida, yengil – yelpi hayot kechirishga o`rganib qolishi, ota – onalarning psixologik – pedagogik bilim saviyalari yetarli darajada emasligi, ota – onalar bolalarda 3,6,13,14 yoshlarda muqarrar ravishda bo`lib o`tadigan krizislarni bilmaydilar, ba`z iota – onalarning ichkilikka ro`jo` qo`yishi, giyohvandlikka berilishi, ayrim yoshlarning farzandlik burchini unitib qo`yishi. Hozirgi zamon oilalarining asosiy funksiyalari. Har bir oila ijtimoiy tizim strukturasi sifatida jamiyat oldida ma`lum bir funksiyalarni bajaradi. Oilaning ijtimoiy funksiyalari deganda: Jamiyatning oilaga ta`siri, umumiy ijtimoiy tizimda, oilaning o`rni, oilaning hal qiladigan ijtimoiy – jamoatchilik funksiyalarini tushunish lozim. Insoniyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida hozirgi zamon oilasining asosiy funksiyalari qo`yidagilar: JADVAL 2 I. A. Karimov “ Yuksak ma’naviyat engilmas kuch” asari – Toshkent “ O`bekiston” -2008 yil, 61- bet. Oilaning iqtisodiy funksiyasi – oila o`zining iqtisodiy funksiyasi orqali jamiyatga davlatga katta iqtisodiy foyda keltiradi. JADVAL Oilaning reproduktiv funksiya oilaning jamiyat oldidagi reproduktiv funksiyasi va uning bajarilishi deyilganda – oila sonining qayta tiklanishi uchun har bir oilada nechtadan farzand bo`lishi lozimligi nazarda tutiladi. Oilaning tarbiyaviy funksiyasi – shaxs ma`naviyati uning dunyoqarashi, insonning tasavvur va e`tiqotidagialoqador ko`nikmalar majmui asosanoilada shakllanadi, oila – haqiqiy ma`naviyat o`chog`i, tarbiya omili va muhitidir. Oilaning kommunikativ funksiyasi – oila a`zolarining o`zaro muloqot va o`zaro tushunishga bo`lgan ehtiyojini qondirishga hizmat qiladi. nekriativ funksiyasi – o`zaro jismoniy, moddiy, ma`naviy va psixologik yordam ko`rsatish,bir – birining salomatligini mustahkamlash, oila a`zolari dam olishini tahlil etishdir. Oilaning felitsitologik funksiyasi – oilaviy munosabatlar tizimida shaxsiy baxtga erishishga intilish holatidir. Oilaning reguliyativ funksiyasi – oila a`zolari o`rtasidagio`zaro munosabatlarni boshqarish,birlamchi ijtimoiy nazorat o`rnatish, oilada ustunlik va obro`ni amalgam oshirish jarayonidir. Oilaning relaksatsiya funksiyasi – oilaning relaksatsiya funksiyasi – oila a`zolarining jinsiy, emotsional faoliyatini, ruhiy – jismoniy quvvatini, mehnat qobiliyatini qayta tiklash demakdir. O`zbekiston olimlari tomonidan oila munosabatlarining o`rganilishi. O`zbekistonda o`tkazilayotgan ijtimoiy psixologik tadqiqotlar asosan oila va oilaviy munosabatlarga bag1ishlangan. Bu borada bir qator psixologlardan V.Karimova, G`.Shoumarov boshchiligidagiilmiy ishlarni keltirish mumkin. Maslan: G`.B. Shoumarov boshchiligidagi olimlar tomonidan oilaning ijtimoiy – psixologik vazifalari, oiladagi shaxslararo munosabatlar, oila negizida yuzaga keladigan ruhiy munosabatlar, oila qurish mativlari, oilaning bolalar tarbiyasiga bevosita ta`sir ko`rsatadigan ijtimoiy – psixologik omillari kabi bir qator jihatlari o`rganiladi. V. Karimova va uning boshchiligidagi ilmiy ishlarida yoshlardagi oila hususidagi tasavvurlar, ularning oila motivlari, oila qurish omillariga munosabatlari, oila turiga ko`ra noto`liq oila muhitidagi shaxs individual – psixolgik xususiyatlari, o`z- o`zini baholashi, oila muhitida shaxsda namoyon bo`ladigan feminine va mashulini sifatlar nuqtai nazaridan yondashishlari taxlil etib berilgandir. Oilaviy munosabatlar psixologiyasi xususida o`tkazilgan muhim tadqiqotlardan biri N. Sog`inovning o`zbek oilasiga xos bo`lgan nikox va oila munosabatlari – nikoxdan qoniqish, nikox motivlari, oila qurishning o`zbeklarga xos bo`lgan yosh xususiyatlari, yosh o`zbek oilalardagi psixologik mojarolar va ajralishlarning sabablarini sistematik tarzda o`rgangan ilmiy ishidir. Sharq mutafakkirlarining oilaviy munosabatlar haqidagi qarashlari. Abu Ali ibn Sino:oilaviy munosabatlarning turli tomonlarini yoritar ekan,Ibn Sino,avvalam bor oila bashlig’I oldiga qator talablarni qo’yadi.Oila bashlig’i deb yozadi u, ham nazariy, han amaliyjihatdan oilada tarbiya masalalarini mukammal o’zlashtirmog’i lozim. Agar oila boshlig’i tajribasiz bo’lsa, u o’z a’zolarini yaxshi tarbiyalay olmaydi, oxir iqibat u ijobiy natijalarga erisha olmaydi, yomon tarbiya nafaqat ushbu oila, balki qo’shmilarga, mahalla-ko’yga ham yomon ta’sir qilishi mumkin.Oiladagi bola tarbiyasi otaonaning jamiyatda tutgan mavqeyidan qat’iy nazar,ularning birlamchi vazifasidir, deb hisoblaydi Ibn Sino. Yusuf Xos Hojib: Shoirning fikricha, farzand ko’rish va unga tarbiya berush har bir Inson uchun buyuk baxtdir, ularsiz hayotning ma’nosi yo’q. Lekin bu narsa otaonaga Juda katta ma’suliyatyuklaydiki, uning uddasidan chiqmoq, har bir ota-ona uchun ham Farz, ham qarzdir. Shuning uchun ham Yusuf Xos Hojib oilaviy tarbiyani bola axloqiy Taraqqiyotining asosi, debhisoblagan: “Agar bolaning xulqi yomon bo’lsa 4-MAVZU: SHAXSLAR VA GURUHLAR ORTASIDAGI NIZOLAR REJA: 1. Nizolar psixologiyasi va ularning kelib chiqishi. 2. Nizolarni hal qilishag bog`liq bo`lgan tizimiy usullar. Nizolar psixologiyasi va uning kelib chiqishi Ijtimoiy xayotda, shaxslararo munosabatlarda ayrim alohida nizolar, o`zaro kelishmovchiliklarni bo`lib turishi muqarrar. Shuning uchun ba’zan olimlar ziddiyat yoki nizolarning nafaqat salbiy, balki ijobiy tomonlari xam bo`lishi mumkinligini ochik e’tirof etadilar. Masalan, G.Andreyeva ayrim ziddiyatlarning konstruktiv oqibatlari to`grisida yozadi. Uning fikricha, ba’zan ikki shaxs o`rtasida kelib chiqqan nizo ularning istiqbolda to`gri xulosa chiqarib, shunday xarakatni boshqa qaytarmaslikka, omilkorlikka, hushyorlikka undaydi. Yoki bir qarashda tanbehga asoslangan shaxslararo ziddiyat shaxsni uz ustida muttasil ishlashga, uz xulqini o`zi tuzatishiga olib keladi. Bunday nizolar oqibatida kura konstruktiv deb ataladi. Destruktiv nizoning oqibati esa ko`pincha salbiy bulib, u shaxslararo antogonizmni keltirib chikaradi, tomonlarning asablari charchaydi, ular xastalanib kolishi ham mumkin. Yoki er va xotin urtasida, yoxud qaynona va kelin urtasidagi nizo oila ajrimiga sabab bulishi va bir butun oila buzilib ketishi mumkin. Xo`sh, ijtimoiypsixologik fenomen sifatida nizo yoki ziddiyatga kanday ta’rif berish mumkin? Konflikt, nizo yoki ziddiyat - bu ayrim aloxida olingan shaxs ongida, yoki shaxslararo mulokot jarayonida, gurux doirasida yoki guruxlararo uzaro muloqot va ta’sir paytlarida biror muammo, masala yoki qarashlar borasida bir-biriga to`gri kelmaydigan, qarama-qarshi fikr, qarash va pozitsiyalarning to`knashuvi oqibati paydo bulgan salbiy xissiyotlarga to`la munosabatlar maromini bildiruvchi ijtimoiypsixologik xodisadir. Konfliktni keltirib chiqaruvchi omillar, sabablar nihoyatda ko`p, lekin ularni 5 asosiy guruhga bulib o`rganish mumkin: 1. Informatsion-axborot omillari: muloqot jarayonida sheriklarga notugri tarzda yetib keladigan noto`lik, noaniq faktlar, mish-mishlar; shubhalar, tula aniqlik kiritilmagan ataylab yoki bilmay turib deyarli xufyona tarzda yetkazilayotgan ma’lumotlar; axborot manbaiga nisbatan ishonchning yo`kligi; ayrim xodisa, vokealarga aloqador bulgan tortishuv. 4.2. Mulokot va shaxslararo ziddiyatlar kelishmovchiliklarga sabab bo`lgan qoidalar, aqidalar, chaqiriqlar, qonun normalari va boshqalar ham shaxslararo yoki guruxlararo ziddiyatlarning omili bulishi mumkin. 2. Jamiyat miqyosidagi ayrim tizimlarning faoliyatiga bog`liq, omillar: mulkchilikka oid muammolar, ijtimoiy makom talashish, hokimiyat yo`nalishidagi amal va xisobotlarga oid janjallar, turli ijtimoiy normalar, an’analar, standartlar, xavfsizlik masalalaridagi qarama-qarshiliklar, ragbatlantirish va jazolash, uy-joy, mulk tortishuvlari, resurslar, tovar, xizmat va foydalar taqsimoti jarayonlarida kuzatiladigan nizolar; 3. Qadriyatlarga aloqador omillar (o`zimiz e’tirof etgan yoki rad etgan tamoyillar): jamoaviy, gruxiy yoki shaxsiy e’tiqod, ishonmagan va ishongan qadriyatlarimiz va ularning xulqda namoyon bulishi, mafkuraviy, madaniy, diniy, axlovda oid, siyosiy, professional qadriyatlar va ehtiyojlar borasida kelib chikishi mumkin bulgan nizolar; 4. Munosabatlar omili: bunday omillar bevosita o`zaro aloqalar va muloqotdan insonning koniqishi yoki noma’qul, deb e’tirof etishidan kelib chiqadi. Shaxslararo o`zaro munosabatlarda ko`pro`q bir shaxsning kutishlariga boshqa bir insonning yoki odamlarning muomalasi mos kelmasligi xolatlarida shaxsiy nizolar kelib chiqadiki, ularning bartaraf bo`lishi turli vaziyatlarda turlicha tushuncha olishi, chuzilib ketganda, battar “gazzak” otishi, qisqa fursatda xal etilsa, muammo xal bulishi xam mumkin. Shaxsiy mulokotdagi nizolar shaxsning hayotiy tajribasi, ma’lumotliligi darajasi, professional mahoratiga bog`liq ravishda turli ko`rinishlarda o`z yechimini topishi mumkin; 5. Xulk,-atvor bilan bog`lik, omillar: manfaatlar, qiziqishlar, o`ziga bo`lgan bahoga zid keladigan yoki xavf-xatar tugdiruvchi vaziyat paydo bulishi bilan guyoki, ximoya vositasi sifatida paydo buluvchi omillar turkumi bulib, bu ikkiichi tomonning xudbinligi, adolatsizligi, mas’uliyatsizligi yoki loqaydlik, beparvolik oqibatida kelib chiqadi. Nizokashlar bunday sharoitda o`zlariga nisbatan bo`layotgan salbiy munosabati hatti-xarakatda ko`rib, sezib turganlari bois xafagarchilik kelib chiqadi va bu konflikt bilan tugaydi. Konflikt yoki nizolar o`zaro munosabatlardagi odamlarning sub’ektiv xatolari sababli ham kelib chiqishi mumkin, nuqtai nazardan ham konfliktlarning turlari farqlanadi: Shaxsning o`ziga aloqador bo`lgan ichki nizolar - odatda bevosita ijtimoiy psixologiya tomonidan o`rganilmaydi, bu kabi nizolar umumiy, pedagogik damda patopsixologiyaning predmeti bo`lib, u asosan bir inson qalbidagi turli hiskechinmalar, istak- hoxishlar va motivlarning bir biriga zid kelishi, qarama-qarshi fikrlarning paydo bo`lishi oqibatida yuzaga keladi. Bunday nizo shaxsgagina ma’lum buladi, ba’zan esa odam bilib quygan ishining aynan o`zining ichki nizolari oqibati ekanligini anglamaganda unga pisxoanaliz yoki patopsixolog yordamga keladi. Shaxs va guruhlar o`rtasida sodir buladigan nizolar odatda bir shaxs qarashlari, xattiharakatining u mansub bulgan yoki ishi tushgan guruhning normalari, xulq-atvor maromlariga zid kelishi, shaxs kutishlarining guruh normalaridan og`ishi oqibatida kelib chidadi. Agar bu mehnat jamoasida ro`y bersa, bu guruh a’zolarining malakasizligi yoki rahbarning odamlarni boshqarishdagi uquvsizligi natijasida kelib chidishi mumkin. Demak, bunday jamoada psixologik, ma’naviy muhit nosog`lom bo`ladiki, shaxs bilan boshda shaxslar o`rtasida kelishmovchilikka olib keladi. Guruhlararo ziddiyat yoki nizo - ikki yoki undan ortid guruhlarning bir-birlari bilan murosaga kelisholmay qolgan taqdirda ro`y beradi va bunda ularning o`z maqsadlari erishishlariga bir-birlarining xalaqit berishlari asosiy omillardan hisoblanadi. Kupincha muayyan formal, rasmiy guruh a’zolari guruhbozlikka berilib, har bir kichik guruh manfaatlar bir-biriga mos kelmay qolganda ham nizo kelib chidadi. “Guruhbozlik” deb atalmish bunday holat ham ijtimoiy- psixologik nuqtai nazaridan zarrali bulib, bu yaxlit jamoadagi ma’naviy muhitga jiddiy salbiy ta’sir kursatadi. Ba’zan bir jamoa rahbariyati va rasmiy tizimi bilan guruh ichidagi norasmiy tuzilma urtasida ham nizo kelib chidadi. Lekin bu dolatlarni soglom raqobatga asoslangan manfaatlar kelishmovchiligi, masalan, siyosiy partiyalar o`rtasidagi raqobatdan farqlash lozim. Shaxslararo nizo - bir yoki bir necha konkret shaxslarning uzaro yoki guruh doirasidagi ziddiyatidir. Bu keng tarqalgan nizolardan biri bulib, bunday nizolar rasmiy jamoalarda ham norasmiy muloqotlar oqibatida ham yuzaga kelishi mumkin. Bunday nizolar odamlarning fe’l-atvoriga ham, konkret vaziyatlarga ham bog`liq tarzda kelib chiqishi va vaziyatning xarakteriga bog`liq holda turlicha kechishi mumkin. Keng tarqalgan shaxslararo nizolar biri - bu er va xotin, ota-ona va farzandlar, kaynona-kelin urtasidagi nizolar xisoblanadi. Ularning tabiati xam, davom etish muddati xam, xal bo`lish yo`llari ham turlicha bo`lib, xar qanday kurinishda xam baribir bunday nizo ikki va undan ortik shaxslar urtasidagi psixologik masofani tobora uzoqlashtiradi, samimiyatning kamayishiga olib keladi. Shaxslararo nizolarning kelib chikishi quyidagi holatlarga bogliq buladi: - mexnat jarayonlari va ishlab chikarish vaziyatlariga; - jamoa a’zolarining shaxsiy xususiyatlariga; -turli vaziyatlarga shaxsning sub’ektiv munosabatiga; -shaxslararo munosabatlarning turli vaziyatlardagi turlicha namoyon bulishiga. Shaxslararo nizo ochik yoki yashirin tarzda namoyon bulishi mumkin. Ochiqdan ochik, yuz beradigan nizolar odatda tortishib kolgan shaxslarning tugridantugri, bevosita xatti-xarakatlari tarzida namoyon buladi. Bunday nizoni kuzatish, qayd etish va unga kerak bulsa, aralashish xam mumkin buladi. Yashirin nizo esa ochik namoyon bulmaydi, balki u turli xufyona usullar bilan amalga oshiriladi. Tashqaridan qaragan odam bunday nizoning mavjudligini sezmaydi. Ba’zan nizolar ob’ektiv sabablar, shart-sharoitlar bois vujudga keladi. Masalan, agar bu ishlab chikarishda bulsa - ish sharoitlarining yomonligi, xizmat vazifalarining noo`rin taqsimlanganligi, kadrlar saloxiyatiga bee’tiborlilik, mexnatni ragbatlantirishdagi adolatsizlik kabilar odamlar urtasida muayyan tangliklarni keltirib chikaradiki, bu shaxslararo uzaro munosabatlarda o`z aksini topib, ularning uzaro va xodimlarnit raxbarlar bilan urushib kolishiga, yashirin yoki ochik kelishmovchilikka olib keladi. Bu kabi nizolarni bartaraf etish uchui uni keltirib chikkan ob’ektiv shartsharoitlarni uzgartirish yoki kamchiliklarni yukotish orkaligicha amalaga oshiriladi.Chunki jamoadagi bunday nizolar uziga xos signal funksiyasini bajaradiki, u orqali rahbarlar mehnat jamoasida noma’kul psixologik muhit paydo bulayotganligidan xabardor buladilar. Sub’ektiv sabablar yoki omillar tufayli kelib chikarkan nizolarga aksariyat xolatlarda odamlarning o`zlari, ularning shaxsiy xususiyatlari, ulardagi extiyoj, istak va maslaklarning nomutanosibligi asos buladi. Bunda qaror qabul qiluvchining qarori boshqalarga noma’qul bulishi, ular mehnati adolatsiz baholanishi, ayrim shaxslarning esa ochik tabiatan janjalkash ekanligi sabab buladi. Bundan tashkari, nizolar quyidagicha toifalanadi: -gorizontal - bir-biriga buysunmaydigan, tobe bulmagan oddiy xodimlar o`rtasida; -vertikal - uzaro bir-biridan amal pogonasi buyicha farq qiluvchilar, masalan, rahbar bilan xodim o`rtasida; -aralash - shaxslararo munosabatlarda u va bu holat uyg`un kelganda. Odatda ishlab chikarish faoliyatida eng ko`p tarqalgan nizo turi vertikal va aralash bulib, ular jami nizolarning 70-80 foizini tashkil etadi. 4.2.2. Nizolarni bartaraf etish usullari Nizolarning oldini olish yoki u paydo bulgan bulsa, bartaraf etish uchun uning kelib chiqish sababini, asosiy aybdorlarni yoki ob’ektiv sabablarni aniqlash lozim. Mutaxassislar nizolarni bartaraf etishning ko`plab usullari va yo`llari borasida tavsiyalar ishlab chiqqanlar. Masalan, X.Kornelius va Sh.Feyerpar uni hal qilish uchun nizo xaritasini tuzishni taklif etadi. Unga ko`ra, nizoli vaziyatni aniqlash uchun kuyidagilar inobatga olinishi lozim: 1) nizoni keltirib chiqqan muammoning umumiy kirralarini ochish, masalan, agar ishlab chiqarishdagi nizo ish hajmining to`la bajarilmaganligi sababli kelib chiqqan bulsa, avvalo ish taqsimoti diagrammasini tuzish kerak; 2) nizoning asl sababini aniklash, zero, aynan shu ish odatda eng mushkul ish hisoblanadi; 3) nizoning haqiqiy ishtirokchilarini aniqlash - alohida shaxsni, guruhni yoki uyushmani; 4) nizoga sabab bulgan shaxsiy hohish, istaklar, nizokashlarning aynan nimani istayotganligini aniqlash; 5) nizoga qadar nizokashlarning uzaro munosabatlari qanday bulganligini bilish; 6) bevosita nizoda ishtirok etmagan, lekin uning ijobiy hal etilishidan manfaatdor bulgan shaxslarning nizoga munosabati. Bu kabi strategiya avvalo, nizoning chuqurlashib ketmasligi, o`nta yana ko`plab shaxslarning aralashib ketmasligini ta’minlaydi. Tabiiy, mutaxassislar va olimlarni shaxslararo munosabatlar jarayonida turli vaziyatlarda paydo buladigan nizolarni bartaraf etish masalasi qiziqtiradi. Rus olim G.N.Smirnov turli nizolarni bartaraf etishga imkon beruvchi ikki guruh usullarni taklif etadi - tizimiy xamda shaxslararo. Nizolarni xal kilishga bog`liq; bulgan tizimiy usullarga u quyidagilarni kiritadi: 1) ishga nisbatan qullaniladigan talablarni tushuntirish, masalan, ishchi yoki hodim o`z xizmat vazifasini to`lakonli ado etolmaganligi sababli u bilan rahbar o`rtasida nizo kelib chiqqan bulsa, nizoni barataraf etishga ahd qilgan kimsa shu xizmat lavozimiga kuyiladigan talablar, xodimning mehnat huquqlari bilan qatorda uning burch va mas’uliyatini ham yana bir marotaba uqtirib quyadi; 2) muvofiqlashtiruvchi va birlashtirish usullari. Odatda bir xodimning ish samarasi boshqa bir xodimga yoki xodimlarga, qolaversa, boshqa tuzilmalarning aniq va yaxshi ishlashiga boglik buladi. Shuning uchun bir xodim yoki xodimlar guruxida nizoli vaziyatning paydo bulishiga boshka bir tuzilma ishidagi nomu- vofikliklar sabab bulishi mumkin. Bunday sharoitda raxbar nizoni barataraf etish uchun o`sha boshka aybdor tuzilmaning faoliyatini aniq yo`lga kuyishi, yoki xodimlar urtasida murosa bulishi uchun boshka bir qushimcha muvofiklashtiruvchi bir buginni ishlab chikarishda joriy etishi mumkin. Masalan, ishlab chikarish nizosining sababi - xom-ashyoning vaqtida yetkazib berilmayotganligi bulsa, rahbar ta’minotchilar ishini muvofiklashtiradi, ular faoliyati bilan ishlab chiqaruvchilar o`rtasida birlik va hamjixatlik bulishiga erishish yo`lida aniq yo`nalishlarni belgilaydi; 3) barcha ishlab chiqarish sub’ektlari faoliyatini yagona maqsad atrofida birlashtirish xam ishlab chiqarish jarayonlarida nizolarning sodir etilmasligini kafolatlaydi. Bunday sharoitda raxbarlar va gurux liderlarining roli katta buladi; 4) ragbatlantirish tizimini joriy etish samarali ish usullaridan xisoblanadi. Bunday sharoitda odamlarning xulk- atvoriga ta’sir etish, paydo bulishi mumkin bulgan nizoli vaziyatlarga barham berish yoki sodir bulgan bulsa, uni bartaraf etish uchun tashakkur bildirish, mukofotlash, xizmat lavozimini ko`tarish kabilarni qo`llash ijobiy samara berishi mumkin. Nizolarni bartaraf etishning shaxslararo munosabatlarga aloqador usullariga kuyidagilar kiradi: 1) bosh tortshi - nizoga nisbatan shunday reaksiyaki, bunda nizoga guvox bulganlar aslida uning mavjudligini tan olmaydilar, unga aralashishdan bosh tortadilar. Odatda bunday sharoitda rahbar yo ayni paytda vaqli yuqligini, imkoniyat yuqligini, nizoning sababi arzimas xolat ekanligini vaj qilib, uni hal qilishga aralashishdan bosh tortadi. Yoki u vaziyat taqozosi bilan paydo bulgan nizo vaqt utishi bilan uz uzidan yechimini topadi, odamlar insofga kelib qolishiga umid qiladi; 2) tekislash - bu nizolashuvchi tomonlardan birini mavjud xolatga “ko`ndirish”, moslashtirish va shu yul bilan o`zining ham muayyan manfaatlarini himoya qilishdir. “Mayli men yutqazsam ham, sening ishing bitib keta qolsin” degan naqlda nizoga aralashgan shaxs vaziyatni yumshatishga erishadi, guyoki “uzni qurbon qilib” bulsa xam tomonlarning yarashib ketishi uchun barcha imkoniyatni yaratadi; 3) kompromiss - bu ochiq muloqot va vaziyatni, nizokashlarning xulq-atvori va fikrlarini muhokama qilish yuli bilan ikkala tomon uchun xam ma’dul bulgan yechimni qidirishdir. Bu usulning samaradorligi shundaki, nizoga aralashgan shaxs ikkala tomonning xam aybini, ular tomonidan yul quyilgan xatolarni ochiq, holis o`rtaga tashlaydi va eng ma’quli - har bir shaxs uz burch va mas’uliyatlarini taroziga solib olishlari ekanligini uqtiradi. Natijada ikkala tomonda xosil bulgan tanglik ma’lum ma’noda yumshaydi va oqilona karorlar qabul dilish imkoniyati tugiladi. Nizokashlar janjal bulgandan ko`ra yomon bulsa xam bir qarorga kelinganligidan xursand bulib, uz fikrlaridan ma’lum ma’noda qaytadilar, vaqt utgach esa vaziyat umuman yumshab, tomonlar yarashib ketishi mumkin. Odatda oilaviy nizolarda kompromiss yulini tutgan oilaning katta a’zosi yoki erkak kishi nizoning oldini olishga erishadi, bunda biror tomonning “bir gapdan qolishi” katta rol o`ynaydi; A)raqobat - odatda bir tomonning ikkinchisi ustidan ustun kelishi hisobiga boshdasining batamom yengilishini nazarda tutadi. Ya’ni, bunda “Men yutishim uchun sen mutloq yengilishing shart” degan tamoyil ustuvor buladi. Bunday usul albatta, psixologik nuqtai nazardan samarasiz va notugri bulsa xam, ayrim xolatlarda masalaning aynan shu tarzda yechilishi boshqalarning iqtidori yoki irodasining kuchayishiga sabab bulishi mumkin. Masalan, oilaviy majoroda kelii agar nohaq bulib, yoshligi tufayli arazlab, barchaning dilini xira qilishi va ushbu vaziyatda baribir qaynonaning sabr bilan ustun kelishi, baribir aytganini qildirishi yosh kelinchakning kelgusini shu kabi xatti-xarakatii boshka kaytarmasligi uchun saboq bulishi mumkin; 5) hamkorlik - bu nizoni xal kilishning shunday usuliki, bunda ikkala tomonning shaxsiy manfaatlari nizoni keltirib chiqarkan muammodan ustun quyiladi. Bunday xolatlarda nizokashlar bir tomon manfaatining inobatga olinmasligi, ikkinchi tomonning boshqa manfaatini yerga urishini tushungani uchun xam murosa yuli tugri ekanligi, yaxshisi mavjud muammmoni yechishga teng kirishish lozimligi fikriga kelib to`xtaydilar. Shunday kilib, real hayotda nizoning kelib chikishi, uning qanday kechishi va yechimi uni keltirib chikargan vaziyatdan ham ko`ra, ushbu vaziyatda ishtirok etayotgan insonlarning unga nisbatan sub’ektiv munosabatlariga boglik buladi. Shuning uchun xam xar kanday nizoli, ziddiyatli xolatlarda unga alokador bulib kolgan insonlar kuyidagi koidalarni yodda tutishlari lozim: 1. Nizoli vaziyatda akl emas, balki xissiyotlar ustun bulishini unutmang, xissiyotlar esa odamning jaxli chikib, akli ketib kolishiga turtki buladi va u uz xatti-xarakatlari va gapirayotgan suzlarini nazorat chilish kobiliyatidan maxrum buladi. Vaqt o`tishi bilan shu qilgan ishingiz uchun uzingiz qattiq aziyat chekib, hijolat bulib qolishingiz mumkin. Shu bois xam ishdami, oiladaki yoki jamoatchilik joylaridani odamlar bilan muloqot qilganda, ularning insoniy nafsoniyatiga tegadigan, sha’ni va oriyatiga tegib ketadigan mulohazalardan uzingizni saqlang, uzingizni uzgalardan ustun quyishdan extiyot buling, kamtarlik shioringiz bulsin. 2. O`zgalar bilan muomalada ularning hurmatini joyiga ko`yib, suzlashishning yumshoq maromini tanlang. Masalan, “Kechirasiz..”, “Sizdan minnatdor bulardim, agar...”, “Sizga malol kelmaydimi?” kabi iboralarni ishlatish odatiga Sizga mima sababdandir yomon munosabatda bulayotgan insonni xam yumshatadi, undagi salbiy xislarning junbushga kelishiga yul kuymaydi. 3. Ish faoliyat bilan bog`lik munozaralarda agar suxbat taranglashib borayotgan bulsa, ikkala tomonning manfaati tugri- sida emas, asl masalaning, muammoning moxiyati xususida kechishiga e’tibor berib, holis faktlarga kuproq urgu bering. Imkon boricha suxbatdoshni tinglashga intiling, zero, tinglay olish mahorati sizning yaxshi suxbatdosh ekanligingizning muxim kursatgichidir. Bu urinda Deyl Karnegi31 kabi mulokot ustala rining tajribasini eslang. 4. Xar kanday masala xususida uning yechimi yagona bulmas-ligini unutmang, chunki barcha xolatlarda kiyin vaziyatdan chiqishning bir kator usullari, yullari bulishi tabiiy. Shuning uchun Sizning fikringizga zidrok kelayotgan fikrni suxbatdoshdan eshitganingizda, “Balki men xato kilayotgandirman” deb, uning fikrlash tarzidagi tugri muloxazalarni taxlil qiling, suxbatdosh fikridagi ijobiy va salbiy jixatlarni ajrating, ularning real oqibatlariga baxo berib kuring. Bunday xolatlarda xech bulmaganda “Men Sizning fikringizga tulik kushilmasamda, bergan taklifingizni albatta o`ylab kuraman, menga biroz imkon bering” desangiz olam guliston! 5. Nizoli vaziyatning xal bulishining uzingiz uchun manfaatli tomonlarini anglang va uzingizga shunday savol bering: “Agar yechim topilmasa, nima buladi?”. Bunday munosabat nizoni shaxslararo munosabatlardan muammoning yechimiga kuchirilishiga turtki buladi. 6. Agar suxbatdosh ikkalangiz xam achchiklanib turgan bulsangiz va ish urushib qolishgacha borib yetayotganligini anglasangiz, uzingizdagi ichki tanglikni, “zarda”ni chikarib yuborishga xarakat qiling. Chunki agar achchigingizni tashkariga chikarsangiz, bu u tomonning xam qaynab ketishiga sabab bulib, vaziyatni nazorat qilib bulmay qoladi. Eng yaxshisi, uzingizni tiyib, gapirishdan tuxtang, mayli suxbatdoshingiz ichidagi tukib solaversin, undagi jaxl va salbiy hissiyotlarni betiga aytishdan uzingizni tiying, kelgusida uning shunday vajoxatga tushishi mumkinligini unutmang. 7. Siz bilan urushib kolgan odamning xam qandaydir fazilatlari, yaxshi sifatlari borligini unutmang va diqqatingizni ana shu jixatlarga karating. Masalan, er va xotin urushib qolgan paytda ayol qanchalik baland ovozda uz dardini tukib solayotganligiga qaramay, uning farzandlarning onasi, medribon ekanligini uylab, farzandlarga bunday qiliqlar qilmasligini er yoddan chidarmasa, biroz sabr kilsa, yuragidagini oxirigacha tukib solishini bardosh bilan kuta olsa, turmush Urtogi birozdan sung insofga keladi, “kungli yumshaydi”. 8. Sudbatdoshingizga sizning urningizga turib, masalani hal qilish yulini uylashga chorlang, masalan, unga taxminan shunday murojaat diling: “Meni urnimda bulgaiingizda Siz, nima qilgan bular edingiz?” Bunday murojaat suxbatdosh hissiyotlardan real vaziyatni holis badolash maqomiga utishiga asos buladi va unda tanqidiy ruhni biroz bulsa-da, yumshatadi. 9. Sudbatdosh oldidagi afzalliklaringiz, xizmatlariigizni minnat qilib, xaspushlamang. Sodir bulgan nizoli vaziyat va voqeaning sababchisi faqat sudbatdoshingiz ekanligi fikridan qayting. 10. Paydo bulgan ziddiyat qanday hal bulishidan qatiy nazar, shu inson bilan batamom munosabatlarni uzil-kesil uzib tashlamang. Masalan, agar bu er va xotin urtasidagi ixtilof bulib, u ajrim bilan tugagan taqdirda ham urtada farzand borligini, baribir hayot suqmoqlarida bir kun bulmasa bir kun uchrashib, qandaydir yangi bir muammoni birgalikda hal qilishga tugri kelishini sira unutmang. Shu kabi vaziyatlar turli faoliyat jabhalarida uchrashi mumkin, yudoridagi qoidalarni unutmaslik insonning uziga, salomatligiga, odamlar orasidagi o`brusiga bevosita alodador ekanligini, yashash ba’zan ziddiyat va nizolar bilan yanada yaxshi bulishini hech kim unutmasligi kerak. 5-MAVZU: IJTIMOIY PSIXOLOGIYADA XAVFSIZLIK MUAMMOLARI REJA: 1. Ijtimoiy psixologiyada xavfsizlik muammolari 2. Shaxsni o`z-o`zini himoya qilish vositalari 3. Turli informatsion psixologik vaziyatlarda shaxsning ijtimoiy xulqi Axborot xavfsizligi: moxiyati va shaxsni ijtimoiy psixologik ximoya kilish muammolari Xavfsizlik tushunchasi bevosita shaxsning jamiyatdagi ijtimoiy, iqtisodiy, texnik, ekologik va biologik tizimlarida normal faoliyat yuritishini kafolatlovchi tushunchadir. Ijtimoiy tuzilmaning, ya’ni, yaxlit jamiyatning xavfsizligi odamlar xayot tarzining sifatini, uning davomiyligini belgilovchi muxim mezondir. Bu urinda fanda bevosita xavfsizlik tushunchasiga yakin ishlatiladigan bir kator tushunchalarga izox, berish joizdir. Ijtimoiy xavfsizlik - jamiyatda mavjud bulgan turli ijtimoiy institutlar, jumladan, xavfsizlikni ta’minlash organlari, davlat muassasalari, oila va maxalla tomonidan axolining turli extiyojlari, orzu-istaklari, maqsad-muddaolarini amalga oshirishlariga imkon berish bilan boglik vazifalarini uz ichiga oladi. Bunda ayrim-aloxida tabaqa yoki axoli qatlamining manfaatlari, ya’ni, ularning yaxshi yashashlari, uzoq umr kurishlari, bir hududdan ikkinchisiga kuchib otishiga alokador xavfsizlik nazarda tutilmaydi. Millim xavfsizlik — bu shaxe, jamiyat, iktisodiyot va davlat- chilikning barkaror tarakkiyot etishi uchun xavf solishi mumkin bulgan xar kanday taxdidlarning oldini olish va ularni bartaraf tgishga yunaltirilgan chora-tadbirlar tizimini bildiradi. Milliy xavfsizlik tashki va ichki xavflardan yaxlit jamiyatni muxofaza kilishni nazarda tutadi. Tashks xavfsizlik - ikki boskichni nazarda tutadi: umumin- soniy yoki global xarakterli va davlatlararo xavfsizlik masalalari. Tashki xavfsizlik taxlil etilganda avvalo ekologik, \arbiy, radiatsion, epidemiologik, kriminal-jinoiy, biolopne va madaniyaxdokiy (ekspansiyalar) turdagi xavflarni oldini olish nazarda tutiladi. Ichki xavfsizlik esa mamlakat doirasida iksom kopsti- |utsion xukuk va kafolatlariga alokador bulgan iktisodiy diversiyalarning oldini olish va ularga yul kuymaslikkv (iv ink oulgan maxsus choralarni, terroristik xurujlarshpp oldini olish va ularnii vakdida bartaraf etig , kelib chikivsh buyicha ijtimoiy, tabiiy, biologik xamda texnik asosli tazdidlardan jamiyat a’zolarini ximoya kilishni nazarda tutadi. Oxirgi yillarda dunyo mikyosida axborot texnologiyalarining keskin rivojlanib ketayotganligi, Internet tizimning barcha davlatlar, madaniy xududlar, barcha yoshdagi insonlar uchun kulay axborot almashinuvi vositasiga aylanib borayotganligi munosabati bilan xavfsizlikning uziga yana bir turi axborot xavfsizligi paydo buldi. Axborot xavfsizligi - aslida jamiyatning ob’ektiv, xolis, xakkoniy axborot manbaiga ega bulishi uchun yaratilayotgan shart- sharoitlarni nazarda tutadi. Albatta, bunga mustakil axborot vositalari orkali axoliga yetib keladigan ma’lumotlar okimi xam kiradi. Bu vositalar aynan mustakil bulganliklari uchun xam birinchi navbatda moliyaviy, krlaversa, siyosiy va boshka tomonlardan xech bir siyosiy kuch, aloxida davlat yoki ijtimoiy katlamning manfaatlariga xizmat kilmasliklari kerak. Chunki mustakil OAV aslida odamlarda sodir bulayotgan turfa xil jarayonlarga nisbatan xolis fikrning shakllanishiga imkon berishi lozim. Lekin amaliyotda ming afsuski, xar doim xam shunday bulavermaydi va jamiyat uz a’zolarini, ayniksa, yosh avlodni turli axborot xurujlaridan ximoya kilishga majbur buladi. Axborot xavfsizligining vazifalari: 1) shaxs va jamiyatning axborot kabul kilish va undan foydalanishga bulgan xukukini ta’minlash; 2) xolis axborotlar makonini ta’minlash (mustakil OAV tizimini yaratish orkali); 3) informatsion va telekommunikatsion texnologiyalar soxasidagi jinoyatlarni bartaraf etish yuli bilan ushbu yunalishda sodir bulishi mumkin bulgan terroristik taxdidlar, jumladan, telefon orkali, kompyuter tizimi orkali ruy beradigan xavflarni, shu orkali nokonuniy mablaglarning bir manbadan ikkinchisiga okim ketishiga yul kuymaslik; 4) shaxsni, tashkilot va yaxlit jamiyatni axborot-psixologik taxdidlardan ximoya kilish; 5) imidjni shakllantirish, turli buxton, mish-mishlar va nourin xabarlarga karshi kurashish. Axborot xuruzklari turlicha bulgani uchun unga nisbatan xavfsizlik choralarini kurish xam turli soxalarda (siyosat, iktisodiyot, mudofaa) va turli jabdalarda (davlat mikyosida, xududiy, tashkilish, shaxsiy) amalga oshiriladi. Ya’ni, davlat mikyosida axborot xavfsizligini ta’minlashga alokador bulgan ishlar muayyan bir tashkilot doirasida amalga oshiriladigan axborot xavfsizligidan fark kiladi. Birinchisida gai milliy manfaatlarni ximoya kilish tugrisida ketsa, ikkinchi xolatda tashkilotdagi muayyan ijtimoiy guruxlararo axborot almashinuvida buxtoy, tuxmat, mish-mishlar tarkatinn a boglik bulgan salbiy xolatlar nazarda tutiladi. Lekin ikkala xolat xam axborot xurujlariga odamlarning normal faoliyatlari uchun xalakit beruvchi omil sifatida karaladi. Axborot xuruzyushri - bu shaxsga, muayyan tashkilot na davlatga yunaltirilgan ta’sir bulib, uning asl maksadi unt shaxe, tashkilot va davlatning normal xayot tarzining buznlishipi nazarda tutgan siyosiy va ijtimoiy guruxlarning garant nimtlpridan kelib chikadi. Saylov kompaniyalarida odatda axborot xurujlaripish bir kurinishi bulmish “kora piar” usulidan foydalaniladiki, unda yozma ravishda nashriy manbalar orkali buxtonln murojaat, yoki radio-televideniye orkali u yoki bu mavzu doirasida girt yolgonga asoslangan chikish kilinadi. Shuning uchun xam bunda!! taroit- larda axborot xavfsizligi eng avvalo, saylovda katiashnyotgap davogarlar yoki siyosiy partiyalarning obrusini saklab kolshp, ular tugrisida ob’ektiv imijning xosil bulishiga xichma i kiladi. Oxirgi paytlarda turli xorijiy OAV orkali tarkntinlt p ap turli xil asosli-asossiz axborotlarda Odamlar ongiga salOny ta’sir kursatadigan ma’lumotlar tar kat il m o kd a k i. ularpipg ta’sirida ayrim odamlar va yaxlit ijtimoiy guruxlarda Sshr)biriga nisbatan ba’zan agressiv, ochik deviant xattn-xarlg.piarim keltirib chikaruvchi xolatlar yuzaga kelmokda. Bupi Opt chp al OAVning 2005 yil may oyida Andijonda bulib utgap sharxlashlarida guvox bulganmiz. Ushanda ayrim xorijlik jurnalistlar vokealarning asl moxiyatini xaspushlash, talkin kilish orqali jamiyatimizdagi barkarorlikka taxdid solmokchi bulgan edilar. Uzbekistan ochik OAV orkali vokealarning xolis bayon etilishi esa bunday sharoitda axborot xavsizligini ta’minlagan muxim manba rolini uynagan edi. Shu sababli xam axborot xavfsizligi tugrisidagi ketganda, nafaqat u yoki bu mazmunli axborotlar, ma’lumotlarni ishonchli tarzda saqlash, balki anik, xolis ma’lumotni ishonchli manbalar orqali kabul kilish va yetkazish masalalari xam nazarda tutiladi. Oxirgi yillarda kompyuter vositalari orkali amalga oshirilayotgan axborot xurujlari xakida kup yozilmokda. Bunday xurujning uziga xosligi shundaki, kompyuter tarmoklari orkali yetkazilayotgan ma’lumotlarning anik manzilini bilish ancha mushkul buladi. Ya’ni, xurujga karshi turishda uning kimdan va kayerdan kelayotganligini bilish muxim, aynan shu jixat kompyuter terrorizmi deb atalmish xavfni bartaraf etishda kiyinchiliklar tugdiradi. Chunki bu vosita orkali tarkatiladigan axborot bir zumda nafakat bir davlat doirasida, balki bir kancha mamlakatlarga tezkor axborotday tarkalib ketishi mumkin. Shunday kilib, kompyuter jinoyati sodir etilganda uning ob’ekta bevosita kompyuter, kompyuter, Internet tarmogi orkali uzatiladigan ma’lumot va tarmok xisoblanadi. Mutaxassislar kompyuter jinotchiligining kuyidagi turlarini farqlaydilar: 1) terrorizm; 2) josuslik (xalkaro va sanoat soxasidagi); 3) ekstremistik guruxlar faoliyati (siyosiy, ekologik va diniy yunalishlardagi); 4) uyushgan jinoyatchilik va qalloblik; 5) xakerlar faoliyati (aloxida va uyushgan guruxlar). Yukori axborot texnologiyalari soxasida esa kuyidagi toifali jinoyatchilik turlari farklanadi: a) xakerlar (ingliz tilidan olingan: hackers) - kompyuterlar va axborot tizimlarini juda yaxshi biladigan odamlar; b) xakerlar (ingl. crackers) - axborot tizimning xavfsizligi ataylab buzib, ruxsatsiz unga uzgartirish kiritish bilan shugullanadigan insonlar; v) frikerlar (ingl. phreakers) - turli xil telekommunikatsiya tizimlarida kuporuvchilik bilan shugullanadiganlar. Bu kabi jinoyatchilar guruxi odatda yirik kommunikatsiya tarmoklarida quporuvchilik kilib, bank va tartibni saklash muassasalari tarmoklaridagi axborot tizimini buzishga xarakat kiladilar, chunki bu ishlarni tagida yotgan maksad xamisha g`arazli bulib, u yirik pul mablaglariga ega bulish bilan boglikdir. Bugungi kunda AKD1 ana shu kabi yirik elektron terrorizmning xavfi ostida koldi. Bu kabi ishlarga ayrim-aloxida shaxslar kirishsa, ularni tezda aniklab topish, jazolash mumkin, lekin bunga uyushgan jinoyatchilar guruxi kirishsa, buning xavfi kattarokdir. Xarbiy ekspertlarning bergan ma’lumotlariga kura, XXI asrda ana shunday axborot xurujlari bilan shugullanish orqali mamlakatlar xavfsizligiga tahdid solish, noqonuiiy ishlar bilan shugullanish, katta pul mikdorlarining bir mamlakatdan ikkinchisiga utib ketaverishi uziga xos axborot- psixologik urushining yakinlashib kelayotganligidan, uning kuroli - aynan axborot va psixologik ta’sir ekanligini ta’kidla- mokdalar. Bu x,olat psixologlar oldiga, jumladan, ijtimoiy psixologiya oldiga uziga xos vazifalarni kuyadi. Informatsion-psixologik xavfsizlik Informatsion taxdid va uning psixologik moxiyati kuplab siyosatchilar, psixologlar izlanishlarining predmetiga aylanib bormokda. G.Pochepsovshtt ta’kidlashicha, axborot urushida eng avvalo, psixologik konuniyatlar inobatga olinadi. Axborotpsixologik kurol - bu yangi turdagi kurol bulib, u ommaviy axborot vositalari, kompyuter uyinlari, Internet tizimi yordamida inson ongi orkali uning psixikasiga ta’sir kursatishga muljallangandir. “Axborot urushi” tushunchasi nisbatan yangi bulib, u uziga siyosiy, iktisodiy va ijtimoiy-madaniy borlikning turli jabxa- larini kamrab oladi. Uning asosiy kurinishlaridan biri - kompyuter viruslari va yangi texnologiyalarni ugirlash orkali ziyon yetkazishdir. Axborot urushining okibatida avvalo, tanlab olingan auditoriya (kupincha bu yoshlar auditoriyasi)ning bilim- lari, ta’lim tizimiga ta’sir kursatilib, ularning an’apanpy madaniyatini kuporib tashlashga urinish sodir buladi. Bupday sharoitda odatda “xamma xammaga karshi” bulib, maglub gomon odatda u yoki bu soxadagi ustuvor makomini batamom yukotadp. Bunday kurolni ishlatishni bilgan bir xovuch garazlp piitli odamlar katta ijtimoiy guruxlarni yoki yaxlit mamlakatllrii uziga tobe kilishi, uz axborot makonida sakdashi mumkin. Odatda kaysi mamlakatda axborot resurslari kup bulib, u YuKori texnologiyalar borasida ilgarilab ketgan bulga, aynan shu davlatning axborot urushi komida kolish extimoli yukori buladi. Shu sababli xam dastlab axborot urushdari xakpdagp axborotlar rivojlangan Yaponiya va AKD1larida kayd kilina boshlangan. Shunday kilib, axborot urushi - bu gumanitar soxdda bir ijtimoiy guruxning boshka bir ijtimoiy gurux manfaatlaridan kat’iy nazar uni uziga tobe kilish, uz kadriyatlariga kundirishga karatilgan uzokni kuzlagan siyosatidir. Bunda asosiy kurol rolini cheksiz ma’lumotlar makonida faoliyat yurgizayotgan elektron OAV uynaydi. Axborot urushlari olib borishning usullari xam turlicha bulib, uning asosiylari kuyidagilardir: • Axborot xurujlarining eng keng tarkalgan tu riga avvalo, reklamapi kiritish mumkin. Chunki yaxshi ishlangan reklama - bu odamlarning ishonch va e’tikdsini juda tez uzgartiradi. Ishonch va e’tikodning uzgarishi esa egasini dadil xarakatlarga chorlaydi. • Parchalab tashlangan ma’lumotlar - axborot xurujpari- ni amalgan oshirishning yangi vositalaridan biri. Bunda bir karashda axamiyatsiz, ayrim-aloxida ma’lumotni uzida mujassam etgan axborot uni idrok etganlarning madaniy saviyasiga bevosita ta’sir kilib kuyganini bilmay koladi kishi. Amerikalik olimlarning ta’kidlashicha, odatda akdli mutaxassislar muxim, global xarakterli ma’lumotlarga e’tibor berib, orada utkazib yuborilgan, kushib berilayotgan narsalarga e’tibor karatmaydigan. Lekin aynan usha kichik ma’lumot ongosti tizimi orkali shaxsga kuchli ta’sir kilishi mumkin. Masalan, chiroyli, ma’nili kushikni, bema’ni libos, yot madaniyatga xos bulgan kolipda tikilganligi, yoshlarning kiyinish didiga kuchli ta’sir kilishi mumkin. Chunki odatda kattalar kushikning mazmuniga e’tibor berishsa, yoshlar kushikchining libosi, uzini tutishiga axamiyat beradi. • Tashabbusni egallash - axborot agressiyalaridagi yana bir usul. Yangi ma’lumotni bilgan zaxoti uni egasidan avval “meniki” deb berib yuborish kuplab axborot kanallarida ishlatiladigan usul bulib, uzgalar tashabbusini “bizniki” deyish orkali uz mamlakati axolisi, xattoki, xorij kanallarida uzlariga ma’kul fikrni ta’kidlab, noma’kulini uzgalaRnikiday kursatishga asoslanadi. • Yomonlik bilap tugamaydigan kurollarni ishlatish - mutaxasislarning fikricha, odamlar xayotiga taxdid solmaydi, bundan odamlar salomatlik yoki umrlarining tugashi kabi talofatlar kurmaydi, lekin ular ommani garazli chakiriklar bilan tustupolonlarga chikishga majbur etishi, aloka vosita- larini batamom ishdan chi kari shi yoki energiya manbalarini noko- nuniy boshka tarafga utib ketishiga olib kelishi mumkin. Masalan, bunday kurol ishlatilganda ba’zan ishlab turgap radio kanal tarmogiga begona kanal tushib olib, “diydiyosi”ni gapirishi, odamlarning “nima buldi ekan?” qabilida qizikishlariga asolanib, biror siyosiy liderni yomonlashi, yoki genotsidni tarkatishi mumkin. Maksad - tinlovchilarning fikrini uzgartirish orqali, ularning xulk-atvoriga ta’sir kursatishdir. • Axborot orkali ta’sir ko`rsatish mexanizmi - asosli yoki asossiz, urinli yoki urinsiz axborot yetkazish orkali ommaning ongini boshkarishga tayanadi. Chunki omma yoki “ommaviy odam” teran tafakkur yuritish, xar bir ma’lumot yoki axborotni tashkil kilishga qodir emas. Shuning uchun xam qukori texnologiya vositalari orqali odamlar ongiga ta’sir kilish uning ongosti tuzilmasiga bevosita ta’sir kursatish orkali, uning idrokidagi onglilikni kamaytirish, kar kanday yangi ma’lumotga nisbatan tabiiy tolerantlilikni oshirishga yunaltirilgandir. Buni psixologlar psixikaning “kaliti” deb izoxdashadi. Chunki odam xamisha yangilikka kizikadi, “Bu nima?” refleksi ayniksa, kichik yoshli va usmirlik yoshidagi bolalarda kuchli bulgani sababli, ular tankidsiz xar turli ma’lumotni kabul kilishga moyil buladilar. Shuning uchun xam oxirgi yillarda psixologlar uz navbatida bola ongini turli gayri tabiiy axborotga nisbatan chiniktirish, uning uzida psixologik ximoya vositalarini va imkoniyatlarini kuchaytirishga aloxida e’tibor bermokdalar. Shaxsning uz-uzini himoya qilish vositalari Uz vaktida Xindistonning tanikli siyosiy arbobi Maxatma Gandi shunday yozgan ekan: “Men uyimning darvoza va eshiklarini markam berkitib u tira olmayman. Chunki unga toza havo kirib turishi kerak. Va shu barobarida eshik va derazalarimdan kirayotgan xavo dovul bulib, xonadonimni agdar-tuntar qilib, uzimni yiqitib tashlashini ham xoxlamayman”. Bu suzlarni bugungi informatsion xurujlar va turli xil ma’lumotlarping turli yullar bilan mamlakatimizga, umuman, boshka mamlakatlarga xam kirib kelib, u yoki bu mintakada asrlar mobaypida shakllangan kadriyatlar, urf-odatlar, e’tikod shakllariga va tarbiya uslublariga salbiy yoki ijobiy ta’siri jarayonlari ma’nosida kullash xam mumkin. Zero, dunyoga yuz ochgan, yoshlari dunyo tillarini bemalol egallab, “internetomaniya” kasaliga chalinish arafasida turgan Uzbekistonga xam yaxshi, xam yomon ta’sirlar, xurujlar mavjudligi sharoitida shaxsning uzini-uzi psixologik jixatdan salbiy ta’sirotlardan ximoya kila olish imkoniyatlarini kengaytirish eng dolzarb muammolardan biridir. Jaxon xamjamiyatining mustakil Uzbekistonni tan olishi, davlatimizning keng tashki siyosiy va tashki iktisodiy faoliyati uzbek xalkining ma’naviy kadriyatlari va imkoniyatlari tikla- nishiga, uzini boshka xalklar oilasidagi tula xukukli millat sifatida anglab yetishiga keng imkon yaratmovda. Tobora kengayib borayotgan xapkaro alokalar jaxon madaniyatini yanada chukurrok bilish, umuminsoniy kadriyatlardan baxramand bulish uchun kulay zamin yaratmovdaki, bu uz navbatida uzbek xalkining turli faoliyat soxalaridagi iste’dodi rivojlanishiga, uning tadbir- korlik va kirishimlilik, bir necha chet tillarni va kompyuter texnologiyalarini tez urganib olish kabi iktidorini ruyobga chikishiga, xorij mamlakatlarga borish, ular bilan alokalar urnatish, dunyo standartlari buyicha oliy ukuv yurtlarida taxsil olish imkonini berdi. Bunday alokalarning kengayishi xakikiy ma’naviy va madaniy kadriyatlarni munosib baxolash imkonini berdi. Xrzirgi yoshlar xam, ularning ota-onalari xam uchragan kinoni kurib, duch kelgan maza-matrasi yuk kitoblarni ukib ketayotgani yuk- Ataylab yurtimizga olib kelinayotgan garbning sun’iylashtirilgan san’a- tidan, “keng iste’mol”dagi madaniyatidan norozilik xalkimizda bor. Bunday maxsulotning ilgarigi “man etilgan ne’mat”ga xos “lazzati”, jozibadorligi deyarli kolmagan. X,03irgi kunda xorijning madaniy kadriyatlaridan foydapanishga ancha jiddiy va tanlab yondashish extiyoji kuchayib bormovda. Lekin ochik ommaviy axborot vositalari orkali tinimsiz ma’lumotlar kuyulib kelayot- gan sharoitda aynan xali ongi shakllanib ulgurmagan farzand- larimiz uchun taxdid xam, ataylab uyushtirilayotgan mafkuraviy tajovuzlar xam bor. Shunday sharoitda Prezidentimiz Islom Karimovning fikr- lari biz uchun axamiyatlidir: “Eng muximi, kalbimizda gururimiz, bilagimizda kuchimiz bor ekan,biz tinchlikni ximoya kilishga, unga xavf solayotgan kuchlarga karshi kurashishga, kaddimizni tik tutib, boshimizni baland kutarib yashashga dodirmiz. Bizni durditmodchi bulayotgan galamislar shuni bilib duysinki, biz dech kimga bosh egmaganmiz va dech kachon bosh egmaymiz. Bunda bizga milliy goyamiz va mafkura goyaviy tayanch va asos buladi (2001 yil 10 oktabr). Zero, milliy mafkura xaldning madsad-muddaolarini ifoda- laydi, tarix sinovlaridan utishda uning rudini kutarib, suyanch va tayanch buladi, shu millat, shu jamiyat duch keladigan kuplab xayotiy va ma’naviy muammolarga javob izlaydi. U insonga fadat moddiy boyliklar va ne’matlar uchun emas, avvalo, Allod taolo ato etgan akl-zakovat, iymon-e’tidod tufayli yuksak ma’naviyatga erishish uchun intilib yashash lozimligini anglatadigan, bu murakkab va tadlikali dunyoda uning tarakkiyot yulini yoritib beradi. Istidlol mafkurasi kupmillatli Uzbekistan xalkining ezgu goyasi - ozod va obod Vatan, erkin va farovon dayot barpo etish yulidagi asriy orzu-intilishlari, dayotiy ideallarini uzida aks ettiradi. Xalqni buyuk kelajak va ulugvor madsadlar sari birlashti- rish, mamlakatimizda yashaydigan, millati, tili va dinidan kagi nazar, dar bir fukaroning yagona Vatan baxtsaodati uchun doimo mas’uliyat sezib yashashiga chorlash, ajdodlarimizning bebado merosi, milliy kadriyat va an’analarimizga munosib bulishiga erishish, yuksak fazilatli va komil insonlarni tarbiyalash, ularni yaratuvchilik ishlariga da’vat kilish, shu mukaddas zamin uchun fidoiylikni dayot mezoniga aylantirish - milliy istidlol mafkurasining bosh madsadidir. Ochid axborot kommunikatsiya vositalari ordali insonning axborot taxdidlarini badolashi va xavfsizlikni ta’minlash imkoniyatlari, turli mafkuraviy taxdidlardan shaxsning danday yullar bilan sadlanishi mumkinligi xususida mutaxassislar tur- licha fikr bildiradilar. Ijtimoiy psixologiya ushbu masalaga oydinlik kiritish uchuy avvalo egotsentrizm tushunchasining ma’nosida diddatni daratpdi. Egotsentrizm suzi lotincha “ego” - men va “centrum” - doira markazi suzlaridan olingan. Ma’nosi o`z fikr-uylari, manfaatlari doirasida qotib qolgan insonning atrof-mudit va odamlarga oid uz bilimlari va uzgalarga munosabatini uzgartira olmasliklarini bildiradi. Psixologiyada egotsentrizmning bir gurlarga bilishga oid, adlodiy va kommunikativ egotsentrizmlar fardlana- di. Oxirgisi — boshdalarga biror xil ma’lumog bormt jaraynida ularning fikri bilan disoblashmaslik, ularni msnsnmaslikda namoyon buladi. Nazarimizda, zamonaviy informatsion xurujlar- ning mualliflarida aynan shu kabi egotsentrizm kuzatiladi va ular uzlariga uxshash fakat uz manfaatinigina kuzlaydigan avlod ongini kamrab olishga xarakat kiladi. Shuning uchun xam shaxsga psixologik ximoya zarur. Psixologik ximoya bulishi uchun shaxsda mustatsil fikr bulishi lozim. Demak, ochik axborotlar taxdidi sharoitida yoshlarni tugri yashashga, vatanparvar va insonparvar bulishga, erkin fikrli bu- lishga urgatish orkdli ularda mafkuraviy immunitetni tarbiyalash eng dolzarb vazifalardir. Zero, urgatish bir tomonlama jarayon bulmay, u “pedagog-tarbiyalanuvchi” mulokoti tizimida kuproq; tarbiyalanuvchining fazilatlariga boglik. Bunday mu- rakkab ishni tashkil etishda xar bir ijtimoiy toifa yoki shaxsning individual psixologik xususiyatlarini inobat olish zarurati ijtimoiy psixologiyada isbotlangan. Masalan, agar ukuvchi yoki talabalarni yaxlit gurux deb oladigan bulsak, ularning barchasi bilan bir vaktda, bir xil effekt bilan ishlash va shu orkali ularning mustakil tafakkurini usgirish, soglom e’ti- kodini tarbiyalashning ilojisi yuk- Ikkinchidan, bir gurux talaba yoki ukuvchi uchun makbul va samarali deb xisoblangan uslubni boshkasida xam aynan joriy etishga urinish bunday sharoitlarda teskari samara berishi mumkin. Shuning uchun ijtimoiy psixologiya shaxsning ijtimoiy-psixologik tayziklar- dan kutulish yullariga alokador konuniyatlarni urganadi. Turli informatsion-psixologik vaziyapglarda shaxsning ijtimoiy xulq Ochik axborot kommunikatsiyasi jarayonida yoshlar ongiga ta’sir etayotgan yot goyalarga karshi ximoya vositalarini ishlab chikishdan avval yoshlarning ijtimoiy xulk-atvorini urganish lozim. Ijtimoiy xulvda kuzga tashlanadigan eng muxim xolatlardan biri tashvishlanish, nimalardandir chuchish va shu tufayli ijtimoiy munosabatlardan uzini olib tsochishga intilish xislarining namoyon bulishidir. Chunki agar psixologik himoya xislatining mohiyatidan kelib chiqiladigan bulsa, bu - shaxs ichki kechinmalarini ifodalovchi shunday holatki, unda odam ichki ruhiy mo`tadillikni asrash uchun uzidagi xavotir-lanish, qurquv va xadiksirashlarini bosishga, ulardan xalos bulishga intiladi. Psixologik himoya - shaxsni turli salbiy ta’sirlardan asrashga, psixologik diskomfortda bartaraf etishga xizmat etiladi. Shunday xolatlarda odam odatda shaxslararo munosabatlarda uzini boshqcharok tutadigan bulib koladi. Psixologlar himoya mexanizmlariga odatda kuyidagilarni kiritadilar: -ochik xis-kechinmalarni bosish, kursatmaslikka urinish -rad etish, ya’ni noma’kul ma’lumotni ochik rad etish, kushil- maslik; -proyeksiya - uzidagi dissiyot va kechinmalarni tashki ob’ektlarga kuchirish orkali paydo bulgan xolatning sabablarini tashkaridan kidirishga moyillik; -identifikatsiya - uzini axborot egasiga uxshatish, uning urniga uzini kuyish orkali kadriyatlarni rad etish yoki tankidsiz uzlashtirish; -regressiya - ilgari xayotida, masalan, yoshligida bulib utgan kaysidir vokelarga kaytish, ularning yaxshi va ma’kullarini yana xotirada tiklash va xulkda kaytarish orkali uzida psixologik ximoya yoki oklovni tashkil etish; -yolgizlanish -jamiyatdan uzini olib kochish, uzidagi uzgarish- larni boshkalarga bildirmaslikka intilish, masalan, shunday sharoitlarda ayrim talabalar ukishga bormay kuyadilar; -ratsionalizatsiya - muloxaza va fikr yuritish orkali uzida ximoya instinktlarini paydo etish; -konversiya - mulokotdagi kandaydir tusiklar yoki barerlar- ni olib tashlash uchun kutilmagan usullarni kullash, masalan, xavotirli informatsiyani yumoristik mavzu bilan almashtirish yuli. Ochik axborot xurujlari vaziyatida shaxsning uzini uzi ximoya kilishini boshsarishda ayrim jixatlarga aloxida e’tibor berish lozim. Avvalo, ta’kidlanganidek, xar bir inson uchun mustatsil fikr zarur. Mustakil fikrga ega bulgan insongina uziga nisbatan karatilgan yaxshi yoki yomon ma’lumotning moxiyatiga yetishi na unta nisbatan adekvat reaksiya kursatishi, ximoya mexanizmlarshsh nim a solishi mumkin. Ikkinchidan, yoshlar turli yot va bemaza axborot xurujlariga berilmasligi uchun biz ularda milliy gururni tinimssh tarbiya- lashimiz va bunda xar bir fan predmeti va tarbiyaiiy mulokot- lardan okilona foydalanishimiz zarur. Masalan, .2006 ypliing uzida nishonlangan kator tantanalar, jumladan, Ma’mun Akade- miyasi va uning nima uchun aynan Uzbekistan xududida tashkil etilganligiga yoshlar e’tiborini karatish va ularni ochik fikr almashinuviga chorlash ularda millim gururni uygotadi. Millim gururning axamiyati shundaki, bunday sifati bor inson boshkalarga kul bulishni, jumladan, axborot xurujlariga tobe bulmaydi. Uchinchidan, milliy gururi bor insonda imon, insof va diyonat tushunchalarini shakllantirish mumkin. Chunki inson kalbi bilan boglik bu kadriyatlar Internet va ochik axborotlar olamida adashtirmaydigai “kompas” rolini uynaydi. Bir rus olimi ta’kidlaganidek, “Internet” shunday o`rmonki, unda kompassizlanib bulmaydi”. Turtinchidan, oliy o`quv yurtlarida professor-uqituvchilarning avtoritetini, ular aytadigan har bir so`zning aniq, muljalli bulishi ta’minlash zarur. Domla aytadigan fikrlardan biri - axborot kanday bulishidan katiy nazar, u kabul kiluvchi insonning izmida bulishi, uning manfaatiga xizmat kilishi kerak. Buning uchun yovuz niyatli, yot goyalarni targib etuvchilarning asl niyatlarini, ular say’i-xarakatlarining oxir- okibati nima bilan tugashini ochik aytaverish lozim. Shunday kilib, axborot xurujlariga karshi turishning psixologik yullarini xar bir murabbiy va talabaga yetkazish maksadga muvofikdir. Buning uchun kuyidagilarni yodda tutish lozim: a) aslida ataylab ta’sir etishga muljallangan xabarni shaxe darrov kabul kilmaydi. Chunki, birinchidan, unda ilgaridan psixologik ximoya mavjud va ikkinchidan, xar kanday yangi narsaning singib ketishida muayyan axborot tusiklari xam buladi. b) bunday sharoitlarda “uchinchi shaxe ta’siri” effekta ruy beradi. Uning ma’nosi - “bu xabarga xamma ishonaversin, menga ta’sir kilmaydi” deb uylaydi shaxe, lekin ma’lum ma’noda shu fikr ta’sirida u axborot ta’sirida tushib bulgan buladi. Xaligi fikrni uzi uchun xar extimolga karshi xayolidan utkazadi; v) Ishontiruvchi chakiriklarga, masalan, reklama orkali yetkazilayotgan xabarlarga yosh bolalar juda uch buladi va aynan ular ota-onani kundiradi. 90% onalar aynan reklama kilingan tovarlarni bolalariga xarid kilib olib beradi. Xuddi shunday “Internet”ga ulanish, uyida zamonaviy kompyuterga ega bulish fikri dam bolalardan chidadi, bunga ota-onani kundiradilar dam. g) habarning asl madsadi aslida ma’lumot berish chmas, balki ishontirish ekanligini tushunish kerak. Odam i im g ma’lumotlilik darajasi kanchalik yudori bulsa, uning turln xabarlarga ishonkiramay munosabatda bulishi dam yukori buladi. Lekin xabarga ishonkiramay karashimiz bizning upi kabul kilgnnimiz yoki kilmasligimizni bildirmaydi. Ya’ni, agar bich ochikdan ochik yoshlarga “bu axborot manbaiga ishonmanglar, ular agaylab yolgoi ma’lumot bermokda” desak, bu narsa ularning shu turln axborotpi kabul kilmasliklarini kafolatlamaydi. Lekip “ogodlantnril- gan odam kurollangan, mudofazalangan buladi” tamyildan kelib chikib, birinchi ogoxdantirishdan sung, yana uch farqlarimizni faktlar bilan asoslasak, ulardagi immunit kuchlirok buladi. Lekin shuni nazarda tutish lozimki, ogodlantprish muddatlari dam rol uynaydi. Masalan, psixologik ekeperimentlarda bir xafta avval ogodlantirishning ta’siri uzokrok muddatdan kura kamrok ekanligi ma’lum bulgan. Yoki uyda xoli, komfort sharoitda kabul kilingan ta’sir bilan odamlar orasida, kuichi likning ichida galiz xabarni kabul kilish farklanadp. chu inu Dmgpch uydagi ta’sir skeptizmni kuchlirok namoyish etishi kuchshplgln (R. Chaldini). Ikkinchi tomondan, bevosita axborotni kabul kilish arafa sidagi ogodlantirish karshi argumentlar ishlab chikshn nakshpi kamaytiradi, undan sal avvalrok ogodlantirish esa inson miyasida ma’lumotni kayta ishlashga imkon beradi (J.Terner). d) Tanish narsalar dakida ma’lumotga ega bulgan odamni» ishontirish tezrok amalga oshadi. Lekin samarali ta1ppkanardan biri - axborot kanallari orkali berilayotgai ma’lumotlarni ochidchasiga jamiyat manfaatlariga zid ekanligi, ularning adolatsiz, xudbinlarcha uzatilayotganligi, nimalaridir qonunga muvofiq ekanligini kayd etish mumkin. Ya’ni, tarbiyachi, uknguichp muayyan axborot mazmuni yoki uning manbaiga nisbatan ochik tarchda U» noroziligini bayon etish, targibot y fikriga karshi chkipligini aytishi mumkin. Bu dolat dam auditoriyani uylashga majbur padi. Yana uziga xos strategiyalardan biri - ochik axborot maibala- ridan ketgan ma’lumotni, undagi ayrim faktlarpi ochik gan olishdir. Masalan, ba’zan talaba Uzbekistonga karshi buxgonli xabarni eshitganini tashvish bilan ustoziga aytishi mumkin. Shunday paytlarda eshitgan ma’lumotining mazmunini yeurab olib, ularning ayrimlari borasida xak gapni aytishi: “Xa, darxaqiqat bularni biz xam bilamiz, Sen bilmasmiding?” deb, axborotning asl buxton kismini keyin rad etishi maksadga muvofikrovdir. Bundan tashkari, ukituvchiga xos bulgan usullardan biri - uz karashlariga nisbatan ikkilanish pozitsiyasi borligi ochik tan olish: “balki men noxavdirman, lekin bu masalada shunday asoslarim bor edi..., deb barcha xolis asoslarni keltirish lozim. Shunday kilib, ochik axborot xurujlari sharoitida shaxsga turli- tuman ma’lumotlarning yetib kelishi tabiiy. Bunday sharoitda oilada kattalarning, auditoriyada pedagogning faol xayotiy pozitsiyasi, teran munosabati yoshlarga ijobiy ta’sir kursatadi. Chunki xamma narsaga kizikadigan yoshlar uchun referent guruxning yonida, oilasi davrasida yoki ukuv muassasasida bulishi katta tarbiyaviy axamiyat kasb etadi. 6-MAVZU: IJTIMOIY PSIXOLOGIYANING AMALIY TADBIQIY SOHALARI REJA: 1.Amaliy, ijtimoiy psixologiya va amaliyotchi psixolog shaxsi 2. Siyosat borasidagi ijtimoiy psixologik muammolari 3. Huquqni muhofaza qilish va ijtimoiy psixologiya Amaliy ijtimoiy psixologiya v amalnyotchi psixolog shaxsi “Fan - amaliyotga!” degan tamoyil bugungi kunda xar qachongidan xam dolzarb masalaga aylangan. Chunki yoshlarni mustakil davlatimiz ma’naviy negizlarini teran anglashga Urgatish na ularni ma’rifatga chorlash jarayoni kagor tatbikiy nazifalirni amalga oshirishni takozo etadi. Ilmu-fan tarakkiyotining uzok; davriga nazar tashlasak. olimlar va tadqiqotchilar kuprok nazariy masalalarni xal qilmish, umumiy qonun-qoidalarni sharxdash, tushuntirish orqali jamiyat va insoniyat taraqqiyoti sabablarini yoritishga urinishlar kuprok uchraydi. Bu xolat pedagogika va psixologiya fanlariga ham tegishli bulib, ayniqsa, voqea-xodisalarning ijtimoiy-psixologik tabiatini urganuvchi ijtimoiy psixologiya bundan istisno emas edi. Pekin bugun biz uchun ijtimoiy tarakkiyot va insop tlfpkkuri rivojlanishini tezlashtiruvchi, uning davr va kishilar ruxiga xamoxang tarzda kechishini ta’minlab beruvchi tatbikiy xyeyi-mn- li ishlar va ilmiy izlanishlar zarur. Zero, mamlakatimizda ruy berayotgan tub ijtimoiy-siyosiy isloxotlar aynan shumi talib kilmokda. Bunda e’tiborga loyik dolzarb muammolardap biri yoshlarda yangicha dunyokarashni shakllantirish, ularni yangicha Demokratok munosabatlarga ruxiy jixatdan tayyorlash, faol fuqarolik pozitsiyasini shakllantirish, bunda jamoat tashkilotlarniing rolini kuchaytirish, psixolog xizmatlarining turli yunalishlarini davrga monand tarzda rivojlantirishdir. Bu vazifalarni ado etishda ijtimoiy psixologiyaning urni va rolini aniqlash, tatbiqiy izlanishlarni amalga oshirish va ijtimoiy-psixologik amaliyot doirasida ushbu vazifani amalga oshirish yullarini topish uchun xozirgi zamon ijtimoiy psixologiyasining asosiy tatbikiy yunalishlarini belgilash maqsadga muvofik. Xozirgi davrda ijtimoiy psixologiyaning dolzarbligi va uning jamiyatdagi sodir bulayotgan barcha jarayonlarga aloqadorligi uning tatbikiy soxalarini doirasini xam kengaytirdi. Uning asosiy tadbikiy-amaliy soxalariga sanoat ijtimoiy psixologiyasi, boshsaruv psixologiyasi, o`sha va nikox borasidagi ijtimoiy-psixologik ishlar, siyosat va iqtisodiyotni takomillashtirish muammolari, qonunbuzarlikning oldini olish ehtiyoji mayda ommaviy axborot vositalari borasidagi amaliy vazifalar kiradi. Barcha amaliy sodalarga xos umumiy xususiyatlar mavjudki, ularga: a) amaliy psixologik xizmatni bevosita jamiyat talab- ehtiyojiga kura tashkil etilishi; b) tatbidiy ishlar “tili”ning mavjudligi muammosi, ya’ni, professional til(jargon) bilan tadqiqot natijalarini bayon etishdagi uygunlik masalasi; v) amaliy exdiyojlarga monand ilmiy farazlarni ishlab chidish; g) shartnomalarga mos tarzda buyurtmalarlarni o`z muddati va bosqichlarda bajarish majburiyati; d) samaradorlik mezonlarining uziga xosligi, ya’ni, bajarilgan ishga darab samaradorlikni baxolash; e) “nazariyotchi” bilan “amaliyotchi” rollarining anik fark- lanishi muammolari kiradi. Amaliy ijtimoiy psixologiya tugrisida ran ketganda, ku- pincha, “ijtimoiy-psixologik aralashuv” tushunchasi urtaga tusha- di va tabiiy, bunday amaliyotchining ijtimoiy jarayonga aralashu- vi nimalarda kurinadi, degan savol paydo buladi: a) individning uzgarishi strategiyasida, ya’ni usha tashkilot- dagi uziga xos shaxslarning borligi anidlanadi va ularga ta’sir kilinadi; b) texnologik tizim uzgaradi, ya’ni ma’lum tashkilot yoki muassasaning tuzilishida uzgarish ruy beradi; v) ma’lum tipli ma’lumotlarga bogliklik, ya’ni, ma’lumot- larning tashkilot ichida yoki uning atrofida tuplanganligiga boglik xolda natijalarning turlicha kiymatga ega bulishi mumkin; g) ataylab o`tkazilgan tadbirlar ta’sirida korxona taraqqiyoti uzgarishi mumkin, masalan, rejalashtirish, xodimlar bilan ish- lash sifati, qarorlar qabul qilish va hokazo. Amaliyotda faoliyat kursatayotgan psixolog joylarda uch asosiy funksiyani bajaradi: 1) Ekspert sifatida, ya’ni, bu shunday shaxski, u kliyent yoki mijoz tomonidan taklif kilinadi. Ular birgalikda biror ijtimoiy-psixologik vaziyatni taxdil kilishadi, xulosalar natijasida yangiliklar kiritishadi, ziddiyatli yoki janjalli vaziyatlarda maksadga muvofik tugri xulk shaklini taklif etishadi. Demak, ekspert ishining okibati - xulosa chiqarib, so`ng tavsiyalar berishdir. 2) Maslahatchi - ekspertdan farkli, mijoz tomonidan bir martalik emas, balki bir necha marta ayni muammo buyicha maslaxat berish va xulosalar chikarish uchun taklif etiladi. Uning aralashuvi bevosita bulib, faoliyati okibatida biror shaxe yoki yaxlit jamoaga yordam kursatiladi, yangi loyixalar kabul kilinadi. 3, o`rgatuvchi - odatda buyurtma asosida joylarda uquvlar, kurslar tashkil kiladi. Uning asosiy vositasi ijtimoiy- psixologik trening va uning turli kurinishlari bulib, okibati ijtimoiy mulokotning turli shakllariga urgatish, ijtimoiy xulkni uzgartirishdir. Yurtimizda ma’naviyat soxasidagi isloxotlar na amalga oshirilgan xamda oshirilayotgan ishlarning axamiyati shupdaki, ular yoshlarda uz xalkining madaniyati, Vatanining utmpshp va buguni, milliy kadriyatlarga tugri munosabatlarnipg shakllanishiga sabab buladi va bu -ziyoli, bilimdon kishilar uchun li charur fazilatdir. Aks xolda, olam siru asrorlarini chukur bilgap, kizikishlari doirasida jiddiy izlanishlar olib borishga tayyor shaxe, agar u, bu bilimlarni avval uz xalki, millati, yakiilari manfaatiga yunaltira olmasa, uning jamiyat tarakkiyotiga aloka- sini tasavvur kilolmasa, ma’naviyati kashshok, iktidori esa samarasiz, xudbin shaxe sifatida baxolanadi. 2. Ijtimoiy psixologiya va amaliyot Ijtimoiy psixologiya va iqtisodiyot. Tabiiy, xozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida ilmufan yutuqlarining amaliyotga tatbik etiladigan soxalaridan eng muximi - bu iqtisodiyot, ishlab chiqarish va sanoat soxasidir. Iktisodiyot soxasida ijtimoiy psixologiya kanday masalalarni xal kilishga kumaklashishi mumkin? samarali boshqaruvni tashkil etish usul va yulllriii Urgangan xolda, amaliy yuriqnomalar ishlab chiqish va boshkaruvchi kadrlar kompetensiyasini oshirish; *iqtisodiy usishga alokddor bulgan qarorlar qabul kilishda inson omili masalalarini urganish; *ishlab chiqarilayotgan maxsulotlar bozorida talab va taklifni maxsus psixologik anketalar va testlar vositasida urganish; * ishlab chikarilayotgan tovar va maxsulotlar reklamasi bilan shugullanish, reklamaning inson ongiga ta’sir korsatishining samarali vositalari ishlab chikish; *iktisodiyotning turli tarmoqlari uchun boshqaruvchi kadrlar tayyorlash jarayonida ishtirok etish. Xar kanday ishlab chikarish muammosining ijtimoiy-psi- xologik jabxasini aniqdash jamiyat kun tartibidagi asosiy masalalardan biri ekanligi kech kimga sir emas. Chunki yangicha bozor munosabatlarini xayotda amalga oshiruvchilar aloxida shaxs- lar bulib, ularning individual xamda guruxiy ustanovkalari, faolliklari, mexnatga munosabatlari, xissiyotlari yetakchi rol uynaydi. Korxonalarning mustakilligi, xususiy mulkchilikning turli shakllari xayotga shiddat bilan kirib kelayotgan bugungi kunda xam odamlar uzaro gurux bulib mexnat faoliyatini amalga oshirar ekanlar, ular uchun usha guruxdagi ijtimoiy-psixologik muxitning kandayligi, bevosita raxbarning obrusi, norasmiy liderlarning ishga va shaxslararo munosabatlarga ta’siri muxim masala bulib kolaveradi va ularning xususiyati ishlab chikarish samaradorligiga bevosita ta’sir kursataveradi. Yangicha bozor ikgisodiyoti munosabatlari sharoitida raxbar- lar oldida turgan yana bir muxim masala shuki, ular avvalgidan xam bilimdonrok bulib, uz bilimlarini kuprok xar bir shaxsning individual psixologik layokatlari va kobiliyatlari, ishga nisbatan munosabatlariga binoan ularni takdirlashlari, mexnatga jalb etish, ragbatlantirishning turli-tuman shakllarini tatbik etishlari zarur. Xodimni yoki ishchini shaxsan urganib, faoliyatini munosib ragbatlantirish esa (xox moddiy, xox ma’naviy takdirlashdan katiy nazar) uning kisman testolog bulishini, psixologiya fanining ommabop usullarini kullagan xolda ish yuritishini talab kiladi. Ishni tashkil etish, guruxlarni shakllantiryshda xam ularning uziga xos konuniyatlarini bilishi, odamlar soni va saloxiyati masalasida ijtimoiy-psixologik bilimga ega bulishi shart. Xozirgacha sanoat ijtimoiy psixologiyasi yunalishida kilin- gan aksariyat ishlar shu soxa birlashmalaridagi aloxida ishlab chikarish guruxlarida ijtimoiy-psixologik muxitni urganishga karatilgan bulib, tadkikot mobaynida ishlab chikarish samaradorligi, ishchilarning mexnatga munosabatlari, guruxdagi konun-koidalarga buysunishlari va xokazolar bilan boglikligi tekshirilgan. Ayniksa, kup tadkikotlarda ana shu psixologik fenomenning radbarlikka ta’siri, norasmiy liderlarning xususiyatlariga boglikligi masalalari tupik tadkik etilgan. Pekin shu yunalishdagi tadkikotlar xozirgi iktisodiy munosabatlar sharoi- tida utkazilgani yuk. Shuning uchun xam yakin kelajakda ijtimoiy psixologlar tomonidan sanoat korxonalarida utkazilishi mumkin bulgan tadkikot tarkibiga kuyidagilarni kiritish mumkin: 1. Jamoa a’zolari urtasidagi vertikal munosabatlarni urganish (raxbarlik masalalari, raxbarning jamoa a’zolari tomonidan idrok kilinishi va aksincha; xar bir a’zoning raxbarlikda ishtiroki, undan konikishi, karorlar kabul kilish jarayonlaridagi psixologik muammolar va boshkalar); 2. Jamoa a’zolari urtasidagi gorizantal munosabatlar, ya’ni jamoaning uyushganligi, shaxslararo munosabatlarning uziga xosligi, ziddiyatlar va ularning tiplari, ularning oldini olish choralari; 3. Mexnatga munosabat, undan jamoa a’zolarining kanchalik konikishlari va uning mexnat unumdorligiga ta’siri, faoliyat motivlari, amalga oshirilayotgan faoliyatning shaxsiy va ijti- moiy-foydali jixatlarini kay darajada tasavvur kilishi; 4. Mexnat jamoalari raxbarlarining malakasini oshirish, jumladan, ularning professiogrammasi va psixogrammalari asosida odamlar bilan ishlash, jamoani uyushtirish, kovushtirish, okilona ish va muomalani tashkil etish, uz liderlik kobiliyatlarini muttasil oshirishga urgatish buyicha ijtimoiy-psixologik treninglar utkazish; 5. Raxbarlarning malakasini oshirish kurslarida psixologlar ishtirokida maxsus mashgulotlar utkazish. Tadkikotchining yukoridagi masalalarni u P ga pishi uchun ta- biiy metodik vositalar zarur. Amaliy ijtimoiy psixolog oddiy kishidan shu tomonlari bilan fark kiladiki, u xar bir konkret sharoitda uziga kerakli, ma’kul uslublarni kullaydi, ba’zi birlarini sinab kuradi, agarda ular maksadga muvofik bulmasa, boshkasi bilan almashtiriladi. Olingan natijalarga asoslanib, u korxonalardagi ruxiy muxitni "yaxshi", “urtacha”, “yomon”, “karama- karshi” toifalarga buladi va ularning dar biridan uziga xos ilmiy-amaliy xulosalar chikaradi. Bundan tashkari, bugun tadbirkorlik negizida tashkil etilayotgan kuplab ishlab chikarish korxonalari, firmalar, kushma korxonalar mavjudki, ularda mednatni ilmiy asosda tashkil etish va samaradorlikning ruxiy mezonlarini topish muxim muammodir. Chunki yangi korxonaning raxbari va mas’ul shaxslar kuplab insonlar bilan mulokotga kirishish va ishlab chikarish munosabat- larining murakkab shakllarini xis etishga majburdirlar. Menej- ment va marketing soxasidagi xar kanday izlanishlar va ularning tatbikiy natijalari, suzsiz jamiyatda ishlab chikarish kursatkichlarining yukori bulishini va inson manfaatiga xizmat kilishini ta’minlaydi. Garb mamlakatlarida bulgani kabi bu soxada talab va takliflarning uz vaktida urganilishi, raxbarlik maxoratining kuplab kirralarini egallagan xolda ishlab chikarish jarayonini tashkil etish, xar bir xodimning shaxsiy kobiliyatla- riga differensial munosabatda bulish katta tatbikiy axamiyatga molik. Sanoat korxonalarida tashkil etiladigan psixologik xizmat- ning ijtimoiypsixologik yunalishi, avvalo, turli toifadagi ishchi-xizmatchilarni ijtimoiy va shaxsiy ziddiyatlarini barta- raf etishga urgatish, shaxslararo munosabatlarning demokratax, soglom shakllariga utish, raxbarlik maxorati sirlarini uzlash- tirish va ulardan kundalik faoliyatda okilona foydalanish malakalarini shakllantirishdir. Bunda, shubxasiz, psixolog tomonidan tashkil etiladigan turli trening mashgulotlari muxim axamiyatga ega. Siyosat borasidagi ijtimoiy psixologik muammolar. Siyosiy jarayonlarga odamlarning kizikishi tobora ortib borayotgan bir sharoitda psixologiyaning urni xam sezilarli ortib bormokda. Barcha mamlakatlgrda kuppartiyaviylik orkali odamlarni gurux- larga bulib, “firka” kilib uyushtirish muammosi paydo bular ekan, eng muxim masala - bu insonlardagi ijtimoiy ustanov- kalarni, dunyokarashni uzgartirish bulib kolaveradi. Shu bone xam siyosiy xarakat namoyondalari xar bir chikishlari, OAV orkali murojaatlari va omma bilan ishlaganda birinchi navbatda ular tomonidan u yoki bu siyosiy kuchga nisbatan ijobiy imidj shakllantirishni maksad kiladi. Shuning uchun ham ilgarilari davlatlararo urush tugrisida ran ketgan bulsa, xozir kuprok psixologik urushlar tugrisida yozishadi. Oxirgi yillarda urf bulgan “piar-texnologiyalar”, ya’ni, Public Relation (PR) texnolo- giyalarining maksadi ham birinchi navbatda ommaga xukumatiing siyosatini yetkazishda psixologik omillardan keng foydalaiishdir, chunki uning oqibati - kishilar ongi va ish orqali ijtimoiy qulkning uzgarishiga erishishdir. Buyuk Britaniya, AK.Sh bulib, ular saylovlaring demokratik tarzda o`tkazilayotganligiga xalkii ishonqirash uchun ijtimoiy psixologik ta’sir vositalaridan kesh foydalanganlar. Xozirda ushbu vositalardan siyosiy partiyalar va ayrim alohida siyosatchilar foydalanmoqdalar. Xush, bugungi kunda ijtimoiy psixologiya siyosat uchun nimalar bera oladi? - OAV orqali u yoki bu siyosiy g`oyani aholi urtasida targib etishda ishontirish, ta’sirlantirish va ustanovkalarii Uzgartirish usullaridan foydalanadi; - Siyosiy reklama samaradorligiga erishish, u yoki bu siyosiy partiya yoki aloxida siyosatshunoslarning omma orasida lainmini uchun psixologik bilimlardan omilkorona kullaniladi; - Ijtimoiy psixologik metodlar saylovoldi kompannilarda, saylovlarga tayyorgarlik va utkazish jarayonlariga keng joriy etiladi; - Davlatlararo munosabatlarni tugri yulga kuyish na bunda kullaniladigan siyosiy texnologiyalarni yaratishda maxsus psixologik vositalardan foydalanish diplomatik psixologning asosiy vazifasi xisoblanadi; - Axoli urtasida u yoki bu siyosiy arbob, davlat raxbarlarp, siyosiy partiyalar yoki tashkilotlar tugrisida ijobiy obraz yaratpsh maksadida psixologiyadan omilkorona foydalanish mumkii Siyosat borasida psixologik texnologiyalardan foydalanish amaliyoti Uzbekistonga xam kirib kelmokda. Bu shi bilap maxsus siyosatshunospsixologlar shugullanadilar, lekin bunday kadrlar- ni maxsus ijtimoiy psixologik kurslar va trenipglar nostasida maksadli tayyorlash istikbolli xisoblanadi. Xulqni muxofaza kilish va ijtimoiy psixologii. Nison xuquqlari va uni himoya qilish borasida ijtimoiy psixologik bilimlardan foydalanish masalasida muayyan tajribaga ham iz deyishimiz mumkin. Chunki yuridik psixologiya degan fan tarmogi paydo bulgan davrlardan boshlab, ijtimoiy psixologik omillar- ni inobatga olib, tergov utkazish, sud jarayonlarini tashkil etish, guvoxlarni ushbu ishlarga jalb etish ancha samarali bulib koldi. Aniqrok kayd etadigan bulsak, ushbu faoliyat kuyidagi yunalishlarni uz ichiga oladi: 1) bulgusi yuristlarni tayyorlovchi oliy ukuv yurtlariga kiritil- gan maxsus psixologik predmetlar, birinchi navbatda yuridik psixologiya asoslari orqali yuridik amaliyotda shaxs va gurux omilini inobatga olib, xulosalar chikarishga urgatiladi; 2) bevosita sud jarayonlarida inson psixologiyasi va uning u yoki bu guruxga taallukli ekanligi, gurux ta’sirida sodir etilgan jinoyatlarga baxo beriladi; 3) odamlarning huquqiy ongi va madaniyatini shakllantirish jarayonlarida psixologik vositalardan keng foydalanish; 4) jazoga mahkum etilganni kayta tarbiyalash jarayonlarida bevosita qamoqxonalarda va ozodlikka chikkandan keyingi reabilitatsiya jarayonlarida psixologik adaptatsiya va ijobiy psixologik kunikmalar shakllantirish usullaridan foydalaniladi. Uzbekiston sharoitida aloxida dolzarblik kasb etayotgan masala - bu voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi profilaktikasida psixologik bilimlardan keng foydalanishdir. Bundan tashkari, mabodo shu toifa yoshlar jinoyat sodir etganda ularni suroq kilish, yoshining psixologik xususiyatlarini inobatga olgan xolda aniq, ob’ektiv ma’lumotlar olish, bevosita tergov jarayonida qonunbuzarlikka sabab bulgan ijtimoiy psixologik omillar (oila, tengqurlar jamoasi, referent gurux, maxalla, maktab jamoasi kabilar) rolini inobatga olish kabilarga e’tibor beriladi. Chunki 2008 yilda Uzbekiston Respublika Oliy Majlisi Krnunchilik Palatasi tomonidan kabul kilingan “Bola xukuklarining kafolatlari tugrisidagi” Konunga kura, 18 yoshgacha bulganlar “bola” kategoriyasiga kiradi va ular jinoyat sodir etgan tavdirda xam. amaliyotda barcha ijtimoiy psixologik omillarning nazarda tutilishi belgilangan. Bunda birinchi navbatda usha bolani urab turgan sotsium, ya’ni, ijtimoiy muxit - oila, tengkurlar jamoasi, tarbiyachi-pedagoglar, OAVlarining ta’siri urganiladi. Ya’ni, konunlar va ularning amaliyotda ijrosini ta’minlashda insonparvarlik tamoyillarini xisobga olishda ijtimoiy psixologiyaning uziga yarasha urni mavjud. Ijtimoiy psixologiya va tibbiyot. Tibbiyot sodasida psixologik bilimlarni kullash amaliyoti XIX asrdayod boshlangan. Xukukshunoslikda bulgani kabi bu yerda dam tibbiyotchilarni tayyorlash jarayoniga “Tibbiyot psixologiyasi”nish' kiritilgailigi muammoni ancha yengillashtiradi. Mudimi shuki, oxirgi yillarda umuman psixologiyaning emas, aynan ijtimoiy psixologiyaning urni va rolini tibbiyot amaliyotida inobatga olishga kili kish ortib bormodda. Aynidsa, psixoterapiyaning rivoji tufayli gurudiy jarayonlarga bulgan dizidishning ortishi, “psixodrama gurudi”, “geshtalt gurud”, “T-gurudlar (ijtimoiy psixologik trening gurudlari)”, “art-terapiya” kabi amaliyotning va tushuy- chalarni dayotga dadil kirib kelishi dar bir muolajada gurud omilini inobatga olish lozimligiga odamlarni, mutaxassislarni ishontirdi. Chunki bemorlarning kasallik tarixida dam mulokotda uzidan donidmaslik, yolgizlikni afzal kurish, uzgalarning uni tushunmayotganliklari, ishonchsizlik, xavotirlanish dissining yukoriligi, uziga bulgan badoning pastligi, janjalkashlik, odamlar bilan norma mulokotga kirisha olmaslikdan nolishlar, dafa bulish, kuyunchaklik kabilar kupayib ketdi. Bu dolat kasallikka karshi samarali kurashishda tibbiyotchilar bilan ijtimoiy psixologlar damkorligini takozo etdi. Ayrim tibbiyot muassasalarida, ayniqsa, bolalar kasalxonalarida faoliyat yuritayotgan psixolog birinchi navbatda yudoridagi kabi nolishlarni oldini olish, ijtimoiy psixologiyaning samarali metodlari yordamida bemorni jamiyatga daytarish, kunglini xotirjam dilish choralarini kuradilar. Masalai, kasalxonadagi psixolog avvalo, treningni, ya’ni, bemorda uziga bulgan ishonchni shakllantirishga daratilgan muolajalarni, mashgulotlarni yulga duyishi lozim. Chunki assertiv trening “ijtimoiy durduv”dan shaxsni xolos etish, agressiv xuldni korreksiya dilish ordali uzgalarga nisbatln jodillik, yodtirmaslik kabi salbiy ustanovkalarni bartaraf etishda anchagina samara beradi. Treningdan sal farq qiluvchi yana bir ijtimoiy psixologik muolaja borki, uning nomi “uchrashuvlar guruhi" deb yuritiladi. Bu guruhning maqsadi shuki, ushbu guruhga qarashlar avvalo, uzlarida ishonch hosil qilishdan tashqari, U'N'shshrgi k.ara(), uzini qaytadan kashf eta boshlaydi, insondagi imo-ishorahlarga chek quyadi, shaxslararo munosabatlar muhitida tutishga urgatib, uziga bulgan bahoning yaxshilanishiga xizmat diladi. Aytish lozimki, bunday ijtimoiy psixologik amaliyotni tajribasi bor, ijtimoiy psixologiyadan xabardor bulgan mutaxassis utkazishi maksadga muvofikdir. Bugun tibbiyot xodimlari ham uz izlanishlarida psixologik omillarga tobora kuprod e’tibor bermokdalarki, bunday uygunlik inson salomatligini tiklashda dam, soglom turmush tarziga amal dilishni ongga singdirishda dam katta amaliy adamiyat kasb etadi. Bu borada Uzbekistonda ham talay ijobiy ishlar amalga oshirilmoqda. Maxsus taddidotlarda psixolog olimlar ham bolalar salomatligini tiklash, homilador ayollarni homiladorlikka tayyorlash, tugish va farzand bilan dastlabki mulodotlarga ijtimoiy psixologik jidatdan tayyorlash masalalari urganilmoqda. Aynan shu va boshda salomatlik psidologiyasiga oid muammolarni yechish - istidbollidir. Ijtimoiy psixologiya va nikoh-oila munosabatlari. Oila va nikoh masalalari hamma vaqt ham gumanitar fanlarni qiziqtirib kelgan, ayniqsa, bu sohaning uziga xos ijtimoiypsixologik tomonlari mavjud bulib, u oilani yaxlit bir ijtimoiy guruh sifatida talqin dilib, unda sodir buladigan barcha rudiy jarayonlarni urganadi. Bizning Respublikamizda oila va nikod masalalariga e’tibor yuksakligini disobga olib, dupchilik taddidotchilar uz ilmiy izlanishlarini ana shu muammolarga bagishlaganlar. Oilaga nisbatan ilmiy dizidishning sabablari, eng avvalo, bu ob’ektning “nakdligi” bulsa, ikkin- chidan, deyingi yillarda respublidada ajralishlar sonini kamaytirishga daratilgan madsadli chora-tadbirlar kulamining ortib borayotganligi, tugilish va nidodlar sonining ortib borayotganligi, notinch va “muammoli” oilalarning mavjudligi, oila institutiga yoshlar munosabatining uzgarayotganligi va dokazo. Xaldimizda oila mudaddas dargod disoblanadi. Bu datto davlat darajasida kurilib, 1998 yil respublikamizda “Oila yili” deb, 2012 yil esa “Mustadkam Oila yili” deb e’lon dilinishi bu yunalishlarda ishlar samaradorligini oshirish, oilaga psixologik yordam kursatish, bu borada mavjud muammolarning anid yechimlarini topish ishini jadallashtiradi. Chunki oilashunos olimlar oldiga duyilayotgan eng dolzarb vazifa - oila va uning atrofidagi muammolarni ilmiy jidatdan urganish va nuga yarasha amaliy chora-tadbirlar rejasini tuzishga kumaklashishdir. Ikkinchidan, bizning jamiyatimizda oilaga karatilgan cheksiz e’tibor uning ma’naviy negizlarini mustaxkamlashga, shu orkali barkamol a plod tarbiyasini takomillashtirishga xizmat kiladi. Darxakiat, mamlakatimiz raxbari Ilmim Karimov Uzbekiston Respublikasi Kopstitutsiyasi kabul kilinganligining 19 yilligi munosabati bilan utkazilgan tantanali yigilishda suzlagan “Bizning Nulimiz dsmokratik isloxotlarni chukurlashtirish va modernizatsiya jaravplaripi izchil davom ettirish yulidir” ma’ruzalarida tp’kidmaganla- ridek, “Oila oldida turgan vazifalarni dar tomoplama amalga oshirish - avvalambor, moddiy, ma’naviy, bugup utl dolzarb bulib borayotgan tarbiyaviy muammolarni yechish, oilaiing barcha-barcha tashvishlarini osonlashtirish kabi mu\im masalalarin \,al ztshn bilan boglik^dir. Oilaning yurtboshimiz ta’kmdlagan “nim- vishlarini osonlashtirish”da joylarda, madalla mmskpilarp xamda ta’lim muassasalarida tashkil etiladigap pjtimopy psixologik xizmatlarning roli kattadir. Umuman olganda, bizning xududimizda oila-niko.ch, muiosa batlarida muayyan uzgarishlar kuzatilmokdaki, ular bu so\adagi tatbikiy ishlarni jadallashtirishni takozo etadp. bu borldlgi uzgarishlarga: 1. oilaning jamiyat oldidagi funksiyalarnpshi uzgarpb borishi; 2. oilaning kichrayishi va unda tugilishning icaMailiiinii, mu- rakkab kup avlodli tarkibdan kam avlodli oilalarga aiiiianai'1 g ganligi; 3. oilaviy munosabatlar tizimida er va xotim fungsnyaipri il oilaviy rollar xakidagi ijtimoiy tasavvurllrntm Uzgarib borayotganligi; 4. iqtisodiy masalalarni mustakil xal etishda oilp lizolmri ulushining uzgarishi va bu xolatlarning oila a’zollra pi n nd;i i munosabatlarga ta’siri, oilaviy biznes va kasanachilik tobora rivojlanib borayotganligi; 5. oilada reproduktiv faoliyatning, ayniksa, ayoilnrdagi reproduktiv ustanovkalarning uzgarishi va boshkalar. Islom Karimov. Bizning yulimiz - demokratik isloxotlarni chukurlashtirish pa modorshmpiim jpriyttrmii izchil davom ettirish yulidir Yukorida ta’kidlangan soxalar Uzbekiston sharoitida shu yakin kunlarda ishlanishi zarur muammolar bulib, ularning yechimiga kura oilani mustaxkamlash, oilada bolalar tarbiyasi, ayol va erkakning mexnatga (ijtimoiy foydali mexnatga) munosabati yuzasidan olimlar uz fikrlarini aytishlari joiz. Ikkinchi tomondan, demokratiya va erkinlik sharoitida yillar davomida ta’kiklanib kelingan kadriyatlarimiz, birinchi navbatda, dinning xayotga kirib kelishi oilaviy munosabatlarga shunday ta’sir kursatmokdaki, kupchilikda “endi ayol kishi an’anaviy uz urnini egallarmikin?” degan tasavvurlar paydo bulmokda. Ammo xozirgi rivojlangan ijtimoiy-iktisodiy munosabatlar sharoitida mod- diy ishlab chikarishni xotin-kizlarsiz tasavvur kilib bulmaydi. Uzbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov uktirganla- ridek, “Xotin-kizlar masalasiga munosabatimizni tubdan uzgartirish tadbirlari xakida uylab kurishimiz kerak. Viz xotin- kizlarning ijtimoiysiyosiy xukuklarini, nufuzi va kadr- kimmatini ximoya kilishning yetarli kafolati uchuy, ularning ijtimoiy ishlab chikarishda va boshkarishda ishtirok etishi uchun eng kulay sharoitlarni yaratishimiz lozim. Onalar va bolalar sogligini, axolining bilim va madaniyat darajasini saklash xar tomonlama ijtimoiy-iktisodiy va mafkuraviy jixatdan ta’min- lanishi kerak54.” Mafkuraviy jixatdan xar bir oila a’zosi ongi va uzini uzi anglashi jarayonlariga psixologik ta’sirning eng ta’sirchan vositalarini joriy etish nazarda tutilsa, amaliy jixatdan xotin-kizlar bilan utkaziladigan maksadli ijtimoiy psixologik treninglar, “uchrashuv guruxdari” terapiyasi salmokli samara beradi. Ijtimoiy psixologik tadkikotlar va amaliyotga joriy etilayotgan loyixalar odamlar ongidagi oila-nikox munosabatla- riga oid karama-karshiliklar, stereotipli bid’atlar xamda gender soxasidagi ayrim muammolarning oldini olishga yordam kursatishi lozim. Shaxarlarda va yirik axoli punktlarida “Yoshlar ijtimoiy xizmat markazlari” koshida tashkil etilayotgan “Yosh oila” shu’balarig “Krizis markazlari”, “Oila xizmati”, “Oila markazlari”, “Salomatlik markazlari” ishlarini takomillashti- rish zarurki, ular bir tomondan, oila va nikox borasidagi ilmiy muammolarni tadkik kilib, ularni xayotga tatbik etsa, ikkinchi tomondan, yoshlarga, xal i turmush kurmaganlarga, ziddiyatli oilalarga bevosita psixologik xizmat kursatadi. Oilaviy munosabatlar soxdsidagi aloxida tatbitsiy tarmok - bu yoshlarni oilaviy uayotga tayyorlashdir. Bu ish bizning ulkamizda aloxida axamiyatga ega bulib, mustatsillik yillarida oila va nikox yuksak kadriyat sifatida uii ijtimoiy kullabkuvvatlash xukumat darajasida ustuvor siyosatga aylaitprilgai. Usmirlik va uspirinlik yillarida shakllanadigap pttraksiya xodisasi, ya’ni shaxslarning bir-birlariga emotsiopal boglanish- lari - dustlik, sevgi xislarini tarbiyalash, ana shunday tarbiyaga shart-sharoitlarni yaratish Uzbekistonda yangi va kslajagi iorlok soxadir. Shu ishlarni amalga oshirishda maktab ikiixojioilari, pedagoglar, ijtimoiy psixologlar xamkorlikda faoliya! kUrsit- salar xulosalar va natijalarni xayotga tatbik etsa bulldi. Amaliy psixologning bu boradagi asosiy shpifpop shuki, ijtimoiy psixologiyaning faol metodlaridan omilkoroia foyda- langan xolda yoshlarni oilaviy munosabatlarga tayyorllsh, oilalar- da shaxslararo moslikni shakllantirish, oilaviy shddintlar yechimini topishda odamlarga yordam berish, turli ipciiminiap utkazish va ularning samarasi orkali insonlarda ishonch xshtini tarkib toptirishdir. Shuningdek, oilalarga kursatiladigan ijtimoiy lk ixologmk xizmat xam, uz navbatida, oilaning jamiyatda bajaradngln fuik- tsiyalaridan kelib chikib belgilanmogi lozim. 7-MAVZU: BOSHQARUV PSIXOLOGIYASI ASOSLARI REJA: 1. Psixologiyada boshqarish muammosi 2. Gururhda rahbarlik va liderlik 3. Superliderlik fenomeni Psixologiyada boshqarish muammosi Insoniyat jamiyati bor ekanki, uni tashkil etuvchi odamlar ikki toifaga bulinadi: yetakchilar va yetaklanuvchilar. Bu ikki toifaga keng ma’ioda yondashish mumkin. Masalan, bola ilk yoshlikdan uzini suzini birovlarga otkazgisi, kimlarnidir qayergadir boshlagisi, buyruk oxangida gapirib, xukmini utkazgisi keladi. Uning bu xattixdrakatini kuzatganlar “Bu bolada nimadir bor, “buladigan bola” deb istikbolidan nimalarni kuta boshlaydilar. Boshka bir bola esa, uyin faoliyatida xam utirib (“etaklovchi” kupincha tik yetaklanuvchiga karshi tomonda turadi), kimnidir suzlarini tinglagisi, u aytgan xar bir topshirikni bajargisi va olkish olishni istaydi. Shu kabi xulk shakllari kattalar xayotiga xam xos. Kimdir tashkilotchi, kimdir uni kullabkuvvatlovchi, bajaruvchi va xokfzo. Shundan bulsa kerak, jamiyatda “boshkaruv”, “xukmronlik”, “etakchi” kabi atamalar mavjud. Demak, boshkarish - bir odamning boshka bir odam yoki gurudga shunday ta’siriki, uning okibatida boshkarilayotgan tomonning nafakat xatti-xarakati, balki fikrlash va yashash tarzi, uy-istaklari, xattoki, turmushi dam uzgaradi. Ya’ni, moxiyatan, boshkaruv - bu “psixologik ta’sir”, “uzgarish”, “tobelik” kabi tushunchalar bilan xamoxangdir. Insoniyat jamiyatida sivilizatsiyaming mavjudligi shu kabi ikki toifaning uzaro samarali mulokotidir, deb aytish mumkin. Oxirgi yillarda inson omiliga e’tiborning ortib borishi munosabati bilan boshkaruv psixologiyasi masalalariga xam kizixish kuchaydi. Shu asosda ijtimoiy psixologiyaniig maxsus bulimi - boshsaruv psixologiyasi paydo buldi. Boiщaruv psixologiyasi psixologiyaniig shunday tarmogiki, u boshsaruv faoliyati bilan boglщ bulgan muammolarni, shaxe va shaxslar guruxi tomonidan boshka guruxlar faoliyatini samarali tashkil etish va birgalikdagi faoliyatni amalga oshirishning psixologik mexanizmlarini urganadi. Ijtimoiy psixologiya boshkaruv masalalariga e’tiborini karatganda, eng avvalo, ushbu faoliyatning samaradorligini, u orkali raxbarning boshkalarga ta’sir kulamini urganadi. Masala ochik tarzda kuyidagicha kuyiladi: boshkaruvchi yoki raxbar uz faoliyatida kanday omillardan va kay darajada omilkorona foydalanmokda, uning “ta’sir kuchi” tom ma’noda ijtimoiymi yoki iktisodiymi? Lunda kilib aytganda, bu raxbarning obru topish yullarini kay tarzda namoyon etayotganligi va kaysi omillardan kuprok foydalanishini aniklashni takozo etadi. Masalan, xayotda shunday raxbar borki, u bilan ishlashning uzi jamoadoshlarga zavk bagishlaydi, uning insoniyligi, saviyasi, xalk ichidagi obrusi uning moddiy ragbatlantirish imkoniyatlariga boglik emas. Boshka bir raxbarning aytgani-aytgan, degani-degan, chunki u xar bir xodimga, xar bir yutugi uchun fakat moddiy ragbatlantirish usullaridan foydalanadi. Kimga kay biri ma’kulligiga karab, ba’zan xodimning ishga, burchga va mas’uliyatga munosabatini bilsa buladi. Shunday kilib, boshkaruv jarayonining uzi da ikki muxim jabxani farklash mumkin: 1) ijtimoiy jabxa, bu boshkaruvda asosan ma’murchilik yuliii nazarda tutadi. Raxbar fakat ma’muriyat a’zosi, upish otakchisi sifatida idrok etiladi. Bunday raxbar tashkilot yoki muassasada boshkaruv apparata bulishi shart bulganligi bone mavjud bulib, uning xodimlar bilan uzaro mulokoti axamiyatga ega emas. Xodimlar bunday sharoitda “falon yerda ishlayman” degan iborani kuprok ishlatishadi; 2) psixologik jabxa - bu xodimlar tomonidan raxbarning yetakchi- ligi, ish-faoliyat mobaynida orttirgan obrusi, nufuzi orkasidan ularga ta’sir kursata olish kobiliyatini nazarda tutadi. Xodimlar uzaro “men falonchi raxbar bilan ishlayman” iborasini mamnuniyat bilan ta’kidlashadi. Yukorida ajaratilgan xam bir jabxa yoki boshkaruv yunalishini turli xil yetakchilik fazilatlari, sifatlari (ba’zan - salbiy), uslublarni nazarda tutadi. 4.5.2. Guruxlarda raxbarlik va liderlik Psixologik adabiyotlarda “raxbar”, «lider»-«etakchi», “bosh- lik” kabi atamalar deyarli sinonim sifatida ishlatiladi. Aslida psixologik nuktai nazardan, bu tushunchalarda muayyan farklar va umumiylik bor. Umumiylik shundaki, xar biri kimningdir kimlar ustidan xukmronligini, ustup sifatlarga ega ekanligini ifodalaydi. Farxi shuki, «lider»«etakchi» shaxsning guruxga munosabatini ifodalab, uning a’zolariga ta’sir utkazuvchi va maksadga yetaklovchiga nisbatan ishlatiladi. Yetakchilik gurux tarkibini, undagi munosabatlar tizimini taxlil etish orkali aniklaiadigan shaxe xolatidir. Pekin liderga xos bulgan fazilat- ni ifodalovchi yana kagor yasixatlar borki, ularni munosabatlar tizimi doirasidagina taxlil etolmaymiz. Bunday talkinda liderga xos bulgan asosiy jixatlardan yana biri - shaxsning vaziyatga muvofik ravishda xarakat kilish kobiliyatini xisobga olish zarurati tugiladi. Biron-bir muammoli vaziyatda paydo bulgan kiyinchilikni bartaraf etishdagi tashabbus, topkirlik va mouirlыk liderga xos fazilatlardir. Muammoni yechish bilan boglik kiyin vaziyatda lider boshkalarga nisbatan uzining ilgor- ligi, pepщadamligi bilan ajralib turadi. Fikrimizcha, uzbek tilida aynan shu ikki ibora - «peshkadam» va «etakchi» suzlari majmuasi lider moxiyatini tuda ifodalashi mumkin, bunga biz yana “tashabbuskorlik” sifatini xam kushamiz. Chunki kundalik muomalada yoki faoliyatda tashabbus kursatgan inson uzgalarni jhHra rom kiladi, shunday insonga tashabbuslari oklangani, odamlarga ma’kul bulgani sari ular ergasha boshlaydilar. “Raxbar” esa kuprok; shaxsning u boshchilik kilayotgan jamoadagi faoliyatga alokadorligini, uning rasmiy mavkeini bildiradi. Shuning uchun xam x,ar doim xam lider bilan raxbar bir shaxe bula olmaydi. Raxbarlar bir-birlaridan nimasi bilan fark kiladi, degan savol urinli. Ular asosan odamlar bilan ishlash, ularga ta’sir kursatish va ishni tashkil etish maxoratiga kura farklanadilar. Shunga boglik; ravishda fanda boiщaruvning bir necha uslublarini farklab, urganishadi. Avtoritar raxbar barcha kursatmalarni ishchanlik ruxida, anik, ravshan, keskin oxangda xodimlariga yetkazadi. Mulokot jarayonida xam xodimlariga nisbatan duk-pupisa, keskin ta’kik- lashlar kabi kat’iy oxanglardan foydalanadi. Uning asosiy maksadlaridan biri - nima yul bilan bulsa-da, uz xukmini xodimlariga yetkazish, kerak bulsa, tayzik kursatishdir. Bu toifa boshkaruvchining nutki xam xamisha anik va ravon, doimo jiddiy tusda buladi. Biror ish yuzasidan xodimlarni maktash yoki ularga jazo berish, tankid kilish ob’ektiv xisoblanib, bu narsa boshlikning kayfiyatiga va uzga shaxslarga nisbatan munosabatiga boglik. Jamoa a’zolarini tilak-istaklari, ularning fikrlari va maslaxatlari juda kam xollardagina inobatga olinadi, aksariyat vaziyatlarda bunday istak va kursatmalar tugridan-tugri duk- pupisa, kamsitish yoki ma’naviy jazolash yuli bilan cheklanadi, yoki umuman koniktirilmaydi. Bunday raxbar uz ish uslublari, kelajak rejalari, biror anik ish yoki operatsiyani kanday amalga oshirmokchiligini odatda, jamoadan sir tutadi. Uning fikricha, bu xolatlar obruyiga salbiy ta’sir kursatishi mumkin. Guruxdagi ijtimoiy fazoviy munosabatlardagi urni jixatdan baxolaganda, bunday boshkaruvchi «jamoadan chetda», avtonomdir. Ta’kidlash urinliki, bunday boshkaruv uslubining xam uziga yarasha ijobiy jixatlari kup. Chunki jamoaning yetukligi, ishga munosabati, kanday sharoitda vazifalarni bajarishiga boglik xolda odamlar kupincha ana shunday “kattikkul, bir suzli”, lekin adolatli raxbarni kutadilar, unga ergashadilar, berilgan topshiriklarpi oxirigacha ado etmaguncha, uylariga xam ketmaydilar. Demokratii raxbar, aksincha, xodimlariga mustqakillik, berish tarafdori sanaladi. Ish mobaynida xodimlarga topshirik- lar berganda, odatda, ularning shaxeiy kobiliyatlaripi xisobga olgan xolda taksimlaydi. Bunda u xodimlarniig kasbiga nisbatan shaxsiy moyilliklarini, xohish va istaklarini xam xisobga oladi. Buyruk yoki topshiriklar odatda, taklif ma’nosida beriladi. Nutki oddiy, doimo osoyishta, sokin bulib, unda urtoklarcha, dustona munosabat, samimiyat sezilib turadi. Biror xodimni maktash, uning lavozimini oshirish yoki ishdagi kamchilikka kura ishiga baxo berish doimo jamoa a’zolarinig fikri bilan kelishilgan xolda amalga oshiriladi. Tankid kupincha taklif, istak shaklida, amalga oshirilgan ishlarning mazmuniga baxo berish xolda egasiga yetkaziladi. Xar bir yangi ish jamoa maslaxatisiz boshlanmaydi. Shuning uchuy xam, bu toifa raxbar- ning fazoviy-ijtimoiy xolati «jamoa ichida»dir. Bu yulning xam ijobiy va salbiy tomonlari bor. Xdyotiy kuzatishlarimizdan ma’lumki, ba’zan jamoada guruxbozlik ruy berganda yoki malakasiz kadrlar mavjud bulgan sharoitda bunday raxbarning insoniy- ligini, “demokratligi”ni su’iiste’mol kiluvchilar chiщb koladi, bu esa ishlab chikarishning samaradorligiga salbaiy ta’sir kursatadi. Liberal (lokayd) uslubda ishlaydigan raxbarning kayfiya- tini, ishga munosabatini, ishdan mamnun yoki mamnun emasligini bilish kkyin. Unda ta’kiklash, duk-pupisa bulmaydi, balki uning urniga ishning oxirgi okibati bilan tanishish bilan cheklanadi, xolos. Jamoada xamkorlik yuk, boshlik jamoaning muammolari ishning baland-pasti bilan kizikmaydiganday, guyoki «koinotda» yurganga uxshaydi, anik kursatmalar bermaydi, uning urniga norasmiy liderlar yoki uziga yakin shaxslar orkali bajarilishi lozim bulgan topshiriklar xodimlarga yetkaziladi. Asosiy vazifa. uning nazarida, xodimlar uchun ish sharoitini yaratish, ishdagi kamchiliklarni bartaraf etish, kerakli maxsulot, xom-ashyo kabilarni topib kelish, majlislarda katnashish. Xodimlar bilan mulokotda bulishga tugri kelganda, u doimo xushmuomala bulib, odob-axlok normalarini buzmaslikka xarakat kiladi, lekin xech kachon ular bilan tortishmaydi. Majlislarda agar biror muammo munozarani keltirib chikarsa, u bevosita jarayonga aralashmay oxirgi suzni uziga koldiradi. Shunday kilib, xodimlarga fikr- lash va xattixarakatlar erkinligi berib kuyilgan. Shu erkin xarakatlar yuzasidan boshlikning fikri suralgan takdirda xam, undan anik ran chikmaydi, chunki u xodimlarni yaxshi bilmaydi, kolaversa, ularni xafa kilib kuyishdan kurkadi. Uning fazoviy psixologik xolati - «gurux tashkarisida». Bunday bonщaruv usulining uziga yarasha muayyan ijobiy jixatlari bor. Masalan, ijodkorlar jamoasida yoki maktab, akademik litsey yoki kollejlarda liberal raxbar bilan ishlash aksariyat xodimlarga ma’kul keladi. Chunki bunday sharoitda xodimlarniig faollari, jamoa ichidan ajralib chikkan liderlar tashabbusii uz kullariga olib, katta shijoat va topkirlik bilan ishlab yuraveradilar. Muximi - ishning samarasi, ma’murchilikdap kura, mustakil fikrlash va ishlash ustuvor bulgan orda raxbarning doimiy nazorati, avtoriteta kerak xam bulmay koladi. .Pekin bu yondashuv nisbiy, chunki raxbar urni sezilgan zaxoti, bunday jamoalarda tushkunlik, sarosima paydo bulishi mumkin. Tashkilot boshqaruvidagi yana bir uslub partisshitishpik (lotincha “participate” ishtirok, sherikchilik ma’nosipi bildira- di) deb atalib, unda raxbarning tashkilot matssadiga prishit yulida xodimlar bilan gorizontap yunalishdagi munosabatlarni rivojlantirishi tushuniladi. Mutaxassislar aynan partiyen pa- tivlikni eng samarali uslublar katorida kuradilar. Bu uslub raxbarning kuyidagicha xulkida namoyon buladi: (1) Raxbarning xodimlari bilan muntazam fikr almashuvi; (2) Raxbar va xodim munosabatidagi ochikdik va samimiylik; (3) Xodimlarniig tashkiliy karorlar kabul kilishga jalb etilganligi; (4) Raxbar uz burch va xukuklarining ma’lum kismini xodim zimmasiga utkazishi; (5) Tashkilot vazifalarini rejalashtirish va amalga oshirishda xodimlarni jalb etish; (6) Mustakil karor kabul kila olish xukukiga ega bulgan maxsus guruxlar tuzish (masalan, «sifat nazorati guruxi»). Kdchon raxbar shunday usulga murojaat kiladi? (a) xodimlar saviyasining yukorshigi sharoitida, karor kabul kilishni asta-sekin markazlashmagan tarzda amalga oshirish maksa- dida, masalan, professorpedagoglardan iborat jamoa, pedagoglar uyushmasi kabilar; (b) karor samarali ijro etilishi zaruriyatida, masalan, jamoa oldiga kiska fursatda maksimal samara bilan ishlab berish vazifasi kuyilganda, yoki tashabbuskorlar guruxida karorni sekin kabul kilish mumkinu, lekin karor ijrosi juda tez amalga oshirilishi lozim bulgan sharoitlarda; (v) kuyi bugin raxbarlari va xodimlar malakasini oshirish mexanizmi yaratilganda. Bunga xam olimlar jamoasi, ilmiy- texnikaviy guruxlar, innovatsion texnologiyalar ishlab chikish uchun birlashgan insonlarni misol tarzda keltirish mumkin, chunki bunda usha kuyi bugin raxbarlaridan va nafakat ulardan, balki kar bir a’zodan deyarli teng mas’uliyat talab etiladi. .Ya’ni, oddiy operatordan tortib, loyixa raxbarigacha jamoa oldiga kuyilgan vazifani ado etishda deyarli bir xil talablar kuyiladi; (g) “yangiliklarni joriy etish” yuzasidan takliflarni kupaytirish maksadida. Bu xam (v) bandga yakin, chunki bunda gurux oldiga fakat yangi goyalar, takliflar va innovatsiyalarni ishalb chikish vazifasi kuyiladi. Shunday kilib, partisipativlik uslubi jamoadagi xamkor- lik darajasi yukoriligi bilan ajralib turadi va xodimning tashkilot manfaati yulidagi jonbozligini ta’minlovchi asosiy uslublardan biri xisoblanadi. Agar buni konkret tarzda maktab- dagi pedagoglar jamoasi misolida kuradigan bulsak, maktab raxbari bulmish direktor avval odamlar bilan kuprok norasmiy lider sifatida ishlashga utadi, sungra jamoadagi norasmiy liderlar bilan xamkorlik kilgan tarzda uz funksiyalarining muayyan anik kismlarini usha liderlarga topshirib, ularni atrofidagi oddiy xodimlar uchun tom ma’noda lider bulishi uchun imkoniyat yaratadi. bu ishni kullab-kuvvatlab, xattoki, ragbatlan- tirib turadi. Chunki xar bir jamoada uzaro munosabatlar tizimida tabiiy ravishda ajralib chikkan "lider-tashkilotchi”, “intellektual lider”, “emotsional lider”, “irodaviy lider”, “ayol- lider”, “yoshlar yetakchisi” kabilar mavjud buladi. Partisipa- tivlilik aynan shu kabi ayrim-aloxida liderlar faoliyatini raxbar tomonidan muvofiklashtirilishini takozo etadi. “Part” - “firka”, “bulaklar” ni gorizontal munosabatlarda muvofiklash- tirishning ma’nosi aynan shunda, deb xisoblaymiz. 4.5.3. Superliderlik fenomeni Albatta, global uzgarishlar sharoitida raxbarlik va liderlik xodisalarida xam muayyan uzgarishlar ruy bermokda. Masalan, amerikalik tadkikotchi Linda JuellA6 uzining «Industrialnoorganizatsionnaya psixologiya» (2001) kitobida ijtimoiy-psixo- logik xodisalardan muximi bulmish liderlik masalasiga uziga xos yondashuvini bayon etgan. U bu muammoni aynan bizning sharoitimizdagi talkini, ya’ni mardlik va jasorat kursatish uchun ochiq; maydonlar yuq bulgan sharoitda liderlik xislatlarining namoyon bulish xususiyatlarini ochishga urinadi. Uning fikricha, zamonaviy ishlab chidarishning samaradorligi eng avvalo, xodimlar rolini oshirib, liderlarnikini (rasmiy raxbar nazarda tutilgan, V.K.) aksincha, pasaytirish, yoki anidrogini aytganda, kamaytirish disobiga ruy beradi. Shundagina raxbarlikda ortikcha buginlarni kamaytirish mumkin. Liderning, ya’ni amerikaliklar raxbarni lider fenomeni doirasida tasavvur kilishadi, vazifasi - guruxning samarali faoliyat kursatish yullarini belgilab berishdir. Bu kitobda ijtimoiy-psixologik nudgai nazardan axamiyatli bulgan tushunchadan biri bu - «superlider» tushunchasidir. Superlider kim va kachon oddiy lider superga aylanadi? Amerikalik taddidotchilar Mans va Sgshslarning fikricha, eng yaxshi lider bu «superlider»dir. Bu shunday shaxski, u uz xodimlarining aksariyatini liderlarga, birinchi navbatda uzlari uchun liderlarga aylantira oladi. Bundagi asosiy goya shundan iboratki, agar odam eng avvalo, uzi uchun lider bula olsa, uzidagi bu malaka yoki maxoratni boshkalarga yetkaza olsagina, bu odam uchun shunday vadt- soat yetib keladiki, jamoa uzi mustakil ishlaydigan, bevosita tepasida turib boshkarib turadigan insonga muxtoj bulmagan mexanizmga aylanadi. Bu - superliderlikdir. Olimlar oddiy raxbar yoki liderning superliderga aylanishini kuyidagi bir necha bosdichlarda kechishini ta’kidlaydilar:47 I boskich: dastlab inson, ya’ni, bu urinda lider-raxbar uzi uchun lider bulishi, ya’ni shaxsiy madsad va maslaklar, uzini uzi kuzatish, uzini uzi ragbatlantirish, xayoliy mashdlar va kognitiv tadlillar ordali uzining mustadil inson, shaxe ekanligini, uzida boshdalarga urnak buluvchi sifatlar borligini anglashi va kamchiliklarini bartaraf etishga dodir bula boradi. Bunday raxbar uz jamoadoshlari uchun jozibaln bulgan shaxsiy sifatlarini (odamgarchilik, insof, adolat, samimiyat, kamtarlik, soglom goyalar sodibi, medribonlik kabi) yanda rivojlantirish, jamondosh larga psixologik jidatdan yadin bulish imkonlarini didiradi; II boskich: lider yukorida kayd etilgan uzidagi fazilatlarning afzalliklarini uzgalarga namoyish etib, aynan shunday sifatlar soxibi bulishning kuchli tomon- lariga xodimlarni, birinchi navbatda norasmiy liderlarni, ishontiradi; III xodimlariga uzlarida tashabbus va uziga ishonchni bossich: namoyon etish uchun sharoit yaratadi, tashabbuslar kursatilishini tinimsiz ragbatlantiradi; norasmiy liderlar bilan soglom rakobat muxitida konkret amaliy ishlar kiladi; IV mustakil kobiliyat egasi bulgan xodimlarni ragbatboskich: lantirish, kerak bulganda, fakat konstruktiv tanbexdar berish yuliga u™b oladi; norasmiy liderlarga mustakil faoliyat uchun imkoniyatlar eshigini kattarok ochadi; V boskich: uz-uzini boshkarishga asoslangan ijtimoiy faoliyatni tashkil etish va ishlarga xadeb aralashaverishdan uzini tiyish yulining afzalliklariga uzini ishontiradi. Norasmiy liderlar orkali ularga ixdos kilgan xar bir jamoadoshlarni uzlari uchun liderga aylantirishning turfa xil yullarini kidiradi, topadi va xodimlarni shu sifatlari uchun ma’naviy, kerak bulsa, imkoniyatga karab, moddiy jixatdan ratbatlantiradi. Jamoda sotlom i^dgimoiy psixologik muxit yaratilishiga erishadi. Bu barcha say’i-xarakatlarning okibati - samarali bonщaruv, ishlab chikarish munosabatlarining insonparvarlashuvi, lider- ning avtoriteti - obrusidir. Shu nuktai nazardan, samarali boiщaruv - aslida ijtimoiy ta’sirni amalga oshirishning eng namoyishkorona kurinishidir. Shu ma’noda, liderlik - avval shaxsning uziga, sungra uzgalarga bera oladigan tasirida kurinadigan fazilatlar majmuidir, deb ta’riflanadi. Demak, superliderlik goyasining asosida yotgan muxim fazilat - bu raxbarning uzgalarga tashabbuslarii namoyish etishlariga imkoniyat yaratishsir. Tashabbus kursata olish va unga yaratiladigan imkoniyatlar xakida xam kator ilmiy adabiyotlarda ma’lumotlar uchraydi. Masalan, amerikalik mashxur psixolog Deyl Karnegishtt ta’kidlashicha, asr boshida amerika dollarida xisoblaganda yiliga bir milliondan ortik daromad topadigan boshkaruvchilarniig soni ikki nafarni tashkil kilgan. Ulardan biri Uolter Kraysler va ikkinchisi — Charlz /i/eoblardir. Amerika chuyan kuyish industriyasining yetakchilaridan bulgan Endryu Karnegi Shvebga odamlarni yaxshi ishlatib, korxona daromadini keskin oshirib yuborgailigi uchun kuiiga uch ming dollar, yiliga bir million dollar x,ak 'gulagan. Lskin ana shu millione ,ning uz esdaliklarida koldirgan kuyidagi suzlari e’tiborga loyikdir: «Men chuyan kuyish borasida eig oddiy ishchidan xam nunok edim, asosiy yutugim - men uzgalarii boshkarishni bilganman. Mendagi eng noyob sifat - odamlarda tashabbusni uygotish kobiliyati edi. Chunki insondagi eng noyob, kimmatli narsani tan olish - uning tashabbusini kuzgatishdir». Endryu Karnegi esa umrining oxirida uzining kabr toshiga «Bu yerda bir umr uzidan akllirok bulganlarni uziga buysundira olgan inson yotibdi» deb yozib kuyinglar deb vasiyat etgan. Demak, Ya/vebning raxbari xam uz yulida xodimlar psixologiyasini yaxshi bilgan va ularga uz vaktida tashabbus kursatish imkonini bera olgan kamtar shaxe bulgan. Bu fikrlardan amaliy xulosalar chikarsa buladi. Raxbarlik sifatlari Bozor iktisodiyoti sharoitida odamlar nima xisobiga samaraga erishish mumkinligi-yu, uzidan nima talab kilinishini anik bilsa, ular uchun mustakil ishlash, ishga ijodiy yondashish imkoniyati kuprok buladi va yangi asr odami uzi uchun erkin faoliyat konunan kafolatlanishini ma’kul kuradi. Shu urinda barcha liderlarga xos bulgan yana bir xislatni ta’kidlash joiz. Bu xam bulsa, liderning obrusi yoki ba’zan tarjimasiz ishlatiladigan ibora bor - avtoriteti. Liderning avtoriteti - bu kerak bulsa, kobiliyat. Chunki avtoritet unta ma’lum lavozimda utirgani, ma’lum sanksiyalar, imtiyozlar, imkoniyatlaga ega bulgani uchun rasman berilgan bulishi mumkip. Shunisi borki, raxbar avtoriteti xamisha bir shaxening ikkipchi shaxega nisbatan xissiy-irodaviy ta’sirini nazarda tutadi. Esh yomoni agar odamdagi tashabbus bugilsa, uz oldiga makeadlar kuymaslikka urganib kolsa, u nafakat xalk, balki uzining oilasi, yakinlari, farzandlari uchun xam kaygurmaydigap, ular tashvishlariii uylamaydigan bulib koladi. Buguigi yapgilaiishlar sharoitida milliy-madaniy an’analarimizni xisobga olganda xam boshkaruvda gumanistik tamoyillarga keng yul ochish orkali fukarolarda mustakil fikr, fukarolik pozitsiyasi, tashabbus- korlikning bulishi kanchalik axamiyatli ekanligini yaxshi bila- miz. Shuning uchun xam yangi avlod raxbarlariga, boshkaruvchilariga kuyiladigan talablar, ular xulkidan kutiladigan sifatlar jamiyatda soglom insoniy munosabatlarning barkarorlashuvi, soglom rakobat va uzaro bagrikenglik, lekin ishda uziga va xamkasblariga nisbatan talabchanlikni takozo etadi.48 Raxbar yoki lider fazilatlari xakida gapirganda, ularni yana kuyidagi turlarga bulib, sifatlari farklanadi: 1. Egotsentrik rahbar - u asosan uziga, uz “Men”iga yunalgan buladi. Uning asosiy intilishi - uzidagi kamchiliklarni uzgalarga bildirib kuymaslik uchun “jonini Jabborga” berib ishlaydi. Lekin asl muddao - uz manfaatini ximoya kilish. 2. Sotsiotsentrik rahbar yoki lider esa aksincha, uzini avvalo, uzgalarga, ishiga, jamoa manfaatiga, Vatanga xizmat kilishga, jamiyat oldidagi burchini ado etishga baxsh etadi. Xdyotda bu turlar sof tarzda uchrashi mushkul, lekin u yoki bu anik vazifa, mUgopshiriklarni ado etish jarayonida shunday shaxslarning borligini amin bulamiz. Kdysi turidan kat’iy nazar, xar kanday shaxe uchun raxbarlik- bu takdir, shuning uchuy unga turmush tarziday, fikrlash tarziday karash lozim. Biror raxbar yukki, u uz faoliyatiga samaraga intil- masa. X,ush, samaradorlik nimalarga boglik? U xar bir raxbarning shaxeiy fazilatlariga boglik. Masalan: * oldindan istikbolni xis kilish, xar kanday maksadni natijasini bashorat kila olish va bunda psixologiyaning egiluvchanligi; * xodimlarga ishonish va ular bilan tugri muomala strategiyasini yulga kuyish; * uz faoliyati va uning samaradorligini taxlil kila olish kobiliyati; * ishga solinmagan zaxiraviy imkoniyatlarni uz vaktida ishga solish; * doimiy takomilga intilish, bir yerda tuxtab kolmaslik. Yukoridagilarga erishishda uzgalarga xukmni utkazishning kanday vositalari yoki yullari mavjud? Rossiyalik ijgimoiy psixolog M.R. Bityanovaning49 yozishicha, radbarlik guruxdagi odamlar ustidan xukm utkazish vositasi b^lgailngi uchun dam ta’sir kursatish manbalarini farklash lozim: 1) Ta’sir kursatishning birinchi manbai - majburlashщr. Munki xodim raxbar nimagadir majbur kilsayu, u bu topshnrikni bajarmasa, albatta jazo olishini, kandaydir poxunipislar bulishini biladi, shu bois dam buysunishga majbur; 2) Ta’sirning ikkinchi manbasi -ragbatlantirish, Bu olpmpipg kuchini damma biladi, lekin ushbu jarayonda turln kiyiichiliklar paydo bulishi anik. Masalan, dammani teng moddiy jidatdan ragbatlantirsa dam, ayrim-alodida xodimlarpi modna pn l yarasha ragbatlantirsa dam baribir kimlardir norozi bulaiyeradn I |ulli mukofotlar, imtiyozlar, kushimcha dak belgilash kabilar msdnat faoliyatining ajralmas kismi, lekin damma radbar dam bu kuch ni manbani okilona, adolat bilan, urnida ishlata bilmpydi Munki aslida yomon ishlagan xodim dam uzi tugrisidagp fshsrn yamni bulsa, radbardan norizo bulib, gap-suzni kupaytirntp muMknp. X. Meskon va boshkalarning fikricha, “pul yoki yaxshi amal dmr doim dam uzgalarda yaxshi taassurot uygotib, ular xulksha ijobpP ta’sir kursatavermaydi” 3) Uchinchi manba - an’analar. Radbarlikka odamlarni intplishidp dam, boshkalarning radbarga suzsiz buysunish lozim dogmn tasavvurlarida dam an’anaviylik mavjud. Chunki boshlik nimi deyishidan katiy nazar, “radbar damisha dak”, “bekorga radbar kilib tayinlashmagandir” kabi fikrlarda odamlarning baribir radbariyat topshiriklarini, tanbedlarini, xattoki, taikpdlarini suzsiz kabul kilish lozim degan fikr yotadi. Bu Garbga dam xos, ayniksa, Shark xalklarida radbarga an’anaviy durmat na zdtirom bilan munosabatda bulish odatga aylangan. Llbapa, bunday munosabatning dam ijobiy, dam biroz salbiy tarafmarini borligini bilamiz. Nima bulganda dam, radbar pozitsiyasipi anglash, unga yuklangan mas’uliyatning xodimlar tomoiidan adekvat badolanishi ish unumiga zarar keltirmaydi. 4) Turtinchi ta’sir manbasi - radbar shaxsi cha unii.' urnak namunasi bula olishi. Bu yerda kuprok radbarga Yaramapnipg inoyati sifatida berilgan tugma layokatlari tizimi - xarizmasi nazarda tutiladi. Shuni ta’kidlash urinliki, kuplab olimlar raxbar uchun universal sifatlar majmui bulishi mumkin emas, degan fikrga kelganlar. Chunki olimlarning fikricha, biror gurux yoki jamoa bir-biriga uxshamaydi. Shu bone bir jamoada juda yaxshi, samarali ishlagan boshlik, boshka jamoaga raxbar bulgan takdirda avvalgiday ishlay olmasligi kup marotaba kuzatilgan. Xarizmatik raxbarning uziga xosligi shundaki, unda avvaldan shunday jozibali sifatlar buladiki, shu tufayli odamlar undan zavklanadilar, unga ergashadilar va suzsiz aytgan xdr bir topshirigini bajaradilar. Bu uning ma’naviy kiyofasi, a klik saloxiyatida, irodaviy jixatlarida yoki tashkilotchiligida bulishi mumkin. Shunda raxbar yonida ishlaganlar albatta undan nimalarnidir urganadi, taklid kiladi, muomalada bulishga intiladi va x-zo. M.X. Meskon51 xarizmatik raxbarning kuyidagi shaxeiy sifatlarini ajratadi: a) ruxiy kuvvat va uni uzgalarga bera olish kobiliyati. Ya’ni, bunday raxbar kuyoshday atrofda- gilarga nur sochadiki, ular beixtiyor undan kuvvatlanadilar, shu bone unga doim intiladilar; b) tashki yokimtoylik, negadir xarizmatik raxbar xamisha kelishgan, kaddi-komati, yurishlari, uzini tutishi bilan albatta uzgalarga yokadi; v) xulk-atvordagi uziga xoslik, mustakil fikrli, xadebam uzgalar fikriga ergash- maydigan, xarakteri kuchli; g) gapirish, nutk kobiliyati mukammal, ya’ni, ritorik layokati, chiroyli suzlashlari bilan uzgalarni rom kila oladi; d) vaziyatdan chikish yullarini intuitiv ravishda xis kiladi, odamlarni xamisha yaxshiliklarga chorlay oladi. Biz uz navbatida raxbarlik faoliyating samaradorligiga ijo- biy ta’sir kursatuvchi bilimdonlik, ma’lumotlilik (axborot- larga egalik), kommunikativlilik, kirishimlilik, samimiyat, muomala madaniyati; irodaviy sifatlardan katiyat, sabr, matonat, kuch va maksadga intiluvchanlik; axlokiy sifatlardan odob, insof, murosa kila bilish va b.k.; oilaparvarlik, yurtparvarlik va xamisha kelajakka ishonch bulishi kabilarni ta’kidlaymiz. 8-MAVZU: GURUXLAR IJTIMOIY PSIXOLOGIYASI REJA: 1. Katta ijtimoiy guruhlar psixologiyasi 2. Kichik guruhlar psixologiyasi 3. Etnik guruhlar psixologiyasi Katta ijtimoiy guruxlar psixologiyasi Xar bir shaxs uz faoliyatini turli guruxdar sharoitida yoki turli gurudlar ta’sirida amalga oshiradi. Chunki jamiyatdan chetda dolgan yoki insonlar gurudiga umuman dushilmaydigan indi- pidning uzi yud. Inson jamiyatda yashar ekan, u doimo uziga udshash turli shaxslar bilan mulodotda, uzaro ta’sirda buladi, bu mulodot jarayonlari esa doimo kishilar gurudida ruy beradi. undagi salbiy xislarning junbushga kelishiga yul kuymaydi. 3. Ish faoliyat bilan boglik munozaralarda agar suxbat taranglashib borayotgan bulsa, ikkala tomonning manfaati tugri- sida emas, asl masalaning, muammoning moxiyati xususida kechishiga e’tibor berib, xolis faktlarga kuprok urgu bering. Imkon boricha suxbatdoshni tinglashga intiling, zero, tinglay olish maxorati sizning yaxshi suxbatdosh ekanligingizning muxim kursatgichidir. Bu urinda Det Karnegi31 kabi mulokot ustala- rining tajribasini eslang. 4. X,ar kanday masala xususida uning yechimi yagona bulmas- ligini unutmang, chunki barcha xolatlarda kiyin vaziyatdan chikishning bir kator usullari, yullari bulishi tabiiy. Shuning uchun Sizning fikringizga zidrok kelayotgan fikrni suxbatdoshdan eshitganingizda, “Balki men xato kilayotgandirman” deb, uning fikrlash tarzidagi tugri muloxazalarni taxlil kiling, suxbatdosh fikridagi ijobiy va salbiy jixatlarni ajrating, ularning real okibatlariga baxo berib kuring. Bunday xolatlarda xech bulma- ganda “Men Sizning fikringizga tulik kushilmasamda, bergan taklifingizni albatta uylab kuraman, menga biroz imkon bering” desangsh olam guliston! 5. Nizoli vaziyatning xal bulishining uzingiz uchun manfaatli tomonlarini anglang va uzingizga shunday savol bering: “Agar yechim topilmasa, nima buladi?”. Bunday munosabat nizoni shaxsla- raro munosabatlardan muammoning yechimiga kuchirilishiga turtki buladi. 6. Agar suxbatdosh ikkalangiz xam achchiklanib turgan bulsan- giz va ish urushib kolishgacha borib yetayotganligini anglasangiz, uzingizdagi ichki tanglikni, “zarda”ni chikarib yuborishga xarakat kiling. Chunki agar achchigingizni tashkariga chikarsangiz, bu u tomonning xam kaynab ketishiga sabab bulib, vaziyatni nazorat kilib bulmay koladi. Eng yaxshisi, uzingizni tiyib, gapirishdan tuxtang, mayli suxbatdoshingiz ichidagi tukib solaversin, undagi jaxl va salbiy xissiyotlarni betiga aytishdan uzingizni tiying, kelgusida uning shunday vajoxatga tushishi mumkinligini unutmang. 7. Siz bilan urushib kolgan odamning xam kandaydir fazilat- lari, yaxshi sifatlari borligini unutmang va dikkatingizni ana shu jixatlarga karating. Masalan, er va xotin urushib kolgan paytda ayol kanchalik baland ovozda uz dardini tukib solayot- ganligiga karamay, uning farzandlarning onasi, mexribon ekanligini uylab, farzandlarga bunday kil i kl ar kilmasligini er yoddan chikarmasa, biroz sabr kilsa, yuragidagini oxirigacha tukib solishini bardosh bilan kuta olsa, turmush Urtogi birozdan sung insofga keladi, “kungli yumshaydi”. 8. Suxbatdoshingizga sizning urningizga turib, masalani xal kilish yulini uylashga chorlang, masalam, unta taxminan shunday murojaat kiling: “Meni urnimda bulganingizda Siz, mima kilgan bular edingiz?” Bunday murojaat suxbatdoshni xissiyotlardan real vaziyatni xolis baxolash makomiga utishiga asos buladi va unda tankidiy ruxni biroz bulsa-da, yumshatadi. 9. Suxbatdosh oldidagi afzalliklaringiz, xizmatlaringizni minnat kilib, xaspushlamang. Sodir bulgan nizoli vaziyat va vokeaning sababchisi fakat suxbatdoshingiz ekanligi fikridan kayting. 10. Paydo bulgan ziddiyat kanday xal bulishidan kat’iy nazar, shu inson bilan batamom munosabatlarni uzil-kesil uzib tashlamang. Masalan, agar bu er va xotin urtasidagi ixtilof bulib, u ajrim bilan tugagan takdirda xam urtada farzand borligini, baribir xayot sukmoklarida bir kun bulmasa bir kun uchrashib, kandaydir yangi bir muammoni birgalikda xal kilishga tugri kelishini sira unutmang. Shu kabi vaziyatlar turli faoliyat jabxalarida uchrashi mumkin, yukoridagi koidalarni unutmaslik insonning uziga, salomatligiga, odamlar orasidagi obrusiga bevosita alokador ekanligini, yashash ba’zan ziddiyat va nizolar bilan yanada yaxshi bulishini xech kim unutmasligi kerak. Katta ijtimoiy guruxrar psixologiyasi Xar bir shaxe uz faoliyatini turli guruxdar sharoitida ski turli guruxlar ta’sirida amalga oshiradi. Chunki jamiya'1'dap chetda kolgan yoki insonlar guruxiga umuman kushilmaydigan indi- vidning uzi yuk- Inson jamiyatda yashar ekan, u doimo uzsh a uxshash turli shaxslar bilan mulokotda, uzaro ta’sirda buladi, bu mulokot jarayonlari esa doimo kishilar guruxida ruy beradi. Shuning uchun xam guruxdar muammosi, uni urganish va guruxlarning shakllanishiga oid ilmiy xulosalar chikarish ijtimoiy psixo- logiyaning asosiy mavzularidan va muammolaridan biridir. Psixologik ma’noda gurux, - bu umumiy belgilar, umumiy faoliyat, muloqot hamda umumiy maqsad asosida birlashgan kishilar uyushmasidir. Demak, odamlar guruxi tashkil topishi uchun albatta kandaydir umumiy maksad yoki tilaklar, umumiy belgilar bulishi shart. Masalan, talabalar guruxi uchun umumiy narsalar kup: ukuv faoliyati, bilim olish, yoshlarga xos birliklar (uspirin yoshlar), ma’lum ukuv yurtida ta’lim olish istagi va xokazo. Kuchada biror tasodif ruy berganligi uchun tuplangan kishilar uchun xam umumiy bulgan narsa bor - bu kizikuvchanlik bulib utgan xodisaga guvoxdik, unga umumiy munosabatdir. Guruxni aloxida shaxslar tashkil etadi, lekin kar bir gurux psixologiyasi uni tashkil etuvchi aloxida, shaxslar psixolo- giyasidan fark kiladi va uziga xos konuniyatlariga buysunadi. Ayni shu konuniyatlarni bilish esa turli tipli guruklarni boshkarish va ana shu guruxdarni tashkil etuvchmilarni tarbiya- lashning asosiy mezonidir.Guruxlarning turlari kup, shuning uchun xam ularni turli olimlar turlicha klassifikatsiya kiladilar. Bizning nazarimizda, G.M.Andreyeva 2n\tg “Ijtimoiy psixologiya” darsligidagi klassifikatsiya guruxlarning asosiy turlarini uz ichiga kamrab olgan. U xar kanday kishilar guruxini avvalo shartli va real guruershrta buladi. Real guruxlar anik tadkikot maksadlarda tuplangan laboratoriya tipidagi xamda tabiiy guruxdarga bulinadi. Konkret faoliyat va odamlarning extiyojlari asosida tashkil buladigan bunday tabiiy guruxlarning uzi kishilarning soniga karab mmma, kichik guruularta bulinadi. Katta guruxlar uni tashkil etuvchilarning maksadlari, fazoviy joylashishlari, psixologik xususiyatlariga karab uyushgan va uyushmagan turlarga, kichiklari esa uz navbatida endi shakllanayotgan - diffuz xamda tarak- kiyotning yuksak pogonasiga kutarila olgan jamoa turlariga bulinadi. Guruxlarning ijtimoiy psixologiya uchun ayniksa, muxim xisoblangan turlariga ta’rif berish va ularning psixologik konuniyatlarini urganishni maksad kilib kuygan xolda, bevosita katta guruxlarning ijtimoiy-psixologik konuniyatlarini urganishga utamiz. Katta guruxlar psixologiyasiga xos xususiyatlar va ularni ilmiy tadbiq qilish prinsiplari. Katta guruxlar kishilariirg shunday birlashmalariki, undagi odamlar sopi pinalo kunchilikni tashkil etib, ma’lum sinfiy, ilmiy, irkiy, professional belgilar ularning shu guruxga mansubligini ta’mnnlaydi. Katta guruxdarni tashkil etuvchilar kup sonli bulgaship i na ular xulk- atvorini belgilovchi mexanizmlarining uziga xosligi zufayli bulsa kerak, ijtimoiy psixologiyada olimlar «umppcha knchik guruxdarda ish olib borishni afzal kuradilar. Pekin kapa guruxdar, odamlar uyushmasining psixologiyasmni bplish juda katta tarbiyaviy va siyosiy-mafkuraviy axamiyatga zga. 1>u soxadagi tadkikotlarning kamligi bir tomondan, aytib Ugilganidok, kupchilikni kamrab olishdagi kiyinchiliklar bulsa, tskiichi tomondan, katta guruxlar psixologiyasini urganitga kara pin an metodik ishlar zaxirasining kamligidir. Katta I'ypyxiiapiimii psixologiyasini urganishga muljallangan maxsus mezodnkalar ijtimoiy psixologiyada xam, sotsiologiyada xam kam ishlab chikilgan. Masalan, ishchilar yoki ziyolilar sinfi iiciixoaorinicii urganilishi kerak, deylik. Avvalo usha ishchilarpshn sopi kun kolaversa, ishchilarning uzi turli ishlab chikarnsh shprotlarpda ishlayotgan, turli iklim sharoitlarida yashayotgan turli millapa mansub kishilardir. Ularning barchasini kamrab oladnglp hi ona ishonchli metodikani topish masalasi tadkikotchi oldiga juda jiddiy muammolarni kuyadi. Shuning uchun xam xar bir kapa guruxga taallukli bulgan asosiy, yetakchi sifatni totni na shu asosda uning psixologiyasini urganish xozircha ijtimoiy psixologiyadagi asosiy metodologii yullanma bulib kepmokda Kolaversa, katta guruxlar jamiyatning tarixiy tpradkpyotn mobaynida shakllangan guruxlar bulgani uchun xam xar kanday guruxni urganishdan oldin, xox bu sinflar bulsin, xox mshipi nar yoki xalklar psixologiyasi bulsin, uning xayot tarzp, unga xos bulgan odatlar, udumlar, an’analar urganiladi. Ijtimoiy-psixologik ma’noda, xayot tarzini urganish deganda, u yoki bu guruxga taallukli bulgan kishilar urtasida amalga oshiriladigan mulokot tiplari, uzaro munosabaglarda ustun bulgan psixologik omillar, kizikishlar, kidriyaishr, chxtiyojlar va boshkalar nazarda tutiladi. Apa shulariipg umumiyligi tufayli xar bir shaxeda, ya’ni u yoki bu kapa guruxga mansub bulgan shaxeda tipik xislatlar shakllanadi. Masslan,2000-yillar yoshlariga xos bulgan tipik sifatlar ana shu yoshlar urtasida keng tarkalgan urf-odatlar, moda, suzlashish xususiyatlari, kadriyatlar, kizikishlar va xokazolar tufayli shakllanadi. Shuning uchun xam 20 yoshli kishining psixologiya sini t^lik ravishda urganish uchun undagi bilish jarayonlarining uziga xosligi, shaxsi, xarakteri va boshka individual psixologik xususiyatlaridan tanщari, yana unga uxshash yoshlarda ustun bulgan psixologik xislatlarning kanchalik namoyon bulishini, u mansub bulgan va asosan vaktini utkazadigan guruxdar psixologiyasini, milliy sifatlarini xam nazarda tutish va ularni urganish zarur. Bu degani, xar bir shaxe ongida uning yakka, aloxida orttirgak shaxeiy tajribasiga alokador psixologik tizimlardan tashkari, uning kaysi millat, elat sinfga mansubligiga alokador psixologik xususiyatlar xam mavjuddir va uni ilmiy tadkikotchi inkor etmasligi kerak. Kichik guruxdar psixologiyasi Kichik guruxlar muammosi ijtimoiy psixologiyada eng yaxshi ishlangan va kuplab ilmiy gadkikotlar utkazilgan ob’ektlar- dandir. Bu an’ana Amerikada asrimiz boshida utkazilgan kuplab eksperimental tadkikotlardan boshlangan bulib, ularda olimlar oldiga kuyilgan asosiy muammo shu ediki, individ yakka xolda yaxshi ishlaydimi yoki guruxda yaxshirok samara beradimi, boshka odamlarning yonida bulishi uning faoliyatiga kanday ta’sir kursatadi kabi savollarga anik ilmiy asoslangan javob topish zaruratidir. Shuni ta’kidlash lozimki, bunday sharoitlarda indi- vidlarning uzaro xamkorligi (interaksiya) emas, balki ularning bir vaktda bir yerda birga bulganligi faktining (koaksiya) ta’siri urganildi. Olingan ma’lumotlar shuni kursatadiki, boshkalar bilan xamkorlikda bulgan individ faoliyatining tezligi oshadi, lekin xarakatlar sifati ancha pasayishi aniklandi. Bunday ma’lumotlar' amertkalik N.Triplett, nemis olimi A.Mayyor, rus olimi V.M.Bexterev, yana bir nemis olimi V.Myode va bonщa- larning tadkikotlarida xam kayd etildi. Bu psixologik xodisa ijtimoiy psixologiyada ijtimoiy fatsilitatsiya nomini oldi, uning moxiyati shundan iborat ediki, individning faoliyatdagi yututslariga, ishining maxsuldorligiga uning yonida bulgan boshka individlarning bevosita ta’siri bulib, bu ta’sir avvalo sensor kuchayishlar xamda ish-xarakatlarning, fikrlashlarning tezligida namoyon buladi. Lekin ayrim eksperimentlarda teskari effekt xam kuzatildi, ya’ni, boshkalar ta’sirida individ reaksiyalaridagi tormozlanish faoliyatining susayishi dolatlari kuzatildi. Bu xodisa fanda ipgibitsiya nomini oldi. Lekin olipgan faktlariing kandayligidan kat’i nazar, olimlar uchun kichik guruxdar asosiy tadkikot mavzuiga aylanib koldi va ular natijasida kator konuniyatlar ochildi. Birinchidan, kichik guruxlarning щnemi, upi tashkil etuvchi shaxslar soni xususida shunday fikrga kelindiki, kichik gurux “diada” - ikki kishidan tortib, to maktab sharoitida 30-40 kishigacha deb kabul kilindi. Ikki kishilik gurux, deyilganda, avvalo oila - yangi shakllangan oila kuprok nazarda tutiladi. Lekin samarali uzaro ta’sir nazarda tutilganda “yo7-2” kishi nazarda tutiladi. Bunday gurux, turli ijtimoiypsixologik tadkidotlar uchun xam, ijtimoiy-psixologik treninglar utkazish uchun xam kulay xisoblanadi. Ikkinchidan, guruxning ulchami kanchalik katta bulsa, uning aloxida olingan shaxslar uchun kadrsizlanib borish xavfi kuchayadi. Ya’ni, shaxening kupchilikdan iborat guruxdan uzini tortish va uning normalarini buzishga moyilligi ortib boradi. Uchinchidan, guruxning xajmi kichiklashib borgan sari shaxslararo uzaro munosabatlar taranglashib boradi. Chunki, shaxslarning bir-birlari oldida mas’uliyatlarining oshishi va yakindan bilishlari ularning uRtasiDagi alokalarda doimo aniklik bulishini talab kiladi. Munosabatlardagi xar kanday disbalanslar ochik xoldagi ziddiyatlarni keltirib chikaradi. Turtinchidan, agar gurux a’zolarining soni tok, bulsa, ular urzasidagi uzaro munosabatlar juft bulgan xoldagidan ancha yaxshi buladi. Shundan bulsa kerak, boshkaruv psixologiyasida odamlarii biror lavozimlarga saylashda, saylov kompaniyalarida nomzodlar- ni elektoratga tavdim etishda va umuman rasmiy tanlovlarda |'uruxdagi odamlar soni tok kilib olinadi. Beshinchidan, shaxening gurux; tazyitsiga berilishi na buysunishi xam gurux a’zolarning soniga boglik. Gurux soni 4-5 kishi bulgunga kadar, uning ta’siri kuchayib boradi, lekin updan ortib ketgach, ta’sirchanlik kamayib boradi. Masalan, kuchada sodir bulgan baxtsiz xodisaning guvoxlari soni ortib borgan sari, jabrlanganga yordam berishga intilish, mas’uliyat xissi pasayib boradi. Bu konuniyatlarni bilish, tabiiy guruxlarni boshkarish ishini ancha yengillashtiradi. Bu konuniyatlar ayniksa, maktab pedagoglari va murabbiylar uchun axamiyatli xisoblanadi. Chunki ular aslida ta’lim-tarbiya jarayonida muayyan kichik guruxlarni tashkil etuvchilarni tarbiyalaydilar, buning uchun esa ular mansub bulgan gurux faoliyatini boshkarish, gurux orkali ayrim-aloxida shaxsni tarbiyalashni zimmalariga oladilar. Kichik guruxlarning klassifikatsiyasi Tarixan kichik guruxdarni rasmiy va norasmiy turlarga bulish kabul kilingan. Bunday bulinishni amerikalik olim E.Meyo taklif etgan edi. Uning fikricha, rasmiy guruu xar bir a’zolarning rasmiy rollarga ega ekanligi, ular mavkeining va guruxda tutgan urnining anikligi bilan xarakterlanadi. Bunday guruxlarda munosabatlar asosan “vertikal” tarzda ruy berib, guruxning bir yoki bir necha a’zosida “xokimiyat” bulganligi uchun xam, ular boshkalarni boshkarish, ularga buyruk, rasmiy kursatmalar berish xukukiga ega buladilar. Rasmiy guruxga misol kilib xar kanday birgalikdagi faoliyat maksadlari asosida shakllangan jamoalarni - ishlab chikarish brigadasi, talabalar guruxi, sinf ukuvchilari, pedagogik jamoa va boshkalarni olish mumkin. Rasmiy guruxlardan farkdi ularok norasmiy gu/jular xam mavjud buladiki, ular asosan stixiyali tarzda, anik maksadsiz tarkib topadi va ularda a’zolarning anik mavkelari, rollari oldindan belgilangan bulmaydi. Kupincha norasmiy gurux rasmiy gurux tarkibida tashkil topadi va ularni boshkarish xam oldindan belgilangan bulmay, odamlar ichidan u yoki bu shaxsiy sifatlari tufayli ajralib chikkan a’zolar norasmiy raxbarlik rolini bajarishlari mumkin. Bundan tashkari, ijtimoiy psixologiyada referent gurux, tushunchasi xam bor. Bu tushuncha fanga birinchi marta amerikalik tadkikotchi G.Xayshen tomonidan 1942 yilda kiritilgan edi. U uz tadkikotlarida shuni isbot kildiki, ma’lum bulishicha, gurux a’zolari uchun shu gurux ichida yoki boshka doiralarda shunday shaxslar guruxi mavjud bular ekanki, u uz xatti-xarakatlari, fikrlari va yunalishlarida usha gurux a’zolariga ..ergashish, ularni tankidsiz kabul kilishga moyil xdmda tayyor bular ekan. Shunday shaxslar guruxi referent gurux nomini oldi. Ukuvchi uchun bunday gurux rolini maktabdagi bir necha ukituvchilar, otasy yoki onasi, yakin dusta yoki karindoshlaridan kimdir uynashi mumkin. Shunisi xarakterliki, shaxe doimo shu guruxga ergashadi, uni kadrlaydi, u bilan mulokotda bulishga intiladi. 1’us psixologlari bu guruxni odatda shaxe uchun mavjud xakikiy gurux (a’zolik guruxi) tarkibida yoki uiga karshi bulgan gurux sifatida karaydilar. Nima bulganda xam ana shunday guruxning mavjudligi shaxe uchun axamiyatli bulib, uiikg xulk-atvori uchun etalon xisoblanadi. Tadkikotchi yoki tarbiyachining vazifasi, aia shu guruxni aniklay olish va aniklagandan sung nima uchun aynai shu gurux referent rolini uynaganini bilish muximdir. Referent guruxga karab shaxega baxo berish, uning xulkatvorini bashorat kilish mumkin. Kichik guruhlardagi dinamik jarayonlar Ma’lumki, guruxda tuplangan kishilar urtasida doimiy mulokot va munosabatlar mavjud buladiki, ularning mazmuni va yunalishiga kura, uziga xos ijtimoiy-psixologik muxit shaklla- nadi. Bu muxit guruxning tarakkiyotini xam, undagi turli jarayonlarni xam belgilaydi. Guruxning dinamik jarayonlari deganda avvalo, uning shakllanish jarayoni, liderlik va guruxda turli karorlarni kabul kilish jarayoni, guruxning xar bir shaxega ta’siri kabilar tushuniladi. Guruxning shakllanishi, uning paydo bulishi xakida gapirila- digan bulsa, avvalo shuni ta’kidlash lozimki, gurux jamiyat extiyojlari va ijtimoiy talablar asosida paydo buladi. Masalan, sinf jamoasi doimo bolalarning tugilishi, rivojlanishi va ularning maktablarda ta’lim olishlari kerakligi uchun, talabalar guruxi xam shunga uxshash oliy ma’lumotli shaxslar kerak bul- ganligi uchun paydo buladi va xokazo. Lekin bu masalaning ijtimoiy tomoni. Uning sof psixologik tomoni xam borki, u odam- larning nima uchun jamoalarda ishlashi, odamlar ichida bulishi bilan boglik. Chunki xar bir normal insonda mulokotga bulgan extiyoj xamda turli xayotiy vaziyatlarda uzini iyastimoiy ximoyada sezish extiyoji borki, bu narsa turli kichik jamoalarda ularning bulinishi takozo kiladi. Lekin guruxga a’zo bulish bilan birgalikda x,ar bir individ kator guruxiy jarayonlarning guvox,i buladi. Birinchidan, guru* uz a’zolariga ma’lum tarzda psixologik ta’sir kursatadi. Bu xodisa psixologiyada konformizm deb ataladi (uzbek tilida “moslanish” ma’nosini bildiradi). Bu xodisaning moxiyati shundan iboratki, u individning guruxda kabul kilinadigan normapar, fikrlar, xul k-atvor standartlarini kanchalik kabul kilish yoki kabul kilmasligi bilan boglik. Gurux fikrini kanchalik tez kabul kilish, uning ta’siriga berilish individ bilan gurux urtasidagi ziddiyatlarning oldini olishi mumkin. Shuning uchun xam individ ana shunday xatti-xarakat kilishga intiladi. Lekin ana shunday gurux fikriga, xarakatiga kushilish turli shakllarda bulishi mumkin: taishqi konformli- likda - individ gurux fikriga nomigagina kushiladi, aslida ruxan u guruxda karshi turadi: ichki konformlilikda - individ gurux fikriga tuligicha kushiladi va ruxan kabul kiladi. Ana shunday xollarda individ bilan boshkalar urtasida ziddiyat yoki konfliktlar paydo bulmaydi. Bu urinda yana bir tushuncha xam bor, u xam bulsa “negativizm” tushunchasidir. Bu individning xar kanday sharoitda xam gurux fikriga karshi turishi va uzicha mustaknl fikr, mavkeni namoyon kilishidir. Bu tabiiy individ uchun nokulay, lekin mustakil fikr, odil xarakatlar doimo xurmat kilinadigan, demokratax munosabatlar ustuvor bulgan jamoalarda negativizm xodisasi yomon illat sifatida kabul kilinmaydi, aksincha, soglom fikrlovchilar xamisha xushyorlikka chakiradi. Guruxlardagi yana bir jarayon - bu guruxning uyuiщokdigi muammosidir. gurux a’zolarining bir-birlarini yaxshi bilishlari, bir-birlarining dunyokarashliri, xayotiy prinsiplari, kadriyatlarini yaxshi tasavvur kilishlari bunday uyushkoklikning birinchi omilidir. Ikkinchi asosiy omil - bu usha guruxni birlashtirib turgan faoliyat maksadlarini, uning yunalishi va mazmunini bilishdagi goyaviy birlikdir. Umuman, bu - eksperimental tadqiqotlarda qayd etilgan guruxga oid fikrlardagi umumiy uyushqoqlikka ijobiy zamin xisoblanadi. Guruxlardagi liderlik va umumiy qarorlarga kelish xam dinamik jarayonlarga kiradi, lekin bu masalalarni boshkarish psixologiyasi masalalari doirasida keyingi bulimlarda yoritamiz. Ijtimoiy psixologiyada katta guruxlar ichida etnik guruxlar psixologiyasi, ya’ni etnopsixologiya buyicha kuprod taddidotlar utkazildi. Aynidsa, xozirgi davrda dar bir respublikalar alohida, mustadil davlat mavqeini olgan, lekin boshda tomondan qaraganda, hamdustlik mamlakatlari ittifoqi sharoitida millatlar urtasida muttasil alodalar mavjudligidan kelib chidib, milliy psixologiya masalalari kun tartibida avvalgidan xam muxim masala sifatida duyilmoqda. Shuning uchun xam katta guruxlar ichida milliy guruxlarga kuprok e’tibor berishni lozim topdik, bunday e’tiborning yana bir boisi - Uzbekistonda bu soxada nisbatan taddidotlarning kuprod utkazilganligi, lekin ular kup xollarda milliy psixologiya darajasiga olib chidil- maganligidandir. Milliy psixologiya nima va uni danday dilib urganish mumkin? Bu xozirda, ya’ni mustadil Uzbekiston sharoitida, kupgina taddidotchilarni dizidtirayotgan masaladir. Chunki davr etnopsixologiyadan shunday empirik ma’lumotlar kutmokdaki, u fadatgina milliy ongga taalludli bulgan xozirgi va utmishdagi xolatni emas, balki millatniig ertangi kunini, uning ongi daysi tomonga uzgarishini, millatlararo sodir buladigan jarayonlarni bashorat , dilmogi lozim. Buning uchun esa unga kuchli etnopsixologik nazariya va ishonchli metodlar kerak. Uzbekiston olimlari oxirgi paytlarda masalaning xuddi ana shu tomoniga katta e’tibor bermoddalar. Chunki sobid Ittifod sharoitining uzi ana shunday kuchli nazariyaning bulishi uchun anchagina tugaiod bulgan, empirik taddidotlar esa, avval ta’kidlaganidek, tor guruxlar doirasidan, avvalo, oilalar doirasidan chidmagan edi. Etnopsixologiya - bu psixologiyaning shunday tarmogikp, u ayrim olingan millatlar psixologiyasidan tashdari, turli xaldlar psixologiyasini, kichik milliy guruxlarni xam urganadi. Ma’- lumki, bu boradagi birinchi ilmiy taddidotlarni V.Vundt boshlab bergan edi. Uning taddidotlaridagi “xald” tushunchasi aolida etnik uyushma ma’nosida tushuntirilgan edi. Uning fikricha, etnik guruxlar psixologiyasini urganish uchun ulariipg gilini, odatlarini va ana shu xaldlarda keng tardalgai afsonalar va boshda ong tizimlarini o`rganish kerak. Etnik guruxlar psixologiyasi sazovorki, Vundtdan keyingi davrda utkazilgan muxim tadki- kotlardan biri bizning ulkamizda utkazilgan bulib, uni psixolog A.R.Luriya amalga oshirgan edi. Bu eksperimental tadkikot bulib, uni utkazishDan asosiy maqsad L.S.Vigotskiyning madaniy- tarixiy yondashuv goyasini tekshirish edi. Luriya boshchiligidagi olimlar guruxi revolyutsiya bulib uttan Uzbekiston sharoitida turmush tarzining uzgarishi bilan uzbek xalsi psixologiyasining xam uzgarganligini isbot kilmokchi bulganlar. Asosiy maksad bilish jarayonlarining uzgarganligini isbot kilish bulsa xam tadkikotchilar uz-uzini anglash va uz xulk-atvorini analiz kilish borasida xam uyda utiradigan ayollar, endigina savod olish maksadida savodxonlik kurslarida ukiyotgan xotin-kizlar xamda pedagogika bilim yurtlarida ta’lim olayotgan kizlar urtasida fark bor-yukligini tekshirishdi. Tadkikot asosan uz-uzini analiz kilish metodi yordamida utkazilgan bulib, tadkikot mobaynida ayollarga turli savollar orkali uz shaxsiga xos xususiyatlarni, uzidagi yetakchi sifatlarni aniklash va ba’zi psixologik xolatlarga baxo berish topshirigi berildi. Pekin javoblarning sifati, tulikligi ayollarning bilim saviyasiga va ijtimoiy alokalar tizimida tutgan urniga boglik bulib chikdi. Uyda utirgan ayollar kup xollarda kuyilgan savolni xam anglamas- liklari ma’lum buldi. Luriya shu narsaga ikror buldiki, uzbeklardagi ong, asosan, boshka odamlar fikriga boglik ekanligi, tobelik psixologiyasi kuchliligini anikladi. Masalan, ayollarga uzidagi yomon sifatlarni aytish topshirigi berilganda, ular yomon kushnilarni kursatishar va umuman uz-uzini baxolashdan kura boshkalarni baxolash, ularga sifat xarakteristikalari berish ancha yengil tuyulardi. Yukorida ta’kidlaganimizdek, A.R.Luriyaniig asosiy maksadi milliy psixologik xususiyatlarni urganishda tarixiylik tamoyi- liga tayanish lozimligini isbotlash xamda milliy psixologiyaning xayot tarziga, shaxsning jamiyatda kishilar munosabatlari tizimida tutgan urniga bevosita boglikligini isbot kilish edi. Pekin tadkikotning axamiyati shunda ediki, unda birinchi marta milliy psixologiyani urganishga yordam beruvchi metodlar va metodologik tamoyillar sinab kurildi. Tugri, bu tadkikotda tuplangan ma’lumotlar va ilmiy xulosalar bilan bugungi kunda kelishib bulmaydi, kolaversa, bu konsepsiyaning uzi necha bor kayta ishlovni talab kildi, lekin milliy psixologiya buyicha utkazilgan kross-taddidot sifatida uning adamiyati kattadir. Kullangan piktogramma - “suz portretlari”ni, uz-uzini analiz kilish metodlarini dozirgi zamonaviy taddidotlarda dam fadat yangicha metodologik prinsiplarda dullash mumkin.Oxirgi yillarda chet el va zob id Ittifod olimlarining taddidotlarini umumlashtirib, etnopsixologik ishlarga yagona ilmiy yondashuvni topish darakatlari sezilmodda. Bu sodada mashdur rus etnografi va psixologi Yu.Bromley olib borgan ishlar, uning laboratoriyasida tuplangan ma’lumotlar misol bulishi mumkin. Yu.V.Bromley etnik gurudlar psixologiyasida ikki tomonni fard diladi: 1) psixik asos - etnik xarakter, temperament, milliy an’analar va odatlardan iborat qism; 2) xissiyot soxasi etnik yoki milliy his-kechiimalarini uz ichiga olgan dinamik qism. Lekin taddidotchilar nima uchundir, milliy psixologiya masalalari bilan shugullanishganda, milliy qirralar yoki sifatlarni anidlash bilan shugullanadilar-da, u yoki bu millatlargagina xos bulgan qirralarni topishga urinadilar, lekin fan-texnika rivojlangan, millatlar uygunligi, millatlar- ning doimiy uzaro hamkorligi va muloqoti sharoitida, aralash nikohlar keng tarqalgan sharoitda fadat u yoki bu millatga xos bulgan qirralar haqida gapirish juda kiyin. Masalan, uzbekistonliklar urtasida utkazilgan kichik taddidot natijasida shu narsa ma’lum buldiki, medmonnavozlik, kamtarlik, samimiylik kabi ijobiy sifatlar uzbek xaldigagina xos emish. Tugri, bu sifatlar albatta uzbeklarda bor. Lekin, aynan shu sifatlar boshda millatlar vakillarida yud deyishga daddimiz yud. Xuddi dar bir shaxe ongida turlicha stereotiplar, ya’ni, urnashib dolgan obrazlar bulganidek, dar bir oila, yadin oshna-ogaynilar va uziga uxshash shaxslar bilan mulodot jarayonida u yoki bu millat vakilida dam uz millatiga xos bulgan sifatlar dadida stereotiplar paydo bulib, ular ongida urnashib boradi. Bunday stereotiplar uz millatiga va boshda xaldlarga nisbatan bulib, boshdalar dadidagi tasavvurlar ancha sodda, yuzaki, mazmunan tor buladi. Shunday tasavvurlar asosida boshda millatlarga nisbatan yodtirish (simpatiya) yoki yodtirmaslik (antipatiya) va befardlik munosabatlari shakllapadp. Uz millati dadidagi tasavvur va stereotiplar esa milliy “etnotsentrizm” dissini shakllantiradiki, shu dis tufayli tu milliy gurud vakillarida boshda millatlarga nisbatan irra- tsional munosabatlar paydo bulishi, bu esa millim antagonizm va millim adovatlarni keltirib chikarishi mumkin. Millatlararo adovat va milliy etnotsenrizmning uz i ga xos tuyey borasida davlatimiz raxbari Islom Karimov uzining “Uzbekiston XXI asr busagasida: xavfeizlikka taxdid, barkarorlik shartlari va tarakkiyot kafolatlari” nomli tarixiy asarlari juda teran fikrlarni bayon etganlar. Asarda ta’kidlanganidek, “Uzbekiston axolisining kup millatliligi uzbek xalkining milliy uzligini anglashi va ma’naviy kayta tiklanishining usishi bilan chambar- chas boglik xolda jamiyatni yangilash, uni demokratlashtirishga undovchi zur kuch bulib xizmat kilmokda. Bu respublikaning jadon xamjamiyatiga kushilishi uchun kulay shart-sharoit yaratmokda”. Pekin ta’kidlash joizki, mustakillikning dastlabki yillarida yurtimizda kup yillar mobaynida sobik ittifok sharoitida axolini bir xil “baynalmilallashtirish”, yagona “sovet xalki” goyasini singdirish mafkurasi ta’sirida bulgan xalklar va millatlarning milliy uzligini anglashi, shu bilan birgalikda millatlarao va diniy bagrikenglik siyosatini olib borish unchalik oson kechmadi. Prezidentimizning jamiki yurtimizda istikomat kilayotgan yuzdan ziyod millat va elatlarning man- faatlarini bir xil ximoya kilish, ular urtasida dustlik va xamjixatlikni kuchaytirishga karatilgan dono siyosati tufayli, buguni kunda barcha uzbekistonliklar shu yurt, shu Vatan ravnaki yulida bir xil kurashish bilan birgalikda uz milliy kadriyatlari, madaniyati, san’ati, yashash tarzini xurmat kilishga, uning eng jozibali va tarbiyaviy iuktai nazardan noyob an’analarini davom ettirish, namoyon etish imkoniyatiga ega buldilar. Zero, davlatimiz raxbari ta’kidlaganlaridek, “X,ar kanday millat, u nakddar kichik bulmasin - insoniyatning boyligidir va xar xanday milliy birlikning, uning til, madaniy va bopщa xususiyatlarining yuk bulib ketishi Yer yuzidagi madaniy va genetik fondning, shaxe imkoniyatlarining xashshoklashuviga olib keladi. Shu bone xar bir etnik birlikni saklab kolish unga mansub odamlarning eng muxim maksadi bulmogi kerak.” Demak, mustakil yurtimizda millatlararo va elatlar ichidagi uzaro alokalar muammolari strategii axamiyatli bulib, bu uz navbatida olimlar, xususan, etnopsixologlar oldiga millatlar dustlikni va baxamjixatlikni takomillashtirishga nunaltirilgan fundamental va tatblkiy ishlarni amalga oshirish, natijalari bilan yurtimizda tinchlik va totuvlikni barkarorlashtirishga xissa kushish vazifasini kuyadi. Bu borada, ijtimoiy psixologlar va mafkurachilar oldida turgan muammolardan biri millat vakillarida milliy gururt sof ijtimoiy-psixologik fenomen sifatida urganish, uning yoshlarda mafkuraviy immunitetning shakllanishidagi roliga alokador psixologik mexanizmlarni tadkik etishni kundalang kilib kuyadi. Chunki kupincha milliy gurur tufayli ayrim shaxslarda boshka millatlarni mensimaslik, ulardagi gurur yoki milliy xislarni tan olmaslik xollari kuzatilishi mumkin. Umuman, bizning fikrimizcha, milliy adovatlar asosida yotgan etnotsentrizm va milliy gururning salbiy kurinishlari boshka millatlarning tarixini, ularning an’analarini, tili va xokazolarini bilmaslikdan kelib chikadi. Milliy psixologiya buyicha utkazilishi lozim bulgan tadkikotlarning maksadlaridan biri xam boshka millatlar psixologiyasini bilib, uni boshka millatlarga yetkazish tufayli, xar bir millat vakiliga xurmat-izzat xissini kuchaytirishdir. Chunki uzini xurmat kilmagan odam boshkani xurmat kilmaydi, buning uchun esa uz psixologiyasini xam, uzgalar psixologiyasini xam bilishi kerak. Shundagina shaxslararo ziddiyatlarga barxam berilishi mumkin. Bu narsa millatlar psixologiyasiga xam xosdir. Ya’ni, fan jamiyatga shunday etnografik va etnopsixologik ma’lumotlar majmuini yaratib berishi lozimki, undagi ma’lu- motlar asosida katta gurux xisoblangan millatlar psixologiyasini xam boshkarish mumkin bulsin. Shundagina kupmillatli jonajon yurtimiz Uzbekistonda top ma’noda tinchlik va xotirjamlik xamisha xukmron buladi. 9-MAVZU: IJTIMOIY PSIXOLOGIK BILIMDONLIK VA SAMARALI MUOMALAGA O‘RGATISH TEXNIKASI Reja: 1. Yangicha ijtimoiy psixologik munosabatlarga o‘rgatish. 2. Ijtimoiy psixologik bilimdonlik – samarali muomalaning muhim omili sifatida Samarali muomalaning texnikasi va texnologiyasi Insoniyat tarixi qanchalik qadimiy bo‘lsa, insoniy munosabatlar, shaxslararo ijtimoiy munosabatlar masalasi ham shu darajada ko‘hna va hamisha dolzarbdir. Inson tafakkuri va uning aql-idrokiga xos bo‘lgan muhim xususiyatlardan biri shuki, uning taraqqiyoti, eng avvalo, kishilik jamiyatidagi o‘zaro munosabatlarning qay darajada mukamalligi hamda insoniyligiga bog‘liq. Shuning uchun ham har bir shaxe va jamiyat uchun demokratik, insoniy munosabatlar mezoni .muhim va o‘ta ahamiyatlidir. Zero, demokratii munosabatlar ijtimoiy munosabatlarning muhim bir shakli sifatida har bir mo‘‘tadil taraqqiy etayotgan insonning ma’naviy, irodaviy, intellektual, huquqiy hamda ma’rifiy barkamolligi negizini tashkil etadi. Xalqimiz ma’naviyati va ma’rifati tarixiga nazar tashlar ekanmiz, qadimiy Sharq mamlakatlarida davlatchilik an’analari avvalo inson haq-huquqlari, erki, tafakkuri rivojiga munosib o‘zaro munosabatlar, bir so‘z bilan aytganda, insonparvarlik tamoyillari asosiga qurilgan ekanligini ko‘rishimiz mumkin. Aks holda, tarix ulug bobolarimiz Afrosiyobu Mavjud Gaznaviylarni, Amir Temuru Husayn Boyqarolarni, Mirzo Ulug‘begu Boburlarni, )^moyun va Akbarshohlarni, Ibn Sino yoki al-Xorazmiylarni, Beruniy va Navoiylarni bilmagan, ularning buyuk zehni va iqtidori, jamiyat, fan va madaniyat ravnaqiga qo‘shgan hissalaridan bahramand bo‘lmagan bo‘lar edi. Demak, demokratii jarayonlar va gumanistik munosabatlargina xalqni taraqqiyotning eng yuksak darajasiga eltadi. Lekin insonlar o‘rtasidagi ijtimoiy munosabatlar Sharqda o‘ziga xos va har bir millat psixologiyasiga mos holda shakllangandir. Istiqlol tu fayli o‘z mustaqil taraqqiyoti yo‘lidan borayotgan respublikamiz yoshlarini yangicha ijtimoiy munosabatlarga tayyorlash, davr ruhida tarbiyalash shu kunning eng dolzarb va ustuvor vazifalaridan biridir. Ijtimoiy psixologik munosabatlarning psixologik tabiatini tahlil qilar ekanmiz, uning shaxe kamoloti va salohiyatiga ta’siri masalasiga alohida to‘xtab o‘tish joizdir, chunki aynan jamiyatda shaxslararo munosabatlarda shaxeda o‘zini o‘zi anglash, o‘zini o‘zi kamol toptirish jarayonlari tezlashadi, samimiy insoniy munosabatlar, inson haq-huquqini e’zozlashga asoslangan munosabatlar shaxening o‘zi haqidagi bilimlarini, o‘z imkoniyatlarini va nasl-nasabini aniqroq hamda to‘g‘riroq tasavvur qilishga imkon beradi. Ikkinchidan, aynan to‘g‘ri ijtimoiy munosabatlar o‘zga shaxslar huquq va erkinliklarini ham anglash, ularni hurmat qilishga qaratilgan tasavvurlar majmuining bo‘lishiga imkon yaratib, insoniy munosabatlar da madaniyat va iltifot tamoyillariga amal qilinishiga sharoitlar yaratadi. Yuqorida qayd etilgan ikki jihat oqibat natijasida inson shaxeini eng oliy qadriyatlar sifatida e’tirof etilishi va unga nisbatan jamiyatdagi yaxlit munosabatlarining o‘zgarishi tufayli huquqiy madaniyat va fuqarolarning siyosiy faolliklarini tobora oshib borishini ta’minlaydi. Shuning uchun ham tub islohotlar jarayonlarini boshidan kechirayotgan davlatimizda iqtisodiy, siyosiy islohotlar bilan bir qatorda ma’naviy-ma’rifiy islohotlarga katta e’tibor qaratilmoqda. Bu o‘rinda shu narsani alohida ta’kidlash zarurki, hozirgi kunda respublikamizda amalga oshirilayotgan islohotlarning taqdiri yoshlarimizning ma’naviy qiyofasiga, shaxsiy barkamolligiga bog‘liq. Bu vazifalarni amalga oshirish insoniy o‘zaro munosabatlarda demokratik tamoyillarni ongga to‘la singdirishni taqozo etadi va ijgimoiy psixologiya fani oldiga qator vazifalarni qo‘yadi. Bu o‘rinda ko‘plab tadqiqotchilarni o‘ylantirayotgan masala shuki, jamiyatda rivojlanadigan va uning ta’sirida shakllanuvchi shaxe uchun qanday ijtimoiy munosabatlar muhiti zarur yoki boshqacha qilib aytganda, uning barkamolligi uchun maqbul shart-sharoitlarni yaratish mumkinmi yoki uning progressiv 'taraqqiyoti uchun muhim bo‘lgan shaxslararo munosabatlar tizimini yaratish imkoniyati bormi? Bu fikrning paydo bo‘lishiga sabab ayrim tadqiqotchilarda jamiyat ta’siridan ko‘ra, shaxening bevosita o‘z muhiti, hattoki yolg‘izlik ham ijobiy omil bo‘lishi mumkin, degan fikrlari ham yo‘q emas. Olimlarning ta’kidlashlaricha, yaponlar tarbiya maktabida “maritao” deb nomlanuvchi tizim mavjud ekanki, unga ko‘ra, o‘smir yoki o‘spirin ma’lum taraqqiyot bosqichida yolg‘izlikka mahkum etilar ekan. Bunda uni g‘orga yoki shunga o‘xshash joyga yolg‘iz qamab qo‘yishar, hatto, o‘zi bilan o‘zi muloqot qilishi ham ta’qiqlanarkan. G‘arb tadqiqodchilari (L.Simeonova va b.q.) ushbu jarayonning psixologik mohiyatini talqin qilar ekanlar, uning ikki jihatiga e’tiborni qaratadi: bir tomondan, bu narsa ijobiy samara berishi mumkin, chunki odam o‘zini o‘zi anglash, o‘ziga xolis baho berish, ijodiy rivoji uchun zarur imkoniyatni o‘zidan qidirishga muyassar bo‘ladi. Lekin ikkinchi jihati ham borki, unda odam o‘zgalarda xuddi oynaga qaraganday o‘z aksini ko‘radi, shu tufayli u kishilar jamiyati talabi va qoidalariga bo‘ysunish, o‘zini o‘zi mukammalashtirish imkoniyatidan mahrum bo‘ladi. Ma’lumki, so‘fiylar ham islom olamida o‘ziga xos ruhiy dunyoga ega bo‘lishgan, ularda ham dunyo g‘amlaridan va xursandchiliklaridan voz kechish, o‘z hissiy olamida yolg‘iz Haq yo‘lida harakat qilish falsafasiga asoslanishgan. Lekin ularning dunyoqarashi va psixologiyasida bir muhim jihat borki, unda “O‘zini tanigan kishi o‘z Rabbini taniydi”, degan hadisiy qoidaga amal qilgan. Ya’ni tasavvufda ham inson jamiyatda yashar ekan, avvalo, ■ u o‘zini sevishga o‘rganadi, o‘z kamoloti uchun kurashadi, bu uning Allohga bo‘lgan muhabbatining ramzi va nishonasi hisoblanadi. Abuhomid G‘azzoliy fikricha, barcha insonlarga xos bo‘lgan sifatlar borki, ularning mazmuni quyidagi omillar orqali tushuntiriladi: 1) inson o‘zini, o‘z kamoloti va hayotiga asos bo‘ladigan narsalarni sevadi; 2) o‘ziga yaxshilik qilgan, yordam berganlarni sevadi; 3) umuman hammaga yaxshilik qiladigan sahovatli odamlarni sevadi, jumladan, adolatli shohlar ham sevimli; 4) shuningdek, barcha go‘zal narsalar, nafosat olami, xushbo‘y, xushsurat narsalarni ham sevadi; 5) maslak va mazhab yuzasidan ham odamlar bir-birlarini yaxshi ko‘radilar, bularning barchasi, oxir-oqibat insonlarning ruhiy-ma’naviy qarindoshligiga asos bo‘ladi. Ko‘rib turganimizdek, tasavvuf ilmida ham jamiyatdagi mo‘‘tadil insoniy munosabatlar bilan individuallik o‘rtasida tafovut yo‘q. Zero, jamiyatning tub mohiyatini anglab etish, avvalo o‘zini o‘zi anglash va shu orqali ijtimoiy munosabatlar mazmunini to‘griroq tushunishga olib keladigan mantiqiy yo‘ldir. Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqqan holda yoshlar tarbiyasida ularni yangicha ijtimoiy munosabatlarga o‘rgatishning ayrim jihatlari haqida fikr yuritamiz. Birinchidan, ijtimoiy munosabatlar yoshlar tarbiyasining barcha bosqichlari va jabhalarida e’tiborga molik ob’ekt sifatida qaralmog‘i lozim. Ya’ni oilaviy munosabatlardan tortib, to mehnat jamoalaridagi munosabatlarda inson shaxsi, individualligi, betakrorligini hurmat qilish, uning o‘z iqtidori, maslagi va imkoniyatlarini qanday bo‘lsa, xuddi shundayligicha tabiiy tarzda qabul qilish va shu asosda uning rivoji uchun maqbul shart-sharoitlar yaratish maqsadga muvofiqdir. Oliy o‘quv yurtlarida bo‘lg‘usi mutaxassislar tayyorlashda ularda kasbiy mahoratning o‘sishini ta’minlovchi ma’naviy omillardan biri talabanyng shaxsiy intilishi, qiziqishi, maslagi nuqtai nazaridan o‘z bilimiga va malakalariga muayyan talablar qo‘ya bilishdir. Boshqacha qilib aytganda, biz ta’lim “standart”lariga to‘la javob beradigan shaxsni mutaxassis sifatida bir qolipda tarbiyalashimiz qiyin, lekin maqsadli ta’lim-tarbiya zaminida har bir talabaning rivojiga turtki berish, uning muomala tafakkuri o‘sishiga ta’sir etish usullarini qo‘llashda eng samarali muomala shakllarini amaliyotga tatbiq etish zarur. Demokratik, teng huquqlilikka asoslangan o‘zaro munosabatlargina talabaga o‘zini o‘zi anglash, kelajakda jamiyatga nima bera olishi haqida 29 tasavvurlarga ega bo‘lish, o‘z ruhiyatida “ ichki tartibintizom”ni joriy etish va shu asosda o‘zini o‘zi ruhiyma’naviy jihatdan tarbiyalash tizimini amalga oshirishga imkon beradi. Zero, shaxe ma’naviyati rivoji ham avvalo o‘zini uzi anglash, keyinchalik uz manfaatini anglash va nihoyat jamiyatni tanish bosqichlarini taqozo etadi. Ikkinchidan, aynan yangicha demokratik munosabatlar yoshlarni kasbga to‘g‘ri yo‘naltirish, o‘z iqtidori doirasida kasb tanlash, unga to‘gri munosabatda bo‘lish, boshqacha qilib aytganda, bozor munosabatlari ehtiyojlari va talablariga xos hamda har bir shaxsning layoqatiga va maslagiga moye kasbni tanlashga yo‘naltiradi. Bu jarayon keyinchalik mutaxassis uchun zarur bo‘lgan kasb mahorati va professionalizm uchun muhim zamin hozirlaydi. Uchinchidan, har bir shaxe uchun o‘z erkinligini anglash, o‘ziga munosabatlarning ijobiyligini his qilish muhim ahamiyat kasb etishini hisobga olar ekanmiz, biz aynan demokratik tamoyillarning hayotda barqarorligi sharoitidagina yigit-qizlarda o‘z yaqinlariga, oilasiga, mehnat yoki ta’lim muassasasiga, el-yurtiga sadoqat va mehr-muhabbat tuyg‘ularini tarbiyalash mumkin. Zero, bu narsa Vatanga bo‘lgan muhabbatning, yuksak axloq va vatanparvarlikning yaqqol asosidir. Shuni alohida ta’kidlash mumkinki, buyuk allomalar, zehn va qobiliyat sohiblari bo‘lmish insonlar o‘zini ozod va erkin his qilgan sharoitdagina, ularga ham betakror shaxe, ham sermahsul ijodkor sifatida qaragandagina ijodiy yuksalish va ilhomlanish hislarini boshlaridan kechirganlar. Mir Alisher Navoiyning eng nodir asarlarida aynan o‘z xalqiga, Vataniga va Allohga cheksiz mehr-muhabbati ifodalangan, ular xalqqa muallif mehr-muhabbati jo‘sh urgan damlarda yaratilganligiga hech shakshubha yo‘q. Shuning uchun yoshlarni Vatanga muhabbat, uning muqaddas tuprogiga cheksiz mehr ruhida tarbiyalash mafkuraviy ishlarning bosh mezonidir. Ma’lumki, bugungi tub islohotlar sharoitida yoshlar tarbiyasida o‘zini o‘zi boshqarish muammosi katta ahamiyatga ega. Uning samaradorligi shaxslararo soglom, samimiy munosabatlar mavjud bo‘lishini taqozo etadi. Xo‘sh, buning uchun nima qilish kerak? Bugungi kunda oliy o‘quv yurtlarini isloh qilish zarur ekan, o‘quv rejalari va dasturlarini zamonaviy talablarga muvofiqlashtirish bilan bir qatorda, har bir talaba bilan professor-o‘qituvchilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar tamoyillarini tubdan o‘zgartirish muammosi borligini his etishi zarur. Yeshlarimizni mustaqil fikrlovchi, faol, shijoatli, o‘ziga ishonuvchan, zukko, bilimdon, demokratik munosabatlarning sub’ekti qilib tarbiyalashni amalga oshirish uchun, so‘zsiz, ijtimoiy psixologiya va uning metodlari muhim rol o‘ynaydi. U tarbiya jarayonini sof ijtimoiy munosabatlarning mahsuli, deb qaraydi, yangicha fikrlash va tafakkurning muhim sharti sifatida demokratik munosabatlarga asoslangan muomala jarayonini tahlil qiladi. Demak, barcha oliy o‘quv yurtlarida talabalarga maxsus dasturlar asosida muomala texnikasi va etiket asoslari o‘rgatilishi lozim. Ikkinchidan, uning asosida ta’lim beruvchi bilan ta’lim oluvchi o‘rtasidagi yangicha “sub’ekt-sub’ekt" shakldagi muomala ustuvor bo‘lishi kerak. Bu munosabatlarning asl mohiyati shundaki, endigi asosiy vazifa - professor-o‘qituvchining o‘qitishi emas, balki uni “o‘qishga" o‘rgatish, orqali ta’lim-tarbiya jarayonining faol sub’ektiga aylantirishdir. Boshqacha qilib aytganda, yangicha munosabatlar ta’lim va tarbiya jarayonida ishtirok etuvchi shaxslarning munosabatlari o‘zaro hurmat, hamkorlik va bir-birini tushunish shartiga bo‘ysungan bo‘lishini taqozo etadi. Bizningcha, O‘zbekiston sharoitida “sub’ekt-sub’ekt" shakldagi munosabatlarning asl mohiyati, avtoritar va demokratik liderlik uslublarini o‘z faoliyatida uyg‘unlashtirgan, pedagogik nufuzga, insoniy munosabatlarga chanqoqlik, kasbiy bilimdonlik bilan uzviy boglangan taqdirdagina haqiqiy demokratik munosabatlar qaror topadi, deyish mumkin. Bu o‘rinda fanda mavjud bo‘lgan an’anaviy boshqaruvning demokratik, avtoritar va liberal turlari haqidagi qarashlarni yana bir tahlil qilish zarur. Shunday qilib, agar biz professor-o‘qituvchini eskicha stereotiplardan, ya’ni o‘zining mutloq bilimdonligi, talabaning vazifasi esa faqat uni tanqidsiz qabul qilish, tinglash va takrorlash ekanligi bilan bog‘liq turg‘un qarashlardan holi qila olsak' ilm oluvchini esa erkin fikr yuritish va o‘z fif-mulohazalarini bayon etishga va o‘z erkini his qilishga o‘rgata olsak, shaxs psixologiyasi va munosabatlarida yangicha holat yuzaga keladi, ya’ni shunda shaxs o‘zini : a) erkin his qiladi; b) o‘z imkoniyati va iqtidori haqida to‘g‘ri tasavvurga ega bo‘ladi; v) tafakkurning alternativ-muqobil bo‘lishini to‘liq anglaydi; ' g) har bir shaxsning ichki “ Men” dasturi mukammalashib boradi; d) o‘z fikr va qarashlarining, xulq-atvorining asl sabablarini anglash, individual ehtiyojlar tabiatini tushunish imkoniyati tug‘iladi. Bunda ijtimoiy-psixologik treninglar, ya’ni samarali muloqot va muomala usullari hamda maromlarini keng qo‘llash katta amaliy ahamiyat kasb etadi. Demak, ijtimoiy psixologik bylimdonlikdan ko‘zlangan asosiy maqsad - talabalarni bo‘lg‘usi ijtimoiy faoliyatga psixologik jihatdan tayyorlash, ularda yuksak insoniy fazilatlarni shakllantirish, kommunikativ bilimdonlik va shaxslararo muloqotning murakkab shakllariga moslashish jarayonlarini tezlashtirishdan iboratdir. Ijtimoiy psixologik bilimdonlik samarali muomalaning muhim omili sifatida Jamiyatimizning bugungi ijtimoiy hayotida ro‘y berayotgan tub islohotlarning mohiyati haqida fikr yuritilar ekan, eng noyob milliy qadriyatlarni yosh avlod ruhiga va ma’naviy dunyoqarashiga singdirish va undan umuminsoniy manfaatlar yo‘lida foydalanishning yagona yo‘llaridan biri - bu ularda bilimdonlikni yetarli darajada shakllantirishdir. Prezidentimiz I.AKarimov ta’kidlaganidek, “dunyoning demokratik qadryyatlaridan bahramand bo‘lishda aholining bilimdonligi muhim ahamiyat kasb 32 etmoqda. Faqat bilimli, ma’rifatli jamiyatgina demokratik taraqqiyotning barcha afzalliklarini qadrlay olishini, va, aksincha, bilimi kam, omi odamlar avtoritarizmni va totalitar tuzumini ma’qul ko‘rishini hayotning o‘zi ishonarli tarzda isbotlamoqda. (Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida..., 1997 ). Davlatimizda mustaqillik qo‘lga kiritilib, huquqiy va demokratik islohotlar amalga oshirilishida qilinayotgan ijtimoiy sa’yharakatlarning ne’mati shundaki, “ mustaqillik mamlakatimiz aholisining bilim doirasini kengaytirdi”. O‘z tariximiz, tilimiz, milliy qadriyatlarimiz, madaniy merosimiz durdonalarini o‘rganishga ochilgan yo‘l xalq tafakkurining rivojlanishi, uning o‘tmishi, buguni va ertasi haqida aniq tasavvurlarga ega bo‘lishiga imkon yaratadi, yoshlarni mustaqil fikr yuritishga o‘rgatadi. NEqoridagi fikrlardan kelib chiqadigan asosiy xulosa shundan iboratki, davlatimiz kelajagi bo‘lmish yoshlarning bilim doirasini oshirishda va dunyoqarashini yanada kengaytirishda fanning samarali uslublaridan keng foydalanish zarur. Bu o‘rinda e’tiborni biz ta’kidlagan “bilimdonlik” tushunchasining ijgimoiy-psixologik mohiyatiga qaratmoqchimiz. Ma’lumki, ilmiy adabiyotlarda “bilimdonlik” tushunchasi ko‘pincha “aql", “aqllilik”, “ilmga chanqoqlik" tushunchalari bilan bir xil ma’noda ishlatiladi. Aslida psixologik nuqtai nazardan ushbu tushunchalar, o‘rtasida mohiyatan bir oz bo‘lsa-da, farq bor. Buyuk bobomiz Alisher Navoiy “aql” tushunchasini “bilimdonlik”dan kengroq ta’riflab, aql so‘zining 27 darajasi va 27 sifatini ajratadi. Ushbu sifatlardan eng muhim va ijobiylari bevosita bilimdonlikka aloqadordir. Masalan, “aql muxandislari” - donishmandlar, olimlar, bilimdonlarni; “aql piri" - tafakkur ustozi, farosatli kishilarni; “Aql o‘ti” - zehn o‘tkirligi, xushyorlikni; “aqli kull” eng yetuk aql kabi qator sifatlargina insonni atrof-muhitda ro‘y beradigan voqea-hodisalarning mohiyatiga yetish, ularni tahlil qilish va umumlashtirish, yangilik ochish, ijodiy izlanish xislatlarini aks ettiradi. Zak. 48. 33 Ibn Sino esa inson faoliyatidagi haqiqatni bilishga olib keluvchi nazariy hamda yaxshi ishlarni bajarishga yo‘naltiruvchi amaliy bilimlarni farqlaydi. Demak, shaxsning bilimdonligi uning atrof-muhit, tabiat va jamiyatda ro‘y berayotgan murakkab hodisalarni, kishilar o‘rtasidagi munosabatlarni anglash, baholash, o‘zi haqida to‘g‘ri tasavvurga ega bo‘lish negizida hayotda, kundalik turmush va ongli faoliyatda namunali ishlarni bajarish, insoniy fazilatlarga amal qilishni taqozo etadi. Bugungi kunda yoshlar tarbiyasi oldida turgan eng muhim vazifa ham kelajagimiz bunyodkorlarida aynan shunday sifatlar majmuini shakllantirishdir. Fanlar tarixidan ma’lumki, falsafa fani ilmlarning eng yuqori pog‘onasi bo‘lib, eng fozil va donishmand insonlar ushbu soha bilan shug‘ullanganlar. Lekin falsafaning nazariy hamda amaliy qismlari bo‘lib, birinchi qismi uch bosqichdan: tabiatshunoslik, matematika va metafizikadan; amaliy qism ham uch qismdan: shaxs haqidagi ilmlar; insonning o‘zaro munosabatlari haqidagi ilmlar; mamlakatni boshqarish ilmi qismlariga bo‘linadi. Bizningcha, bilimdonlikning yuksak pogonasi barcha ilmlar sohibining didi, fahm-farosati va zukkoligini taqozo etadi. Ya’ni ma’rifatli, bilimga chanqoq shaxs tabiat va jamiyat, inson tafakkuri va ma’naviy dunyosiga aloqador barcha bilimlarga befarq emasligi, ularni mukammal egallagani bilan farqlanadi. Shunday avlodgina murakkab texnologiya, xalqaro munosabatlar rivojlangan davrda xalq xo‘jaligining ustuvor yo‘nalishlarini boshqaruvchi yuqori malakali mutaxassis sifatida davlat va jamiyatga foyda keltirib ishlay oladi. Bugungi kunda ta’lim tizimining asosiy vazifasi kadrlar tayyorlash milliy siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan kelib chiqayotganligi mantiqan to‘g‘ridir. Ijtimoiy psixologiya ham bilimdonlik tushunchasining mohiyatiga o‘ziga xos tarzda yondashadi va uning serqirraligini e’tirof etadi . Psixologik nuqtai nazardan olib qaralganda shunday muhim jihat mavjudki, u ham bo‘lsa, aniq ilmlar sohaOida bilimlar hamda shaxsning jamiyatdagi insoniy, mafkuraviy, huquqiy, siyosiy, demokratik munosabatlar to‘g‘risidagi bilimlarining o‘zaro uyg‘unligi masalasidir. O‘zbekiston sharoitida ushbu masalaning ijobiiy tarzda hal qilinishiga Prezidentimiz IAKarimovning 1996 yil “ Ma’naviyat va ma’rifat jamoatnilik Markazlari faoliyatini takomillashtirish va ular samaradorligini oshirish tugrisidagi” Farmoni, Respublika Oliy va o‘rta maxsus ta’limi vazirligining ushbu Farmoni o‘quv yurtlarida bevosita bajarishga qaratilgan qator buyruq va qarorlari, turli o‘quv maskanlarida “Ma’naviyat va ma’rifat asoslari” kurslari o‘qitilishining tashkil etilishi sezilarli rol o‘ynadi. Ma’naviyat sohasidagi islohotlar, amalga oshirilgan va oshirilayotgan ishlarning ahamiyati shundaki, ular yoshlarda o‘z xalqi madaniyati, Vatanining o‘tmishi va buguni, milliy qadriyatlarga to‘g‘ri munosabatlarning shakllanishiga sabab bo‘lmoqda, bu esa ziyoli, bilimdon kishilar uchun eng zarur fazilatdir. Aks holda, olam siru asrorlarini chuqur bilgan, qiziqishlari doirasida jiddiy izlanishlar olib borishga tayyor shaxs, agar u bu bilimlarni avval o‘z xalqi, millati, yaqinlari manfaatiga yo‘naltira olmasa va uning jamiyat taraqqiyotiga aloqasini tasavvur qila bilmasa, ma’naviyati qashshoq, iqtidori esa samarasiz, xudbin sifatida baholanadi. Shu bois ham mamlakatimiz oliy va o‘rta o‘quv yurtlarida, maktablarda “ Ma’naviyat saboqlari"ning kiritilishi, ulardan kutilayotgan samara aynan ana shu ezgu niyatlarning amalga oshishiga sabab bo‘lmoqda. Bugun tashqari, Prezidentimizning qator viloyatlar, xalq deputatlari Kengashlarining navbatdan tashqari sessiyalarida so‘zlagan nutqlarida yana bir yoshlar bilimdonligiga aloqador jihat aniqlandiki, “ 1997-yil - Inson manfaatlari yili” deb e’lon qilingan davrda ularning huquqiy ongi va madaniyatini oshirishga kagga e’tibor qaratildi. Darhaqiqat, yoshlar tarbiyasidagi ko‘plab muammolar aynan shu masalaga kelib taqalishini hayot isbotladi. Respublika Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi ham o‘zining qator hujjatlari bilan bu masalaga yanada oydinlik kiritib, oliygohlarda talabalar huquqiy madaniyatini o‘rganish va uni shakllantirishga qaratilggsh aniq vmifalarni topshirdi. Farg‘ona Davlat universiteti 'olimlari huquqiy ong, bilimlar bilan huquqiy madaniyat o‘rtasidagi o‘zaro aloqani o‘rganish maqsadida sotsiologik tadqiqot o‘tkazGsshlar. Ma’lum bo‘lishicha, talaba yoshlarning bilim doirasida Respublikaning asosiy Qomusi, uning mohiyati, qonunchilik shartlari va mazmuni haqida tasavvurlar mavjud, ya’ni huquqiy ongning shakllanganlik darajasi 2-4 kurs talabalarida taxminan 70-75% ni tashkil etgan bo‘lsa, huquqiy madaniyat mezoni haqidagi tasavvurlari 18-20%ni tashkil qilgan, xolos. Nihoyat, yuqoridagilarga aloqador yana bir jihat borki, bu yoshlarning psixologik savodxonligi va uni oshirish masalasidir. Psixologik savodxonlik tushunchasining asl mohiyati bu shaxsning o‘zi, uning hissiy kechinmgtari, munosabatlari majmui bilan jamiyat va undagi shaxslararo munosabatlar tizimi, qadriyatlar, ma’naviyat to‘g‘risidagi to‘la tasavvurlaridir. Psixologik nuqtai nazardan bilimdon odam tasavvurlarida ob’ektivlik va xolislik sifatlari mavjudkim, shu tufayli u o‘z “Meni"ni mukammallashtirish va o‘zgalar bilan to‘g‘ri munosabatlar o‘rnatish qobiliyatiga ega. To‘gri, hayot, undagi vaziyatlar, hodisalar, shaxsiy tajriba shaxsni ma’lum yo‘nalishda rivojlanishiga sabab hisoblanib, uning ma’lum ijtimoiy tasavvurlari tizimini hosil qiladi. Lekin stixiyali, tajribadagi “xatoliklar” va “yutuklar” evaziga orttirilgan psixologik savodxonlik aniq maqsadga yo‘naltirilgan, shaxs va jamiyat manfaatlariga, aniq tahlil va ezgu niyatlarga tayangan bilimdonlikdan farq qiladi. Masalan, boshqaruv tizimini oladigan bo‘lsak, rahbar va xodim o‘rtasidagi munosabatlarning to‘gri yo‘lga qo‘yilmaganligi ko‘pincha shaxslararo ziddiyatlar va nizolarni keltirib chiqaradi. Lekin agarda rahbarning faoliyati maqsadlarida xodimning individual xususiyatlari va ijtimoiy kutishi hamda iqtidori hisobga olinib muloqotga kirishilsa, muloqot samaradorligini oshiruvchi usullardan foydalanilsa, natija o‘zaro kelishuv va tomonlarning hamfikrliligi bilan yakunlanadi. Yangi davr kishisi, umuman ishlab chiqarishning turli sohalarida faoliyat ko‘rsatayotgan shaxslar maxsus dastur asosida muomala texnikasi va o‘zini o‘zi tarbiyalash texnologiyasini egallasalar, unda ijtimoiy faoliyat samarasi ortadi. Psixologik savodxonlik yana shuning uchun ham zarurki, ko‘pincha inson o‘z iqtidori va imkoniyati darajasida aniq tasavvur qilmaydi, bilimgoh yoki kasb tanlashda o‘zgalar ta’siriga berilib, muayyan xatolikka yo‘l qo‘yadi. Buning oqibatida nafaqat o‘sha shaxs aziyat chekadi, balki jamiyatga zarar keltiradi. Har bir shaxs o‘zini o‘zi tarbiyalashning malakalariga ega bo‘lishi, autotrening elementlaridan boxabar bo‘lishi, o‘zgalar bilan muloqotga tayyorligi treninglarda ko‘nikmalar hosil qilishi, “o‘zgacha bo‘la olish san’ati", uning ruhiy barkamolligiga zaminligi tufayli jamiyatda sog‘lom insoniy munosabatlar ustun turadi. Bilimdon kishilar o‘zining bilim tizimidan ham unumli, ham samarali foydalanish imkoniyatiga egadirlar. Zero, ba’zan bilimlar doirasi kengligi sababli dimogdorlik illati yuzaga kelishi, salohiyati bo‘yicha o‘z o‘rnini tololmaslik o‘z-o‘zini quyi baholash barkamol shaxs taraqqiyoti uchun salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Demak, ijtimoiy psixologik bilimdonlikdan ko‘zlangan asosiy maqsad - yoshlarni bo‘lg‘usi ijtimoiy faoliyatga psixologik jihatdan tayyorlash, ularda insoniy fazilatlar shakllantirish, kommunikativ bilimdonlik va shaxslararo muloqotning murakkab shakllariga muvofiqlashuv jarayonlarini tezlashtirishdir. Bugungi talabalar ertangi kunning bunyodkorlari, vatanparvarlari, mehnatsevar insonlar, jamoalarni boshqaruvchi ziyolilar bo‘lib yetishishi kerakligini hisobga olsak, ulardagi bilimdonlik darajasi va ko‘lamining keng bo‘lishining ahamiyati shak-shubhasizdir. Zero, yuksak, teran va atroflicha fikr yurita oladigan va ijtimoiy faoliyatidan elyurtga naf yetkazadigan insonlargina kamolotga erishishi mumkin. Bu jarayonda ijtimoiy psixologiya o‘zining faol metodlari va qonuniyatlari bilan o‘z hissasini qo‘shadi. Samarali muomalaning texnikasi va texnologiyasy Ma’lumki, muloqotning maqsadi va uning qay darajada amalga oshirilishiga ko‘ra samaradorligi haqida fikr bildirish mumkin. Ya’ni muloqot ehtiyojlaridan kelib chiqib uning qondirilishi, muammo yechimi bilan bog‘liq vazifalarning bajarishiga asoslanib, muloqotning samarali yoki samarasizligi to‘grisida xulosa chiqarsa bo‘ladi. Shaxslararo munosabat muloqotga kirishuvchilarning o‘zaro birbirlarini tushunishga olib kelsa, bunday o‘zaro munosabatlar samarali va foydali hisoblanadi. Muomalaga kirishuvchi tomonlarning o‘zaro birbirlarini tushunishga olib keluvchi yo‘l yoki marom o‘z navbatida o‘sha shaxslarning o‘zaro bir-birlarini mavqe bo‘yicha bilishni ta’minlaydi. Muloqotning psixologik tizimidan shu narsa ma’lumki, uning uch asosiy qismi, ya’ni muomala sub’ektlarining o‘zaro bir-birlari bilan axborot, hissiy kechinmalar va fikr almashinuvini ta’minlovchi kommunikativ, o‘zaro bir-birlarining xulq atvorlariga ta’sirlarini belgilovchi interaktiv va bir-birlarini to‘g‘riroq, aniqroq idrok qilish va baholashlarini ta’minlovchi perseptiv tomoni mavjud. Ushbu tizimning har bir tomoni muomalaning zaruriy va muhim tarkiblari hisoblanib, uning uchinchi bo‘lagi shaxslararo ta’sir o‘tkazish uchun juda muhimdir. Chunki muomalaga kirishuvchi shaxslar bir-birlarini yaxshi tushunishlari uchun, avvalo, suhbatdoshning yuzi, hissiy kechinmalarini idrok qilgan holda fikran uning mavqeida tura bilishi, o‘zini uning o‘rnida his qilib, o‘zida hukm surayotgan his-tuyg‘ular doirasida uning holatiga kirishga intilish (identifikatsiya), qolaversa, bu jarayonda individual va ijtimoiy ongda mavjud bo‘lgan mutlaq stereotip, ongda o‘rnashib qolgan tasavvurlardan foydalanishi (stereotipizatsiya) ushbu jarayon tugri kechishini ta’minlab turadi. Lekin bu jarayonlar shunchalik tez va qisqa fursatda kechadiki, shaxs ba’zan o‘zidagi ana shunday qiyoslashlarni ongsiz ravishda, hayotiy tajriba orqali o‘rnashib qolgan shablonlar qoliplar asosida amalga oshiradi/shuning uchun ayrim xollarda muloqot samarasiz yoki xato kechishi mumki^. Ana shunday xatoliklarga olib keluvchi jarayon ijtimoiy psixologiyada kauzal atributsiya deb atalib, uning mohiyatini shaxsning ko‘pincha o‘z xissiy kechinmalari va tasavvurlarida o‘rnashib qolgan qoliplardan noto‘g‘ri foydalanish natijasi tashkil qiladi. Masalan, tashqi qiyofasi ko‘rimsiz talabaning imtihon savollariga javob berayotganligini idrok qilgan professor, negadir, uning qoniqarsiz javob berishi, bilimi yetarli emasligi xaqidagi noto‘g‘ri tasavvurga ega ekanligi kauzal atributsiyaning aynan o‘zidir. Ana shunday jihatlarning oldini olish va muloqotning samaradorligini oshirish maqsadida uning ijtimoiy psixologik omillarini hisobga olish va shu asosda har bir shaxsning ijtimoiy bilimdonligini yuksaltirish amaliy ahamiyatga ega. Muomala jarayonining samaradorligini ta’minlovchi ijtimoiy psixologik omillar ichida shaxsning muloqot maromini egallash ko‘rsatkichi muhim o‘rin tutadi. Bu sifat muloqot savodsizligiga zid bo‘lib, oxirgi xislat quyidagi omillarga bog‘liq: 1) o‘zgalar mavqeida tura olmaslik, ularning hissiy kechinmalari, tuyg‘ulari va munosabatlariga befarqlik; 2) o‘z his tuyg‘ulari va munosabatlarini boshqara olmasligi, o‘z-o‘ziga mas’uliyatning yo‘qligi, o‘z-o‘zini tahlil qilish imkonining zaifligi; 3) suhbatda har bir inson uchun bir qarashda tabiiy hisoblangan nutq qobiliyatining yo‘qligi, ya’ni fikr-mulohazalardagi mantiq va uzviylikning mavjud emasligi; 4) eshitish qobiliyatining kuchsizligi, ya’ni birovga murojaat ma’nosida gapirish qanchalik buyuk fazilat va mas’uliyatli faoliyat bo‘lsa, o‘zgalarni, suhbatdoshni tinglash ham shaxsdan qator sifatlarni talab qiladiki, tinglay olish uquvi Hs1m suhbatni o‘ziga og‘dirishning muhim omilidir*, Yuqoridagi omillarning kuchiga e’tiborsizlik, o‘zgalar mavqeida tura olmaslik muomalada sub’ektiv hodisani keltirib ch^qaradi. Shuning uchun ham to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilgan samarali muloqot va uni ta’minlovchi yo‘l va vositalar ikkita asosiy kamchilikni bartaraf etishga xizmat qiladi; - har bir shaxs tafakkurining muqobil bo‘lishi mumkinligini anglashi, ya’ni suhbatdosh avval boshdan o‘zgalarda ham o‘zining fikriga qarama-qarshi fikr bo‘lishi mumkinligini tushunishi va bu narsa bilan hisoblashishi zarurligi; - o‘z fikrlari va harakatlarining motivlari, ularning asl sabablarini anglash imkoniyati, ya’ni har bir shaxeda o‘z shaxsiy tajribasi, hayotga sub’ektiv munosabatlari oqibatida “Ego” ehtiyojlar majmui shakllanib boradiki, u boshqalardagi ayni shunday ehtiyojlarga tubdan qarama-qarshi yoki qisman ziddiyatli bo‘lishi mumkin. Yuqoridagi ikki holatning mavjudligini anglash ijtimoiy vaziyatlarda sodir bo‘lishi ehtimoli mavjud xatoliklar va atributsiyalarning oldini oladi. Shunisi xarakterliki, aynan qarama-qarshi mavqelarning bo‘lishi aslida hayotimizning mazmuni va uning serqirraligini anglatadi. Hayotiy, amaliy muomala qarashlarning aynan bir xilligini emas, balki ularning o‘zaro solishtirish imkonini beradi. Ana shunday muloqotning samarasi tufayli odam turli ijtimoiy psixologik vaziyatlarda egiluvchan va moslashuvchan sifatlari bilan ongli ravishda shaxslararo ziddiyatlar va nizolarni bartaraf etadi. Gap muomalaning samaradorligi va uning omillari to‘grisida borar ekan, shu o‘rinda uning strategiyasi va taktikasi tushunchalariga bir oz izoh berish joiz. Muomala strategiyasi deganda, uning qanday shaklda o‘tishi tushuniladi. Shu nuqtai nazardan olib qaralganda, uning quyidagi shakllari farqlanadi: dialog yoki monolog; ochiq yoki intim (sirli, yashirin); roll i yoki shaxsiy norasmiy xabilar. Muomala texnikasi deganda, uning samarasini ta’minlovchi psixologik omillar, vositalar, usullar tushuniladi. Bu shaxs yoki guruhning kommuniktiv malakalari va ko‘nikmalari yig‘indisidan iborat bo‘lib, eng avvalo nutq qobiliyati yoki eshitish uquvi, ularning jozibali va ta’sirchan chiqishida qo‘llaniladigan barcha hissiy-emotsional va psixologik-xarakterologik uslublar kiradi. Shunday “texnikaning yo‘qligi” shaxsning bevosita ruhiy kechinmalari va holatida namoyon bo‘ladi va unda havotirlik, hadiksirash, odamovilik, muloqotdagi omilik xislatlarini keltirib chiqaradi. Bundan tashqari, muomalaning texnikasi deganda, ushbu jarayonda bevosita ishtirok etayotgan yoki aniqroq qilib aytganda, qo‘llaniladigan nutqiy-verbal yoki nutqsiz-noverbal vositalar nazarda tutiladi. Ma’lumki, odamlar o‘zaro muloqotga kirishganida, eng samarali va tabiiy so‘zlashish vositasi bo‘lmish nutqdan foydalanadilar, uning ta’sirchanligi va kuchi, tabiiy, o‘sha so‘zlovchilarning malakalariga, tajribasiga va hayotiy ko‘nikmalariga, til boyliklaridan qay darajada omilkorona foydalana olishlariga bog‘liq. O‘zbek tili shu qadar jozibali, go‘zal va boyki, notiqlik mahorati uning barcha imkoniyatlaridan o‘z o‘rnida va mohirlik bilan foydalanishiga bogliq. Lekin ana shu nutqiy muloqot o‘z navbatida uni hissiy jihatdan to‘ldiruvchi nutqsiz-noverbal vositalar bilan ham boyitiladiki, unga o‘sha suhbatdoshlarning bir-birlariga nisbatan fazoviy joylashishlaridan tortib, to tovushlar, intonatsiyalar, to‘xtalishlar, ohanglar va emotsional qo‘llab-quvvatlash mexanizmlari kiradi. Nutqda ishlatiladigan pauza - to‘xtalishlar yoki yuz ifodalari - mimikalarining o‘rinli ishlatilishi suhbatdoshni ruhan muloqotdosh sherigiga yaqinlashtiradi yoki noo‘rin ishlatilgan muqomlar, ortiqcha harakatlar hissiy kechinishlar uni qoniqtirmasligi, suhbatdoshini esa zeriktirishi tabiiy holdir. Shuning uchun ham muomalaga maqsadli o‘rgatishda suhbat strategiyasi va texnikasi masalalarini oldindan aniqlash kaia amaliy ahamiyatga ega. Ko‘p mutaxassislar so‘zlash san’ati (mahorati) ta’sirchanligini hisobga oladilar-da, lekin eshitish uquvi va uning texnikasiga yuzaki qaraydilar. Zero, eshitish yoki tinglashning ham o‘ziga xos nozik tomonlari mavjud. Avvalo, eshitish yoki tinglash gapirish uchun mavjud yoki tinglash esa - tushunish uchun darkor. Bu ikki holatda tinglovchining yuz ifodasidan tortib, to o‘zini his qilishlari barchasi farq qiladi. Tinglovchi suhbatdoshini fikr almashish uchun tinglaganda, uning diqqati shu darajada tarang bo‘ladiki, natijada u to 'biror luqma yoki aniq bir fikr to‘plamaguncha, uni tinglayveradi. Ikkinchi holat - axborotni tushunish uchun tinglaganda esa emotsional kechinmalar yoki luqmalar har bir fikrga aniqlik kiritish, uning mohiyatiga to‘liq yetib borish uchun ishlatiladi, bunda tinglovchining suhbatdoshga nisbatan mavqei oldingisidan ancha sust kechadi. Bundan tashqari, tinglash texnikasi haqida ran ketganda, uning ikki bosqichi farqlanadi: qo‘llab-quvvatlash bosqichi va sharhlash bosqichi. Birinchi bosqichning mohiyati asosan suhbatdoshga tashabbusni berish va uning fikrlg1rini oxirigacha bayon etishga imkoniyat berish bo‘lib, bunda quyidagi vositalar qo‘llaniladi: “aks sado” har bir jumla yoki fikr oxirida uning oxirgi so‘zlarini qaytarib turish; - ma’qullovchi yoki e’tiroz bildiruvchi luqmalar, qaytariluvchi so‘zlar bilan suhbatdosh fikrlarini^ xissiy ma’qullash. Masalan, “Qarang-a!”, “Qoyil!”, “ Yo‘g‘e!” kabilar. - “chorlash va quvvatlash” vositasi ham ayrim luqmalardan iborat bo‘ladi, masalan, “Keyin nima bo‘ldi?!" , “Yana-chi?” , “Yashang!" singarilar. - “aniqlik kirituvchi savollar” - masalan, “Nima demoqchisiz?” yoki “Aniq maqsadingiz nima ekan, o‘zi?” va hokazo. - “qo‘shimcha luqmalar” - bunda gapning mazmunidan kelib chiqib, ayrim aniqliklar kiritiladi. Masalan, “Men ham eshitganim bor, bu haqda”, “Qani, qolganini ham eshitaylik-chi?”... Bu vositalardan farqli o‘laroq, sharhlash bosqichida tinglovchi o‘z mavqei va munosabatini to‘laroq bayon etishga harakat qiladi. Bunda tinglovchi tanqidiy mulohaza ham kiritishi mumkin (“ Yo‘g‘-e, unchalik emasdir?”), yoki aniq fikrni ma’qullaydi, e’tiroz bildiradi (“Sizni tushundim, ... demoqchisiz-da?”, yoki “Albatta, shunday...”). Bundan tashqari, u tinglash jarayonida suhbatdoshining fikrlarini tahlil qilishi (“Ha, endi Sizni tushundim, chui maslahatlarni bildirishi (“Sizni men o‘rningizda ham suhbatdosh fikrlarini o‘z so‘zlari bilan qaytarishi yoki aytilganlarning yo‘nalishini o‘zgartirish maqsadida boshqa predmetga ko‘chirishi yoki hazilga aylantirishi mumkin. Yuqoridagi holatlar, suhbatning jonli, mazmunli va samarali kechishini tabiy ravishda ta’minlaydi. Ijtimoiy psixologik trening orqali odamlarni muomalaga tayyorlaganda, albatta, yuqoridagi omillarning barchasi inobatga olinishi zarur. 10-MAVZU: Kichik tashkil etish qoidalari va katta guruhlarda munozaralarni Reja: 1. Guruh va uning turlari haqida umumiy ma`lumot 2. Kishik va katta guruhlar. 3. Kichik va katta guruhlarda tashkil etish qoidalari munozaralarni Har bir shaxs o`z faoliyatini turli guruhlar sharoitida yoki turli guruhlar ta’sirida amalga oshiradi. Chunki jamiyatdan chetda qolgan yoki insonlar guruhiga umuman qo`shilmaydigan individning o`zi yo`q. Kishi jamiyatda yashar ekan, u doimo turli insonlar bilan muloqotda,o`zaro ta’sirda bo`ladi, bu muloqot jarayonlari esa doimo kishilar guruhida ro`y beradi. Shuning uchun ham guruhlar muammosi, uni o`rganish va guruhlarni shakllanishiga oid ilmiy xulosalar chikarish insoniy psixologiyaning asosiy mavzularidan va muammolaridan biridir. Shaxs ijtimoiy mavjudot. U o’zining hayoti davomida boshqa kishilar bilan bevosita muloqotda bo’ladi va bu orqali o’zining ijtimoiy mohiyatini amalga oshiradi. Bunday muloqot turli xil guruhlarda ruy beradi. Guruhlar bir necha asos bo’yicha tasniflanishi mumkin O’zaro munosabatlarning yaqinligi va chuqurligiga qarab kichik katta shartli real rasmiy Shaxsning guruh normalariga bo’lgan munosabatiga ko’ra referent guruhlar farqlanadi norasmiy Guruhning a’zolarga ta’siri Konformizm - moslashish Tashqi Ichqi Negativizm – guruh fikriga qarshi turish Guruh shakllanishi Jamiyat Ijtimoiy ehtiyojlari ehtiyojlar GURUH Umumiy belgi Umumiy maqsad Umumiy muloqot Umumiy faoliyat Asosida birikadi va uyushadi. Har bir shaxs o`z faoliyatini turli guruhlar sharoitida yoki turli guruhlar ta’sirida amalga oshiriladi. Chunki, jamiyatdan chetda qolgan yoki insonlar guruhiga umuman qo`shilmaydigan individning o’zi yo’q, kishi jamiyatda yashar ekan, u doimo turli insonlar bilan muloqotda, o’zaro ta’sirda bo`ladi, bu muloqot jarayonlari esa doimo kishilar guruhida ro’y beradi. Shuning uchun ham guruhlar muammosi, uni o’rganish va guruhlarning shakllanishiga oid ilmiy xulosalar chiqarish ijtimoiy psixologiyaning asosiy mavzularidan va muammolaridan biridir. Psixologik ma’noda guruh - bu umumiy belgilar, umumiy faoliyat, muloqot hamda umumiy maqsad asosida birlashgan kishilar uyushmasidir. Demak, olimlar guruhi tashkil topishi uchun albatta qandaydir umumiy maqsad yoki tilaklar, umumiy belgilar bo`lishi shart. Masalan, talabalar guruhi uchun umumiy narsalar ko’p (o`quv faoliyati, bilim olish, yoshlarga xos birliklar (o’spirin yoshlar), ma’lum o`quv yurtida ta’lim olish istagi va hokazo. Ko’chada biror tasodif ro’y berganligi uchun to’plangan kishilar uchun ham umumiy bo`lgan narsa bor - bu qiziquvchanlik bo`lib o’tgan hodisaga guvohlik, unga umumiy munosabatdir. Guruhni alohida shaxslar tashkil etadi, lekin har bir guruh psixologiyasi uni tashkil etuvchi alohida shaxslar psixologiyasidan farq qiladi va o’ziga xos qonuniyatlarga bo’ysunadi. Ayni shu qonuniyatlarni bilish esa turli tipli guruhlarni boshqarish va ana shu guruhlarni tashkil etuvchilarni tarbiyalashning asosiy mezonidir. Guruhlarning turlari ko’p, hozir biz katta guruhlar psixologiyasiga to`xtalib o`tamiz: Katta guruhlar. Bu umumiy fazo va makonda mavjud bo’lgan ko’p sonli kishilar uyushmasidir. Bunday katta guruhlarga korxonaning mehnat jamoasini, maktab pedagogik jamoasini misol qilish mumkin. Biroq bu jamoadagi kishilar, masalan, ko’pchilik o’qituvchilar bir-birlari bilan bevosita o’zaro aloqalarda bo’lmasligi ham mumkin, lekin shu bilan bir vaqtda ularning a’zosi hisoblanadi hamda maktab ichki hayotining barcha qoidalariga amal qiladi. K a t t a g u r u h l a r kishilarning shunday birlashmalariki, undagi odamlar soni avvalo ko’pchilikni tashkil etib, ma’lum sinfiy, ilmiy, irqiy, profesional belgilar ularning shu guruhga mansubligini ta’minlaydi. Katta guruhlarni tashkil etuvchilar ko’p sonli bo`lganligi va ular xulq-atvorini belgilovchi mexanizmlarning o’ziga xosligi tufayli bo’lsa kerak, ijtimoiy psixologiyada olimlar ko’pincha kichik guruhlarda ish olib borishini afzal ko’radilar. Lekin katta kishilar uyushmasining psixologiyasini bilish juda katta tarbiyaviy va siyosiy-mafkuraviy ahamiyatiga ega. Bu sohadagi tadqiqotlarning kamligi bir tomondan, aytib o’tilganidek, ko’pchilikni qamrab olishda qiyinchiliklar bo’lsa, ikkinchi tomondan, katta guruhlar psixologiyasini o’rganishga qaratilgan metodik ishlar zahirasining kamligidir. Masalan, ishchilar yoki ziyolilar sinfi psixologiyasi o’rganilishi kerak, deylik. Avvalo o’sha ishchilarning soni ko’p, qolaversa, ishchilarning o’zi turli ishlab chiqarish sharoitlarida ishlayotgan, turli iqlim sharoitlarida yashayotgan turli millatga mansub kishilardir. Ularning barchasini qamrab oladigan yagona ishonchli metodikani topish masalasi tadqiqotchi oldiga juda jiddiy muammolarni qo’yadi. Shuning uchun ham har bir katta guruhga taalluqli bo`lgan asosiy yetakchi sifatni topish va shu asosda uning psixologiyasini o’rganish hozircha ijtimoiy psixologiyadagi asosiy metodologik yo’llanma bo`lib kelmoqda. Qolaversa katta guruhlar jamiyatning tarixiy taraqqiyoti mobaynida shakllangan guruhlar bo`lgani uchun ham har qanday guruhni o’rganishdan oldin, hoh bu sinflar bo’lsin, hoh millatlar yoki xalqlar psixologiyasi bo’lsin, uning hayot tarzi, unga xos bo`lgan odatlar, udumlar, an’analar o`rganiladi. Ijtimoiy psixologik ma’noda, hayot tarzini o’rganish deganda, u yoki bu guruhga taalluqli bo`lgan kishilar o’rtasida amalga oshiriladigan muloqot tiplari, o’zaro munosabatlarda ustun bo`lgan psixologik omillar, qiziqishlar, qadriyatlar, extiyojlar va boshqalar nazarda tutiladi. Ana shularning umumiyligi tufayli har bir shaxsda, ya’ni u yoki bu katta guruhga mansub bo`lgan shaxsda t i p i k xislatlar shakllanadi. Masalan, 90 yillarning yoshlariga xos bo`lgan tipik sifatlar ana shu yoshlar o’rtasida keng tarkalgan urf- odatlar, modda, so`zlashish xususiyatlari, qadriyatlar, qiziqishlar va xokazolar tufayli shakllanadi. Shuning uchun ham 20 yoshli kishining psixologiyasini tulik ravishda o`rganish uchun undagi bilish jarayonlarining o`ziga xosligi, shaxsi, xarakteri va individual psixologik xususi yatlaridan tashqari, yana unga o’xshash yoshlarda ustun bo`lgan psixologik xislatlarining qanchalik namoyon bo`lishini, u mansub bo`lgan va asosan vaqtini o`tkazadigan guruhlar psixologiyasini, milliy sifatlarini ham nazarda tutish va ularni o`rganish zarur. Bu degani, har bir shaxs ongida uning yakka, alohida orttirgan shaxsiy tajribasiga aloqador psixologik tizimlardan tashqari, uning qaysi millat, elat sinfiga mansubligi singdirilgan psixologik tizimlar ham mavjuddir va uni ilmiy tadqiqotchi inkor etmasligi kerak. Etnik guruhlar Ijtimoiy psixologiyada katta guruhlar ichida etnik guruhlar psixologiyasi, ya’ni etnopsixologiya bo`yicha ko`proq tadqiqotlar o`tkazildi. Ayniqsa, hozirgi davrda har bir jumhuriyatlar alohida, mustaqil davlat mavqeini olgan, lekin boshqa tomondan qaraganda, hamdustlik mamlakatlari ittifoqi sharoitida millatlar o`rtasida muttasil aloqalar mavjudligidan kelib chiqib, milliy psixologiya masalalari kun tartibida avvalgidan ham muhim masala sifatida qo`yilmoqda. Katta guruhlar ichida milliy guruhlarga ko`proq e’tibor berishni lozim, bunday etiborning yana bir boisi O`zbekistonda bu sohada ayrim tadqiqotlarning o`tkazilganligi, lekin ular ko`p hollarda milliy psixologiya darajasiga olib chiqilmaganligidadir. Kichik guruh - nisbatan barqaror, tarkibi jihatidan a’zosi unchalik ko’p bo’lmagan, umumiy maqsad bilan bog’langan kishilarning birlashmasi. Bunda kichik guruh a’zolari o’rtasida bevosita aloqalar o’rnatiladi va amalga oshiriladi. Bu guruhda, umumiy maqsad mavjud bo’lib, uning a’zolari bu maqsadga erishish yo’lida o’zlarining barcha kuchlarini safarbar etadilar. Kichik guruhga kiruvchi kishilar bir-birlarini shaxsan biladilar va guruh oldida turgan vazifalarni hal qilish uchun bir-birlari bilan muloqotda bo’ladilar. GURUH Shartli Real Laborato riya tipidagi guruh Tashkil etuvchi maksadlari Ko’p sonli Ma’lum sifatli Irqiy Fazoviy joylashuv Tabiiy guruh Kichik Katta Psixik xususiyatiga qarab Tipik xususiyatiga qarab Diffuz Jamoa Professional belgilar Simpaiya Antipatiya Fassilitatsiya- individ faoliyat mahsuliga boshya individ bevosita ta’siri bo’lib: sensor kuchayishlar, ish-harakat va fikrlashning tezligida namayon bo’ladi. Ingibitsiya- boshya ta’sir individlar reaksiyalardagi tormozlanishi, faoliyatning susayishi. Kichik guruh 2 kishidan 40 kishigacha Disbalans- nomutanosiblik Oila, ishlab chiqarish brigadasi, samolyot yoki kosmik kema ekipaji, o’quvchilar sinfi kichik guruh sifatida qarashi mumkin. Ba’zi kichik guruh ichida birlamchi guruhlar mavjud bo’lishi mumkin. Bunday guruh unchalik katta bo’lmay, uning a’zolari 2-7 kishini tashkil etadi. Uning a’zolari kichik guruhning a’zolari bo’lish bilan birga, mustaqil uyushma bo’lishi mumkin. Shartli guruh - faqatgina nom jihatdan mavjud bo’lgan kishilarning uyushmasidir. Shartli guruhga kiruvchi kishilar bir-birlari bilan hech vaqt uchrashmasliklari ham mumkin, lekin shu bilan birga guruhga ajratish bo’yicha umumiy, ijtimoiy va psixologik xususiyatlarga ega bo’ladi. Masalan, o’smirlar mamlakatimizning qaysi shahar va qishlog’ida yashashidan, hech qachon bir yerga to’planmasliklaridan qat’iy nazar shartli guruhga birlashtirilishi mumkin. Real guruh - haqiqatdan mavjud bo’lgan kishilarning uyushmasidir. Bu guruhdagi kishilar real aloqa va munosabatlar maqsad va vazifalar bilan o’zaro bog’langan bo’ladilar. Real guruh qisqa vaqt davomida yoki uzoq muddat davomida mavjud bo’lishi, son jihatdan ko’p yoki kam bo’lishi ham mumkin. Rasmiy guruh - rasmiy hujjatlar asosida to’plangan guruh (ustav, shtat), ishlab chikarishdagi ta’minot bo’limi, oliy o’quv yurtidagi talabalar ish yuzasidan rasmiy guruhlardir. Bunday guruh a’zolari o’rtasida ish yuzasidan bo’ladigan aloqalar o’rnatiladi. bu aloqalar ham hujjatda ko’zda tutilgan bo’ladi. Ular bo’ysunish yoki teng huquqlikni, topshiriq bajarishdagi javobgarlikning ko’p yoki kam bo’lishini ko’zda tutadi. Norasmiy guruh - psixologik motivatsiyaning yagona yo’nalishi asosida simpatiya, qarashlarning yaqinligi, e’tiqod asosida vujudga keladi. Bunda rasmiy hujjatlar hech qanday kuchga ega emas. Agar simpatiya va o’zaro bog’liqlik yo’qolsa, guruh ham tarqab ketadi. Referent guruh (etalon guruh) — bu real yoki xayolan mavjud bo’lgan guruh bo’lib, uning qarashlari, qonun-qoidalari namuna bo’lib hisoblanadi. Guruh normalarini tan oluvchi ularni eng yaxshi deb hisoblovchi va ularga qo’shiluvchi shaxs shu guruhga kirishi mumkin. .Bunda shaxs bu normalarga qo’shilibgina qolmay, ularni himoya qiladi va zarur bo’lsa, tashviqot qilishi mumkin RIVOJLANISH DARAJASIGA KO`RA GURUHNINIG TURLARI nazarda tutiladi Tashkil etilmagan guruhlar: Assosasiyalar DIffuz guruhlar Tashqaridan tashkil etilgan guruhar Tashkilotlar Turli jamiyatlar Kasaba uyushma tashkilotlari Ishlab chiqarish Harbiy qism Ichkaridan tashkil etilgan guruhlar Jamoa Korporatsiya Odamlar ijtimoiy birlashmasi rivojlanishining yuqori shakli jamoadir. Faoliyat maqsadiga ko`ra Faoliyatining umumiy maqsadga erishish yo’lida psixologik jipsiligi va umumiy foydali motivlar bilan gavsiflanuvchi guruhdir. Jamoaning muhim belgisi – ma sad va vazifalarning ijtimoiy ahamiyatga ega ekanligidir. Agar bu belgi bo’lmasa, guruh jamoa deb atalishi mumkin emas. Kasbiy jamoalar Ishlab chiqarish jamoalari Ijodiy, harbiy O’quv jamoalari ijtimoiy tashkilotlar kasaba uyushma turli xil partiyalar yoshlar tashkilotlari ko’ngilli jamiyatlar ko’ngilli jamiyatlar harbiy sport tashkilotlari Havaskorlik jamoalari Badiy havaskorlik jamoalari Badiy havaskorlik jamoalari Drama teatrlari Boshqa jamoalar tizimida tutgan o’rni va alokalariga qarab; birlamchi va asosiy jamoalar ajratiladi. Guruhlar va jamoa. Shaxs ikki xil munosabatda - xizmat yuzasidan bo’ladigan va shaxsiy munosabatlarda bo’ladi. Xizmat yuzasidan bo’ladigan munosabatlar guruh tarkibi bilam birga hujjatlarda qayd etiladi. Shaxsiy munosabatlar esa simpatiya, bogliqlik, do’stlik, o’rtoqlik, antipatiya asosida vujudga keladi. Xizmat yuzasidan bo’ladigan va shaxsiy munosabatlar shaxslararo tizimini tashkil etadi. Guruh a’zolari bir-birlariga nisbatan bir xil holatda bo’la oladilar. Guruhning har bir a’zosi o’zining shaxsiy va ishga taaluqli bo’lgan sifatlariga, o’zining mavqeiga ko’ra guruhdagi shaxslararo munosabatlar tizimida muayyan holatni egallaydi. o’tkazilgan tadqiqotlarning ko’rsatishicha, ayrim kishilar boshqalariga nisbatan ko’proq obro’ga ega bo’ladilar. Eksperiment malumotlariga ko’ra, sinf jamoasida, ya’ni 30-40 o’quvchi ichida eng mashhur, obro`lisi 3-4 o’quvchi bo’lishi mumkin. Ularning mashhurligi quyidagi omillarga bog`liq bo`ladi: Birinchidan, buning sababi bu o’quvchilarning guruhning boshqa a’zolari bilan aloqa o’rnata olish malakalaridir. Ikkinchidan, shaxs o’zining bilim va malakalari tufayli, bu bilimlar bilan o’rtoqlashish, boshqa kishilarga beg’araz yordam ko’rsatishga intilishi sababli mashhur bo’lishi mumkin. Uchinchidan, tashqi ko’rinishi omili tufayli ham shaxs guruhda avtoritet qozonishi mumkin. Bu omilga jismoniy kuch ko’rsatkichini ham kiritish mumkin. Guruh yoki jamoadagi ba’zi a’zolar shaxsiy o`zaro munosabatlardan chetda qoladilar. Ular bunday aloqalar o’rnatish uchun o’zlariga sherik tanlaydilar. Biroq bu ushbu shaxs jamoa tomonidan xohlanmaydi, degan so’z emas. Bu shaxs ish yuzasidan bo’ladigan munosabatlarga kirishadilar, unga berilgan rolni yaxshi bajaradilar. Jamoa bu a’zosining shaxsiy o’zaro munosabatlarini jamoadan tashqarida yaxshi o’rnatiladi. Guruhda shaxs yana shunday holatda ham bo’lishi mumkin, bunda uni guruhdoshlari do’stlikda, shaxsiy munosabatlarda rad etadilar. Guruhdagi yakkalab qo’yish (izolyatsiya) va rad etish sabablari ham turlicha bo’lishi mumkin. Birinchidan, rad etiluvchi o’quvchilarning o’qishga befarq munosabatda bo’lishi. Ikkinchidan, ba’zi o’quvchilarning sinfdoshlarn tomonidan rad ztilishi ular bilan bo’ladigan muloqotning qiziqarli emasligi bilan ham tushuntiriladi. Uchinchidan ajralib qolganlik guruhdoshlari bilan aloqa o`rnata olmaslikka ham bogliq bo`lishi mumkin. Guruhlar yoki jamoalarda o`ziga boshchilik rolini oluvchi shaxs farqlanadi. Psixologiyada bunday shaxs lider deyiladi. Lider guruhni tashkil etish va boshqarish uchun tayinlanishi yoki belgilanishi mumkin. O`zaro munosabatlar sohasi bo`yicha liderlarning ikki turi farqlanadi. Rasmiy Norasmiy Rasmiy lider liderlikka saylangan yoki tayinlangan lider bo`lib, ushbu jamoaning faoliyatiga rasman javobgar hisoblanadi. Norasmiy lider - rasmiy liderlik mavqeini egallamaganligiga qaramay, ko`pchilik tomonidan e’tirof etilgan, obro`ga ega bo`lgan lider. Guruh a’zolari o`rtasida javobgarlikni taqsimlash Guruhda maqsadga erishishning usul va yo`llarini rejalashtirish Lider quyidagi vazifalarni bajaradi Muayyan muhitni tashkil etish Guruh a’zolarining faolligini oshirish Liderlik uslublari Demokratik Avtoritar Liberal Demak, ayni bir jamoada bir necha lider mavjud bo`lishi mumkin. Agar jamoada liderlar ko`p bo`lsa, bu ijobiy holat. Lekin bunda liderlarning axloqiy normalari birbiriga zid kelmasligi lozim. Liderlarning turli-tumanligi jamoa hayotining turlicha bo`liilini ta’minlaydi. Liderlar o`rtasida o`zaro munosabatlar jamoadagi psixologik iqlimning muhim tomonidir. Bundan tashqari jamoaning psixologik iqlimiga jamoa a’zolari o`rtasidagi giaxslararo munosabatlar ham katta ta’sir ko`rsatadi. Bunda jamoa a’zolari o`rtasidagi o`zaro munosabatlarnnng qanchalik chuqur bo`lishi muhim rol o`ynaydi. Bu jihatdan o`zaro munosabatlarnnng 3 xil darajasini ajratib ko`rsatish mumkin. 1-daraja simpatiya yoki antipatiya asosida vujudga keluvchi utaro munosabatlar 2-daraja - ish yoki o`qish yuzasidan buladigan o`zaro munosabat. 3-daraja insoniy munosabatlar yoki chuqur ishonchga asoslangan o`zaro munosabatlar Jamoadagi normal psixologik iqlimni belgilovchi bevosita ko`rsatkichlar ham mavjud. Jamoadagi erkinlik atmosferasi. Muloqot turli shakllarining mavjudligi. Umumiy maksadni tushunish va unga erishishga intilish. Fikr-mulohazalarni ochiqchasiga aytish imkoniyatining mavjudligi. Tanqid qilish erkinligi. Nizolarning ham mavjud bo`lishi. Jamoa a’zolari o`rtasida vazifalarning to`g`ri taqsimlanishi. Boshliqning norasmiy o`rtasida vazifalarning to`gri taqsimlanishi. Xodimlar qo`nimsizligining kamligi. Bulardan tashqari jamoaning psixologik iqlimiga bir qancha omillar ta’sir ko`rsatishi mumkin. O`quvchi, talabalar jamoasidagi ma’naviy psixologik iqlimning tashqilotchisi – o`qituvchi, guruh rahbari hisoblanadi. Har bir guruh rahbari jamoada normal psixologik iqlimni yaratish uchun unga ta’sir etuvchi omillarni yaxshi bilishi zarur. Chunki yaxshi tashkil etilgan jamoada normal psixologik iqlim mavjud bo`lganda guruh a`zolarining o`zlashtirishi, tartib-intizomni saqlashi ham yaxshi yo`lga qo`yiladi. Guruh va jamoalardagi shaxslararo muiosabatlarni o`rganishda kuzatish, eksperiment, turli xil suhbat me’yorlaridan foydalaniladi. Shaxslararo munosabatlari o`rganishish metodlaridan yana biri - sotsiometriya metodidir. Bu metodning mohiyati shundan iboratki, inson u yoki bu ko`rsatkich bo`yicha guruh a’zolarini tanlaydi. Qilingan tanlashlar asosida kishining guruhdagi shaxslararo munosabatlar tizimida tutgan o`rni haqida xulosa chiqaradi. Demak, sotsiometriya metodi yordamida guruh a’zolari o`rtasidagi simpatiya yoki antipatiyani aniqlash mumkin, sotsiometriya metodni operativ tarzda o`tkazish, uning natijalarini esa matematik ravishda qayta ishlash va grafik tarzda ifodalash mumkin. Sotsiometriya tadqiqot metodi sifatida tan olish bilan bir qatorda uning ba’zi kamchiliklarining ham ko`rsatib o`tish zarur. Asosiy kamchsilik shundan iboratki, sotsiometriya metodi mavjud munosabatlar tuzilishining sabablarini imkonini bermaydi. Shuning uchun ham sotsiometriyadan olingan ma’lumotlar kuzatish, suhbat, psixologo-pedagogik eksperiment natijalari bilan to`ldirilishi lozim. Sotsiometriya metodidan guruh jamoa a’zolari o`zaro bir-birlarini yaxshi bilgan holatlardagina, rasmiy ish yuzasidan bo`ladigan va shaxsiy munosabatlardagi haqiqiy o`rnini aniqlash, birlamchi guruhlar mavjudligi yoki mavjud emasligini topish, birlamchi guruhlarning paydo bo`lish va tarqab ketish sabablarini aniqlash mumkin! Sotsiometriya metodining mohiyati shundan iboratki, tekshiriluvchiga birga qilinadigan ishlar yoki guruh a’zolarning ishlarini birgalikda bajarishga hohishlari to`grisida savollar beriladi. Beriladigan savollar tanlash ko`rsatkichlari deyiladi. Kuchli va kuchsiz ko`rsatkichlar farqlanadi. Kuchlilari chuqur va barqaror munosabatlari, kuchsizlari esa yuzaki va beqaror munosabatlarni aniqlashga imkon yaratadi. Kuchli va kuchsiz ko`rsatkichlar mazmun jihatdan turlicha bo`lishi mumkin, lekin ulardagi umumiy narsa-natija, ya’ni sherik tanlashdir. Sotsiometrik tadqiqotdan olingan malumotlar asosiy sotsiogrammalar tuziladi. Agar guruh a’zolari soni 20 tadan ko`p bo`lsa, sotsiometrik matritsa tuzish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Shuningdek, natijalarni grafik ravishda, zanjir, uchburchak yoki yulduzcha shaklida ham ifodalash mumkin. Shunday qilib, sotsiometriya metodi ob’ektiv va aniq malumotlar, ya’ni shaxsning guruh yoki jamoadagi real holatini aks ettiruvchi ma’lumotlar olishga imkon beradi va amaliy maqsadlarda foydalanishi mumkin Munozara” yoki “bahs" so‘zlarining mohiyati shundaki, ular doimo kishilar guruhini anglatadi, ya’ni har qanday bahs yoki munozara guruhda mavjud bo‘ladi. Lekin ijtimoiy psixologiyada (asosan) guruhlarning ikki turi bo‘lib, ulardagi shaxslar soni va guruhning hajmiga ko‘ra, katta va kichik guruh turlariga ajratiladi. Ijtimoiy psixologik treninglar o‘tkaziladigan maxsus guruhlar “T-guruhlar”, deb yuritiladi. Lekin an’anaviy “T-guruhlar” kishilar sonining ozligi va bevosita muloqot sharoitlarining yetarli ekanligi bilan tavsiflanadi. Shunday bo‘lishiga qaramay, ko‘pincha real amaliyotda psixolog shunday guruhlar bilan ishlashiga to‘gri keladiki, undagi odamlar soni belgilangandan ko‘proq bo‘ladi. Masalan, o‘rta maktablardagi sinflar, o‘quv yurtlaridagi akademik guruhlar shular jumlasidandir. Shuning uchun ham biz bevosita kompakt - 8-10 kishilik kichik ryruhlarda hamda odamlarning soni 20-30 kishi bo‘lgan guruhlarda munozaralarni uyushtirishning mohiyati haqida alohida to‘xtab o‘tamiz. Shunday qilib, T-guruhlarda munozalarni tashkil etishning ayrim o‘ziga xos tomonlari va turlari mavjuddir. Kichik, tor doiralardagi kompakt guruhlarda uyushtirilgan munozaralarning erkin mavzuli, yo‘naltirilgan va aniq ssenariyli disput turlari mavjud bo‘lib, bu tanlangan mavzuga va munozara guruhlarining muloqot tajribasiga bog‘liqdir (“disput” so‘zining lug‘oviy ma’nosi “fikrlayapman", “tortishyapman", degan ma’noni bildiradi). Kichik guruhlardagi munozaradagi asosiy narsa guruh a’zolarining tanlangan mavzu xususiyatiga qarab, har birining o‘z fikr-mulohazalarini oxirigacha bayon etish imkoniyatlarining borligidir. Bunday guruhda boshlovchi ham qatorda o‘tirib, mavzuning yechimi batamom hal bo‘lmaguncha faol muloqotlarning ishtirokchisi bo‘lishi mumkin. Lekin asosiy rol guruhning a’zolariga yuklanganligini va bevosita ajralib chiqqan norasmiy lider asosiy bahs yurituvchi bo‘lishi mumkinligini unutmasligi zarur. Bunday gurunglar turli sharoitda, ko‘pincha bahs ishtirokchilari uchun tabiiy sharoitlarda o‘tkazilsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi. Agar T-guruh odatdagidan kattaroq hajmda (masalan, kishigacha) bo‘lsa, unda munozarani uyushtirishning o‘ziga xos tomoni bor. Bu holda bahs guruhi shartli ravishda a’zolarga aniq mavqelari bayon qilingan holda 3 ga bo‘linadi. Birinchi guruh - “fikrlarni jamlovchilar” - generatorlar guruhi deyiladi; ikkinchisi - “tanqidchilar” va uchinchi guruh - “fikrlarni tezlatuvchilar - katalizatorlar” deb ataladi. Har bir ajratilgan guruhning o‘ziga xos funksiyalari bor: “generatorlar” o‘rtaga tashlagan muammo yoki baxs mavzusi bo‘yicha o‘zlaridagi barcha fikrlarni o‘rtaga xolis tashlaydilar. Guruh a’zolaridan biri - lider - ularni jamlab, fikrlar ikkiga bo‘lingan taqdirda ham, ularni umumlashtirib bayon etadi. So‘ngra o‘yinga “tanqidchilar” kirishadi. Ularning vazifasi - zshitgan fikrlariga tanqidiy munosabat bildirish, ya’ni tanqidiy nuqtai nazardan ular ichidagi “mag‘zni” va “puchak” fikrlarni saralash. Shundan keyin vaziyatga qarab, yana so‘z “generatorlar” ga yoki “katalizatorlar”ga berilishi mumkin. Bildirilgan fikr va takliflarda mabodo hisobga olinmay qolgan jihatlar yoki noo‘rin fikr bo‘lsa yoki mohiyatan shu mavzuga aloqador bo‘lgan, lekin ikkala tomon hisobga olmagan biror jihat aniqlansa, tomonlar diqqatini qaratish kerak, bo‘lsa, bahsni davom ettirishga ruxsat berish va uni yakun qilish taqozo qilinsa, ikkala guruhning o‘yiniga 57 baho bergan holda munozarani to‘xtatish - “ katalizatorlar”ning vazifasidir. Ular ko‘pincha 'ikkala guruh uchun xolis arbitrlar “hakamlar” ^olini ham o‘ynashlari mumkin. Maktabda bir sinf doirasida yoki talabalar guruhida axloqiy-ma’naviy mavzuda bahs uyushtirganda, yuqoridagi usulni qo‘llash, imkoniyati bo‘lsa, suhbatdoshlarni uchburchak berk stol atrofiga to‘plash mumkin. Demak, bahslashuvchilarning fazoviy joylashishlari ham bu o‘rinda ma’lum ahamiyat kasb etadi. Katta guruhlarda bahs yoki munozara uyushtirilganda, boshlovchining roli ayniqsa kattadir. Chunki u har bir guruhdagi tortishuvlar va fikr almashinuvlarning boshida turmog‘i, kerak bo‘lsa, ular faoliyatini maqsadga muvofiq tarzda yo‘naltirib turmog‘i lozim. Kichik guruhdagidan farqli o‘laroq, katta guruhlarda boshlovchi u yoki bu ichki guruhga yon bosmasligi yoki ularni o‘zining shaxsiy fikriga majburan ergashtirmasligi kerak. Aks holda, u o‘zining faoliyati bilan boshqgshar tashabbusiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi va bahsning yo‘nalishini buzib qo‘yishi mumkin. Shuning uchun katta guruhlarda uyushtiriladigan munozaraning mavzusi oldindan tanlangan va unga boshlovchi ma’lum ma’noda tayyor bo‘lishi shart. Breynstorming va uni o‘tkazish texnologiyasi Munozaralar yuritishning yana bir shakli borki, uning nomini rus tilida “mozgovaya ataka”, inglizchasiga “breynstorming” (brain storming) deb ataladi. Bizning tilimizda bu tushunchaning aniq analogik tarjimasi yo‘q, lekin uni “ miyaga xujum” yoki “fikrlar to‘qnashuvi”, “fikrlar jangi” deb atash mumkin. Metodning psixologik mohiyati shundaki, oddiy munozarada bahslashuvchilar ko‘proq ongli, asosli fikrlarni bayon etishga harakat qiladilar. Bunda esa bahslashuvchilarga miyaga qanday fikr quyilib kelsa, uni tanqidsiz va asoslamay erkin, “tilga nima kelsa” aytish imkoniyati beriladi. Bu narsa ko‘proq muammo ancha notanish, savol murakkab yoki noaniq bo‘lgan sharoitlarda qo‘l keladi. Ya’ni, bunda “erkin assotsiatsiyalar”ga yo‘l beriladi va oxir oqibat guruhning o‘zi ma’lum ratsional “mag‘zni” ajratib oladi. Bu usulni birinchi marta amerikalik olim A. vsbern 30-yillardayoq taklif etgan va yirik loyihalarni rejalashtirish va oldindan uning natijalarini bashorat qilishda ma’lum yutuqlarni qo‘lga kiritgan edi. Lekin keyinchalik mutaxassislar uni faqat nestandart, o‘ziga xos echimi bo‘lgan vazifalarni muhokama qilgandagina qo‘llash mumkin, degan fikrni bildira boshladilar. Biroq to‘g‘ri tashkil etilgan breynshtormingning amaliy afzalliklari ko‘p. Faqat bunda quyidagi qoidalarga rioya qilish kerak: 1. Jumlalar juda qisqa bo‘lishi kerak, lekin ularning asoslanishi shart emas. 2. Har qanday jumla yoki fikr tanqid qilinishi mumkin emas, ya’ni fikrlar tanqiddan holidir. 3. Mantiqiy fikrdan ko‘ra, fantastik yoki qo‘qqisdan, tasodifan miyada paydo bo‘lgan fikr muhimroq. 4. Fikr yoki bildirilgan qisqa mulohaza qayd etiladi. 5. Bildirilgan fikr yoki g‘oyalar u yoki bu ishtirokchiniki, deb ajratilmaydi, ya’ni ular muallifeizdir. 6. Fikr yoki yaxshi g‘oyalarni tanlash alohida 1Stanqidchilar” yoki guruhning norasmiy liderlari tomonidan amalga oshiriladi. Yuqoridagi guruh katta bo‘lganda bahs uyushtirishda ham generatorlarga ushbu usulda ishlashga imkon berish tajribada yaxshi natijalar beradi. Breynshtorming, ayniqsa, 50-yillarda Amerika va Fransiya davlatlarida turli texnologik muammolarni hal qilishda keng qo‘llanilgan va uning natijalari ko‘plab maqola va kitoblarda umumlashtirilgan. Lekin ommaviy qo‘llashda ayrim tortishuvlar paydo bo‘ldiki, ayniqsa, yoshlar auditoriyasida uni ishlatishdagi noqulaylik borligi aniqlandi. Ammo baribir, yuqorida ta’kidlangandek, kishilarni faol ijtimoiy psixologik muloqotga tayyorlash, nestandart muammelarni yechish va odamny umuman guruhga ko‘niktirish maqsadida undan foydalanish mumkin va bu jihatdan uning qator afzalliklari va tatbiqiy hamiyati mavjud. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI 1. G’oziyev E.G. Umumiy psixologiya. Toshkent. 2002.1-2 kitob. 2. G’oziyev E.G. Muomala psixologiyasi. T-2001. 3. Vedenskaya L.V, Pavlova L.A. Delovaya retorika: uchebnoye posobiye dlya vuzov.- M.:IKS “MarT”, 2004-512 s. 4. Nemov R.S. Prakticheskaya Psixologiya Poznaniye sebya: Vliyaniye na lyudey:Posobiye dlya uch-sya-M:Gumanit. Izd.Sentr VLADOS, 2003, - 320 s. 5. Karimov I.A. «Uzbekiston XXI asr busagasida: xavfsizlikka taxdid, barkarorlik shartlari va tarakkiyot kafolatlari» Toshkent. 1997 y. 6. Karimov I.A. «Barkamol avlod-Uzbekiston tarakkiyotining poydevori» Toshkengt. 1997 y. 7. Karimova V.M. «Ijtimoiy psixologiya asoslari» Toshkent. Uk. 1994 y. 8. Karimova V.M . «Ijtimoiy psixologiya va ijtimoiy amaliyot» Toshkent.Universitet. 1999 y. 9. Agoronyan A.S. «Kultura povsednevnoy jizni. Sotsialno-prakticheskiye aspekti» Toshkent. Uzbekistoon. 1982 y. 10. Anikeyeva «Jamoadagi ruxiy muxit» Toshkent. Uk. 1992 y. 11. Gozman «Psixologiya emotsionalnix otnosheniy» M: Izd MGU –1987. 12.Dobrovich A.B. «Vospitatelyu o psixologii i psixogigiyene obsheniya» Kn. dlya uchiteley i rukovoditeley M.Prosv-1978. 13. Jutikova N.B «Psixologicheskiye uroki obidennoy jizni» Besedi psixologa. M. Prosv-1990. 14. Kovalyov S.V «Psixologiya sovremennoy semi» Kn. dlya uchitelya M. Prosv1988. 15. Kon I.S. «Psixologiya ranney yunosti» Kn. dlya uchitelya M. Prosv-1989. 16. Kronin A.A. Kronina ye.A. «V glavnix rolyax: vi, mi, on, ti, ya» Psixologiyaznachimix otnosheniy. M. Misl 1989. 17. Nochevnik. «Kultura i etika obsheniya» T.1983. 18. Petrovskaya A.A. «Kompetentnost v obshenii. Sotsialno-psixologicheskiy trening» M. Izd. MGU 1989. 19. Turayeva O. «Oilaviy munossabatlar psixologiyasi» Toshkent. 1990 y. 20. Elkonin D.B. «Psixologiya igri» M. 1978. 21.E. Goziyev va b. «Psixologiya muammolari» Toshkent. 1999 y. 22. E.Goziyev «Zamonaviy raxbar kiyofasi» X.T 2000 y 2-son. 23. E.Goziyev «Raxbar faoliyatidagi nuksonlarni bartaraf etish» X.T. 2000 y 3-son. 24. Abduraxmonov F. Davletshin M.G. «Odamlar bilan kanday mulokotga kirishish va yondashish kerak» Toshkent.1996 y. 25. Turgunov «Psixologiyadan izoxli lugat» Toshkent. 1998 y. Samarov R. «Oilani etnopsixologik urganishga yana bir uslubiy yondoshish» X.T. 1998 y 1-son.