Jamiyat sog’lig’ini saqlash va tibbiyot Nikboev A. 2005

0 ‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA 0 ‘RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
0 ‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIM I MARKAZ1
0 ‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG‘LIQNI SAQLASH
VAZIRLIGI OLIY VA 0 ‘RTA TIBBIY TA’LIM BO‘YICHA
0 ‘QUV-USLUBIY IDORASI
A .T . N 1K B O Y E V
JAMIYAT SOG6LIG‘INI
SAQLASH VA TIBBIYOT
STATISTIKASI
Tibbiyot kollejlari uchun o ‘quv q o ‘llanma
TOSH KEN T -
« IL M Z IY O » -
2005
я
5 1 .1 (5 tt)
N 58
0 ‘zbekiston R espublikasi S o g ‘liqni saqlash vazirligi Oliy va o ‘rta
tibbiy ta ’lim bo ‘y ic h a о ‘q u v-u slu b iy idorasi kengashi
tom onidan nashrga tavsiya etilgan.
0 ‘quv qoM lanm a ikki q is m d a n ib o ra t b o ‘lib , u n in g u m u m iy q ism id a ja m iy a t
so g ‘lig ‘ini sa q la sh n in g n az a riy aso slari, sta tistik te k s h iru v u su lla ri, a h o lin in g
so g ‘lig ‘i k o ‘rs a tk ich lari va m u h im ijtim o iy tib b iy m u a m m o la r b a y o n e tilg a n
b o ‘lsa, xususiy q is m d a e sa s h a h a r a h o lisi, o n a la r va b o la la rg a s a n ita riy a -e p id e m io lo g iy a x izm ati k o ‘rsa tish , q ish lo q a h o lisig a tib b iy x iz m a tn i ta sh k il e tish ,
so g ‘liq n i saq lash iq tiso d iy o ti, u n i re ja la sh tirish , m a b la g ‘ b ila n t a ’m in la sh va
b o sh q a rish , sa n ita riy a -o q a rtu v ish larid ag i islo h o tla rg a o id m av z u la r o ‘rin o lg an .
T a q r iz c h ila r : A .A. J IL O N O V — tib b iy o t fa n la ri d o k to ri,
p ro fe sso r; S . T U R D IY E V — Q arsh i tib b iy o t
k o lleji o ‘q itu v c h isi.
IS B N 5 - 8 2 4 4 - 1 7 5 4 - 1
© « IL M Z IY O » n a sh riy o t u y i, 200 5-y .
KIRISH
1991-yil 31 -av g u std a 0 ‘zb e k isto n R espublikasi m u sta q il suv eren dav lat d eb e ’lo n q ilin d i. M u staq il su veren dav lat q u rish
m a m la k a tn in g iq tisodiy riv ojlanish y o ‘lin i q ay ta k o ‘rib ch iq ish n i
ta q o z o e ta rd i. R esp u b lik am iz P re z id e n ti I.A .K a rim o v o ‘zining
« 0 ‘zbekiston ijtim oiy-siyosiy va iqtisodiy rivojlantirishning asosiy
tam o y illari» a sarid a « 0 ‘z b e k isto n yangi asr b o ‘sag‘asida» deg an
u z o q m u d d a tli, k o ‘p so h a li d a stu rn i am alg a o sh irish b o sh la n ganligini ta ’kidlagan edi. Bu d astu rd a ijtim oiy-iqtisodiy, m a ’naviy
jih a tla r b ila n b ir q a to rd a resp u b lik a a h o lisin in g sa lo m a tlig in i
m uhofaza qilishga alo h id a e ’tib o r berilgan.
M ustaqil 0 ‘zb ek isto n d a b o ‘ladigan ijtim oiy-iqtisodiy o ‘zgarish lar sog‘liqni saqlash tizim ig a ham ta ’sir qilib, u n d a real isloh o tla r o ‘tkazishga im k o n iy atlar y aratd i. « F u q a ro la r sog‘lig‘ini
m u hofaza qilish to ‘g ‘risida», «D avlat sanitariya n azo rati
to ‘g ‘-
risida» kabi Q o n u n la r va P re zid e n t F a rm o n la ri, h u k u m at q a ro rlari, 1998—2 005-yillarda sog‘liqni saqlash tizim in i isloh qilish
davlat dasturi t o ‘g ‘risidagi P rezid en t F a rm o n i va boshqa direktiv
hujjatlar sog‘liqni saqlash tizim id a islo h o tlarn i am alga o shirishda
h u q u q iy asos b o ‘lib x izm at qilm oqda.
«Jam iyat sog‘lig‘ini saqlash va tibbiyot statistikasi» o ‘quv q o ‘llan m asid a sog‘liqni saqlash so h asid a islo h o tlar b ilan b ir q a to rd a
fan n in g nazariy, am aliy va uslubiy m asalalari batafsil yoritilgan.
0 ‘quv qoM lanm a to ‘qqiz b o b d a n ib orat b o ‘lib, b irin ch i bo b d a
sog‘liqni saqlash ishining nazariy asoslari bay o n etilgan. Ikkinchi
b o b d a so g ‘liqni saqlash so h asin i o ‘rganishda z a ru r b o ‘ladigan
3
statistik tekshirish usullari keltirilgan. U ch in ch i bobda esa aholining
salom atligi k o ‘rsatkichlari va m u h im ijtim oiy-tibbiy m u am m o la r
bayon etilgan. Keyingi b o b lar (4 ,5 ,6 ,7 -b o b la r) sh a h ar, qishloq
aholisiga, onalar ham da bolalarga tibbiy va sanitariya-epidem iologiya
xizm ati ko‘rsatishni tashkil etishga bag‘ishlangan. Sakkizinchi bobda
sog‘liqni saqlash tizim i iqtisodiyoti, rejalashtirilishi, boshqarilishi
va m ablag6 bilan ta ’m inlash, to ‘qqizinchi bobda esa sanitariya maorifi
m asalalari yoritilgan.
1-bob. JA M IY A T S O G ‘L IG ‘IN I SA Q L A SH
I S H I N I N G N A ZA R IY A S O S L A R I
1.1. 0 4zbekistonda jamiyat sog‘Iig‘ini saqlash
fanining rivojlanishi
Jam iyat sog‘lig‘ini saqlash fani jam iyat salom atligini va sog‘liqni
saqlashning ijtim oiy m asalalarini o ‘rganadi. S h uningdek, aholi
sog‘lig‘ining ahvoli va d inam ikasi, ay rim ijtim oiy, kasbiy g u ru h larning salom atlik darajasiga ta ’sir qiluvchi tash q i m u h it om illari
va ijtim oiy sh aro it, ah o li sog‘lig‘ini m u stah k am lash , kasallik va
o ‘lim n i k a m a y tirish in so n n in g m e h n a t fao liy atin i yaxshilash,
u n in g u m rin i u z a y tiris h m a q s a d id a tib b iy y o rd a m sh a k lin i
yaxshilash u su llarin i o ‘rganish va ishlab c h iq ish h am m azkur
fanning vazifasidir.
Jam iyat sog‘lig‘ini saqlash fani sog‘liqni saqlash am aliyoti bilan
ch a m b a rc h a s bog‘liqdir. S og‘liqni saqlash idoralari bilan m azkur
soha kafedralari ilmiy-pedagogik markaz sifatida aloqada bo‘lib kelgan.
Jam iyat sog‘lig‘ini saqlash fani h ukum at qarorlari asosida sog‘liqni
saqlashning asosiy tam oyillari va usullarini ishlab chiqdi. Bu ishlarga
dastlabki vaqtda R S F S R sogMiqni saqlash kom issari N .A .Sem oshka
va u n in g o ‘rinbosari Z .P . Solovyovlar b o sh -q o sh b o ‘lgan.
0 ‘zbekistonda m azkur soha b o ‘yicha dastlabki kafedra 1923-yili
T urkiston D avlat universitetining tibbiyot fakultetida ochildi. Bu
fanning rivojlanishiga Rossiya olim larining salm oqli hissasi bor.
M azkur soha ishini va kafedrasini tashkil qilib, rahbarlik qilgan va
u n i rivojlantirishga katta hissa q o ‘shgan olim lardan B .X .M a’zum ov,
K .Z oirov, X .M ah m u d o v lam i alohida ta ’kidlash lozim.
H o z ir respublikam izdagi b arch a tibbiyot in stitu tlarid a, shifo k o rla r m a la k a sin i o s h irish in s titu tid a h a m x u d d i s h u n d a y
kafed ralar faoliyat k o ‘rsatm oqda.
5
1.2. Muhitning organizmga ta’siri
T ashqi m u h itn in g o rg an iz m g a b o ‘lgan t a ’siri n a tija sid a tu rli
k a sallik lar kelib c h iq is h i t o ‘g ‘risid a b ir q a n c h a ilm iy ish la r olib
borilgan. Bu ishlarda kasalliklarga tashqi m u h it va b e m o rlar yashab
tu rg a n s h a ro itn in g t a ’sirin i in o b atg a o lm a sd a n tu rib , b e m o rn i
davolash qiyin ek anligi b a y o n q ilin g an . S h u n in g d e k , o d a m n in g
so g ‘lig‘i ijtim oiy sh a ro itg a h a m b o g ‘liqdir. Inso n d ag i biologik va
ijtim o iy n isb a tn i a n iq la sh tib b iy o t fan i a m a liy o tid a va u n in g
rivojlanishida m uhim aham iyatga ega. O dam tirik organizm sifatida,
ta b ia t, ja m iy a t qism i sifatid a ijtio m iy q o n u n larg a am al qiladi. Bu
q o n u n la r ja m iy a tn in g va m a m la k a tn in g iq tiso d iy riv o jla n ish
darajasi b ilan b elgilanadi.
1.3. 0 ‘zbekiston aholisi sog^igMni belgilovchi omillar
A holining sog‘lig‘ini belgilovchi om illar m ajm uyini u larn in g
o ‘zaro bog‘liqligi holatida o ‘rganish m aqsadga m uvofiqdir. B ulardan
ijtim oiy o m illa r — m e h n a t, tu ra r jo y , dam olish, o v q atlan ish ,
oila budjeti ehtiyojlarining aholi sog‘lig‘iga ta ’sirini o ‘rganish m uhim
ahamiyatga ega.
A holi sog‘lig‘ini saqlash o ‘ta m u h im m asala b o ‘lib , bu rejali va
ilm iy asoslangan tad b irlam i am alga oshirishni talab qiladi. H ayotda
u chraydigan salbiy o m illa r (ichkilikbozlik, kim yo korxonasi c h iq in d ilari, n u rlan ish , ishlab ch iq arish n in g sanitariya talablariga va
tex n ik a xavfsizligiga jav o b berm asligi, atm o sfera va suv m an b alari
ifloslanishi va h.k.) a h o li so g ‘lig‘iga y o m o n ta ’sir qiladi.
B a’zi ijobiy o m illa r h am (sh a h a r tra n sp o rti yaxshi ishlaganda
ah o lin in g kam h a ra k a t qilishi, ishlab ch iq arish n in g to ‘liq m exanizatsiyalashtirilishi va av to m atlash tirilish i inson sog‘lig‘i u c h u n
z a ru r b o ‘lgan jism o n iy m e h n a t q ilish d an m ah ru m etadi) aholi
sog‘lig‘iga salbiy ta ’sir qiladi. Y uqorida ta ’kidlangan m uam m olarni
jis m o n iy m e h n a t q ilis h o rq a li (sp o rt va b a d a n ta rb iy a b ila n
shug‘ullanish) hal qilish m um kin.
J a m iy a t s o g ‘lig ‘in i s a q la s h fa n in in g m e h n a t va tu rm u s h
m u am m o si m u h im m u a m m o la rd a n h iso b la n a d i. K ish ilarn in g
6
tu rm u sh sh aro itlari — yashash jo y i, ovqatlanishi, d am olish va
sport bilan shug‘ullanishini oqilona tashkil qilish, ziyon keltiradigan
o d atlarn i y o ‘qotish dolzarb vazifa hisoblanadi.
1.4. Tekshirish usullari
Jam iy at sog‘lig‘ini saqlash fani boshqa fanlar singari tekshirish
m aqsadi va yo‘nalishiga qarab o ‘z tekshirish usullariga ega.
Statistik usul. A n k eta to ‘ldirish, so ‘rab bilsh, kuzatish, o ‘zo ‘zini kuzatish va shu kabi y o ‘llar bilan m aterial to ‘planadi va
ular statistik usulda ishlab chiqiladi.
Tajriba usul. Bu usul y o rd am id a tibbiyot m uassasalarining
m odeli yaratiladi. U la rn in g ishni tashkil qilishi, tuzilishi boshqa
sh u n g a o ‘xshash m uassasalar u c h u n n a m u n a b o ‘lishi m um kin.
Iqtisodiy usul. SogMiqni saqlashning b arch a tad b irlarin i am alga
oshirishda sa rf qilingan mablagMarni iqtisodiy to m o n d a n hisoblash
iqtisodiy usulni qoMlash orqali am alga oshiriladi.
Tarixiy usul. H odisalam ing turli vaqtlar va sharoitlardagi ijtimoiyiqtisodiy o ‘zg arish lar d in am ik asin i o ‘rganishda tarixiy usul keng
qoMlaniladi.
Jam iyat sogMigMni saqlash fanida oMkazilayotgan ilm iy-tadqiqot
ishlarini am alga oshirishda ko‘pincha yuqorida bayon etilgan barcha
u sullar yigM ndisidan keng foydalaniladi.
1.5. 0 ‘zbekiston sogMiqni saqlash tizimining
asosiy tamoyillari
SogMiqni saqlash tizim in in g asosiy tam oyillari yaqinda qabul
qilingan fuqarolar sogMigMni saqlash haqidagi Q onunda ifodalangan
va ular quyid ag ilard an iboratdir:
• sogMiqni saqlash sohasida inson huquqlariga rioya qilinishi;
• aholining barcha qatlamlari tibbiy yordam dan bahram and boMishi;
• profilaktika c h o ra -ta d b irla ri ustunligi;
• sogMigMni y o ‘q o tg an taq d ird a fuqarolarning ijtim oiy him oya
qilinishi;
• tib b io t fan in in g am aliyot bilan birgaligi.
7
F u q aro lar o ‘z so g iiq larin i ta ’m inlash b o ‘yicha daxlsiz huquqqa
egadirlar. D avlat to m o n id a n yosh, jin s, irq, m illati, tili, diniga
m u n o sa b a ti, ijtim oiy kelib chiqishi, e ’tiq o d i, shaxsiy va ijtim oiy
m avqeyidan q a t’iy nazar, fuqarolar sog‘lig‘ini saqlash ta ’m inlanadi.
A holining b arch a qatlam lariga z a ru r tibbiy xizm at k o ‘rsatilishi
lozim . Bu b o rad a davlat sogMiqni saqlash tizim i, ijtim oiy ta ’m in o t,
jam iy a t b irlash m alarin in g m uassasalari k o ‘rsatad ig an birlam ch i
tibb iy -san itariy a y o rd am i, tibbiy xizm at k o ‘rsatish n in g asosiy q u lay, bepul tu ri b o ‘lib quyidagilarni o ‘z ichiga oladi:
— E ng k o ‘p tarq alg an kasalliklar, sh ik astlan ish , zah arlan ish
va sh o sh ilin ch y ordam k o ‘rsatish talab etiladigan h a m d a boshqa
holatlarda yordam ko‘rsatish.
— S anitariya-gigiyenaga d o ir va epidem iyaga qarsh i c h o ra tad b irlarn i, eng m u h im kasalliklar profilaktikasini am alga oshirish.
— O ilan i,o n alik va bolalikni m uhofaza qilish tad b irlarin i, tu ra r
jo y la rd a fuqarolarga tibbiy-sanitariya yordam i k o ‘rsatishga b o g iiq
c h o ra -ta d b irla rn i bajarish.
T ibbiyotning asosiy yo‘nalishi profilaktik y o ‘nalish hisoblanadi.
T ibbiyot x o dim lari b em o rlarn i davolash b ilan b ir q a to rd a aholi
o ‘rtasid a y u q u m li k asalliklarni y o ‘q o tish , b o sh q a kasalliklarni
kam ay tirish , k ishilar sogMigMni va jism o n iy rivojlanishini yax­
shilash, um rini uzaytirish, kasallik tufayli boMadigan oMimni keskin
k a m a y tirish , k asallik lar tarq a lm a y d ig a n sh a ro it y a ra tish n i o ‘z
oldilariga m aqsad qilib q o ‘yadilar. In so n sogMigMga bevosita t a ’sir
qiladigan tash q i m u h it bilan bogMiq sogM om lashtirish sanitariya
tadbirlari h am (havo, tu p ro q , suv m an b alari, o z iq -o v q a t m ah su lo tlarin in g sifati, ko m m u n al uy-joy q u rilish i, s a n o a t k o rx o n alarining sanitariya holati ustidan nazorat qilish va hokazo) profilaktik
faoliyat hisoblanadi. T ibbiyotda profilaktik y o ‘nalish d isp an ser
usulida am alga oshiriladi.
Profilaktik y o ‘nalishning у ana bir vazifasi om m a o ‘rtasida kasallikning oldini olish, kam aytirish, sogMom tu rm u sh tarzini targMb
qilish kabi m avzularda sanitariya-oqartuv ishlari am alga oshiriladi.
F u q a ro la r kasallik tufayli m ehnatga layoqatsiz boMsalar, tibbiyijtim o iy h im o y a q ilin ad i. U larga tibbiy m u assasalard a tashxis
q o ‘yish, p ro fila k tik va davolash xizm ati k o ‘rsa tila d i, sa n a to riy va
k u ro rtla rd a sogMiqni m u stahkam lash u c h u n im koniyat yaratiladi,
m e h n a t layoqatini y o ‘qo tg an d a nafaqa toM anadi. K asallik tufayli
ayrim toifadagi fu q aro lar pro tezlar, o rto p e d ik va m oslam a b u y u m la r, esh itish a p p a ra tla ri va b o sh q a v o sita la rd an im tiyozli
foydlanishlari m um kin. F uqarolar o ‘zlarini ixtiyoriy ravishda tibbiy
sug‘u rta q ildirishlari, sh u n in g d ek , korx o n a, tash k ilo t, m uassasalarning mablagM, o ‘z shaxsiy mablagMari, q o n u n taqiqlam agan
b o s h q a m ablagM ar h is o b id a n q o ‘s h im c h a tib b iy x iz m a td a n
foydalanishga haqlidirlar.
T ibbiyotga nazariya bilan am aliyot d o im o bogMangan boMadi.
T ib b iy o t fan lari rivojlanishi sogMiqni saqlash ish larin in g m u vaffaqiyatini belgilaydi. T ibbiyot fanlari y u tuqlari tibbiyot xodim lariga turli yoMlar bilan yetkaziladi. Shu m aqsadda m utaxassisliklar b o ‘yicha maMum vaqt oraligMda oMkaziladigan anjum anlar,
tibbiyot nash rlari, ilm iy-am aliy konferensiyalar oMkazish m u h im
aham iyatga ega.
Bu yigMlishlarda k o lplab o lim lar va tibbiyot xodim lari q a tn a shib, nazariy va klinik tibbiyotda qoMga kiritilgan yu tu q lar haqida
m a ’ru zalar qiladilar, tajriba alm ashadilar. Bu a n ju m an larn i o ‘tkazish d a v azirlik va sogMiqni sa q la sh b o sh q a rm a la rid a faoliyat
k o ‘rsatayotgan bosh m utaxassislarning xizm ati k atta boMadi.
H ozirgi davrda b arch a tibbiyot x o dim larini davolash, tashxis
q o ‘yish, profilaktikaning yangi usullari bilan tan ish tirish va ularga
a m aliy y ordam respublika, viloyat va tu m a n m arkaziy shifoxonalarida ham am alga oshiriladi.
1.6. Ijtimoiy sug‘urtalash va ijtimoiy ta’minot
In so n salom atligini him oya qilishda hozirgi v aqtda sogMiqni
sug‘u rta qilishdan k o ‘p foydalanilm oqda. T ibbiyotda sug‘u rta lashning ikki usuli keng tarqalgan. Birinchi usulda sug‘urta toMovlari
va tibbiy xizm at xarajatlarini ish b eruvchilar bilan ishlovchilar
teng m iqdorda toMaydilar.
Professional uyushm alar bilan sug‘urta kom paniyasi davlat vakili
ishtirokida tibbiy xizm at qiym atini kelishib oladilar. S hundan so‘ng
kelishuv kuchga kirib, sug‘urtaning bu turiga davlat aralashm aydi.
9
Ikkinchi usul m u k am m a lro q b o ‘lib, b u n d a sug‘u rta k o m p aniyalari, asosan, davlat budjeti h iso b id an ta ’m in lan a d i va davlat
bu faoliyatga bevosita ta ’sir qiladi.
0 ‘zbekiston sog‘liqni saqlash tizim i x arajatlari davlat b u d je tid a n , tash k ilo tlar va fuqarolar, ijtim oiy ta ’m in o t fondi m a b ­
lagMari hisobidan qoplanadi.
Kasallik tufayli v aq tin ch a m e h n a t q obiliyatini y o ‘qotganlarga,
b e m o rg a q a ro v c h ila rg a , h o m ila d o rlik t a ’tilig a c h iq q a n la rg a ,
q a ra m o g ‘ida yosh bolalari b o r o ta -o n a la rg a nafaq alar ijtim oiy
sug‘urta fondi ja m g ‘arm asidan toManadi.
Shu bilan birga ijtim oiy sug‘u rta m ablagM aridan dam olish
uylari, sanatoriylar, sp ortni va shu kabi bo sh q a so h alarn i rivojlan tirish u c h u n foydalaniladi. S h u m ablag‘ h isobidan k o rx o n alar
xodim lariga sanatoriylar va dam olish uylariga borish u c h u n bepul
yoki qism an toM anadigan yoM lanm alar beriladi. K eksalar, nogiro n la r va boquvchisini y o ‘qo tg an oilalar esa n afaqani ijtim oiy
ta ’m inot mablagMdan oladilar.
Bozor iqtisodiyotiga o ‘tish jarayonida aholini ijtimoiy himoya qilish
masalasi dolzarb m asaladir. Bu ish doim o 0 ‘zbekiston Prezidenti
lA K a rim o v n in g diqqat markazida. Ijtimoiy ta ’m inot ishlariga rahbarlikni to ‘g‘rid an -to ‘g ‘ri tegishli vazirliklar va ularning hududlardagi
tashkilotlari amalga oshiradi. Nogironlam i ishga joylashtirishga yordam
berish, protezlar yasab berish, nogironlik aravachalarini berishni
uyushtirish, keksalar, nog iro n lar u ylarini, in te rn atla rn i m ablag‘
bilan ta ’m inlash ijtiomiy ta ’m inot m uassasalari zim m asiga yuklanadi.
1.7. Tibbiy xodimlarning ma’naviy qiyofasi
Y uqorida ta ’kid lan g an id ek , tibbiyot m uassasalarining asosiy
qism i hozircha davlat tasarrufidadir. Tibbiyot xodim lari davlat yoki
n o d a v la t tib b iy o t m u a ssa sa la rid a ish la sh la rid a n q a t’iy n a z a r,
b e m o rlar bilan x u sh m u o m alad a boMib, ularni sidqidildan davolashlari shart. U lar davolash m u d d atin i c h o ‘zishdan va b e m o rlar
so n in i k o ‘p a y tiris h d a n m a n f a a td o r boM m asliklari, a k s in c h a ,
kasallikni kam aytirish, b em o rlarn i tezro q davolashni o ‘z oldilariga
m aqsad qilib q o ‘ym oqlari lozim .
10
Sog‘liqni saqlash sohasidagi nodavlat tibbiyot m uassasalarining
paydo b o ‘lishi o ‘ziga xos qonuniyatlarga ega. Shulardan b in tibbiyot
m uassasalari o ‘rtasidagi raqobatdir. R aqobat qonuniy b o ‘lishi, bunda
deo n to lo g iy a va e tik a q o id alarig a rioya qilin ish i sh art. B unda b em o rla rg a a ’lo d a rajad a, y a ’ni h a r to m o n la m a x izm at k o ‘rsatib,
ularning ishonchini qozoniladi. Qaysi tibbiyot m uassasalarida davolanishni bem o rlarn in g o ‘zi tanlashiga erishish lozim .
D e o n to lo g iy a n in g asosiy v azifalarid an biri tibbiyot x o d im larining o ‘zaro h a m d a u lar bilan b em o rlar o ‘rtasida sam im iy m un osabat o ‘rn atilishidir. S hifokor va o ‘rta tibbiyot xodim larining
o ‘zlariga biriktirilgan h u d u d aholisi va b e m o rlar bilan x u sh m u o ­
m ala d a b o ‘lishi, o ‘z kasbini sid q id ild an bajarishi ah o lin in g ularga
b o ‘lgan h u rm a tin i oshiradi.
S hifokorlar bilim va kuchini inson salom atligi y o ‘lida sarflashi,
doim o tibbiy yordam k o ‘rsatishga tayyor turishi va o ‘z bilim ham da
m alakasini m u n ta z a m oshirib borishi zarur.
T ibbiyot xodim lari loqaydlikka yo‘l q o ‘yib, shifokorlik kasbiga
x ilo f ish tu tsalar, q o n u n old id a javob beradilar. B unday voqealam ing oldini olish ju d a m uhim dir. Tibbiyot m uassasalarida tasodifiy
shaxslarning ishlashiga y o ‘l q o ‘ym aslik lozim . B uning u c h u n oliy
va o ‘rta maxsus tibbiyot o ‘quv yurtlariga kiruvchilar orasida ularning
ush b u kasbga lay oqati b o r yoki y o ‘qligini an iq lo v ch i sinovlar
o ‘tkazish va tarbiyaviy ishlarni olib borish m aqsadga m uvofiqdir.
0 ‘quv y urtlarin i tam o m la g a n la r 0 ‘zbekiston R espublikasi shifokori qasam yodini qabul qilishadi (Ilovaga qarang).
K onferensiyalarda, ertalabki yig‘ilishlarda tibbiyot xodim lari
y o ‘l q o ‘ygan xato va kam chiliklarni m u h o k am a qilish, ilg‘o r tajrib alarn i o ‘rganish va u lard an foydalanish tibbiyot m uassasasidagi
ja m o a ishining sifatini o shirish, ayrim ja m o a a ’zolariga tarbiyaviy
ta ’sir k o ‘rsatish im k o n in i yaratadi.
T ibbiyot x o d im lari, ayniqsa, qishloq jo y lard a ah olining tu r ­
m ush va m e h n a t sh a ro itla rin i yaxshilashga, m adaniy saviyasini
oshirishga jid d iy e ’tib o r berishlari kerak. S huningdek, jam o a tc h i
faollarni tayyorlashga va u lar y ordam ida aholi orasida tushintirish
ishlari olib borishga, tibbiy m uassasalarning ish sifatini oshirishga
y ordam lashishlari lozim .
11
1.8. 0 ‘zbekiston sogMiqni saqlash muassasalarining
tuzilishi va vazifalari
SogMiqni saq lash so h asi fao liy ati va u n d a oM kazilayotgan
islohotlar tegishli Q o n u n la rd a , F arm o n lard a, h u k u m at qaro rlarid a
va buym qlarda belgilab berilgan. Bu ishlarning barchasiga SogMiqni
saqlash vazirligi rah b arlik qiladi. SogMiqni saqlash tizim in i b o sh ­
qarish 1-tarxda keltirilgan.
0 ‘z b e k is to n
R espublikasi
P re zid en ti
V azirlik lar yoki u larga ten g lash tirilg an
tu z ilm a la r
V a z irla r
M a h k am asi
S o g 'liq n i
S aq lash
vazirligi
Ich k i
ishlar
M illiy
xavfsizlik
x iz m a ti
H av o
y o 'lla r i
A loqa
y o ‘llari
M u d o fa a
T ib b iy -sa n itariy a b o sh q a rm asi
H a rb iy tib b iy
b o sh q a rm a
Q o ra q a lp o g 'is to n
R e sp u b lik asi V a­
z irla r K en g ash i,
v ilo y at, s h a h a r
ho k im lik la ri
Q o ra q a lp o g ‘isto n R e sp u b lik asi S o g ‘liq n i s a q la s h v a z ir lig i, v ilo y a tla r ,
T o s h k e n t s h a h a r s o g 'liq n i s a q la sh
b o sh q a rm a la ri, b o 'lim la ri
T u m a n h o k im lig i
T u m a n (sh a h a r) so g 'liq n i
saqlash boMirni
T u m a n m ark aziy
shifoxonasi
1-tarx. O 'z b e k is to n d a so g 'liq n i saq lash tizim ig a ra h b a rlik qilish .
12
S og‘liqni saqlash ishlariga Q o raq alp o g ‘iston R espublikasida
S og‘liqni saqlash vazirligi, T o sh k en t sh ah rid a — sog‘liqni saqlash
bosh boshqarm asi, viloyatlarda sog‘liqni saqlash boshqarm asi yoki
b o iim la r i rahbarlik qiladi.
Q uyidagi b arch a tibbiyot m uassasalari hud u d larid ag i tegishli
hokim iyatga va yuqori sog‘liqni saqlash organiga b o ‘ysunadi.
Sog‘liqni saqlash vazirligining faoliyati quyidagilardir:
— fuqarolar sog‘lig‘ini saqlash, sog‘liqni saqlash h am da tibbiyot
fan larin in g rivojlanishi b o ‘yicha m oddiy va m a ’naviy resurslardan
foyd alan ish n in g ustuvor y o ‘nalishlarini belgilash;
— sog‘liqni saqlash davlat boshqaruv o rganlari, tibbiyot va
ilm iy m u assasalar, tib b iy o t va farm atsev tik a o ‘quv y u rtlarig a
rahbarlik qilish;
— tibbiyot va farm atsevtika xodim larini tayyorlash ham da qayta
tayyorlash d asturini ishlab chiqish;
— s o g ‘liq n i sa q la sh m u assa sala ri u c h u n tib b iy x iz m a tla r
k o ‘rsatish davlat sta n d a rtlarin i q iym atini belgilash;
— so g ‘liq n i sa q la sh tiz im id a g i m u a ssa sa la r, s h u n in g d e k ,
tib b iy o t va farm atsevtika faoliyati b ilan xususiy ta rtib d a sh u g ‘ullanuvchi shaxslarning aholiga o ‘z vaqtida malakali va sifatli tibbiy
y o rd am k o ‘rsatishini nazo rat qilish;
— tibbiy va farm atsevtika faoliyati bilan shug‘ullanuvchilarga
litsenziya berish;
— d o ri-d a rm o n la r va dezinfeksiya vositalarini, im m unologik
p re p a ra tla r, tibbiyotda ishlatiladigan m ah su lo tlar, kuchli ta ’sir
qiluvchi va zaharli m oddalar, giyohvandlik va psixotrop vositalarini
sertifikatlashni am alga oshiradi, ularni ishlab chiqarish va q o ‘llanish
tartibini nazorat qiladi;
— sanitariya n o rm alari, q o idalari va gigiyena norm ativlarini
ish lab c h iq a d i, h a m d a tasd iq lay d i. S a n ita riy a -e p id im io lo g iy a
n a z o ra tin i o ‘rnatadi;
— p ro filaktik y o rd am y o ‘nalishlari va hajm lari, profilaktik
m aq sad larid a em lash lar o ‘tk azishning m u d d at va usullarini an iq laydi, ah o li orasiga sog‘lom tu rm u sh tarzini targ ‘ib qiladi;
— tegishli org an lar bilan ham korlikda yuqum li va karan tin
kasalliklarining oldini oluvchi tad b irlarn i am alga oshiradi.
13
S og‘liqni saqlash vazirligining o ‘z vakolat do irasid a ch iq arg an
davolash, p rofilaktika, sanitariya, epidem iyaga q arshi, radiatsiya,
e k o lo g iy a b o ‘y ich a n o rm a tiv h u jja tla rig a a m a l q ilish b a rc h a
tash k ilo tla r u c h u n m ajburiydir.
M ahalliy davlat hokim iyati o rg an larin in g fu q aro lar sog‘lig‘ini
saqlash yuzasidan vakolatlari quyidagilardir:
— fu q aro lar sog‘lig‘ini saqlash sohasid agi q o n u n hujjatlari
bajarilishini ta ’m inlash;
— sog‘liqni saqlash tizim in in g b o sh q aru v organlarini shakllantirish, u n in g m uassasalari ta rm o g ‘ini rivojlantirish;
— birlam chi tibbiy-sanitariya va tibbiy ijtim oiy yordam ni tashkil
etish, u lard a n h a m m a n in g b a h ra m a n d b o ‘la olishini ta ’m inlash,
tibbiy yordam sifatining klinik-statistik standartlariga rioya etilishini
n a z o ra t qilish, tasarrufdagi h u d u d d a fu q aro larn i d o ri-d a rm o n la r
va tibbiyot m ah su lo tlari b ilan ta ’m inlash;
— sog‘liqni saqlash hujjatlarini m oliyaviy ta ’m in lash n in g o ‘z
m an b alarin i shakllantirish;
— fu q a ro la rn in g sa n ita riy a -e p id e m o lo g iy a jih a tid a n x o tirjam ligini ta ’m inlash, profilaktika, sanitariya-gigiyena, epidem iyaga
qarshi va tab iatn i m u h o faza qilish ta d b irla rin i am alga oshirish;
— a tr o f -m u h itn i m u h o fa z a e tish va e k o lo g ik xavfsizlikni
ta ’m inlash;
— favqulodda vaziyatlarda o d a m la rn in g hay o tin i saqlab qolish
va ularn in g sog‘lig‘ini m u h o faza etish c h o ra -ta d b irla rin i k o ‘rish,
fu q aro larn i favqulotda vaziyat zonasidagi ahvol va k o ‘rilayotgan
c h o ra -ta d b irla rd a n x a b a rd o r qilish;
— sog‘liqni saqlash tizim i organlari, m uassasalari va korxonalari
faoliyatini m uvofiqlashtirish h a m d a n a z o ra t qilish, sogMiqni saq ­
lash m u assasalarid a k o ‘rsa tila y o tg a n tib b iy ijtim o iy him oyaga
m uhtoj shaxslarning k u c h -q u w a tin i tiklaydigan m uassasalar tashkil
etish va u lar faoliyatini ta ’m inlash;
— oilani, onalik va bolalikni m uhofaza qilish ch o ra-tadbirlarini
am alga oshirish;
— fuqarolarga sanitariya-gigiyena va ekologiya ta ’lim i berishni
tashkil qilish;
— q o n u n hujjatlariga m uvofiq vakolatlarni am alga oshirish.
14
Q o ra q a lp o g ‘iston R espublikasi S o g ‘liqni saq lash vazirligi,
T o sh k en t sh a h ar va v iloyatlar sogMiqni saqlash boshqarm alari,
boM im lari tegishli h u duddagi b arch a tibbiyot m uassasalari ishiga
bevosita rah b arlik q ila d i, sogMiqni saqlash tad b irla ri b o ‘yicha
u m u m iy reja tu zad i va u n i am alga oshiradi. S huningdek, aholiga
davolash, profilaktika va epidem iyaga qarshi sanitariya xizm ati
k o ‘rsatish n i h am d a tibbiyot x o d im larin in g m alakasini oshirish
b o ‘yicha ishlarni uyushtiradi.
S h a h a rla r va tu m an lard ag i sogMiqni saqlash boMimlari tegishli
hokim likka va yuqori tibbiyot boshqaruv organlariga b o ‘ysunadi.
Tibbiyot sanitariya boshqarm alari ham bevosita sogMiqni saqlash
boMimi rahbarligida faoliyat k o ‘rsatadi va z a ru r mablagMar bilan
ta ’minlanadi.
Q ishloq tu m an larid a sogMiqni saqlash ishlariga tu m a n m arkaziy
shifoxonasining bosh shifokori rahbarlik qiladi. H ududdagi barcha
tibbiyot m uassasalari tu m a n m arkaziy shifoxonasining shifokoriga
b o ‘ysunadi.
SogM iqni sa q la sh v a z irlig id a n ta sh q a ri q a to r v a z irlik la r yoki
v azirlik k a te n g la sh tirilg a n ta s h k ilo tla r (M u d o fa a va Ich k i ish lar
v azirlig i, M illiy xavfsizlik x iz m a ti, H avo yoMlari a v ia k o m p a niyasi, alo q a yoMlari va h o k a z o )d a ham tib b iy o t-san itariy a b o sh ­
q a rm a la ri boMadi.
Bu b o sh q a rm a n in g vazifasi an a shu tash k ilo td a ishlaydigan
x izm a tc h ila r ish sh a ro itid a n kelib c h iq q a n h o ld a tibbiy-sanitariya
x izm atin i k o ‘rsatishdan iborat. Bu b o sh q arm alard a ishlaydigan
b a rc h a tibbiyot x o d im larn in g m alakasini vaqt-vaqti bilan oshirib
tu rish SogMiqni saqlash vazirligi zim m asida boMadi.
T ibbiyot m u assasalarini d o ri-d a rm o n la r bilan «D o ri-d arm o n »
a k sio n erlik ja m iy a ti va n o d a v la t d o rix o n a la r, tibbiy asboblar,
a p p a ra tla r (tex n ik a) b ilan esa tib b iy o t texnikasi jam iy a ti, jih o z la r
b ila n tib b iy o t t a ’m in o ti ja m iy a ti t a ’m inlaydi. M a m la k atd a d o rid a rm o n ishlab c h iq a rish n i b o shqarish va rivojlantirish m aqsadida
d a v la t fa r m a ts e v tik a a k s io n e r lik k o n s e rn i tu z ilg a n . H o z ir
d o rix o n alarn in g asosiy qism i xususiylashtirilgan. Bu o ‘z navbatida
a h o lin in g t u r li- tu m a n d o rila rg a boM gan ta la b in i y e ta rlic h a
t a ’m in lash im k o n in i be rad i.
15
1 .9 . C h et el m am lakatlarida sogMiqni saqlash
ishlarining tashkil qilinishi
K o‘pgina rivojlangan m am lakatlarda zam onaviy tibbiy asboblar,
a p p a ra tla r, jih o z la r b ila n t a ’m in la n g a n s h ifo x o n a la r m avjud.
R ivojlangan m am la k a tla rd a tibbiyot sohasida k a tta y u tu q larg a
erishilgan. M asalan, A Q S H d a ishchilarni ijtim oiy sug‘u rta qilish,
qariyalarni ijtim oiy ta ’m in o tg a olish y o ig a q o ‘yilgan. T ibbiyot
m uassasalarining asosiy qism i xususiy boMib, ular turli shaxslar
va tashkilotlarga tegishlidir. Tibbiy y ordam k o ‘rsatish pulli. T ibbiy
xizm at pulining asosiy qism ini sug‘u rta kom p an iy alari to ‘laydi.
M a ’lum tibbiy xizm at tu rla ri haq in i esa ah o lin in g o ‘zi to ‘laydi.
A ngliyada esa deyarli bepul tibbiy xizm at k o ‘rsatiladi.
R ivojlangan m a m la k a tla rn in g d eyarli b a rc h a s id a sogM iqni
saqlash boshqarm alari m avjud. Bu boshqarm alar, asosan, sanitariya
q o n u n ch ilig in i, sanitariya n a z o ra tin i, shifokorlar faoliyatini b o sh ­
qarish, dori- d a rm o n la r sotish, am aliy shifokorlik faoliyatiga ruxsat
b e rish kabi v a z ifa la rn i a m a lg a o s h ira d i. B o sh q a rm a m o d d iy
im koniyatlari ch ek lan g an bem orlarga bepul tibbiy y o rd am k o ‘rsatadigan tibbiy m uassasalarni tashkil qilishi m um kin.
B undan tash q ari harbiylarga, urush n o gironlariga, h u q u q n i
him oya qiluvchi organ xodim lariga, uzoq davom etadigan kasalliklar
(sil, ruhiy va hokazo) bilan kasallangan bem orlarga tibbiy y ordam
davlat hisobidan ko‘rsatiladi.
O siyo va A frika q i t ’a la rid a g i k o ‘p g in a m a m la k a tla rd a esa
sh ifo x o n a la r h a m d a tib b iy o t x o d im lari y etish m a y d i, a h o lin in g
tu rm u sh darajasi p a st, m am la k a tn in g san itariy a h o lati q o n iq arsiz
ahvolda. Shu sababli bu m am lak atlard a aholi o ‘rtasida kasallanish
va o ‘lim yuqori darajada. R ivojlanayotgan m am lak atlard a (Jazoir,
G vineya va h.k.) tibbiy xizm at k o ‘rsatish b irm u n c h a yaxshi y o ‘lga
q o ‘yilgan va a h o lin in g k o ‘p qism iga bepul y o rd am k o T sa tila d i.
A holi z ic h ro q jo y la rd a tib b iy o t m ark azlari (p o lik lik n ik a va s ta tsio n ar) tashkil etilg an , a h o li siyrakroq jo y la rd a esa o ‘tk ir yu q u m li
kasalliklarga qarshi p u n k tla r ochilgan.
16
1 .1 0 . Jah on SogMiqni S aq lash T ashk iloti (J S S T )
X IX asrning boshlarida qoloq va m ustam laka m am lak atlard a
k a s a llik la r e p id e m iy a s i p a y d o b o ‘la b o s h la d i. E p id e m iy a n i
tarqatilishining oldini olish m aqsadida 1907-yili rivojlangan davlat
rahbarlari X alqaro sogMiqni saqlash byurosini tuzdilar. 1923-yili
m azk u r b yuro M illatlar Ittifoqi X alqaro S anitariya tashkiloti deb
nomlandi.
B irlashgan M illa tla r T a sh k ilo ti (B M T ) tash k il to p g a n d a n
so ‘ng uning q o sh id a Ja h o n SogMiqni Saqlash T ashkiloti faoliyat
ko‘rsata boshladi (1948). 0 ‘zbekiston ham bu tashkilotning a ’zosidir.
J a h o n SogM iqni S aq lash T a s h k ilo ti m a m la k a tla rd a , ay n iq sa ,
rivojlanayotgan d av latlarda, sogMiqni saqlash tizim ini m u sta h ­
k am lash , y u q u m li va p a ra z ita r kasalliklarga qarshi k urashish,
tibbiyot x o dim larini tayyorlash va m alakasini oshirish sohasida
katta ishlarni am alga oshirm oqda.
Ja h o n SogMiqni Saqlash T ashkiloti tibbiyotning dolzarb m uam m olariga d o ir ko‘pgina ilm iy tad q iq o t ishlarini olib bo rad i, dori
prep aratlarin i standartlash ishlariga k o ‘m aklashadi, h ar xil m u am m olarga bagM shlangan a n ju m a n la r va sem in arlar oMkazadi.
1.11. O^bekistonda sogMiqni saqlash ishi
M aM um ki, T u rk isto n oMkasida bezgak, leyshm anioz, rishta,
vabo kabi xavfli kasalliklar keng tarqalgan boMib, yiliga yuzlab,
m inglab kishilarning yostigMni q u rita r edi. Bu kasalliklarga qarshi
k u ra s h is h d a rus o lim la rid a n P .F .B o ro v s k iy , L .M .Isa y e v va
boshqalar ju d a katta faollik ko‘rsatdilar.
1914-yilda, hozirgi 0 ‘zbekiston h u d u d id a 65 ta am bulatoriya,
64 ta shifoxona boMib, u yerda 1028 shifo o ‘rinlari b o r edi. Shu
ju m la d a n , qishloq jo y larid a 23 ta shifoxona boMib, u yerda 138 ta
shifo o ‘rinlari m avjud edi. Atigi b itta sanitariya-bakteriologiya
laboratoriyasi ishlab turgan. 0 ‘sha davrlarda h ar bir 50 m ing aholiga
1 sh ifo k o r to ‘g ‘ri kelib, jam i 102 nafar shifokor ishlagan.
1918— 1920-yillarda atigi 35 ta dorix o n a boMgan. Salom atlikni
saqlash uch u n kishi boshiga ajratiladigan m ablag‘ juda kam boMgan.
2 -2 2
A lis h e r N a v c iy
z
n o m if la g i
jO ’z b e k is to n M b
C hunonchi, 5 million aholisi boMgan o ‘lkada bor-yug‘i 2 ta sanitariya
shifokori xizm at k o ‘rsatgan. Sanitariya m a ’lu m o tla ri, onalik va
b o lalik n i m u h o fa z a qilish m asalalari b ila n h e c h kim a lo h id a
shug‘ullanm agan.
O n a la r va bolalarga k o ‘rsatiladigan y o rd am , asosan, sanoqli
shifokorlar tom onidan amalga oshirilgan. 0 ‘sha paytlarda aholi orasida
tarqalgan turli xil yuqum li kasalliklarni tu g atish , bu ishda, asosan,
pro filak tik c h o ra -ta d b irla r k o ‘rish u c h u n sh ifo k o rla r brigadasi
tu z ila r, ular y o rd am id a kasalliklarga b a rh a m berish m asalalari hal
qilinar edi. Bu olijanob ishlarga Turkiston R espublikasining birinchi
sogMiqni saqlash xalq kom issari T. Risqulov b oshchilik qilgan.
Keyingi yillarda k o ‘plab yangi tu m a n la r, ja m o a x o ‘jaliklari,
sho‘ro xo‘jaliklari Ь а ф о etilgan. A na shu xo‘jaliklar hududida qishloq
u c h a stk a s h ifo x o n a la ri, q ish lo q sh ifo k o rlik a m b u la to riy a la ri,
feldsherlik va akusherlik p u n k tla ri, tu m a n shifoxonalari va tu m a n
m arkaziy shifoxonalari ochildi.
X alq x o ‘jaligini sanoat yoMiga oMkazish yillarida o ‘nlab sh a ­
harlar, ishchi posyolkalari, zavod va fabrikalar bunyod etildi. U larda
s h a h a r poliklinikalari, shifoxonalari, tib b iy -san itariy a qism lari ish
boshladi. Ular, asosan, uchastka-sex tam oyilida va dispanser uslubida
faoliyat koM satgan. Shu davrda davlat sanitariya inspeksiyasi ham
tuzilib, u yangi bunyod boMgan sh ah arlard a, zavod va fabrikalarda,
ishchi posyolkalarda, jam o a xo‘jaliklarida ogohlantiruvchi sanitariya
nazo rati bilan sh u g lullangan.
0 ‘zbekistonda o ‘sha zam o n d a sogMiqni saqlash ishining m uhim
y o ‘n a lish la ri h iso b la n g a n p ro fila k tik a , d a v la t ta sa rru fi, bepul
yordam ко ‘rsatishga katta e ’tib o r berilgan. Shu bilan birga sogMiqni
saqlash tizim in in g m o d d iy -tex n ik a bazasi hali u n c h a yaxshi em as
edi. F aqatgina, 0 ‘zbekiston m ustaqillikka erish g an d an so ‘ng sog‘liqni saqlash tizim idagi islo h o tlar konsepsiyasi ishlab chiqildi va
a m alg a o sh irilm o q d a. A yniqsa, « 1998—2 0 0 5 -y illard a sogMiqni
saqlash tizim ini isloh qilish davlat dasturi» to ‘g ‘risidagi R espublika
P rezid en tin in g F a rm o n i islohotlarni keng koM amda oM kazishga
huq u q iy asos boMib xizm at qilm oqda.
Sobiq ittifoq tizim id a asosiy e ’tib o r sh ifo x o n alarn i rivojlan­
tirishga q a ra tila r edi. 0 ‘zbekiston a h o lin in g shifo oM inlari bilan
18
ta ’m inlanishi b o ‘yicha d u n y o d a yuqori o ‘rin lard an biriga chiqib
o lg a n e d i. R e sp u b lik a m iz d a h a r yili a h o lin in g a n c h a qism i
shifoxonalarda davolanadi (1-jadval).
l-jadval
S t a ts io n a r d a d a v o la n ib c h iq q a n b e m o r la r n in g ta q sim la n is h i
V ilo y atlar
Ja m i
2001
2002
2003
3448506
3 5 6 4211
3677198
Q o ra q a lp o g 'is to n R e sp u b likasi
176435
203231
210085
A n d ijo n
351906
353897
358335
B uxoro
195552
197511
201606
Jiz z a x
120494
126601
132153
Q ash q ad ary o
279302
308728
325004
0 ‘z b e k is to n R esp u b lik asi
N av o iy
79 1 3 4
87269
93246
N am angan
315185
326601
336234
S a m a rq a n d
343277
345781
344213
S u rx o n d a ry o
214536
219592
218023
S ird a ry o
91154
90380
90738
T o sh k e n t
302707
307682
305709
F a rg 'o n a
409983
410072
413323
X o razm
1 73140
178884
183210
T o sh k e n t sh.
217311
225570
223985
T o sh k e n t sh. R esp u b lik a
m u assasalari
1 78390
182412
197695
S hifoxonalarda 256700 (1991-y) shifo o ‘m i b o ‘lib, ular u n chalik sam ara berm adi. Shu sababli, shifoxonalardagi shifo o ‘rinlari
qisqardi va ular soni hozirgi vaqtda 140072 ga teng. Ajratilgan
m a b la g la rd a n sam arali foydalanish natijasida aholiga statsionar
xizm ati k o ‘rsatish b irm u n ch a yaxshilandi (2-jadval). V iloyatlarda
shifo o ‘rinlari taqsim lanishi talab darajasiga yetkazilm oqda (3-jadval).
Tibbiy yordam ning aholi uch u n qulay shakli joriy etildi. Bunga
s h ifo x o n a la rd a g i, a m b u la to r iy a - p o lik lin ik a la rd a g i k u n d u z g i
statsio n arlar, uy statsio n arlari, am bulatoriya jarro h lik m arkazlari
va boshqalar kiradi.
O n a va bola salo m atlig in i m u h o faza qilish davlat siyosati
darajasiga k o ‘tarilgan. F arzan d koTadigan yoshdagi ayollarning 73
foizi sog‘lig‘ida o ‘zgarishlar bor. H om ilador ayollarning 67 foizidan
19
k o ‘prog‘ida turli ekstragenital kasalliklar topilgan, chaqaloqlarning
20 foizga yaqini kasal b o ‘lib tu g ‘iladi yoki tu g ‘ilgandan keyingi
kunlarda kasal b o ‘ladi. B unday h o lat o n a la r va bolalarga k o ‘rsatiladigan xizm atn in ig yangi shakllarini jo riy etishni talab e ta d i
2-jadval
S h if o o ‘ r in la r id a n fo y d a la n is h
V ilo y atlar
S h ifo
B e m o rlarn i
S h ifo o ‘rni
S h ifo o 'r in -
o ‘rin la rin in g
sta ts io n a rla r-
alm ash in u v i
la rin i b o ‘sh
b ir y ild a b an d
d a o ‘rtach a
b o ‘lish
b o 'lis h i,
k u n lari
0 ‘z b e k is to n R esp u b lik asi
Q o ra q a lp o g 'is to n
R e sp u b lik asi
tu rish i
k u n la rd a
20 0 2
20 0 3
2002
2 00 3
2002
2003
20 0 2
3 0 4 ,9
2 9 9 ,0
11,5
11,1
2 6,6
2 6 ,9
2,3
" 2 ,4
3 0 3 ,8
2 8 1 ,5
12,1
12,1
2 4 ,8
2 3 ,3
2,5
3,6
2 ,0
2003
A n d ijo n
3 0 9 ,6
3 1 2 ,3
11,8
11,8
2 6,2
2 6,5
2,1
B uxoro
293,1
3 0 7 ,5
9 ,5
9 ,4
3 0,7
3 2 ,7
2 ,3
1,8
Jiz z a x
3 0 1 ,9
31 0 ,2
11,6
11,3
26,1
2 7 ,4
2 ,4
2 ,0
Q ash q a d a ry o
3 0 2 ,3
3 0 0 ,9
11,2
10,9
2 6,8
2 7,6
2,3
2,3
N av o iy
3 2 5 ,9
32 5 ,8
10,6
10,3
3 1,8
3 1,6
1,3
1,2
N am angan
3 1 0 ,0
277,1
11,6
10,5
2 6,8
2 6 ,4
2,1
3,3
3,1
S a m a rq a n d
29 3 ,2
287,1
11,5
11,3
2 5 ,4
2 5 ,4
2,8
S u rx o n d a ry o
2 9 7 ,9
2 8 8 ,9
11,3
11,0
2 6,5
2 6,3
2,5
2,9
S ird a ry o
2 9 3 ,9
300,1
12,2
12,5
2 3,8
2 4,0
3,0
2 ,7
T o sh k e n t
3 1 1 ,0
3 0 9 ,0
10,4
10,0
2 9,9
3 0 ,9
1,8
1,8
F a rg 'o n a
30 9 ,8
3 0 7 ,4
11,9
11,6
26,1
2 6,5
1,5
2,2
X o razm
3 2 4 ,9
3 1 7 ,6
12,0
11,6
1,5
3 0 3 ,4
2 9 2 ,2
11,6
10,8
2 6 ,9
2 7,4
2 7,4
T o sh k e n t sh.
2 7 ,0
2,3
1,7
2,7
2 9 9 ,5
3 0 0 ,6
12,6
11,9
2 3 ,6
2 5,3
2,8
2,5
2 7 0 ,4
2 6 5 ,7
14,6
17,3
18,5
15,3
5,1
6 ,5
T o sh k e n t sh. R esp u b lik a
m u assasalari
T o sh k e n t vil. R esp u b lik a
m u assasalari
Sog‘liqni saqlash vaziriligi h o m ilad o r ayollarga tibbiy y o rd a m ­
ning yangi tashkiliy tizim in i ishlab ch iq d i, bu tizim ayolni n o r­
m al hom iladorlikka, tu g ‘ruqqa va tug‘ruqdan keyingi reabilitatsiyaga
tayyorlab borishni k o ‘zda tutadi.
20
3-jadval
M u a s s a s a la r v a s h ifo o ‘r in la r in i v ilo y a tla r d a ta q sim la n is h i
M u a ssa sa la r
soni
S h ifo o 'rin la ri
soni
V ilo y atlar
10000 aholiga
n isb a ta n
200 2
2003
200 2
2003
200 2
2003
0 ‘z b e k is to n
R e sp u b lik asi
1014
1010
139977
140072
55,1
5 4,5
Q o ra q a lp o g 'is to n
R e sp u b lik asi
80
77
8913
9039
5 6,6
5 7,9
A n d ijo n
69
69
13665
13550
5 9 ,8
5 8,6
B uxoro
37
38
654 7
6587
4 4 ,5
4 4 ,2
Jiz z a x
58
57
48 3 4
48 5 4
4 7 ,5
47,1
Q ash q a d a ry o
94
94
12288
12328
5 3,5
5 2,8
N a v o iy
40
40
3228
3223
4 0 ,4
40,1
N am angan
102
100
12692
12935
6 3 ,0
6 3 ,4
S a m a rq a n d
97
97
14259
14347
51,1
5 0,8
S u rx o n d a ry o
85
85
861 5
8615
4 7 ,0
4 6 ,2
S ird a ry o
32
32
420 8
41 8 3
6 3 ,3
6 2 ,6
T o sh k e n t
101
101
10998
10873
4 7 ,4
4 4 ,8
F a rg 'o n a
106
106
15934
15609
5 7,6
5 5,8
X o ra z m
36
36
727 6
72 8 3
5 2,3
5 1,6
T o s h k e n t sh.
44
43
8551
84 6 5
4 0 ,0
3 9,6
T o s h k e n t sh. R esp u b lik a
m u assasalari
33
35
796 9
8181
-
—
R espublika on alik va bolalikni m uhofaza qilishning asosiy yo‘nalishlari quyidagilardir:
— farzand k o ‘radigan ay o llar va bolalarni sog‘lom lashtirish;
— o ilan i rejalashtirish, tu g ‘ilishni tartibga solishni takom illashtirish;
— k o n tra tse p tiv v o sita la r x izm a tid a n foydalanish tex n o lo giyasini bir shaklga keltirib, andozaga solish;
— reproduktiv sog‘liqni saqlashni yanada rivojlantirish;
21
— p erin atal texnologiyani tak o m illash tirish ;
— erta tu rm u sh qurish hollarid a, ju d a yosh ju v o n la r va yoshi
o ‘tib qolgan ayollarni bem avrid b o ‘yida b o ‘lib qolish ho llarin i
o ldini olish yuzasidan reja asosida ish olib borish.
Bu vazifalarni bajarishda yangi tashkiliy tuzilm alar R espublika
viloyat skrining va perinatal markazlari ham ishtirok etm oqda. Vazirlar
M ahkam asining « 0 ‘zbekiston Respublikasida 2000-yilgacha b o ‘lgan
davrda qishloq ijtim oiy infrastrukturasini rivojlantirish to ‘g‘risida»gi
qarori e ’lon qilingan. U shbu q aro r qishloq so g liq n i saqlash tizim ini
isloh qilishni ayni vaqtida birlam chi tibbiy sanitariya yordam ini
ustuvor rivojlantirib borish va tibbiy xizm atning um um iy am aliyot
shifokori tarzida am alga oshirishni boshlab berdi.
Q ish lo q jo y la rid a b irin c h i m a rta k elib m u ro ja a t q ila d ig a n
tib b iy m u a ssa sa la r k o ‘p b o lis h ig a q a ra m a sd a n (fe ld sh e r-a k u s h e rlik p u n k ti (F A P ) — 6741, q ish lo q u c h a stk a sh ifo x o n asi
(Q U K ) — 444, qishloq vrachlik a m b u la to riy a la r (QVA) — 1444,
tu m a n shifoxonalari (T K ) — 27, tu m a n m arkaziy shifoxonalari
(T M K ) — 163) b em o rlarn in g 28 foizi F A Plarga m u ro jaat qilar
edi, qolganlari esa tu m a n m arkaziy shifoxonalariga yordam so ‘rab
b o ra r edi. A lbatta, b u n d ay hoi am aldagi tibbiy xizm at k o ‘rsatish
tizim ini o ‘zgartirishni talab etardi.
Sog‘liqni saqlash vazirligining q ish lo q vrachlik p u n k tla rin i
(Q V P ) tashkil qilish b o ‘yicha buy ru g ‘i ch iq d i. 1996-yildayoq h ar
biri 1,5—4 m ing kishiga xizm at k o ‘rsatadigan 80 ta tipovoy Q V P
qurildi. 208 ta FA P va QVAlari Q V Pga aylantirildi. H ozirgi vaqtda
2335 ta Q V P tashkil etilgan.
R esp u b lik ad a a m b u la to riy a -p o lik n ik a x izm atin i kengaytirib,
riv o jla n tirilm o q d a, u lard a k u n d u zg i sta tsio n a rla r, uydagi s ta tsi­
o n a rla r, am b u lato riy a ja rro h lik m ark azlari, turli xil davolash m ajm u ala ri tashkil qilin d i. S h u n i t a ’kid lash lo zim k i, respublikada
keyingi 10— 15 yil d a v o m id a a m b u la to riy a p o lik lin ik a x izm atin i
riv o jlan tirish g a e ’tib o r k u c h a y tirilish i k o ‘zd a tu tilm o q d a ( 4 - 5 jad v a l). K unduzgi sta tsio n a rla rd a d av o lan g an b e m o rla r so n in i 40
foizga yetkazish m o ‘ljallanm oqda.
M am lakatda iqtisodiy islo h o tlarn in g c h u q u rlash ib borishi ixtisoslashgan tibbiy y o rd am n in g tashkiliy to m o n la rin i qayta k o ‘rib
22
ch iqish, uning b a rq a ro r ishlashi, xizm at hajm i bilan sifatini saqlab
qolishni ta ’m inlash lozim . H ozirgi vaqtda ixtisoslash tibbiy y o r­
dam n i b irin ch i galda rivojlantirish zaru r b o ‘lgan sohalarga sil,
tan o sil, ja rro h lik , k o ‘z m ikroxirurgiyasi, onkologik, yu rak -q o n
to m irlari, nafas a ’zolari kasalliklarini kiritish lozim .
4-jadval
A m b u la to r iy a -p o lik lin ik a m u a s s a s a la r i ( А Р М ) s o n i va
b e m o r la r n i q a b u l q ilish im k o n iy a tla r i
А Р М soni
10000
aholiga
n isb a ta n
B em o rlarn i
q a b u l q ilish
im k o n iy atlari
V ilo y atlar
2002
20 0 3
200 2
2003
20 0 2
2003
0 ‘z b e k is to n R e sp u b lik asi
3987
4119
353805
361141
139,1
140,5
Q o ra q a lp o g 'is to n
R e sp u b lik asi
256
241
20531
20604
132,8
132,1
A n d ijo n
330
360
33835
35 6 1 0
149,3
154,1
B uxoro
386
388
24603
24653
168,0
165,6
Jiz z a x
207
215
14675
15300
145,0
148,4
Q ash q a d a ry o
377
388
24317
24817
106,9
106,2
N av o iy
163
171
9595
9985
120,2
124,1
N am angan
283
26 9 0 0
132,4
131,8
439
300
471
26 4 5 0
S a m a rq a n d
31135
31 7 1 5
112,4
112,3
S u rx o n d a ry o
310
308
16260
16516
8 9 ,4
88 ,6
S ird a rv o
152
161
13092
13692
198,1
2 0 4 ,8
183,5
T o sh k e n t
317
332
43712
44 5 7 6
181,9
F a rg 'o n a
414
416
40019
40 2 1 2
145,6
143,7
X o razm
197
209
19027
19617
137,8
139,1
T o sh k e n t sh.
117
119
31372
31512
171,0
173,0
T o sh k e n t sh.
R e sp u b lik a m u assasalari
39
40
518 2
543 2
-
—
Y uqoridagilam i e ’tiborga olib, Prezident Farm oniga asosan res­
publikada ixtisoslashgan ja rro h lik , k o ‘z m ikroxirurgiyasi, kardiologiya, urologiya m arkazlari tashkil etildi. A holining b arch a q a t­
lam lariga davlat to m o n id a n kafolatlangan bepul ixtisoslashgan
xizm at ko‘rsatish yo‘lga q o ‘yildi. Bu yordam Respublika shoshilinch
tibbiy y o rd am ilm iy m arkazi va uning viloyatlardagi filiallarida,
tu m a n subfiliallarida am alga oshirilm oqda.
23
5-jadval
A m b u la to r iy a -p o lik lin ik a la r g a m u r o ja a t q ilish s o n i
Bir kishiga
J a m i, m ing
to 'g 'r i k e la d ig a n
V ilo y atlar
m u ro ja a tla r
20 0 2
2003
200 2
200 3
0 ‘z b e k is to n R esp u b lik asi
2 1 5 4 2 5 ,5
2 1 8 5 3 3 ,3
8,5
8,5
Q o ra q a lp o g 'is to n
R esp u b lik asi
1 1652,5
1 1789,9
7,5
7,6
A n d ijo n
1 8 7 2 0 ,4
1 8896,0
8,2
8,2
B uxoro
1 4 2 0 0 ,9
14920,1
9 ,6
10,0
Jiz z a x
7 6 8 7 ,7
7 7 6 8 ,9
7,5
7,6
Q ash q a d a ry o
1 8 1 0 7 ,6
1 8597,7
7,9
8,0
N av o iy
6 7 3 1 ,2
6 7 1 0 ,8
8,4
8,4
N am angan
1 7 3 9 8 ,5
1 7232,7
8,6
8,5
S a m a rq a n d
2 1 3 2 1 ,3
2 0 7 2 5 ,0
7 ,6
7 ,4
S u rx o n d a ry o
1 3 4 5 9 ,4
1 3734,3
7,3
7 ,4
S ird a ry o
4 8 6 5 ,9
5 2 2 7 ,5
7,3
7,8
T o sh k e n t
1 9 9 1 3 ,2
2 0 3 9 0 ,6
8,2
8 ,4
F a rg 'o n a
2 2 2 1 5 ,9
2 3 2 5 1 ,4
8,0
8,3
X o razm
1 0 4 4 3 ,7
1 0 5 9 7 ,0
7 ,5
7 ,6
T o sh k e n t sh.
2 5 8 4 9 ,6
2 6 7 0 2 ,4
12,1
12,5
2 8 5 7 ,7
1989,1
T o sh k e n t sh.
R e sp u b lik a m u assasalari
-
-
Sog‘liqni saqlash sohasida am alga oshirilayotgan islo h o tla rd a n
biri bu tizim da nodavlat sektorini vujudga keltirish va rivojlantirishdir.
« D o ri-D arm o n » tizim idagi 2200 ta dorix o n alarn in g , «T ibtexnika»
tizim idagi 211 ta o b y ek tlarn in g m ulk shakli o ‘zgartirildi. T ibbiyot
m uassasalarini davlat tasarru fid an chiqarish va xususiylashtirish
keng ko‘lam da am alga oshirilm oqda.
X ususiy va n odavlat sek to r faoliyatini yaxshilash, q o ‘llab -q u v vatlash va rivojlantirishni ta ’m inlash m aqsadida joylardagi sog‘liqni saqlash organlari quyidagilarga e ’tiborni qaratishlari lozim :
— xususiy va nodavlat sektorini m u n ta z am ravishda q o ‘llabq u w a tla s h , tad b irk o rlik va tashabbusga keng y o ‘l ochish;
24
— m ulk shakli o ‘zgartirilgan obyektlarning faoliyatlarini bozor
m unosabatlariga m os keladigan tarzd a tashkil etish;
— xususiy va n odavlat sohalaridagi m uassasalarning faoliyati
to ‘g‘risidagi m u n tazam va doim iy tarzda kerakli m a ’lum otlarga ega
b o ‘lish;
— jo y la rd a xususiy sek to rn i rivojlantirish u c h u n xorijiy investitsiyalarni jalb qilish y o ‘llarini topish;
— jo y lard ag i b o ‘shagan FA P, QVA va Q U K lari b inolarini
auksion orqali xususiy am aliyot bilan shug‘ullanayotgan shifo­
korlar, xususiy va nodavlat sektorlaridagi tibbiyot m uassasalariga
im tiyozli ravishda sotish.
T ibbiyot t a ’lim ini isloh qilish b o ‘yicha ham bir q a to r ishlar
qilindi. O liy t a ’lim konsepsiyasi ishlab chiqildi.B u konsepsiyaga
asosan b irin c h i b o sq ich d a u m u m am aliy o t shifokorlari (bakalavr)
tay y o rlan m o q d a. Ikkinchi b o sqich m agistratura pog‘onasi b o ‘lib,
2 —4 yil d a v o m id a yuqori m alakali m utaxassis tayyorlanadi. U lar
barcha shifokorlarning 10— 15 foizini tashkil qilishi moMjallanmoqda.
H a m sh ira tayyorlash ikki b o sq ich d a b o ‘lib, b irinchi bosqichda
o ‘quv y u rtin i yangi shakli k a sb -h u n a r kollejlarida o ‘rta tibbiyot
xodim lari tayyorlanm oqda. T a ’lim ning ikkinchi bosqichida tibbiyot
kollejlarini tugatgan o ‘rta tibbiyot xodim laridan tibbiyot institutlarida
oliy m a ’lum otli h a m sh ira lar tay y o rlan m o q d a. «Oliy ham shiralik
ishi» oliy ta ’lim va m utaxassisliklari klassifikatoriga kiritilib, hozirgi
ku n d a ja rro h lik , akusherlik, anesteziologiya va reanim atsiya y o ‘nalishlari b o ‘yicha m utaxassislar tayyorlanm oqda.
S o g T iq n i sa q la sh so h a sid a g i m u a m m o la rn i y e c h is h d a va
sogM iqni s a q la sh d a g i islo h a tla rn i a m a lg a o s h irish d a h a r t o ­
m o n la m a tayyorlangan tibbiyot xodim lari va tibbiyot m uassasalari
m avjud (6-jadval).
Y uqorida bay o n qilganim izdek, sogMiqni saqlash tizim i k o ‘p
tib b iy o t m u assa sala rig a ega. H o zirg i v a q td a u la rd a n o q ilo n a
foydalanish m asalalari hal qilin m o q d a. Bu m uassasalalarning bir
qism i d a v la t ta sa rru fid a n c h iq a rilg a n , b a ’zilari tu g atilm o q d a,
q o lg a n la rid a n esa ja d a l fo y d alan ish b o rasid a b ir q a to r ish lar
qilingan va qilinm oqda.
25
6-jadval
S o g 'liq n i s a q la s h tiz im i x o d im la r i va m u a s s a s a la r i
T /r
K o 'rs a tk ic h la r
S oni
%
10000 ah o lig a
n isb a ta n
I. X o d im la r
1.
H a m m a so h a sh ifo k o rla ri, sh u la rd a n :
— sh a h a rd a
— q ish lo q d a
71623
37504
34 1 1 9
100,0
52 ,4
4 7 ,6
2 7 .8
3 9 .9
2 0 .9
2.
O 'rta tib b iy o t x o d im la ri, sh u la rd a n :
- shaharda
— q ish lo q d a
256183
79966
176217
100,0
3 1 ,2
6 8 .8
9 9 ,8
8 5 ,0
10 7 ,9
1.
K asalx o n a m u a s sa s a la ri, sh u la rd a n :
- k a sa lx o n a la r
- d isp a n se r sta tsio n a rla ri
- m a rk a z sta tsio n a rla ri
1010
777
187
46
2.
A m b u la to riy a -p o lik lin ik a la r, sh u la rd a n :
— k asalx o n a p o lik lin ik a la ri
— d isp a n se r p o lik lin ik a la ri
— m a rk a z p o lik lin ik a la ri
— sto m a to lo g iy a p o lik lin ik a la ri
— m u sta q il p o lik lin ik a la r
4119
585
250
60
103
3123
3.
M u staq il te z tib b iy y o rd a m sta n siy alari
II.M u a s s a s a la r
10
4.
T e z tib b iy y o rd a m b o 'lin m a la r i
196
5.
Q o n q u y ish sta n siy alari
25
6.
S a n a to riy -k u ro rt m uassasalari
39
7.
B o la la r uyi
13
8.
B o la la r b o g 'c h a si
14
9.
B o la la r y aslilari
10
Keyingi vaqtlarda shifokorlar va o ‘rta tibbiyot xodim lari tayyorlash soni asta-sek in k o ‘pay tirilm oqda. S hifoxonalarda ishlayotgan
tibbiyot xodim lari soni k o ‘p b o ‘lib, am b u lato riy alard a faoliyat
ko‘rsatilayotganlari esa kam roqdir. Shifokorlarning 47,6 foizi, o ‘rta
tibbiyot x o d im larin in g 68,8 foizi qishloq jo y larid a ishlaydi.
Sog‘liqni saqlash tizim i barcha mutaxassisliklarga ega (7-jadval),
viloyatlar esa a h o lin in g soni, m ay d o n in in g kattaligini e ’tiborga
olib, tibbiyot x o d im lari bilan ta ’m inlangan (8-jadval).
26
7-jadval
T ib b iy o t x o d im la r in in g m u ta x a s s is lik la r b o 'y ic h a ta q sim la n is h i
M u ta x assislar
Soni
1000 ah o lig a n isb a ta n
T e ra p e v tla r
17772
7,8
J a rro h la r
80 2 9
3,5
A k u s h e r-g in e k o lo g la r
5356
2,4
P e d ia trla r
12979
5,4
O fta lm o lo g la r
1204
0,5
O ta la rin g o lo g la r
1194
0 ,5
F tiz ia to rla r
1178
0 ,5
N e v ro p a to lo g la r
1550
0 ,6
P six ia trla r
1230
0 ,5
D e rm a to -v e n e ro lo g la r
923
0 ,4
S to m a to lo g la r
625 8
2,8
S a n ita riy a -e p id e m io lo g iy a
sh ifo k o rlari
385 2
1,7
O 'r ta tib b iy o t x o d im lari
m u tax assislik lari
508 9
-
T ish sh ifo k o rlari
457
0 ,2
F e ld sh e rla r
2 0137
8,9
F e ld s h e r-a k u s h e rla r
1420
0,6
A k u s h e rla r
21245
9 ,4
B arch a m u assasalard a g i
tib b iy o t h a m sh ira la ri
178857
7 8,8
S a n ita riy a e p id e m io lo g iy a
s h ifo k o rla r y o rd a m c h ila ri
37 2 0
1,7
D e z in fe k to rla r, in stru k to rla r
24 9 0
1,1
L a b o ra n tla r
1421
5,0
T is h -te x n ik la r
1911
0,8
R e n tg e n -te x n ik , re n tg e n -la b o ra n t
1793
0,8
B e m o r p arv arish i b o y 'ic h a k ic h ik
tib b iy o t h am sh irasi
-
27
2,3
8-jadval
A h o lin i sh ifo k o r va o ‘rta tib b iy o t x o d im la r i b ilan t a ’m in la n ish i
S h ifo k o rla r
V ilo y atlar
S oni
0 ‘rta tib b iy o t x o d im la ri
10000 ah o lig a
n isb a ta n
S oni
10000 a h o lig a
n isb a ta n
200 2
2003
2002
2003
2002
200 3
200 2
2003
Q o ra q a lp o g 'is to n Res.
3971
37 2 7
25 ,6
2 3 ,9 0
15956
15530
102,8
9 9 ,5 7
A n d ijo n
6044
6069
2 6,5
2 6 ,2 7
22010
22014
9 6 ,4
9 5 ,2 9
Buxoro
4351
4365
2 9 ,6
2 9 ,3 2
17189
17617
116,7
118,35
Jiz z a x
205 8
1991
20 ,2
19,31
9120
9216
8 9 ,6
8 9 ,3 9
Q ash q a d a ry o
541 8
53 2 5
23 ,6
2 2 ,8 0
22944
23348
100,0
9 9 ,9 5
N a v o iy
1582
1563
19,8
19,43
706 5
7071
8 8 ,4
8 7,91
N am angan
4938
4855
2 4,5
2 3 ,7 9
20 0 3 6
20356
9 9 ,5
9 9 ,7 3
S a m a rq a n d
8217
81 5 4
2 9,5
2 8 ,8 6
23 1 8 8
23309
8 3 ,2
82,51
S u rx o n d a ry o
4130
4013
2 2,5
2 1 ,5 3
16852
17253
9 1 ,8
9 2 ,5 6
S ird a ry o
1553
1530
2 3,4
2 2 ,8 8
761 3
761 6
114,7
113,91
T o sh k e n t
5 38 9
5282
22 ,3
2 1 ,7 5
23334
23161
9 6 ,7
9 5 ,3 5
F a rg ‘o n a
6377
6319
23,1
2 2 ,5 8
31570
31909
114,2
1 1 4 ,0 2
2 7 ,7 0
X o razm
388 0
390 7
27 ,9
T o s h k e n t sh.
823 4
8210
38 ,5
6226
6313
R espublika m uassasalari
 z b e k is to n Res.
-
-
7 2 3 6 8 71623 2 8,5
2 7 ,8 7
13356
13365
8 0 ,0
78,1
17115
16681
8 0 ,0
78,1
7 31 8
7737
—
-
2 5 4 6 6 6 2 5 6 1 8 3 100,2
9 9 ,6 8
N A Z O R A T SAVOLLARI
1. Ja m iy a t so g ‘lig ‘ini sa q la sh n in g asosiy v azifalari n im a la rd a n ib o ra t?
2. Ja m iy a t sog‘lig‘ini saq lash fani q a n d a y tek sh iru v u su lla rid a n fo y d ala n a d i?
3. J a m iy a t so g ‘lig‘ini sa q la sh n in g asosiy ta m o y illa ri n im a la rd a n ib o rat?
4. O bzb e k isto n s o g ‘liq n i sa q la sh tiz im in i a y tib b erin g .
5. C h e t el m a m la k a tla ri va J a h o n SogN iqni S aq lash T a sh k ilo tla ri h a q id a n im a la rn i bilasiz?
6. O 'z b e k is to n d a so g ‘liq n i sa q la sh tiz im i tarix i h a q id a m a ’lu m o t b erin g .
7. S o g ‘liq n i saq la sh so h a sid a g i asosiy islo h o tla rn i b ay o n etin g .
8. SogM iqni saq lash so h a sin i m u ta x a ssisla r b ila n ta ’m in la n ish i h a q id a n im a
b ilasiz?
9. S ta tsio n a r, p o lik lin ik a x iz m a ti va tib b iy y o rd a m k o 'rs a tis h n in g yan g i
sh a k llari faoliyati h a q id a n im a bilasiz?
28
2-bob. ST A TISTIK T E K S H IR IS H U SULLAR I
2 .1 . Statistika fani va uning vazifalari
S tatistika, bu — jam iy a t hayotidagi turli jara y o n la rn i m iqdoriy
va sifatiy tavsifnom alarining o ‘zaro bog‘liqligi orqali ulam ing q onuniy atlarin i aniqlovchi um um iy fandir. Statistika usullari xalq x o ‘jaligining barcha sohalarida, jum ladan sogMiqni saqlashda ham keng
q o ‘llaniladi. Sog‘liqni saqlashning m u h im m asalalarini o ‘rganish
b ilan tibbiyot statistikasi shug‘ullanadi.
Sog‘liqni saqlash vazirligida statistika boshqarm asi tuzilgan.
V iloyatlarda esa tibbiyot statistikasi, inform atika va istiqbol byurosi
(tashkiliy-uslubiy, statistika, m a ’lum otlarga av to m atik va kom p yuterli ishlov berish b o 'lim la ri) tashkil etilib, ular quyidagilar
b ilan shug‘ullanadi:
1. A holining dem ografik holati.
2. A holi sog‘lig‘ining holati.
3. T ibbiyot m uassasalarining tarm o q lari va faoliyatlari, ularda
ishlayotgan xo d im lard an foydalanish.
4. Iqtisod va m ablag1 bilan ta ’m inlash.
Y uqoridagi vazifalarni bajarishda davolash-profilaktika m uassasalarida statistik hisob va hisobotni to ‘g ‘ri tashkil qilish m uhim dir:
1. B irlam chi hisobni tashkil qilish.
2. H ujjatlarni, o ‘tkazilayotgan davolash-profilaktika ishlarining
ishon ch lig in i n a z o ra t qilish.
3. V aqti-vaqti bilan (kunlik, oylik, kvartal, yil va hokazo) hi­
sob hujjatlari va statistik hiso b o tlarn i tuzish.
4. T ibbiyot m uassasalari faoliyatini, joylashishi, ishining xususiyatlari inobatga olinib, m axsus statistik ishlanm alar asosida
tah lil qilish.
D avlat istiqbol statistika q o ‘m itasining qaroriga muvofiq sog‘liqni
saqlash sohasida 20 davlat, 13 idora hisobot shakli tasdiqlangan.
29
Statistika fanining tarm o g ‘i b o ‘lgan tibbiyot statistikasi ayni vaqtda
va so g ‘liqni sa q la sh ish in i ta sh k il q ilis h n in g m u h im u slu b iy
b o ‘lim idir. Shu sababli tibbiyot statistikasi statistik an in g um u m iy
to m o n la ri va u slu b larid an fo y d alan g an h o ld a o ‘zining m axsus
usullarini ham ishlab ch iq ad i va am ald a qoNlaydi.
S tatistikaning m u h im to m o n la rid a n biri g u ruhlarga birlashgan
o m m a v iy h o d isa la rn in g u m u m iy x o ssa la rin i, q o n u n iy a tla rin i
o lrganishdan iborat. Bu q o n u n iy atla rn i, o d a td a , kam u chraydigan
hod isalarn i kuzatishda an iq lab b o ‘lm aydi. M asalan , b em o rlarg a
b erilayotgan yangi d o rig a b ir-ik k i n a fa r b e m o rd a uch ray d ig an
asoratga qarab b a h o b e rish n in g iloji y o ‘q. A gar b u n d a y a so ra tla r
s o n i y e ta rlic h a k u z a tils a , u n d a d o rin in g a so siy yoki aso siy
b o ‘lm aganligi inobatga o linib b em o rlarn i davolash u c h u n ishlatish
yoki ishlatm aslik haqida xulosa qilinadi.
S hunday qilib, m axsus g u ru h xususiyatlarining statistik yig‘indisini statistik jih atd an tahlil qilganda u yoki bu qonuniyatlar yuzaga
ch iq ad i (m asalan, sh ahardagi a h o li, yangi tu g ‘ilgan b o lala r va
boshqa).
Statistik yig‘indi — nisb atan kuzatilayotgan bir turdagi hodisalard a n tashkil top g an g u ru h d ir. K uzatuv birligi hisobatga olinishi
kerak boMgan bir-biriga o ‘xshash h a r biri alohida b o ‘lgan hodisaning
(kuzatuv birligi) a lo m a tla rid ir.
K uzatuv birligida h o d isalarn in g hisobga olinishi kerak b o ‘lgan
belgilar tafovut qilinadi va statistik tahlil o ‘tkaziladi. M asalan, bod
kasalligiga ch alingan b e m o rla rn i yangi dori bilan davolash davom iyligini an iq lash m aq sa d id a rev m a to lo g la r statistik tek sh iru v
o ‘tkazib kuzatuv birligini, statistik yig‘indi va uning hajm ini, hisob
belgilarini aniqlaydilar.
K uzatuv birligi: T o sh k en t sh a h ar revm atologiya m arkazida 200
nafar b e m o r d av olanib c h iq q a n (bu ho d isad a yetti belgi sanab
o ‘tilgan). S tatistik yig‘indi 200 b e m o r (kuzatuv birligi). Y ig ‘in d i
birlig i p = 2 0 0 . H isobga o lish k e ra k b o ‘lg an belgilar:
1. Yangi dori bilan davolanganda kuzatiladigan asoratlar.
2. D av o lanishning davom iyligi (kunlarda).
T e k s h iru v la rd a h iso b g a o lish z a r u r b o ‘lgan b e lg ila r q u yidagilardir:
30
a) yoziladigan hisob be/gilari: jin s, yosh, oilaviy ahvoli, m a ’lum oti;
b) miqdoriy hisob belgilari: darotriad, bir kishi u c h u n tu ra r
jo y hajm i, ov q atlan ish va boshqalar.
T ekshirish m aq sad id an kelib ch iq q an holda statistik yig‘indini
sh akllantirish (k uzatuv birligi va hisob belgilarini aniqlash) zarur.
S tatistik u su llarni q o ‘llashda ikki m uhim talab q o ‘yiladi.
a) o ‘rganilayotgan hod isan in g m o h iyatini c h u q u r tushunish
(shaxsiy kuzatuvlar, ad ab iy o tlar va boshqa m anbalarda);
b) statistik usulni m u k am m al bilish va u n d a n foydalanish.
2.2. Statistik tekshirish usullarini o'rta tibbiyot
xodimi ishida qo'llash
M a ’lum ki, o ‘rta tibbiyot xodim i o ‘z ish faoliyatida statistik
usullarini q o ‘llaydi va bu m as’uliyatli ish hisoblanadi. Statistika
ishini o ‘rta tibbiyot xodim i m ustaqil yoki shifokor rahbarligida
(u slu b iy y o rd a m b ila n ) b a ja rish i m u m k in b o ‘lib, u lar qu y idagilardan iborat:
1. B irlam chi ro‘yxatga olish: a) kasalliklar, shikastlanish, o ‘lim ,
bem o rlarn in g vaq tin ch alik m eh n a t qobiliyatini yuqotishi; b) tibbi­
yot x o d im in in g davolash profilaktika faoliyatidagi turli jih a tla r,
b e m o rla r soni va bo sh q a hollar. S tatistik faoliyatning bu turi
birlam ch i tibbiyot hujjatlarini bilishni talab qiladi. Bu esa aholi
sogblig‘i h a m d a tibbiyot m uassasalari faoliyati haqida birlam chi
m a ’lu m o tla rn in g an iq va to ‘liq b o 'lish in i ta ’m inlaydi.
2. A n tro p o m e trik o 'lc h o v la r o ‘tkazib natijalarini qayd qilish,
shaxslarning va jam o alarn in g jism oniy rivojlanish darajasini maxsus
o ‘rta m a ’lu m otlarga (stan d artlarg a) taqqoslab ularga b aho berish.
Bu esa turli guru h d ag i ah o lin in g jism oniy rivojlanishi to ‘g ‘risidagi
m a ’lu m o tla r u c h u n asosiy m anba b o 'lad i.
3. H isoblar, q o id ala r va uslublarning rasm iy shakllari b o ‘yicha
yillik hisobot m aterillari tayyorlash.
4. O lrta tibbiyot xodim lari ayrim guruhdagi aholi o ‘rtasida
ijtim oiy-tibbiy, ijtim oiy-klinik tek sh irish lar tashkil etish va o ‘tkazishda y ordam berishlari zarur. Bunday tekshirish lam in g ah a31
m iyati yildan-yilga oshib b o rm o q d a. T ekshirish usullari tak o m illash tirilm o q d a. M asalan, a h o lid a n o ld in d a n s o ‘rash, klinik te k ­
shiruv b em o rlard a gep erto n iy a kasalligining b oshlanish davrini
barvaqt aniqlashga yordam beradi. Bunga m axsus anketa bilan aholi
orasida s o ‘rov o ‘tkaziladi, kasallanishi m u m k in b o ‘lgan «xatarli
guruhlar» ajratiladi va u lar c h u q u r tekshiriladi.
5.
O lingan statistik m a ’lu m o tlarn i ishlab chiqishga tayyorlash
va ishlab c h iq ish , m a ’lu m o tla rn i g u ru h la rg a ajratish , jad v a lla r
tu zish , statistik k o ‘rsatk ich larn i hisoblab chiqish.
X ulosa qilib aytganda, o ‘rta tibbiyot x o d im ining bu ishni to ‘liq
va aniq bajarishi tibbiyot statistikasida h am da sog‘liqni saqlash ishini
rivojlantirishda m uhim aham iyatga egadir.
2.3. Statistik tekshirish bosqichlari
S ta tis tik te k s h iris h t o ‘rt b o s q ic h d a n ib o ra td ir. U la r q u yidagilardir:
1-bosqich — tekshirish dasturi va rejasini tuzish;
2-bosqich — m a ’lum otlar yig‘ish (kuzatuvlarni ro ‘yxatga olish);
3-bosqich — statistik m a ’lu m o tlarg a ishlov b erish, guruhlarga
ajratish, nisbiy ko‘rsa tk ic h larn i,o ‘rta c h a nisbatni hisoblab chiqish,
grafik tasvirlash, axborot tayyorlash;
4-bosqich — m a ’lu m o tlarn i o T g a n ib , xulo salar qilish va ularni
am aliyotga tad b iq qilish y o ‘llarini k o ‘rsatish.
Ish b o sh la sh d a n o ld in sta tistik tek sh iru v m aq sa d in i bilish
lozim , chunki unga dastur, reja m os kelishi shart. Tekshirish dasturi
quyid ag ilard an iborat: m a ’lu m o tla r yig‘ish d astu ri (an k e ta, karta,
b lan k m azm u n i) va ishlab chiqish d asturi (jadvallar, m aketlar).
M a ’lu m o tla r yigNsh dasturi karta (b lan k , h u jja t)d a n iborat b o ‘lib,
kuzatuv birligi ko‘rsatilib, hisobga olin ad ig an belgilar (savollar)
sanab o ‘tiladi. Misol. Kasallik tufayli vaqtinchalik m ehnat qobiliyatini
y o ‘qo tish n i o ‘rganishda m eh n atg a yaroqsizlik varaqasi m a ’lum ot
yig‘ishning rasm iy dasturi hiso b lan ad i. K uzatuv birligi m e h n a t
qobiliyatini yo‘qotganlik hodisasi b o ‘lib, unga m ehnatga yaroqsizlik
varaqasi to ‘ldiriladi. H isobga o lin ad ig an belgilar quyidagilar: jin s,
yosh, m eh n at qobiliyatini yo‘qotgan vaqti va boshqa m a ’lum otlar.
32
B archa b irlam chi tibbiyot hujjatlari Sog‘liqni saqlash vazirligi
to m o n id a n tasdiqlangan rasm iy hisob shakllari (form alari) b o ‘lib,
aholi sog‘lig‘i va uning tibbiyot tekshiruvi, sog‘liqni saqlash m uas­
sa sa la ri fa o liy a ti t o ‘g ‘risid ag i m a ’lu m o tla rn i y ig ‘ish d a s tu ri
hisoblanadi.
S h ifo k o rla r m axsus c h u q u r tek sh iru v o ‘tk az ib , m a ’lu m o t
yig‘ish n in g m axsus d a stu rin i (k a rta , a n k e ta , s o ‘rov varaqasi)
tuzadilar. K artada yozilgan savollarga javoblam ing hisobga olinishi
z a ru r b o ‘lgan belgilar qayd qilinadi. H isobga olinadigan belgilar
(savollar) qisqa va aniq b o lis h i, to ‘g ‘ri joylashtirilishi, hisob raqam i
q o ‘yilgan b o ‘lishi kerak. K artani to ‘lg‘azishda javoblardan birining
tagiga chizib q o ‘yiladi. M asalan, jins: 1) erkak, 2) ayol; oilaviy
ahvoli: 1) b o ‘ydoq (ersiz), 2) uylangan (eri b or); davo natijasi:
1) sog‘aydi, 2) ahvoli yaxshilandi, 3) yaxshi b o lm a d i, 4) o ‘ldi.
K artani b u n d ay to ‘ldirish javobni yengillashtirish bilan birga
unga ishlov b erishni h am osonlashtiradi.
Tekshirish o ‘tkazishni rejalashtirishda quyidagi tashkiliy ishlarga
e ’tib o r berish zarur: 1) m a ’lum ot olish usuli va uslubi; 2) barcha
b o sq ich lard a ishlash m u d d atlarin i belgilash; 3) tekshirish o ‘tkazadigan shaxslarni belgilash; 4) z a ru r xarajatlar m iqdori.
M a ’lum ot yig‘ish: kuzatuvlarni qayd qilish ikki usulda am alga
oshiriladi. Birinchi usulda h ar bir hodisaning paydo b o ‘lishi, undagi
o ‘zgarishlar m a ’lum vaqtgacha (1 yil va hokazo) kuzatiladi. M a­
salan, kasallik dinam ikasi va b oshqalar h a r kuni qayd qilinadi
(kundalik kuzatuv).
Ik k in ch i usulda kuzatuv (kuzatuvlar) ayni b ir vaqtda qayd
qilinadi yoki tekshiruv natijalari yoziladi. Bir vaqtning o ‘zida qayd
qilish natijasida aholi soni, b e m o rn in g soni va tasnifi, shifokorlar
va o ‘rta tibbiyot xodim larining soni va hokazolar aniqlanadi. Tibbiyot
k o ‘rigi o ‘tkazilay o tg an d a tekshirilayotgan guruhdagi o d am larning
u yoki bu kasallikka chalinganligi aniqlanadi.
K o ‘pgina b irlam chi tibbiyot hujjatlarini (b em o rlar va o ‘rin
fondining kundalik hisob varaqasi, shifokor qabuliga, shifoxonaga
y o tq iz ish g a ta lo n la r, m u o la ja v araq alari va h o k a z o ), ayniqsa
feldsherlik p unktlaridagi b arch a tibbiyot hujjatlarini o lrta tibbiyot
xodim lari to ‘ldiradi.
3 -2 2
33
M a ’lu m o tn i ikki y o ‘l b ila n (y o p p asig a va ta n la sh ) yig‘ish
m um kin:
1. B archa ob y ek tlard an o lin g an m a ’lu m o tla r yig‘indisi yoki
te k s h iru v c h in i q iz iq tir a d ig a n h o d is a la r n i r o ‘y x a tg a o lis h d a
q o ‘llaniladigan yoppasiga kuzatuv usu lid an davlat statistikasida
foydalaniladi. M asalan, h a r b ir tu g ‘ilish, o ‘lim , yuqum li kasal­
liklar hodisasi ro‘yxatga olinadi. Bu usul bilan chegaralangan dastur
b o ‘yicha ch u q u r o ‘rganish im koniyati kam b o ‘lgan holda yoppasiga
m a ’lu m o t olinadi.
2. T anlab tekshirish usulida hodisalarning ham m asi em as, balki
b ir qism i tekshiriladi. B unda qism an tek sh iriladigan hodisalarni
sh u n d ay tan lash kerakki, bu m a ’lu m o tla r asosida b a rc h a o ‘xshash
hodisalar haqidagi tushuncha paydo b o ‘lsin. Tekshirilgan hodisalarga
asoslanib jam i o ‘xshash hodisalar to ‘g ‘risida xulosa qilib b o ‘lmaydi.
H odisalarni tanlab tekshirishda quyidagilarga e ’tibor berish kerak:
hodisalar soni yetarli b o ‘lishi va iloji b o rich a tan lab olingan jam i
yig‘indisi u c h u n tipik b o ‘lishi lozim . T an lan ad ig an yig‘indi tipik
b o ‘lishi uchun ko‘pincha m exanik usul q o ‘llanilib, 5— 10—20 hodisa
qayd qilingan va yanglishm aslikka im k o n beradi. Bu usul keng
tarqalgan b o ‘lib, b ir q a n c h a (m ab lag 1, vaqt, k u ch n i kam ishlatish,
ish d astu rin i c h u q u rlash tirish g a o ‘xshash) afzalliklarga egadir.
Ijtim oiy-tibbiy tekshirishda yig‘in d id an tan lab olish usuli bilan
birga m a ’lum ot yig‘ish usuli m u h im aham iy atg a ega. M asalan,
an a m n e stik usulda (yunon. anamnesis — xotirlash) b e m o rn in g
o ‘zi h aqida va kasallikning kelib ch iqishi to ‘g ‘risida s o ‘rab olingan
m a ’lum otlar yozib boriladi. A nam nestik m a ’lum ot olish ikki usulda
am alga oshiriladi: a n k e ta usuli va s o ‘rov usuli. B irinchi usulda
teksh irilayotgan shaxs o ‘zi h a q id a o ‘zi m a ’lu m o t yozib beradi.
Ikkinchi usulda m a ’lu m o t olish su h b at usulida b o iib , tekshiruvchi
tibbiyot xodim i kerakli m a ’lu m o tla rn i s o ‘rab, k artan i toMdiradi.
M a ’lu m o t y ig ‘ish d a u yoki bu u s u ld a n fo y d a la n ish ish n in g
m aqsad va m azm u n ig a b o g ’liq. A n k e ta u su lid an kishining shaxsiy
h a y o ti h a q id a a n iq m a ’lu m o tla r o lish d a fo y d ala n ish m u m k in va
b u a n k e ta , o d a td a , a n a n im (y a s h irin ) b o ‘lad i. M a ’lu m o t yig ‘ish d a qaysi u su ld a n fo y d a la n ish n i te k sh irish o ‘tk a z ish rejasini
tu za y o tg an d a belgilanadi.
34
Y ig‘ilgan m a ’lu m o tlarn i k o ‘rib chiqish a n ch a m urakkab ish
hisoblanadi. B unda yig‘ilgan m a ’lum otlam ing aniq va yetarli ekanligi
tekshiriladi (karta, blankalar) va guruhlarga ajratiladi. M a ’lum otlar
m azm u n jih a td a n bir-b irig a o ‘xshash b o ‘lgan m u h im belgilariga
qarab guruhlarga ajratiladi. Bu esa hodisani aniqlash va unga to ‘g ‘ri
b a h o berish im k o n iy atin i yaratadi.
K asalliklarning ayrim tashxislarini sinflar va kasallik (hokazolar)
guruhlariga b o ‘lib o ‘rganishda bem orlarning yoshiga, jinsiga qarash
m uhim aham iyatga ega. Statistik ishlarda m a’lum otlarni hisoblashni
yengillashtirish m aqsadida u la r (guruhlash texnikasi, birlam chi
m a ’lu m o tlar) shifrlanadi (shartli belgilanadi). O d atd a, kasalliklar
xalqaro ta sn if b o ‘y ich a shifrlanadi. U n d a h a r b ir kasallik u c h u n
tartib raq am i b o ‘ladi.
0 ‘rta tibbiyot xodim i shifrlashni shifokor rahbarligida am alga
oshiradi. Q abul qilin g an g u ruhlash va shifrlash asosida k artalar
hisobga olinib, m a ’lum ot tuziladi, hisoblangan m a’lum otlar jadvalga
kiritiladi. Jadval m aketi tekshirilishning birinchi bosqichida tuzilib,
u ishlab c h iq ish d a stu ri h iso b la n a d i. Jad v allar o d d iy , g u ru h lashgan, aralash b o ‘ladi. F aq at b ir belgi b o ‘yicha tuzilgan (yosh
b o ‘y ich a) jadval o ddiy jad v al deyiladi (9-jadval).
9-jadval
B e m o r la r n i y o s h i b o ‘y ic h a b o ‘lib
c h iq ish
Shifr
Yoshi
1
1 5 -2 0
2
2 1 -3 0
3
3 1 -4 0
4
4 1 -5 0
Bu ja d v a ld an k o ‘p ro q m a ’lu m o t olishning im koniyati y o ‘q.
G u ru h lash g a n jad v a ld a esa ikki belgi berilishi m um kin: kasallik,
yosh, jin s, shifoxonaga yotqizish m u d d ati va hokazo (10-jadval).
U ch va u n d a n o rtiq belgilar q o ‘shib tuzilgan jadvallar aralash
jad v a lla r deyiladi. M asalan, kasallanishni yosh va jin s b o ‘yicha
o ‘rganish u c h u n jad v al tu zilg an (11-jadval).
35
10-jadval
2 0 0 3 - y ild a T o s h k e n t sh a h r i b o ‘y ic h a h a z m q ilish a ’z o la r i k a s a lla n g a n
b e m o r la r n i y o s h i b o ‘y ic h a b e lg ila b c h iq ish
Yoshi
K asallik
2 0 -2 5
2 6 -3 0
3 1 -4 0
4 1 -5 0
O sh q o z o n va o 'n ikki
b a rm o q li ic h a k y a ra si
30
35
40
45
X o letsistit
20
25
30
35
E n te rit
30
35
40
45
K o lit
15
20
25
30
P a n k re a tit
10
14
16
18
B o sh q alar
26
30
34
48
Ja m i
131
159
185
221
11-ja d v a l
2 0 0 3 - y ild a T o s h k e n t s h a h r id a
g a s t r it b ila n k a s a lla n g a n b e m o r la r n in g
y o s h i v a jin s i b o ‘y ic h a b e lg ila b ch iq ish
Yoshi va jin si
Ja m i
K asallik
G a s trit
2 0 -2 5
2 6 -3 0
3 1 -4 0
4 1 -5 0
erk .
ayol
erk .
ayol
erk.
ayol
erk .
ayol
erk .
ayol
28
19
22
14
20
12
24
16
94
61
S tatistik jad v ald a statistik ega va kesim b o ‘ladi. S tatistik ega
ja d v a ln in g g o riz o n ta l satri b o ‘y ich a jo y la sh ib o ‘rg an ilay o tg a n
hodisaning asosiy belgisi hisoblanadi (11-jadvalda: kasallik). Statistik
egani tavsiflaydigan belgilar statistik kesim dir (11-jadvalda: kasalla n g a n la rn in g yoshi va jin s i). A ra la sh ja d v a ln i tu z is h d a u la r
kartalardagi belgilari b o ‘yicha (hodisa — kasallik, tashxisi — gastrit)
ajratilad i. G a s trit y ozilgan k a rta la r yoshi b o ‘yicha g u ru h la rg a
ajratiladi. S o ‘ngra ajratilgan g u ru h la r jin sg a qarab belgilanadi va
gastrit satrining tegishli ustuniga yoziladi. Boshqa kasalliklar b o ‘yicha
ham u stu n la r sh u n d a y to ‘ldiriladi. K a rta lar aralash tirilm ay g o ri­
zontal va vertikal ravishda hisoblab chiqiladi.
36
A ra la sh ja d v a lla r m a ’lu m o tn i c h u q u r o ‘rg an ish im k o n in i
b eradi. M asalan, 11-jadvalda turli yoshdagi g u ru h larn in g jinsiga
qarab gastrit bilan kasallanganligi h aqida an iq m a ’lum otga ega
b o ‘lam iz. Jad v ald a jad v al, u stu n , q a to rn in g n o m i, m a ’lum bir
fikrni berad ig an raq a m la r b o ‘ladi.
H isob shaklida turli xil jadval m aketlari keltirilgan b o ‘lib, ularni
sog‘liqni saqlash m uassasalarida ishlayotgan o ‘rta tibbiyot xodim lari
b irla m c h i tibbiyot hujjatlari sifatida raq am lar bilan to ‘ldiradi.
N AZO R AT SAVOLLARI
1. S ta tis tik a n in g asosiy m a q sa d in i aytib b ering.
2. T ib b iy o t sta tistik a si q a n d a y m a sa la la r b ilan s h u g ‘u llan a d i?
3. S ta tistik y ig 'in d i va u n in g tu zilish e le m e n tla ri h a q id a m isol keltirin g .
4. Masala. K u zatu v birlig i h iso b g a o lin a d ig a n b elg ilari va yigMndi hajm in i
aniqlang. T o sh k en t sh ah rid a 2003-yili gepatit bilan kasallangan b em o rlar tekshirildi.
T e k sh irilg a n 100 n a fa r b e m o r k asallik k o ‘ngil a yn ish va ish ta h a n in g y o ‘qligi
b ila n b o sh la n g a n id a n sh ik o y a t q ild i. G e p a tit q a y ta la n g a n 55 n a fa r b e m o r esa
ish tah asi y o ‘q o lib , q u sg an lig id a n sh ik o y a t qilg an . T o sh k e n t sh a h rid a 2 0 0 3 -y ild a
k u z a tilg a n g e p a tit kasallig id a k u z a tu v birligi qilib g e p a titn in g b o sh la n ish i va
q a y talash belgilari (ish ta h a y o 'q o lish i, qusish, k o ‘ngil ay n ish ) hisobga o lin ad ig an
b e lg ilar ek an lig i y u z a sid a n fik ring iz (/7=100 — y ig 'in d i h ajm i).
5. Masala. K u z a tu v b irlig in i a n iq la n g va hiso b g a o lin a d ig a n b elg ilar h am d a
statistik yig‘in d i h ajm in i k o T satin g . K lin ik ad a 125 n a fa r m io k ard infark ti b o ‘lgan
b e m o rla r k o m p lek s d a v o la n g a n d a n s o ‘ng k asallik n in g q a y ta la n ish i o 'rg a n ild i.
B ir yil o ‘tg a c h , d a v o la n g a n 45 n a fa r c h e k ish n i b o sh lab y u b o rg a n b e m o rla rd a
in fa rk t q a y ta la n g a n , q o lg a n (c h e k m a y d ig a n ) b e m o rla r sh ik o y at q ilm ag an lar.
K u zatu v birligi t o ‘la d av o la n ib sh ifo x o n a d a n c h iq q a n d a n key in b ir yil d av o m id a
k asallik q a y ta la n m a g a n b e m o rla rd a c h e k ish hisobga o lin a d ig a n belgi, y ig ‘indi
h ajm i /7=125 b o ‘lishiga q a n d a y qaraysiz?
6. S izn in g b o ‘lg‘usi ish in g izg a qaysi sta tistik e le m e n tla r k e rak b o ‘ladi?
7. S ta tistik te k s h irish b o sq ic h la rin i san an g .
8. T ib b iy o t h u jja tla rin in g qaysi b irin i m a ’lu m o t yig‘ish u c h u n d a stu r sifatida
ishlatsa b o ‘ladi? H isobga o lin ad ig an belgilar b o ’y ich a qaysi y o ‘n alishlarda statistik
te k s h irish o ‘tk a z ish m u m k in ?
9. Q uyidagi ra q a m la r tu rli ja d v a lla rd a n k eltiriladi:
a) g e p a titn in g y en g il k o T in ish i b ilan k asallan g an 25 y o sh g a ch a b o ‘lgan 120
erkak;
b) g e p a titn in g yen g il k o T in ish i b ilan k asallan g an 400 erkak;
d ) g e p a titn in g yengil k o T in ish i b ilan k asallan g an 900 b em o r.
37
S iz quyidagi ja v o b g a ro zim isiz?
a) b a n d id a g i 120 ra q a m i a ra la s h (3 b e lg i), b ) b a n d id a g i 4 0 0 ra q a m i
g u ru h la sh g a n (2 b elg i), d) b a n d id a g i 900 raq a m i o d d iy (1 b elg i) ja d v a ld a n
o lingan.
10. S o g ‘liqni saq la sh v azirlig i tiz im id a q a n d a y sta tistik a o rg a n la ri b o r?
2.4. Nisbiy darajalar. Grafik tasvir
S ta tistik m a ’lu m o tla rn i ta q q o sla sh u c h u n nisbiy d a ra ja la r
a n iq lan ad i (ekstensiv, intensiv, aloqadorlik va k o ‘rgazm a k o ‘rsatkichlari). H a r b ir nisbiy daraja c h u q u r o ‘rganilish m aqsadida
d iag ram m a (ch iziq , u stu n , sek to r, radial, k a rtag ram m a, k a rta d ia g ram m a) shaklida tasv irlan ad i. N isbiy darajan i hisoblab ch iq ish n i
va grafik usulda tasvirlashni bilish lozim .
M a sa la n ,T o s h k e n t s h a h a r y u q u m li k a sa llik la r s h ifo x o n a sin in g sh ifokori b erg an m a ’lu m o tla r asosida quyidagi m asalan i
y ech ish kerak:
1. Y uqum li kasalliklar b ilan kasallangan 15—20 y oshgacha
b o ‘lgan kishilar orasida yuqum li g epatit bilan kasallangan va o ‘lim
darajasini aniqlang?
2. 15—20 yoshgacha b o ‘lgan 1000 kishi orasida b o ‘lgan yuqum li
g epatit bilan kasallanish darajasi qancha?
3. 15—20 y o sh g a ch a b o ‘lgan 1000 kishiga n e c h ta tib b iy o t
ham shirasi z a ru r (am aldagi b u y ru q lar asosida)?
4. 15—20 yoshgacha b o ‘lgan kishilar orasida yuqum li kasalliklar
shahardagi to ‘rt tu m a n n in g qaysi birida k o ‘p tarqalgan?
Bu vazifani yechish u c h u n 2003-yilda T oshkent shahri b o ‘yicha
q uyidagi m a ’lu m o t y ig ‘ildi: 15—20 yoshdagi k ish ila r so n i —
16000, yuqum li kasalliklar bilan kasallangan b e m o rla r so n i 3200
n a fa r, s h u n d a n y u q u m li g e p a tit — 640 n a fa r, sh ifo x o n a d a g i
tibbiyot ham sh iralarin in g soni — 160 nafar. Biz yuqoridagi m a ’lum o tlard an foydalanib, nisbiy d a ra jala m in g to ‘rt tu rin i an iq lay m iz
va grafikda tasvirlaymiz.
Ekstensiv k o ‘rsatk ich — b u tu n n i qism larga b o ‘lish k o ‘rsatkichidir. H odisaning ham m asi qanday nisbatda olinishiga qarab 100
yoki (foizlarda) q ism a n foiz (p ro m ille)lard a belgilanadi:
38
Hodisalar qismi
H o d is a la rn in g h a m m a s i
1(Ю =
Yuqumli gepaii.
B a rc h a y u q u m li k asallik lar
100 =
. 100 = 20 foi2.
3200
Y uqum li kasalliklar shifokorining 1-savoliga javob: T oshkent
sh a h rid a 2003-yilda 15—20 yoshgacha b o ‘lgan kishilar o ‘rtasida
yu q u m li g ep atit b arch a yuqum li kasalliklarga nisbatan ichida 20
foizni, boshqa yuqum li kasalliklar 80 foizni tashkil qiladi.
M a ’lu m o tla rn i grafik tasvirlashni sek to r, d iag ram m a, rasm
yoki u stu n la ra ro d iag ram m a shaklida ifodalasa b o ‘ladi. Birinchi
d iag ra m m a n i tu zish d a 360° aylana 100 foizga teng deb qabul
q ilin ad i, 1 foiz esa 3,6° ga teng b o ‘ladi. A ylanadagi bir nuqta
belgilanib u aylana m arkazi bilan tutashtiriladi. Belgilangan sektor
b a rc h a hod isalarn in g b ir qism i hisoblanadi {\ - a rasm ).
Ik k in c h i d iag ra m m a n i tu zish d a u stu n c h a (en i, balandligi
ixtiyoriy ravishda olinadi) chizib, b arch a hodisalarni 100 %ga teng
d e b q a b u l q ila m iz va teg ish li o ‘lch o v b irlig in i q o ‘y am iz. H o d i­
sa la r qism i (fo izd a) b a rc h a h o disalarga nisb atan (b u tu n ic h a yoki
100 foiz u stu n c h a d a belgilanadi, \ - b rasm ).
Intensiv k o ‘rsatkich hodisaning m uhitga bog‘liq b o ‘lgan o ‘zaro
aloqadorlik darajasini (tarqalishini) aniqlaydi va foizlarda ifodalaydi:
H odisa
15—30 yoshdagilarda gepatit hodisalari
_
640
. m o = ---------------------------------------------------------• 100 = TTxxx '1 0 0 = 4 foiz
M uhit
25—30 yoshdagi kishilar soni
loUUU
2-savolga ja v o b : 2 0 0 3 -y ild a T o s h k e n t s h a h r id a 15—20
y oshgacha b o ‘lgan kishilar orasida yuqum li g epatit kasalligi 4 foiz
tarq alg an . Intensiv k o ‘rsatkichni d iag ram m alar (u stu n , chiziq,
radial) shaklida tasvirlash m um kin.
Bir xil o ‘zaro b og‘lanm agan intensiv k o ‘rsatk ich lar b ir xil
asosda, o raliq d a, kenglikda chizilgan ustunli d iag ram m alar bilan
tasvirlanadi. U stu n c h ala rn in g balandligi h ar xil b o ‘lib, tegishli
intensiv k o ‘rsatkichlarga m os keladi.
V aqt o ralig ‘ida o ‘zgaradigan b ir n echa intensiv k o ‘rsatkichlar
chiziqli diagram m a shaklida tasvirlanadi. Buning uchun koordinata
o ‘qlari (abssissa va ord in ata) teng b o ‘laklarga b o ‘linadi. Abssissa va
o rd in a ta o ‘qlarin in g tegishli b irliklardan boshlab o ‘zaro kesishgan
39
n u q ta la ri in te n s iv k o ‘rsa tk ic h n u q ta la ri h iso b la n a d i va u la r
birlashtirilsa chiziqli diagram m a paydo b o ‘ladi ( \ - d rasm ).
Misol. Egri c h iz iq d a k u ndalik ta n a h a ro ra ti, ten g b o ‘laklarga
b o ‘lingan ay lan ad a vaqt ifodalanadi. R adial d iag ram m a chiziqli
diag ram m an in g keng tarqalgan tu rid ir (1 -g rasm ).
Misol. Yillik hodisalarni o'rganish uchun 12 radius chiziladi. Bunda
radius siferblatidagi soat 1200 ga yanvar, soat 600 ga iyul to ‘gri keladi.
Oylik ko‘rsatkichlar radius uzunligiga qarab (m asshtabda radiusdan
uzun yoki kalta b o lish i m um kin) belgilanadi. 12 nuqta bir-biriga siniq
chiziqlar bilan birlashtirilganda radial diagram m a hosil b o ‘ladi.
Ikki m ustaqil yig‘in d in in g nisbati foizlarda, q ism an foizlarda
aniqlanadi.
A YigMndi
Tibbiyot ham shiralari soni
160 • 10000
• 10000 =
= 100 foiz.
=--------• 10000 =
В YigMndi
15—20 yoshdagilar soni
16000
3-savolga javob: 15—20 yoshdagi h a r bir 10000 kishiga 100
nafar tibbiyot h am shirasi to ‘g ‘ri keladi.
Ko'rgazmali k o ‘rsatkichlar: taqqoslash u c h u n b ir n e c h a bir
jinsli k attalik larn in g birini 100 deb olam iz, qolg an lari esa unga
b o ‘lgan n isbatni aniqlovchi k o ‘rsatkichlardir. S tatistik ad a m utlaq
nisbatlarni, intensiv k o ‘rsatkichlarni, o ‘rtach a nisbatlarni, k o ‘rgazm ali k o ‘rsatk ich d a tasvirlash m u m k in (12-jadval).
12-jadval
2 0 0 3 - y il d a T o s h k e n t s h a h r in in g tu rli tu m a n la r id a y u q u m li k a s a llik la r ,
j u m la d a n , y u q u m li g e p a tit b ila n k a s a lla n is h d a r a ja s i
Ko'rsatkichlar
Kasalliklar
A
В
D
E
Intensiv
(1000 kishiga)
Ko'rgazmali A tumani
100 foiz deb
qabul qilinadi
Yuqumli kasalliklar,
jumladan, gepatit
400
300
400
250
300
200
200
150
Yuqumli kasalliklar,
jumladan, gepatit
100
100
100
83,4
76
66,6
50
50
4-savolga javob: T o sh k en t sh a h rin in g A tu m a n id a yuqum li
kasalliklar, ju m la d a n , g ep atit k o ‘p tarq a lg a n , E tu m a n id a esa
40
a -s e k to rli
100 %
60
75%
40
g — ra d ia l
—
2000
o ________________ ;___
2003
2000
/ — k a r ta g ra m m a
2002
2003
Л—k a r ta d ia g ra m m a
,°o
2 %
0,7 %
6 ,2 %
I-rasm. N isb iy k a tta lik la r tu rin i grafik tasv irlash .
yuqum li kasalliklar kam tarqalgan b o ‘lib, epidim iologik sharoit
nisb atan yaxshi. 12-jadvalning m a ’lum o tlarin i tegishli qoidalarga
rioya qilgan holda ustunli, chiziqli, radial d iag ram m alar shaklida
ifoda qilish m um kin.
K artag ram m alar — geografik k artaning turli qism larida (h u dudlarida) intensiv va nisbat (k o ‘rgazm a) ko‘rsatkichlari darajasiga
qarab sh artli belgilar q o ‘y is h d ir ( l- / rasm ).
K a rta d ia g ra m m a — geografik kartad ag i k o ‘p in ch a u stunli
d iag ra m m a d an iborat b o ‘lgan grafik tasvirdir ( \ - h rasm ).
NAZO R AT SAVOLLARI
1. Y uqum li gepatitning bosqichlari b o 'y ich a tarkibini an iqlashda q an d ay nisbiy
d a ra ja d a n fo y d alan ilad i?
2. Masala. O nkologik kasallar o ‘lim k o 'rsatk ich i b a rch a o ‘lim sabablari ichida
35 foizni tashkil qiladi. T o sh k e n t sh a h rid a a h o lin in g u m u m iy o ‘lim i 1000 kishiga
6 ga te n g .Y u q o rid ag i qaysi k o ‘rsa tk ic h la rn i qaysi qavs ich ig a q o ‘ysa b o ‘ladi?
(in te n siv k o 'rsa tk ic h / / / / / / ) , (ek sten siv k o ‘rsatk ich / / / / / / ) .
41
3. Q u y id ag i m a ’Iu m o tla rd a n fo y d a la n ib q a n d a y g rafik ta sv ir tay y o rlay siz?
Y u q u m li g e p a tit b ila n k asallan ish d arajasi 1996-yilda 100 fo iz, 1997 -y ild a — 80
foiz, 2 0 0 0 -y ild a -6 0 fo iz, 2 0 0 3 -y ild a — 40 foiz.
4. Masala. A va В fabrikalarda ishchilam ing kasallanish va vaqtinchalik m eh n at
q o b iliy a tin i y o ‘q o tish i h a q id a x u lo sa qiling?
B ro n x it tu fay li m e h n a t q o b iA
В
liy atin i y o ‘q o tish h o d isa la ri 100 ish ch ig a
0.4
0,9
a h o li o ra s id a b ro n x it u lu sh i
10 fo iz
15 foiz
5. 2 ta m a k ta b o ‘q u v c h ila ri o ‘rtasid a k asallan ish t o ‘g ‘risid a x u lo sa qiling.
B arch a k asallik lar ic h id a
1-m a k ta b
2 -m aktab
to n z illitn in g u lu sh i
16 fo iz
11 foiz
1000 o ‘q u v ch ig a k a sallan ish
14
18
6. A fabrikada ish c h ila m in g a n g in a tufayli v a q tin c h a lik m e h n a tg a q o b iliy atin i
y o 'q o tis h b ila n k a sa lla n ish in in g in ten siv k o 'rs a tk ic h in i a n iq la sh u c h u n q a n d a y
m a ’lu m o tla rg a ega b o ‘lish zaru r?
7. A fa b rik a d a is h c h ila m in g an g in a tu fayli v a q tin c h a lik m e h n a t q o b iliy a tin i
y o ‘q o tis h b ila n k a s a lla n is h in in g e k ste n siv k o 'rs a tk ic h la rin i a n iq la s h u c h u n
q a n d a y m a ’lu m o tla rg a ega b o ‘lish lozim ?
2.5. 0 ‘rtacha miqdorlar
H a r b ir guru h d ag i statistik yigMndi o ‘rta c h a m iq d o riy belgi
darajasiga ega va o ‘rta c h a nisbatlar (o ‘rta c h a b o ‘y, o ‘rta c h a ta n a
m assasi) b ilan o ‘lch an ad i.
T ibbiyotda belgining o ‘rtacha darajasiga tavsif berishda o ‘rtacha
arifm etik nisbat (M ) k o ‘proq qoM laniladi.
Misol. M — p a stk i ja g ‘i sin g an b e m o rn in g ja g ‘- y u z ja r r o h lik
k lin ik a sid a y o tis h in in g o ‘rta c h a dav o m iy lig i. B e m o rla r so n i —
35 (/>=35). K linikada yotishning davom iyligi (variant V — hisobga
olin ad ig an belgi n isbati) 21 d a n 30 k u n g ach a b o ‘ldi (m in im al
variant Vm m. = 21 ga va m aksim al v ariant Vm
= 30 kunga teng).
m ax
CTrtacha M nisbatni topish uchun tobora o ‘sib boradigan tartibda
h a r bir variant joylashtirilib variatsion q a to r tuziladi. V ariantlarning
takrorlanishi hodisan in g sonini (R ) k o ‘rsatadi (13-jadval). H a r
bir variantda ko‘p m arta uchraydigan variatsion qato r uch u n o ‘rtacha
nisbatni arifm etik vazn deyiladi va quyidagi form ula bilan aniqlanadi:
P
42
13-jadval
J a g ‘ -y u z ja r r o h lik k lin ik a s id a p a s tk i j a g ‘i s in g a n
b e m o r la r n in g y o tis h d a v o m iy lig i
D av o lash
k u n la ri V soni
B e m o rla r soni
u .r.
r.r.
a .r
a
-
15
21
2
42
- 3
22
4
88
-2
-8
23
4
92
- 1
-4
24
6
144
0
0
25
5
125
1
5
26
3
78
2
6
27
4
108
3
12
28
3
84
4
12
29
3
58
5
15
30
1
30
6
0
1= 35
Zv=849
1= 29
Pastki ja g ‘i singan b em o rn in g klinikada yotishining o ‘rtacha
davom iyligi quyidagiga teng:
..
IV ' R
849
,
= 2 4 ,2 k u n .
M = ----------------=
p
Ъ
0 ‘rta a rifm etik v azn n i y u q o rid a k o ‘rsatilgan hisoblashdan
tash q ari soddalashtirilgan tezk o r usullari ham m avjud. Soddalashtirilg a n usulda hisoblash u c h u n quyidagilarga am al qilish lozim:
1. K o ‘p uchraydigan va variatsion q a to r m arkazida b o ‘ladigan
v a ria n t sh artli ravishda A /d e b qabul qilinadi.
2. H ar qaysi variantning shartli m arkazdan chetlanishi ko‘rsatiladi.
3. H a r qaysi v a ria n td a ta fo v u tla rn in g c h a sto ta g a b o ‘lgan
k o ‘paytm asi (dr) topiladi.
43
4. Barcha tafovutlarning chastotasi ko‘paytirilgan yig‘indi topiladi:
T . d p R p = d {R{ + d 2 R2.
5. S hartli o ‘rta c h an in g haqiqiy o ‘rta c h a d a n farqi topiladi.
6. 0 ‘rta c h a arifm etik vazn topiladi. Y uqoridagi 13-jadvaldan
quyidagi m a ’lu m o tla r olinadi:
Л/, = 24, X dr = 29,
Л/ = Л/
+ —
/>
= 24 + ^ = 24 + 0 ,8 = 2 4 ,8 .
35
A yrim tibbiyot tek sh iru v larid a h a r b ir v a ria n t b ir m arta
u c h ray d i va u n d a topilgan o ‘rta nisbat o ‘rta a rifm etik tu rg ‘unlik
deyiladi. U quyidagi form ula bilan topiladi:
K a rta d ia g ra m m a — geografik k a rta d ag i k o ‘p in c h a u stunli
d iagram m adan iborat b o ‘lgan grafik ta sv ird ir(l-e rasm ). Bu holatda
o ‘rta c h a nisb atd a belgining yakka tartib d ag i m o h iy ati yashiringan
b o ‘ladi, v ariatsio n q a to rn in g h ar xillik darajasi k o ‘rsatilm aydi.
V ariatsion q a to r zich b o ‘lsa, y a ’ni ayrim n isb a tla r o ‘rta c h a nisbat
y aq in id a g u ru h lan sa, o ‘rta c h a nisbat a n a shu y ig in d in i a n ch a
t o ‘la tavsiflaydi. A gar variatsion q a to r c h o ‘zilib ketsa, y a ’ni ayrim
n isb atlar o ‘rta c h a n isb atd an tu b d an farq qilsa, o ‘rta c h a nisbat
m az k u r yig‘indiga u n c h a tipik m os b o ‘lm aydi.
0 ‘rta c h a n isbatlarni c h u q u rro q o ‘rg an ish d a, b a h o berishda va
so lish tirish d a variatsion q a to rla r h a r xilligi h a m d a o ‘rtach a nisb atn in g a n iq lan ish in i tavsiflaydigan k o ‘rsa tk ic h lard a n ( o ‘rtach a
kvadrat ta fo v u t,o ‘rta c h a nisbatdagi o ‘rta c h a xato) foydalaniladi.
U la rn i hisoblash usullari m axsus q o ‘lla n m a la rd a keltirilgan.
N AZO R AT SAVO LLARI
1. Variatsion qatorni tuzish va o 'rta ch a arifm etik vaznni hisoblashda hisobga
olinadigan qanday belgiiardan foydalanish kerak?
2. Shifokor bergan m aslahatning o 'rta c h a sonin i to ping (stenokardiyasi
b o r 1 bem orga):
44
M a s la h a tla r soni
0
B e m o rla r so n i
5
3. S h ifo k o rn in g h a r b ir b em o rg a sa rf
20
S arflan g an v a q t, m in.
B e m o rla r so n i
4
5
10
15
20
15
50
10
20
q ilin g an o 'rta c h a vaq tin i aniqlang.
25
30
40
5
2
1
2.6. Dinamik qatorlar
D in am ik q a to rlar h o d isalarning m a ’lum bir vaqt o ralig‘ida
o 'z g a rish in i o 6rganishda yordam beradi (14-jadval). Bu q ato rlar
m u tlaq nisbiy so n lard a, o ‘rtach a nisbatlarda ifodalanadi.
14-jadval
G r ip p g a q a r sh i e m la n g a n k is h ila r s o n i d in a m ik a si
Yil
E m la n g a n la r soni
2000
500
2001
600
2002
900
2003
1400
D in a m ik q a to rla rn i o ‘rg an ish d a m u tlaq o ‘sish (kam ayish)
va o ‘sish (k am ay ish ) s u r’ati k o ‘rsa tk ic h la rid a n foy d alan ilad i.
M u tla q o ‘sish shu yil va keyingi yil soni b ilan a n iq la n ad i. Misol.
2001- yil grippga qarshi em langan kishilar sonining m utlaq o ‘sishi
6 0 0 -5 0 0 = 1 0 0 ga teng.
2002-yil u c h u n 9 0 0 -6 0 0 = 3 0 0 nafar kishi. M utlaq o ‘sishning
o ‘tgan yil darajasiga nisbatan (foizlarda) o ‘sish su r’ati aniqlanadi:
2001 - yil u c h u n
• 100 = 20 foiz;
20 0 2 - yil u c h u n
• 100 = 50 foiz.
D inam ik qatorni o ‘rganish (15-jadval) shuni ko‘rsatadiki, fabrika
ishchilarini grippga qarshi em lash yildan-yilga o ‘sib borm oqda.
45
15-jadval
F a b r ik a is h c h ila r in i g r ip p g a q a r sh i e m la s h d in a m ik a s i
(is h c h ila r s o n i o ‘z g a r m a g a n )
Gri ppga qarshi
emlangan ishchilar soni
Yil
Mutlaq
o'sih
O'sish
sur’ati
-
2000
500
-
2001
600
100
20 foiz
2002
900
300
50 foiz
2003
1400
500
55 foiz
D av rlar (soat, k u n , hafta, oy, yil)n isb atin i aniqlash h o d isa ­
n in g (k a s a lla n is h , a rte riy a b o sim i m iq d o ri) o ‘z g a ru v c h a n lik
darajasiga b o g ‘liq. M a ’lum vaqt o ralig ‘ida h o d isa la r asta-sekinlik
b ilan o ‘zgarsa, kuzatish davrlari s h u n c h a k a tta b o ‘lishi m um kin.
N AZO R AT SAVO LLARI
1. D in a m ik q a to rla r qay si n is b a tla rd a n tu z ila d i?
2. D in a m ik q a to rla r k o 'rsa tk ic h la rin i h iso b la n g va x u lo sa qiling.
Yil
1 5 -2 0 yoshgacha bo'lgan 1000 kishida
yuqumli gepatit soni
2000
110
2001
130
2002
140
2003
150
3. D in a m ik q a to rla r k o 'rs a tk ic h la rin i h iso b la n g va x u lo sa la r c h iq a rin g .
Yil
Stomatologiya poliklinikasiga murojaat
qilgan bem orlar soni
2000
200
2001
190
2002
170
2003
120
46
2 .7 . K om pyuterlardan foydalanish
K o‘pgina o g ‘ir hisoblashlarni kom pyuterlar zim m asiga yuklash
m u m k in . B unda k o ‘p v aq t, m ablag6, k uch iqtisod qilinadi, m a ’­
lu m o tla r c h u q u r tah lil b o ‘ladi.
K om p y u terlar ju d a k atta hajm dagi m a ’lum otlarni qisqa vaqtda
ishlashi m um kin. U la r k o ‘plab m a ’lu m o tlarn i bir n ech a daqiqada
guruhlarga ajratadi, so n in i sanaydi, tayyor hisob k o 'rsatkichlarini
aniqlab beradi. B irlam chi kartalardagi kerakli m a ’lum otlarni oladi.
R espublikam izda tibbiyot m uassasalarini tashkil qilishda shifo
o ‘rin la r s o n i,d o ri-d a rm o n la r, b e m o rla r va b o sh q a la r haqidagi
m a ’lu m o tla r k o m pyuterlari b o ‘lgan m arkazlarda yig'iladi. K om py u tern i ishlatish tibbiy y o rd am n i tashkil qilish, boshqarish, rejalashtirishning ko'pgina tom onlarini ijobiy hal qilishga yordam beradi.
K linikada b e m o rn in g (tashxisi va yoshi) m ehnatga yaroqsizligi va
u n i dav o lash (b erilad ig an d o rila r, davolash vositalari) h aqida
m a ’lu m o tlarn i olib k o m p y u terd a ishlab ch iqish, klinika ishi va
davolash usuliga b a h o berish im koniyatini yaratadi. H ozirgi kunda
kom pyuterlar tibbiyotning barcha sohalarida keng qo'llanilm oqda.
47
3-bob. AHOLI SO G ‘LIG‘I KO‘RSATKICHLARI VA
M U H IM IJTIM OIY-TIBBIY MUAM M OLAR
3.1. Demografik ko‘rsatkichlar
B etob b o ‘lib, jism o n iy rivojlanish, tu g ‘ilish va o ‘lim k o ‘rsatkichlari aholi salom atligining qanday ekanligini k o ‘rsatadi. Tibbiyot
m u a s s a s a la ri va x o d im la ri u c h u n bu k o ‘rs a tk ic h la r m u h im
a h am iyatga ega. T ibbiyot m uassasalarining ishini rejalashtirish,
ularning faoliyatini bah o lash , te z k o r ishlar u c h u n ah o lin in g soni,
zichligi, yoshi, jinsi, kasbiy tarkibi h am d a ko‘payishi va m igratsiyasi
haqidagi m a ’lu m o tla rn i bilish lozim .
A holining soni, tarkibi va k o ‘ch ib yurishi (m exanik va tabiiy
ra v ish d a ) h a q id a g i m a ’lu m o tla r d e m o g ra fik k o ‘rsa tk ic h la rn i
ifodalaydi. R o ‘yxatga olish vaqtida ah o lin in g soni, tarkibi haqidagi
m a ’lu m o tla r an iq lan ad i. A holini ro ‘yxatga olish C h o r Rossiyasi
davrida — 1897-yilda, sobiq Ittifo q d a esa 1926, 1939, 1959, 1970,
1989-yillarda am alga oshirilgan.
O radagi yillarda aholining oxirgi ro‘yxati va h ar yili tughlganlar,
o ‘lganlar, ko‘chib ketganlar (kelganlar) inobatga olinib hisoblanadi.
B o‘lib o ‘tgan ja h o n u ru sh lari talo fo tlarig a qaram ay, 0 ‘zbekiston
ah o lisin in g soni k o ‘payib b o rm o q d a (2004-yil yanvar oyi b oshida
25,7 m illiondan ortiq) y a ’ni tabiiy o ‘sish kuzatilm oqda (o ‘lganlarga
nisb atan tu g ‘ilganlar so n in in g ko^pligi) (2 -tarx ).
A holi so n in i in o b atg a o lg an h o ld a u n in g zichligini hisoblab
chiqish m um kin ( 1 k m 2, da yashaydigan aholi soni). A holi zichligi
v ilo y atlard a h a r xil. R esp u b lik a b o ‘yich a bu k o ‘rsatk ich 51,2 ga
ten g . A holi zichligi h aqidagi m a ’lu m o tla r tibbiyot m u assasalari
u c h u n h a m m u h im d ir. T ibbiyot xizm atini rejalashtirishda nafaqat
a h o li (sh a h a r va q ish lo q ) so n i (3 -ta rx ), balki tibbiy x izm at k o ‘rsatish radiusi h am in o b atg a o lin a d i.
48
26
24
22
20
18
16
14
12
10
8
6
1939
1959
1970
1979
1989
1996
2003
2-tarx. O 'z b e k is to n d a a h o li so n in in g o 's ish i.
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
■
1939
1959
1970
1989
19§6
2003
3-tarx. O 'z b e k is to n d a s h a h a r (■ ) va q ish lo q ( □ ) a h o lisin in g so n i (foiz).
4 -2 2
49
A holini ro ‘yxatga olish d a u n in g yoshi, jin si, m illati, ijtim oiy
tarkibi, m a ’lu m o ti, ixtisosligi, oilaviy ahvoli haqidagi m a ’lu m o tla r
a n iq la n a d i. A na sh u m a ’lu m o tla rg a a so sla n ib tib b iy x iz m a t
k o ‘rsatish (tu g ‘ru q x o n ad a, bolalarga, kattalarga va hokazo) ishlari
rejalashtiriladi.
A holi yosh tarkibini o ‘rganish shuni k o ‘rsatadiki,14 yoshgacha
b o ‘lgan b o lalar 35,4 foiz, 60 y o sh d a n o ‘tgan keksalar 6,4 foizni
tashkil etad i. T u rli yoshdagi ah o li g u ru h la ri o ra sid a e rk a k lar va
ay o llar soni u n c h a lik farq qilm ay d i. A holi o rasid a x o tin -q iz la r
50,1 foizni, bolalar esa 35,4 foizni tashkil qiladi. Bu esa o ‘z navbatida
o n a la r va b o la la r o ra s id a tib b iy x iz m a t k o ‘rsa tis h n i y a n a d a
rivojlantirish m asalasini q o ‘yadi.
A holining 63,4 foizdan k o ‘p ro g ‘i qishloq joylarda yashaydi. Bu
o ‘z navbatida qishloq jo y larid a b irlam chi — tibbiyot-sanitariya
xizm atin i tu b d a n o ‘zg artirish vazifasini q o lyadi. A h o li so n in i
o ‘zgarishi, u ning tarkibiy q ism in in g (yoshi, jin si, oilaviy ho lati,
ishlab chiqarishda bandligi) o ‘zgarishiga olib keladi. Buning iqtisodiy
va tibbiy aham iyati bo r. A holi soni m exanik va tabiiy o ‘zgaradi.
A holi so n in in g m exanik o ‘zgarishi deb o d a m la r g u ru h in in g
b ir tu m a n d a n ik k in ch i tu m a n g a yoki m am la k a td an tash q arig a
(m igratsiya) k o ‘chishiga aytiladi. C h o r Rossiyasi davrida aholi pul
topish m aqsadida q ish lo q d an shaharga k o ‘chib kelgan.
A holining b ir jo y d an ikkinchi joyga k o ‘chishi m am lak atn in g
sanitariya ahvoliga ta ’sir qilib, b a ’zan yuqum li kasalliklarning paydo
b o ‘lishiga sabab b o ‘ladi.
E p id em io lo g ik jih a td a n n o q u la y b o ‘lgan m a m la k a tla rd a n ,
ju m lad an Tojikistondan q ochoqlam ing 0 ‘zbekistonga o ‘tishi bezgak
va shu kabi yuqum li kasalliklarning tarqalishiga olib keldi. Y uqum li
va bo sh q a kasalliklarning tarq alish i va k o ‘payishining o ld in i olish
u c h u n k o ‘ch ib kelgan ah o lig a z a ru r tibbiy y o rd am k o ‘rsatish
tad b irlarin i am alga oshirishni talab etiladi.
A holi sonining tabiiy o ‘zgarishi (tu g ‘ilish va o ‘lim dagi farq)
ikki xil b o ‘lib, ko‘payishi va kam ayishi m um kin (16-jadval,4-tarx).
T u g ‘ilish va o ‘lim m ahalliy hok im iy at fu q aro lar h o latin i qayd
qilish b o ‘lim larid a (F H Q Q B ), qishloq fuqarolar yig‘ini m uassasala­
rida ro'yxatga olinadi. Tug‘ilish yoki o ‘lim haqidagi aktlar faqat shifokor
50
16-jadva!
A h o lin in g ta b iiy h a r a k a ti ( 1 0 0 0 k is h ig a n is b a ta n )
T u g 'ilish
V ilo y atlar
U m u m iy o 'lim
T a b iiy o ‘sish
2002
200 3
200 2
2003
200 2
20 0 3
0 ‘z b e k is to n R esp u b lik asi
2 0,9
19,8
5,4
5,3
15,5
14,5
Q o ra q a lp o g 'is to n Resp.
2 1,8
20 ,5
5,9
5,6
15,9
14,9
A n d ijo n
2 0,3
18,7
5,1
5,2
15,2
13,5
B uxoro
20,1
18,9
4 ,5
4 ,7
15,6
14,2
Jiz z a x
2 3,3
2 1,8
4 ,5
4,2
18,8
17,6
Q ash q ad ary o
2 3,7
23 ,5
4 ,3
19,4
19,4
18,9
5,2
4,1
5,1
19,4
N av o iy
14,2
13,8
N am angan
2 1,5
2 0 ,0
4,8
5,0
16,7
15,0
S a m a rq a n d
2 2,8
2 1,7
5,1
4 ,9
17,7
16,8
S u rx o n d a ry o
2 4,2
2 2,4
4,3
4 ,3
19,9
18,1
S ird a ry o
2 2,8
2 0 ,9
5,2
5,2
17,6
15,7
T o sh k e n t
18,7
17.9
6 ,4
6,5
12,3
F a rg ‘o n a
2 0 ,0
18,9
5,1
5,2
14,9
11,4
13,7
X o razm
22,3
2 0,9
4 ,9
5,0
17,4
15,9
T o sh k e n t sh.
14,6
14,4
8 ,6
8,5
6,0
5,9
40
35
30
25
20
15
10
5
0
1950
1960
1970 1975 1980 1985 1990 1994 1995 2003
4-iarx. 0 ‘z b e k is to n a h o lisin in g tab iiy o 's ish i (1 0 0 0 k ish ig a n isb a ta n ).
51
yoki o ‘rta tibbiyot xodim i im zolagan tibbiy hujjatlar asosida ro ‘yxatga
olinadi (tu g ‘ilish h aqidagi m a ’lu m o t, o ‘lganligi h aq id a shifokor
guvo h n o m asi, o ‘lim h a q id a feldsher m a ’lu m o tn o m a si). F e ld sh e rakusherlik m uassasalaridagi o ‘rta tibbiyot xodim lari yuqoridagi davlat
a h a m iy a tig a ega b o ‘lgan h u jja tla rn i t o ‘g ‘ri va t o ‘liq rasm iy lashtirishlari lozim .
Bir yil ich id a 1000 kishiga to ‘g ‘ri keladigan tu g ‘ilgan b o lalar
soni tu g ‘ilish k o ‘rsatk ich i deyiladi.
Bir yilda tug‘ilganlar soni • 1000
Aholi soni
A holining o ‘sish su r’atin i va yosh tarkibini tu g ‘ilish k o ‘rsatkichi
belgilaydi. T u g ‘ilish k o ‘rsatkichi 0 ‘zbekistonda ju d a yuqori b o ‘lib,
bu ijtim oiy m u a m m o d ir (ijtim oiy h ay o t sh aro itlarig a b o g ‘liq).
T u g ‘ilish k o ‘rsatkichi ja m iy a t taraq q iy o tin in g h a r b ir b o sq ich id a
tu g ‘ilishni belgilab b e rad ig an sharoitga bog‘liq b o ‘lib, u o ‘zgarib
tu rad i. Q ishloq a h o lisin in g tu g ‘ilish darajasi s h a h a r aholisinikiga
qaraganda b irm u n ch a k o ‘proq.
A holi o ‘rtasida tu g ‘ilish darajasini bilishda serp u sh tlik k o ‘rsa tk ich in in g ah am iy ati k a tta d ir (15—49 yoshdagi 1000 ayolga b ir
yilda to ‘g ‘ri keladigan tu g ‘ru q la r soni):
Bir yildagi tug‘ilishlar soni • 1000
15 dan 49 yoshgacha bo‘lgan ayollar soni
Iqtisodiy jih a td a n rivojlangan m am lak atlard a va M D H n in g
Y evropa qism ida keyingi 10 yillikda tu g ‘ilish k o ‘rsatkichi kam aydi.
0 ‘zb ek isto n d a bu k o ‘rsatk ich keyingi yillarda b irm u n c h a kam aygani (ayniqsa o ‘rta yoshdagi ayollarda) kuzatilm o q d a (17-jadval).
7 7-jadval
T u g M lish k o ‘ r s a t k ic h la r i
Yillar
1999
2000
2001
2002
2003
Foiz
22,3
21,3
20,5
20,9
19,8
52
U m u m iy o ‘lim k o ‘satkichi 1 yil ichida 1000 kishiga to ‘g ‘ri
keladigan o ‘lganlar sonidir:
B ir y ild a o ‘lg a n la r so n i • 1000
A h o li soni
Bu k o ‘rsatkich nisbatan kam o ‘zgaradi (1000 aholiga 8 dan 15
foizgacha) va um um iy o ‘lim ning o ‘rtach a darajasiga to ‘g ‘ri keladi.
8 foizdan kam b o ‘lsa ,o ‘lim ning past darajaga, 15 foizdan k o ‘p
b o ‘lsa yuqori darajaga ega ekanligi qayd qilinadi. Iqtisodiy tom ondan
rivojlangan davlatlarda o iim darajasi past va ko‘plarida stabillashgan.
Janubiy A m erika, Afrika,Osiyo m am lakatlarida esa yuqori. SogMiqni
saqlash tizim ida o ‘tkazilayotgan islohotlar natijasida m am lakatim izda
bu k o ‘rsatk ich 5,3 ga teng b o ‘ldi (18-jadval).
18-jadva!
0 ‘lim k o ‘r sa tk ic h i
Yillar
1999
2000
2001
2002
2003
Foiz
5,3
5,5
5,3
5,4
5,3
0 ‘lim sab ab larin i o ‘rgan ish d an m a ’lum b o ‘lish ich a, uning
d a ra ja s in in g y u q o ri b o ‘lish ig a o ‘tk ir y u q u m li k a sallik larn in g
tarq a lish i, ep idem iyalar, b o lalar o ‘lim ining k o ‘pligi sabab b o ‘ladi.
0 ‘lim sabablari aniqlanganda birinchi o ‘rinda qon aylanish a ’zolari,
ikkinchi o ‘rinda nafas a ’zolari,uchinchi o ‘rinda o ‘sm alar, to ‘rtinchi
o ‘rin d a y u q u m li k asallik lar, b e sh in c h i o ‘rin d a h azm a ’zolari
k a sa llik la ri tu r a r e k a n . Bu k a sa llik la r o ‘lim n in g 70 fo iz d a n
k o ‘p ro g ‘iga sabab b o ‘lar ekan.
Jins va yoshga qarab o ‘rganilganda bolalar orasida (14 yoshgacha)
yuqum li kasalliklar, o ‘sm alar,h azm a ’zolari kasalliklari ( o ‘g ‘il va
qizlarda deyarli bir xil), o ‘rta yoshdagi erkaklarda o ‘sm alar, qon va
nafas a ’zolari kasalliklari, ayollarda esa qon aylanish va nafas a ’zolari
kasalliklari, o ‘sm alar va shikastlanish, keksa yoshdagi o d am larda
jin s id a n q a t’iy n azar, nafas va q o n aylanish a ’zolari kasalliklari
oMimga k o ‘proq sabab b o ‘lar ekan. X ulosa qilib aytganda, bunday
ho lat kishilarning yoshi, jinsi va o ‘lim iga sabab b o ‘ladigan kasal53
liklarni inobatga o lib sog‘liqni saqlash ishini tashkil qilish n i, d a v o lash-profilaktika ishlarini tu b d an yaxshilashni tala b etadi.
F aqat tu g ‘ilish yoki o ‘lim haqidagi m a ’lu m o tla r b ilan m am lakatning tibbiyot sohasi holati to ‘g ‘risida an iq bir xulosaga kelish
qiyin. A holi so n in in g tabiiy o ‘zgarishi, tu g ‘ilish va o ‘lim haqidagi
m a’lum otlam i o ‘zaro bog‘liq holda o ‘rganibgina m a ’lum bir xulosaga
kelish m u m k in . T u g ‘ilish va o ‘lim o ‘rtasidagi tafovut ah o lin in g
tabiiy k o ‘payishi (kam ayishi) deyiladi.
B a ’zi m a m la k a tla r d a (A n g liy a , F ra n s iy a , F in la n d iy a va
b oshqalar) tu g ‘ilish va o ‘lim k o ‘rsatkichi past, shu sababli ularda
tabiiy k o ‘payish darajasi h am past. O siyo, A frika, L otin A m erikasi
m am lak atlarid a tu g ‘ilish va o ‘lim darajasi y u q o ri,b u esa m azkur
davlatlar iqtisodiyotiga katta ta ’sir qiladi. A m m o bu m am lakatlarda
ah o lin in g tabiiy o ‘sish darajasi Y evropa m am lakatlariga qaraganda
b irm u n c h a yuqori.
D avlatning aholi so n in i boshqarishi, a n iq ro g ‘i tu g ‘ilishni boshqarishdagi faoliyati dem ografik siyosatda (y u n o n , demos — xalq,
grapho — y o z a m a n , x a lq n i tasv irla sh va politiko — d a v la tn i
boshqarish s a n ’ati) o ‘z ifodasini topadi.
H ozirgi v aq td a V atan im izd a h a r bir bola sog‘lom tu g ‘ilishi va
unga z a ru r b o ‘lgan b a rc h a sh aro itlarn i yaratish m aq sad id a aholi
o ‘rtasida tu g ‘ilishni rejalashtirishni ta k lif etish siyosati am alga
oshirilm oqda. D avlatim iz oilalarga iqtisodiy h am da ijtim oiy yordam
b erish, sanitariya va gigiyenik, on alik va b o lalik n i h im o y a qilish
tadbirlarini am alga oshirm oqda. Bu esa keyingi yillarda o ‘z natijasini
berm oqda.
D em ografik siyosat jam iyat taraqqiyotining rivojlanish bosqichiga
to ‘g ‘ri kelishi va ilm iy asoslangan boMishi zarur. A holining sog‘lig‘ini
c h u q u r bilish u c h u n um u m iy o ‘lim darajasini aholi yoshi va jinsiga
qarab o ‘rganish m u h im ah am iyatga ega.
Turli yoshda o ‘lim darajasi turlichadir.Y osh bolalar, ayniqsa bir
yoshgacha b o ‘lgan bolalar orasida o ‘lim darajasi yuqori b o iib , keyinchalik keskin darajada pasayib ketadi. Bu ko‘rsatkich 30—35 yoshdan boshlab asta-sekin, keyinchalik esa tez s u r’a tla r b ilan o ‘sadi.
O iim darajasi ah o li tarkibiga b o g iiq d ir. A holi o ‘rtasida yosh
bolalar va keksalar k o ‘p b o is a ,o iim darajasi shuncha yuqori b o ia d i.
54
0 ‘rta yoshdagilar orasida o ‘lim darajasi past b o ‘ladi. Lekin o ‘rta
yoshdagi erk ak lar orasida o ‘lim darajasi ayollarga nisbatan a n ch a
yuqoridir. B olalar, o lsm irlar orasida o ‘lim darajasi kam ayib, kek­
salar o ‘rtasida ortadi. K eksalar o ‘rtasida o ‘lim darajasining oshishi
no rm al fiziologik holat boMib, bu bilan avlod alm ashinadi.
Y oshlar orasidagi o ‘lim patologik h o lat hisoblanib, shubhasiz,
b u ning o ld in i olish lozim b o ‘ladi. Y uqorida bayon qilganim izdek,
b o lalar o rasid a o ‘lim k o ‘rsatkichi yuqoridir. Shu sababli bolalar
o ‘lim i k o ‘rsatkichini aniqlash m aqsadga m uvofiq b o ia d i.B u n in g
u c h u n 1/3 a w a lg i yilda tu g llg a n bolalarni hisobga olish kerak.
C h u n k i tax m in an 1/3 kalendar yilida o lg a n b olalar aw a lg i yilda
tu g llg a n b o lalar b o ia d i.
M azkur kalendar yilida bir yoshgacha boMgan bolalar o 'lim i soni
Shu yili tugMlganlar soni 2/3 qismi + aw algi yili tug‘ilganlar soni 1/3 qismi
M a m la k a tim iz d a b o la la r o l i m i h o z ird a k esk in k am ay g an
(5 -ta rx ). Bunga m oddiy va m a ’naviy farovonlikning o ‘sishi, onalik
50
40
30
20
10
0
1975
1980
1985
1990
1994
1995
1996
2003
5-tarx. B ir y o sh g a c h a b o 'lg a n b o la la r o 'lim i (1000 kishiga n isb a ta n ).
55
va bolalikni m u h o faza qilish, davlat va tibbiyot tad b irlarin i am alga
o sh irish b ilan erish ilm o q d a. S huni a lo h id a ta ’kidlash kerakki,
b o lala r o ‘lim ini va turli kasalliklarni kam aytirish hozirgi davrning
m u h im vazifasi b o ‘lib qolm oqda.
Bir y oshgacha b o ‘lgan bo lalarn in g o ‘lim darajasi h a r xildir.
Q ish lo q va sh ahardagi b ir yoshlik b o lalar o ‘lim darajasi biro z farq
qilishi m u m k in . Y uqori o i i m darajasi b o lala rn in g b irin ch i haftaligida, b ir oyligida kuzatiladi. S h u n in g u c h u n b o lala r o iim in i
kam ay tirish m aq sad id a yangi, ch ala tu g ilg a n b o lalarn i barvaqt
(n e o n a ta l) o iim d a n saqlashga harakat qilinadi.
Y angi tu g ilg a n bo lalarn in g barvaqt o i im i k o ‘rsatkichi:
(Neonatal) 0 - 6 kunlik yoshida o ig a n bolalar soni
Tirik tugilgan bolalar soni
P e rin a tal o i i m k o ‘rsatkichi:
T irik va o i i k tu g ilg a n b o la la r s o n i+ o ig a n b o la la r so n i ( 0 - 6 ) k u n lig id a
T irik va o i i k tu g ilg a n b o la la r soni
P erin atal o i im ijtim oiy sharoitga, h om ilaning a n te n a ta l m u h o fazasiga b o g iiq d ir. M am lak atim izd a p e rin a ta l o i i m k o ‘rsatkichi
yildan-yilga kam aym oqda (19-jadval). B olalar orasida o iim g a k o bp in c h a yangi tu g ilg a n c h a q alo q la rn in g , y a ’ni hali kuchsiz, z a if
organizm ning tashqi sharoitga m oslasha olmasligi h am d a hom ilador
ayol organizm iga tu g ‘ruq davrida ta ’sir k o ‘rsatuvchi zararli om illar
sabab b o i a r ekan.
1 9-jadval
P e r in a ta l o i i m
k o ‘r sa tk ic h i ( 1 0 0 0 tir ik v a o i i k t u g i l g a n
b o la g a n is b a t a n )
Y illar
1999
2000
2001
2002
2003
F o iz
20,2
18,9
18,4
16,5
16,7
56
P erinatal davrda bolalar o ‘lim iga sabab b o ‘ladigan om illar ch aq alo q lar orasida u chraydigan kasalliklardir.B u kasalliklar ayniqsa
ch ala va shikastlanib tu g ‘ilgan b o lalar u c h u n xavfli b o ‘lib, bolalar
hayot in ing birinchi haftasida va birinchi oyida kuzatiladigan o ‘limga
sabab b o ‘ladi. T ekshirishlar natijasining k o ‘rsatishicha, nafas a ’zo ­
lari kasalliklari, p erin atal davrdagi patologik h o latlar, yuqum li
kasalliklar yosh b o lalar o iim in i keltirib c h iq aru v ch i asosiy sab a b la rd ir (b arch a o iim n in g 88 foizga yaqini).
S huni alo h id a ta ’kidlash kerakki, hozirgi vaqtda kuzatiladigan
o n a la r o iim i favqulodda holat hisoblanadi. O nalar o iim in i im kon
b o rich a b artaraf etishga yoki tub d an kam aytirishga erishm oq lozim.
R espublika tibbiyot xodim lari oldiga 1991-yildagi on alar va bolalar
orasidagi o i i m d a ra jasin in g yuqoriligini hisobga olib, tu g is h
yoshidagi ayollarni sh o sh ilin c h kechiktirib b o im a y d ig a n sog‘lom lash tirish tad b irlarin i am alga oshirish orqali o n a la r va k o ‘krak
yoshdagi b olalar o iim in i kam aytirish vazifasi q o ‘yildi. Bu vazifani
bajarishda 0 ‘zbekiston Respublikasi V azirlar M ahkam asinig 1993yil 3-dekabrdagi 589-sonli qarorida tasdiqlangan « 0 ‘sib kelayotgan
a v lo d n i s o g io m la s h tiris h m u a m m o la rin i m ajm u iy hal qilish»
d a s tu ri h a m d a B irlash g an M illa tla r T a sh k ilo ti, B o lalar ja m g ‘arm a sin in g ic h k e ta r va resp ira to r, yuqum li kasalliklarni ka­
m aytirish dasturlari asosiy q o ila n m a hisoblanadi. U shbu dasturlam i
a m alg a o sh irish o n a la r o iim in i k am ay tirish d a o ‘zin in g ijobiy
n atijalarini bera boshladi (20-jadval).
20-jadval
O n a la r o ‘lim i k o ‘r s a t k ic h i ( h o m ila d o r , t u g ‘a y o tg a n d a , tu q q a n d a n
k e y in 4 2 kun ic h id a oM gan o n a la r ) 1 0 0 0 0 0 tir ik tugM lgan b o la g a n isb a ta n
Yillar
1999
2000
2001
2002
2003
Foiz
31,2
33,1
34,1
32,0
32,2
O n a la r o i im i o ‘rganilganda uning asosiy sabablari akusherlik
q o n o qishi, kechki toksikozlar,virusli g epatit ekanligi aniqlandi.
A holi s o g ii g i h aqida m a iu m bir fikrga kelish u c h u n (resp u b lik ad a, viloyatda, tu m a n d a , sh ah ard a) um um iy o i i m ko‘r57
satkichi bilan birga u m rn in g o ‘rta c h a davom iyligi k o ‘rsatkichini
aniqlash m uhim aham iyatga ega. Bu k o ‘rsatkich bir vaqtda tug‘ilgan
avlodning yashaydigan o ‘rta c h a u m rid ir (yoki m a ’lum b ir yoshga
yetib o ig a n ten g q u rlarn in g o ‘rta c h a yoshi).
C h o r Rossiyasi davrida, y a ’ni o ‘tgan asm ing boshlarida o ‘rtacha
u m rn in g davom iyligi 32 yosh b o i ib , hozirgi vaqtga kelib 0 ‘zb ek istonda bu k o ‘rsatkich 68 yoshdir. E rkaklar bilan ay o llar solishtirilsa, bu k o ‘rsatkich ayo llard a kattaro q d ir.
3.2. Aholining jismoniy rivojlanishi
A holining jism o n iy rivojlanishi u ning s o g i i g i qay darajada
ekanligidan darak beradi. Bu k o ‘rsatk ich org an izm n in g o ‘sishi va
rivojlanib borishini ko‘rsatadi. Bu jaray o n biologik q o n u n lar asosida
b o iib , ijtim oiy tad b irla r m ajm uasiga h am b o g iiq d ir.
Jism o n iy rivojlanish k o ‘rsatkichi a n tro p o m e trik va fizio m etrik
o ic h o v la r b ilan o ic h a n a d i (b o ‘y, o g irlik , k o ‘krak qafasi aylanasi, o ‘pk an in g tiriklik s ig im i, m u sk u llar kuchi, ta n a m assasining
ortishi). K eyingi yillarda y u ra k -q o n to m irlari funksional h o latin i
aniqlash u c h u n q o n b osim ini o ic h a s h d a n foydalanilm oqda.
A n tro p o m e trik m a iu m o tla r n i o ‘rganib ah o lin in g ay rim guru h in in g jism o n iy rivojlanishi h aq id a m a iu m bir xulosaga kelish
m u m k in . Iqlim iy-geografik sh a ro itla r va etn ik g u ru h la rn in g xiliga
uzviy b o g iiq b o ig a n m ahalliy sta n d a rtla r ishlab chiqiladi.
R espublikam izda ch aq alo q lar, m aktabgacha tarbiya va m aktab
yoshidagi bolalar, o ‘sm irlar va harbiy xizm atga chaqiriluvchilarning
s o g iig i, y a’ni jism oniy rivojlanishi m u n tazam kuzatib borilm oqda.
H a r yili o ik a z ila d ig a n tibbiy k o ‘riklar jism o n iy rivojlanishdagi
o ‘zgarishlar yoki a h o lin in g k a tta b ir qism in in g s o g i i g i h aq id a
b iro r-b ir xulosaga kelishga asos b o ia d i.
H ozirgi davrda rivojlangan m am la k a tla rd a akseleratsiya, y a ’ni
jism o n iy rivojlanish su r’a tin in g tezlashgani b archa yosh va jinsdagi
o d a m la r g u ru h i orasida k u zatilm o q d a. A kseleratsiya o n a q o rn id a
boshlanib, hom ilaning tan a massasi o g irro q va b o ‘yi uzunroq b o iib
tu g ilm o q d a , b o lalar va o ‘sm irla rn in g ham o g irlig i o rtib , b o ‘yi
tez o ‘sib, e rta ro q b alo g ‘atga y e tm o q d a , skeleti barvaqt suyak58
lanm oqda. K atta yoshdagi odam lam ing rivojlanishiga va bir qancha
kasalliklar tavsifnom asiga akseleratsiya o ‘z ta ’sirini o ‘tkazm oqda.
M asalan , bu jara y o n ayollar klim aksini b irm u n c h a orqaga surib,
ular orasida diabet, yurak-qon tom irlari kasalliklarining tarqalishiga
sabab b o ‘lm oqda.
H o m ilalarn in g o g ‘irligi h a d d a n tashqari o rtib ketsa, bu salbiy
oqibatlarga olib kelishi m um kin. Shuning u c h u n ularning o ‘rtacha
o g ‘irligining o rtish i yoki kam ayishining o ldini olish zarur. C h o r
Rossiyasi davridagi m a ’lu m o tla r bilan hozirgi m a ’lu m o tla r solishtirilsa, h o z ir 10 y ash ar o ‘gil b o lalarning b o ‘yi 4 sm . ga, og‘irligi
1,6 kg. ga, xuddi shu yoshdagi qiz b olalarning b o ‘yi 5,9 sm . ga,
og‘irligi esa — 3 kg. ga ko‘proq ekan.
NAZO R AT SAVOLLARI
1. M a ’lu m b ir h u d u d d a a h o lin in g salo m atlig i q a n d a y k o 'rs a tk ic h la r bilan
b a h o la n a d i?
2. A h o lin in g ta b iiy h a ra k a t k o 'rsa tk ic h la ri d e g a n d a n im a n i tu s h u n a siz va u
q a n d a y h iso b la n a d i?
3. Q uyidagi m a ’Iu m o tlarn i q an d ay xildagi nisbiy k attalik deb hisoblaysiz:
tu g 'ilish — 30 foiz, u m u m iy o 'lim — 15 fo iz, b o lalar o 'lim i — 30 foiz.
4. D e m o g ra fik ja ra y o n la rn i o 'rg a n ish u c h u n tib b iy o t x o d im lari q a n d ay
h u jja tla rn i y u rg izad ilar?
5. Y osh b o la la r o 'lim in in g asosiy sab ab i n im a d a ?
6. O 'r ta c h a u m r k o 'ris h d av o m iy lig i q a n d a y h iso b la n ad i?
7. P e rin a ta l o 'lim n i h iso b lash u c h u n q a n d ay m a ’lu m o tla rd a n foyd alan ilad i?
8. Jism o n iy riv o jla n ish n in g aso siy k o 'rsa tk ic h la ri n im a?
3.3. Aholining kasallanishi va muhim ijtimoiy-tibbiy
muammolar
A ho lin in g h a r xil guruhi o ‘rtasida q an d ay kasalliklar tarqalgan in i a n iq lash va unga b a h o berish uning sog‘lig‘ini o ‘rganishda
m u h im aham iy atg a ega. T ibbiyot xodim larining kundalik ishida,
d a v o la s h , s o g ‘lo m la s h tir is h ta d b ir la rin i a m a lg a o s h iris h d a ,
s h ifo k o rla r va sh ifo o ‘rin la ri s o n in i k o ‘p a y tiris h d a a n a shu
m a ’lum otlarga tayaniladi.
Q uyidagi tu sh u n c h a larg a aniqlik kiritish lozim :
59
1. Asl kasallik — sh u yilda aholi o ‘rtasida pay d o b o ‘lgan yangi
kasalliklar.
2. K asalliklarning tarqalganligi — yangi an iq lan g an kasalliklar,
m a ’lum davr orasida, y a ’ni oldingi davrdan shu m uayyan vaqtgacha
kuzatilgan kasalliklar.
A holi o rasid a tarq alg an kasalliklarni o ‘rg an ish n in g b ir n e c h a
usullari b o r (6-tarx). B ulam ing ichida aholining um um iy kasalligini
tan lab olish usuli o rq ali o ‘rganish m a ’lu m o tla rn in g a n c h a to ‘la va
aniq chiqishiga im k o n yaratadi.
M e h n atg a yaroqsizlik varaq alarig a-q arab , ishlaydigan o d a m larning v aqtinchalik m eh n a t qobiliyatini y o ‘qotishiga sabab b o ‘lgan
kasalliklar o ‘rganiladi. Bu varaqa ishlaydigan m eh n a tk ash la rn in g
sababli ishga ch iqm asligini tasdiqlovchi statistik va rasm iy hujjat
h iso b lan ad i, ayni v aq td a u v aq tin ch a m e h n a t qob iliy atin i y o ‘q o tganligi u c h u n nafaqa to ‘lanadigan hujjat h am d ir. Y u q o rid a keltirilgan d alillar m eh n a tg a yaroqsizlik varaqasini an iq hisobga olib
borishni taqozo qiladi. Shuning uchun varaqa korxonaning tibbiyotsanitariya q ism id a, so g 'liq n i saqlash p u n k tid a yoki tu ra r joydagi
shifoxonalarda qayd qilinadi va yopilgandan so‘ng nafaqa olish uchun
b e m o r un i ish joyiga to pshiradi.
M eh n atg a yaroqsizlik varaqasini o ‘rganishda quyidagi k o ‘rsatkichlarga a h a m iy at berish zarur:
1. 100 ishlovchiga to ‘g ‘ri keladigan m eh n a tg a yaroqsizlik soni.
2. 100 ishlovchiga to ‘g‘ri keladigan ishga yaroqsizlik kunining soni.
3. Ishga yaroqsizlikning o ‘rtach a m uddati.
4. K asallik turi k o ‘rsatkichi - b arch a kasalliklar ich id a m a ’lum
bir kasallik bilan vaqtinchalik m ehnat qobiliyatini yo‘qotganlik kunlari.
Bu k o ‘rsatkichlam i quyidagi m isolda hisoblab chiqish m um kin.
Misol. A k o rx o n an in g yig‘uv sexida ish lo v ch ilarn in g v aq tin ch a
m e h n a t q o b iliy atin i y o ‘qo tish g a sabab b o ‘lg an kasallik larn in g
k o ‘rsatk ich larin i a n iq la sh zarur. Sexda ishlaydigan o d am la rn in g
o ‘rtacha soni 250 kishidan iborat. Bir yil ichida m ehnatga yaroqsizlik
1400 kunga, m ehnatga yaroqsizlik varaqasi soni 200 ga teng b o ig a n .
S h u n d a n g rip p bilan kasallanganlar — 60 ta, jaro h a tla n g an la r —
40 ta, m e ’d a -ic h a k kasalliklari bilan k asallan g an lar 30 ta, bo sh q a
kasalliklari bilan k asallanganlar — 70 kishi (21-jadval).
60
M eh n atg a
q obiliyatsizlik varaqasi
K asallan ib m e h n a t
qobiliyatini v aq tin ch a
y o 'q o tis h ______
V. М . E. X
g uv o h n o m asi
N o g iro n lik
Y u q u m li
k asallik lar to 'g 'risid a g i
s h o sh ilin c h x ab a rn o m a
Y u q u m li
k asallik lar bilan
kasallanish
S il, v en e rik k asalliklar,
rak b o 'lg a n b e m o rla r
to 'g 'ris id a x ab arn o m a
N o e p id e m ik
kasalliklar: sil,
v e n e rik , rak
S ta tsio n a rd a n
c h iq q a n la r kartasi
G ospitalizatsiya
qilingan b em o rlarn in g
kasallanishi
A n iq la n g a n oxirgi
tashxisi q ay d etish
u c h u n sta tistik ta lo n
D isp a n se r k u zatu v in in g
n a z o ra t kartasi
T ib b iy o t
k o 'rig i
m a ’lu m o tla riga k o 'ra
O 'lim
sabablariga
k o 'r a
K o 'z d a n kechirilishi
lo zim b o 'lg a n
sh a x sla r ro 'y x a ti
O 'lim to 'g 'ris id a
s h ifo k o r g u v o h n o m asi
O 'lim to 'g 'ris id a
feldsherlik g u v o h n o m asi
T ib b iy o t k o 'rig i
m a ’lu m o tla ri b o 'y ic h a
kasallanish
O 'lim
m a ’lu m o tla ri
bo'yicha
kasallanish
6-tarx. A h o lin in g k asalla n ish in i o 'rg a n ish .
61
k asallan ish
M u ro ja a t
e tish
m a ’lu m o tla riga k o 'ra
K asallanishni
o 'rg a n ish turlari
Umumiy
K asallikni
o 'rg a n ish
usullari
K asallikni o 'rg a n ish
m an b alari
21-jadval
M e h n a t qilish qobiliyatini vaqtincha yuqotish bilan bog‘liq kasallanish
ko‘rsa tk ic h lari va ularni hisoblash usullari
T /r
1.
2.
3.
4.
M e h n a t q ilish q o b iliy a tin i
v a q tin c h a y o 'q o tis h b ila n
b o g 'liq k a sa lla n ish
k o 'rs a tk ic h la ri
M e h n a tg a y a ro q siz lik soni
100 ish lo v ch ig a n isb a ta n
100 ish lo v ch ig a n isb a ta n
m e h n a tg a y a ro q siz lik k u n la r
so n i
K o 'rs a tk ic h la rn i h iso b lash
u su llari
K asallanish soni
200
--------------------------- 100 = --------- 100 = 80 %
Ishlovchilar soni
250
K unlar soni
1400
--------------------------- 100 ------------- 100 = 560 %
Ishlovchilar soni
250
M e h n a tg a y aro q sizlik
k u n la rin in g o 'r ta c h a soni
M eh n atg a y aro q sizlikka sabab
b o 'lg a n k asallik lar ulushi:
a ) g r ip p ulu sh i
b ) sh ik a stla n ish ulushi
d ) m e ’d a ic h a k k asallik lari
u lu sh i
e) b o sh q a k a s a llik la r ulushi
K unlar soni
1400
------------------------ = -------- = 7 kun
K asallanish soni
200
G rip p b o 'lg a n la r soni
-------------------------------K asallanish soni
60
• 100 -----------100 = 30 %
200
Shikastlanganlar soni
40
----------------------------------100 --- ---------100 = 20 %
K asallanish soni
200
M e’da-ichak kasalliklari soni
30
Um um iy kasalliklar soni
200
Boshqa kasalliklar soni
70
---------------------------------------100 --- ---------100 = 35 %
U m u m iy kasalliklar soni
200
M e h n a t q obiliyatini v a q tin c h a y o ‘qotishga sabatb b o ia d ig a n
kasalliklarni o ‘rganishda ishchi b em o rlar gu ru h larin i inobatga olish
ju d a katta aham iyat kasb etadi. M a ’lum b irg u ru h ishchilar m ehnat
62
qilish faoliyatini deyarli y o lqo tm ay d ilar, boshqa guruh ishchilari
esa yiliga 1—2 m arta va ju d a kam ishchilar esa 5 m arta va u n d a n
k o ‘proq kasallanadi.
S huni ta ’kidlash kerakki, ishchilarning ozgina qism i te z -te z va
uzoq vaqt kasallanib m ehnat qobiliyatlarini yo‘qotishni kam aytirish
u c h u n te z -te z kasal b o ‘lib tu rad ig an o d am lar aniqlanib tibbiyots a n ita riy a q ism id a yoki so g lliqni saqlash p u n k tla rid a m axsus
k a rta la rd a hisobga o lin a d i. B u nday k a rta la r h a r bir ishchiga
to ld irila d i (jinsi, yoshi, ish staji, sex, kasbi ko‘rsatiladi). Ishchi
kasal b o ‘lib qolsa va unga m ehnatga yaroqsizlik varaqasi berilsa ana
shu kartaga qayd qilib q o ‘yiladi.
Ba’zi kartalarda m ehnatga yaroqsizlik hollari qayd qilinm agan,
boshqalarida esa ko‘proq qayd qilingan b o ia d i. Kartalarni o ‘rganish
(sta tistik jih a td a n ishlash: o d a m , yoshi, jin si, kasbi, ish joyi)
kasalliklar sababi ni an iq lash d a, dispanser kuzatuvi olib borishda,
z a ru r b o lg a n d a san ato riy va kurortlarga y o lla n m a berishda katta
ah am iyatga egadir. H ar bir m ehnatga yaroqsizlik kunlari qayd
qilingan k artalar s o g liq n i saqlash pun k tlarid a saqlanadi va h i­
soblash ishlarini feldsher olib boradi.
Ish ch ilarn in g guruhi b o ‘yicha kasallanishini o ‘rganish u c h u n
q u y id a g i k o ‘rs a tk ic h la r h iso b la n a d i: 1) b e m o r k ish ilar so n i;
2) kasallikning qaytalanish soni.
Misol. A k o rxonaning yig‘uv sexida 250 kishi m eh n at qilgan.
2003-yili 100 kishida 350 ta m ehnatga yaroqsizlik varaqasi qayd
qilingan. 150 kishi esa kasallanm agan (22-jadval).
22-jadval
B em orlar guruhining kasallan ish ko‘rsa tk ic h lari
Ko'rsatkichlar
Ko'rsatkichlar sonini hisoblash usuli
B em o rlar so n i
B e m o rla r
Yil d av o m id a ish lo v ch ilar so n i
Kasallikning
qaytalanish
soni
• 100 —
100
^
■ \0 0 — Л0 %
250
M eh n atg a yaroqsizlik soni
350
----------------------------------------• 100 = --------= 1 yilda 3,5 m arta
B e m o rlar soni
100
63
Ish ch ilarn in g kasallik tufayli v aq tin ch alik m e h n a t q o b iliy a tin i’
y o ‘qotishi nafaq at o ‘sha tash k ilo t iqtisodiyotiga balki m am lak at
iqtisodiyotiga ham k atta z a ra r yetkazadi. M eh n atg a yaroqsizlik
varaqalariga n afaqa to ‘lash u c h u n k atta m ablag‘ sa rflan ad i.S h u
sababli vaqtinchalik m ehnat qobiliyatini yo‘qotishga sabab boMadigan
kasalliklarni o ‘rganish, u larn in g o ld in i olish, kam aytirish, te z va
to ‘la davolash tibbiyot m uassasalarining davlat aham iyatiga ega
b o ‘lgan m uhim vazifasidir. V aqtinchalik m ehnat qobiliyatini y o ‘q o tishga sabab b o ia d ig a n kasalliklar k o ‘p in c h a ishlab ch iq arish d ag i
va tu rm u sh d ag i y o m o n sh a ro itla r natijasida paydo b o ia d i. Shu
sababli m eh n a t sh aro itlarin i yaxshilash, ishlab chiqarishdagi o g i r
m eh n a t ja ra y o n in i m exanizatsiyalash, texnika xavfsizligiga am al
q ilish va m e h n a tn i m u h o fa z a q ilis h , ish lab c h iq a ris h sa b a b
b o ia d ig a n kasalliklarni (shikastlanish, teri kasalliklari va boshqalar)
kam aytirish borasida k atta ish lar q ilin m o q d a.
T u rm u sh sh a ro itla rin i y axshilash (o v q atlan ish , d a m o lish ,
uxlashni to ‘g ‘ri uyushtirish), sport bilan shug‘ullanish, zararli od atlarga berilm aslik (chekish, ichkilikbozlik, giyohvandlik) k o ‘p in ch a
surunkali kasalliklarning o ld in i oladi. B a’zi kasalliklarda o d a m
m ehnat qobiliyatini uzoq m uddatga (nogironlik) yo’qotishi m um kin.
N ogironlikning sabablarini tekshirayotganda ularni ikki guruhga
bo‘lib o ‘rganiladi: ishlab chiqarishda ro‘y bergan nogironlik va bolalar
orasidagi nogironlik. G u ru h nogironi guvohnom asi statistik tek shirish u c h u n asosiy hujjat hiso b lan ad i. Bu g u v o h n o m a orqali
kasallikni tavsiflovchi k o ‘rsatkichlarni bilib olish m um kin. B irorbir kasallik sababli b irinchi m arta nogiron b o ‘lgan kishilar soni 100
ga ko‘paytirilib um um iy nogironlar soniga b o ‘linsa shu kasallikning
n o g iro n lik ulushi c h iq a d i. Bu ek sten siv k o ‘rsa tk ic h d ir va u n i
solishtirish m aqsadida ishlatib b o lm a y d i. Solishtirish uch u n intensiv
ko‘rsatkich (nogironlikning te z -te z kuzatilishi)ni hisoblash zarur:
B ir in c h i m a r t a n o g ir o n d e b to p i lg a n is h c h i x i z m a t c h i l a r
jq q q q q
Is h c h i - x i z m a t c h i l a r n i n g u m u m i y s o n i
A holi o rasid a yu q u m li k asalliklarning tarqalishi ju d a xavfli
b o ‘lib, v a q tid a z a ru r c h o ra - ta d b irla r k o ‘rilm a sa e p id e m iy a g a
aylanishi m um kin. S huning u c h u n yuqum li kasalliklar tarqalgudek
64
b o ‘lsa, uni yoppasiga hisobga olib va bu m a ’Ium otlarni tezda yuqori
tibbiyot m uassasalari rahbarlariga yetkazish zarur. Bu esa o ‘sha
yuqum li kasallik o ‘ch o q la rin i shoshilinch tugatish u c h u n m axsus
chora-tad b irlarn i am alga oshirishga im kon beradi.
Bu o ‘rinda shuni ta ’kidlash lozim ki, o ‘tk ir yuqum li kasallikni
hisobga olish va bu haqida yuqori tashkilotlarga xabar berish (shifokor
yoki fe ld s h e r, s a n ita riy a -e p id e m io lo g iy a n a z o ra t m ark azig a)
shifokorlar u c h u n m ajburiydir. 0 ‘tkir yuqum li kasalliklar — ich
terlam a, qaytalam a va toshm ali terlam a, paratif, qizam iq, qizilcha,
b o ‘g ‘m a, dizenteriya, kuydirgi, poliom iyelit, m eningit, ensefalit,
tulyarem iya, q u tirish , yuqum li gepatit, k o ‘kyo‘tal va boshqalar
qayd qilinganda yoki shu kasalliklar b o r deb gum on qilinganda bu
haqda yuqori tashkilotlarga xabarnom a yuboriladi.
A gar xatarli yu q u m li kasalliklar (c h in c h e c h a k , to u n , vabo,
o ‘lat, q a y ta lam a te rla m a ) kuzatilgudek b o ‘lsa m axsus hisobga
olinib, shoshilinch xabarnom a yuboriladi. E pidem iolog shoshilinch
x a b a rn o m a la r aso sid a tek sh iru v la r (b e m o rla rn in g shifoxonaga
joylashganligi, dezinfeksiya qilinganligi, b em orga yaqin kishilarga
z a ru r c h o ra la r k o ‘rilganligi) o ‘tkazadi. M a ’lu m o tla r tayyorlanadi.
Bu m a ’lu m o tla r haftalik, oylik, yillik hisobot shaklida yuqori tash ­
kilotlarga (S E N M ) yuboriladi. R espublikam izda, yuqum li kasal­
liklar ich id a b a ’zi birlari k o ‘proq uchraydi. A holi orasida virusli
gepatit, bakterial dizenteriya, salm onelloz, bezgak, gripp va boshqa
yuqum li kasalliklar b ilan kasallanish yuqori darajadadir. E pidem iologik b a rq a ro r b o ‘lm agan davlatlardan, ju m la d a n H a m d o ‘stlik
m am la k a tla rid a n (R ossiya, U k rain a, T ojikiston, Q ozoghston va
b o sh q a ) b izn in g respublikam izga yuqum li kasalliklar, ayniqsa
k a ra n tin kasalliklarining (vabo, o ‘lat va boshqa) o ‘tib qolish xavfi
bo r. Shu sababli respublika H u k u m at F avqulodda Kom issiyasi
(H F K ) yighlishlarida yuqum li kasalliklar m uam m olari m uhokam a
qilinib asosiy tad b irla r belgilab olinadi.
Aholini em lash, yuqum li kasalliklarning oldini olish, o ‘ta xavfli
infeksiyalarning (jum ladan atipik pnevm oniya) m am lakatga o ‘tib
kelishiga yo1 qo‘ymaslikka doir dastur tayyorlandi va amalga oshirilmoqda.
Shuningdek, noepidem ik kasalliklarni ham hisobga olish m uhim
a h am iyatga ega (23, 24, 25, 26-jadval). B undan kasalliklarning
5 -2 2
65
23-jadval
S il b ila n k a s a lla n is h d a r a ja si
100000 a h o lig a n isb a ta n
V ilo y atlar
2001
20 0 2
0 ‘z b e k is to n R esp u b lik asi
7 2,5
7 9 ,0
77,1
Q o ra q a lp o g 'is to n R esp u b lik asi
149,8
183,1
154,5
A n d ijo n
7 6 ,7
8 2,8
7 4 ,0
B uxoro
6 3 ,3
6 6,2
6 1 ,6
6 7 ,4
20 0 3
Jiz z a x
6 3 ,3
6 6,5
Q a s h q a d a ry o
7 9 ,4
93,1
9 8 ,4
N av o iy
6 6 ,8
7 7 ,8
7 4 ,4
7 4 ,8
N am angan
7 0,7
7 0,3
S a m a rq a n d
4 7 ,9
5 4 ,8
5 7 ,9
S u rx o n d a ry o
6 1 ,6
6 2 ,8
6 8 ,4
6 7 ,5
S ird a ry o
7 2,7
6 4 ,2
T o sh k e n t
5 9 ,8
5 8 ,3
6 4 ,3
F arg 'o n a
5 0 ,6
5 5,2
6 0 ,8
X o razm
58,1
5 5,8
6 8 ,7
T o s h k e n t sh.
7 6 ,6
8 2 ,4
8 6,5
24-jadval
S o ‘za k v a g o n o r e y a b ila n k a s a lla n is h d a r a ja si ( 1 0 0 0 0 0 a h o lig a n is b a ta n )
S o ‘zak
V ilo y atlar
G o n o re y a
2001
2002
2003
2001
2002
2003
0 ‘z b e k is to n R esp u b lik asi
27,5
2 5,9
2 1,8
2 9,7
2 8,4
2 6 ,3
Q o ra q a lp o g 'is to n R esp.
2 1 ,0
22,1
2 1,3
10,8
11,7
10,1
A n d ijo n
15,8
16,4
15,6
2 3,4
2 5 ,2
2 4 ,5
B uxoro
2 9,3
37,2
2 6 ,4
28,0
2 6 ,0
2 6 ,0
Jiz z a x
13,7
13,7
9,5
18,0
20,6
14,1
Q a s h q a d a ry o
10,1
9,8
9 ,5
17,7
19,5
2 1 ,4
N a v o iy
16,9
2 9,3
2 0,0
12,9
18,5
17,4
N am angan
20,3
17,6
20,7
2 3,3
2 1 ,3
S a m a rq a n d
19,6
16,7
15,1
13,0
14,3
13,2
11,6
15,9
16,2
19,7
S u rx o n d a ry o
17,4
18,6
19,2
S ird a ry o
4 6 ,3
4 8,6
37,2
3 9,5
28,6
3 4 ,4
T o sh k e n t
F a rg 'o n a
7,8
1 1,4
5 1 ,0
11 ,0
4 5 ,5
2 5 ,5
2 2 ,6
37,5
3 1,3
2 9 ,0
71,5
27,7
X o razm
18,0
2 1,8
13,4
15,8
11,0
17,7
T o s h k e n t sh.
6 9 ,6
6 1,2
51 ,5
8 3,6
83,4
71,4
66
25-jadval
O n k o lo g ik k a s a llik la r n in g ta r q a lish i
O n k o lo g ik k a s a llik la rn in g tarq alish i
(1 0 0 0 0 0 a h o lig a n isb a ta n )
2001
2002
2003
V ilo y atlar
0 ‘z b e k is to n R e sp u b lik asi
7 0 ,0
6 9 ,7
6 9 ,6
Q o ra q a lp o g 'is to n Resp.
68,1
6 5 ,4
62,8
A n d ijo n
7 3,5
6 7 ,9
74,1
B uxoro
6 5 ,6
6 2 ,5
6 5 ,6
57,1
Jiz zax
5 5,8
5 6,7
Q ash q ad ary o
4 8 ,3
4 8 ,9
52,1
N av o iy
8 ,0
9 1 ,5
75,8
N am angan
6 9 ,0
7 0,2
71,1
S a m a rq a n d
48,1
5 3 ,9
5 4 ,6
S u rx o n d a ry o
5 7 ,0
S ird a ry o
50,8
56,9
5 8,7
5 5,8
T o sh k en t
6 7 ,2
7 5,2
7 6,6
F arg 'o n a
9 2,5
82,6
5 7 ,0
X o razm
5 7 ,6
60,1
6 9 ,6
6 0 ,7
T o sh k e n t sh.
121,7
118,2
126,6
26 -jadval
R u h iy va n a r k o lo g ik k a s a llik la r n in g ta r q a lish i ( 1 0 0 0 0 0 a h o lig a n is b a ta n )
R uhiy
N a rk o lo g ik
V ilo y atlar
2001
2002
2003
2001
2002
2003
0 ‘z b e k is to n R esp u b lik asi
149,7
138,7
132,2
4 1 ,6
3 2,5
28,4
Q o ra q a lp o g 'is to n Resp.
94,1
9 4 ,4
97,2
20,4
13,5
13,7
A n d ijo n
153,4
154,4
147,7
28,0
22,0
19,8
B uxoro
107,3
108,7
22,9
20,3
2 3,0
Jiz z a x
102,9
164,4
173,7
180,3
26,1
12,9
2 3,2
Q ash q a d a ry o
191,5
191,0
183,4
33,5
4 5 ,4
34,1
28,2
N av o iy
125,6
126,2
127,3
5 1 ,6
3 3,2
N am angan
186,7
144,1
146,6
16,0
16,6
11,2
S a m a rq a n d
101,7
104,3
89,7
67,3
5 6,3
47,5
S u rx o n d a ry o
161,5
162,5
111,1
4 4 ,0
3 3,4
2 9,0
S ird a ry o
139,6
142,1
39,0
25,1
30,9
T o sh k e n t
139,9
74,7
82,4
3 3,8
2 5,7
F arg 'o n a
136,9
104,2
81,2
117,0
30,3
29,8
2 4 ,0
24 ,4
X o razm
6 7,0
97,5
124,4
71,5
25 ,5
16,8
T o sh k e n t sh.
348,7
26 1 ,8
22 1 ,0
89,7
6 1 ,5
5 5,9
67
(silning faol b o sq ich i, zaxm , s o ‘zak, yum shoq sh an k r, trex o m a,
traxofitiya, kal, xavfli o ‘sm alar, ruhiy kasalliklar, m an q a) o ldini
olish, davolash, ep idem iologiyasini o ‘rganish, hisob olib borish
m axsus dispanserlarda am alga oshiriladi.
Y uqorida k o ‘rsatilgan kasalliklar kasallikka a lo q ad o r b o ‘lm agan
davolash-profilaktika m uassasalarida uchrasa, bu haqda tezda tegishli
dispanserga xabar beriladi. A gar o c h iq shakldagi sil, yuqum li zaxm
uchrasa sa n itariy a-ep id em io lo g iy a n a z o ra t m arkaziga q o ‘sh im c h a
shoshilinch xabarnom a yuboriladi. C hunki sil va venerik kasalliklarni
y o ‘qotish m u h im m u am m o lard an biridir. Surunkali kasalliklarning
h am m asin i hisobga olish qiyin b o ‘ladi. Shu sababli suru n k ali k a ­
salliklar b o r yoki y o ‘qligini a n iq la sh m aqsadida tibbiyot k o ‘riklari
0 ‘tkaziladi. 0 ‘lim ga sabab b o ‘lgan kasalliklarni o ‘rganish qaysi
kasalliklar keng tarqalganligini k o ‘rsatadi.
K o‘plab m am lak atlard a o ‘lim ning k o ‘p yoki kam u ch rash in in g
sabablari tu rlic h a d ir. 0 ‘tk ir yu q u m li kasalliklardan, o ‘tk ir ich ak
kasalliklaridan va sil kasalliklaridan o ‘lish bolalar orasida o iim n in g
o ‘sishiga sabab b o ia d i. A gar b olalar o rasida o iim n in g kam ayishiga
erishilsa, keksalar o rasid a q o n aylanish a ’zolari, m o d d a a lm a sh inuvi, xavfli o ‘sm a kasalliklaridan o i is h b a rta ra f etilsa yoki qisqarsa
s o g iiq n i saqlash ishini m aqsadga m uvofiq deb hisoblash m u m k in .
U m um iy kasallanish y ig in d i m a ’nosiga ega. Bunga chaqaloqdan
keksa y oshgacha b o ig a n o d a m la r o rasid a u ch ray d ig an b a rc h a
kasalliklar kiradi. U m u m iy kasallik tibbiyot m uassasalari m a ’­
lum otlari asosida o ‘rganiladi. B em or shifokorga birinchi m arta m u ro ­
ja a t qilganda bu h a q d a tibbiyot kartasiga qayd qilinadi. K artan in g
b irin c h i betig a a n iq tashxis y o ziladi. H u jjatla r b ilan ishlashni
yengillashtirish m aqsadida an iq tashxislar yozilgan m axsus statistik
ta lo n la r hisobga olib boriladi.
B em or suru n k ali kasallik (g ip erto n iy a, yarali gastrit va b o s h ­
q alar) b ilan m az k u r yilda b ir m arta m u ro ja at etsa b irla m c h i
m u ro jaat deb hisobga o linadi. B em o r yil b o ‘yi tak ro rla n ib tu r a ­
digan turli o ‘tk ir kasalliklar b ilan b ir n ech a m arta m u ro jaat qilsa,
b u n d ay m u ro jaatlarn in g h a r biri h a m b irlam chi m u ro jaat h iso b ­
lanadi. Bu b irla m c h i m u ro ja atla rn in g yil davom idagi yig‘indisi bir
m arta kuzatilayotgan kasalliklar, ilgari u ch rag an , a m m o hisobga
68
olin m ag an kasalliklardan iborat b o ‘ladi. R espublikada h ar yili 8
m illio n d a n o rtiq yangi kasallangan b em o rlar ro ‘yxatga olinadi.
B irinchi m arta paydo b o ‘lgan kasalliklar bilan m urojaat qilinsa
r o ‘yxatga o lish v a q tid a bu q o ‘shuv ( + ) belgisi b ilan belgilab
q o ‘yiladi. S urunkali kasalliklarning og‘ir-yengil o ‘tishi, tarqalishi
quyidagi ko‘rsatkichlar bilan belgilanadi: kasallanishga oid um um iy
k o ‘satk ich lar, tarq alish k o ‘rsatkichi, o ‘lim k o ‘rsatkichi, kasallik­
ning nozologik turlari b o ‘yicha o ‘lim ko‘rsatkichlari.
1. A sh kasallanishga oid ko‘rsatkich m azkur yilda birinchi b o r
an iq lan g an kasalliklarni 10000 ga k o ‘paytirib um um iy aholi soniga
nisbati bilan an iq la n ad i (birlam chi kasallanish):
Umrida birinchi bor aniqlangan kasalliklar soni
jqqqq
Aholi soni
2. K asallikning tarqalish ko‘rsatkichi barcha kasalliklar m iqdori
(b irin ch i m arta to p ilg an va old in r o ‘yxatga olingan) 10000 ga
k o ‘paytirilib u m u m iy aholi soniga nisbati b o ‘yicha aniqlanadi:
Barcha kasalliklar soni
Aholi soni
•
,
10000 .
3. K asallikning o ‘lim k o ‘rsatkichi m azk u r k o ‘rsatkichlardan
o ‘lg an lar soni 1000 ga k o 'p ay tirilib , shu kasalliklar bilan kasal­
lan g an lar soniga nisbati orqali topiladi:
Mazkur kasallikdan o‘lganlar soni
Shu kasallik bilan kasallanganlar soni
4. A h o lin in g m az k u r kasallikdan o ‘lganligi k o ‘rsatkichi shu
kasallikdan oMganlar soni 100000 ga ko‘paytirilib aholi soniga nisbati
orqali aniqlanadi:
Mazkur kasallikdan o‘lganlar soni
___ _
•
Aholi soni
100000 .
K asallanish, shikastlanish va o ‘lim sabablaridan olingan m a ’lu­
m otlam i ishlashda xalqaro tasniflardan foydalaniladi. Kasalliklarining
69
xalqaro tasn ifid an (sin fla r va g u ru h la r b o ‘yicha taq sim la n ish i)
foydalanish, hisobda tu ra d ig an kishilarning b ir xil kasalliklarini
bitta n o m bilan atash h u d u d lard ag i tibbiyot m uassasalarida turli
yillar m o b ay n id a t o ‘plan g an m a ’Iu m otlarni solishtirish va ilm iy
o ‘rganish im ko n in i b eradi. T ibbiyot fanining rivojlanishi kasal­
liklarning xalqaro tasn ifin i h a r o ‘n yilda b ir m arta qayta k o ‘rish
im ko n in i beradi. Y angi c h a q alo q la r, u m u m a n b o lalar, k a tta la r
orasidagi kasallik tarqalishini o ‘rganish um um iy kasallanish h aqida
m a ’lum ot beradi (27-jadval) va dispanser kuzatuvi q an d ay am alga
oshirilayotganini aniqlashga im kon yaratadi.
2 7 -ja d v a l
U m u m iy k a s a lla n is h ( 1 0 0 0 0 0 a h o lig a n is b a ta n )
V ilo y atlar
B irin ch i m a rta tash x is q o 'y ilg a n
2001
2002
20 0 3
T o sh k e n t sh.
5 4 5 7 0 ,6 9
5 3 9 0 7 ,0 5
5 9 5 8 6 ,3 4
A n d ijo n
4 7 2 5 1 ,5 3
4 5 9 3 1 ,9 2
4 5 4 0 4 ,4 2
B u x o ro
4 8 2 7 3 ,9 6
4 9 5 5 3 ,0 4
5 5 7 9 2 ,0 7
Jiz z a x
2 0 7 3 5 ,6 2
2 1 2 8 2 ,5 5
Q ash q a d a ry o
2 1 0 1 9 ,8 3
3 6 0 4 7 ,4 7
3 9 1 1 5 ,9 9
3 9 0 4 0 ,3 4
N a v o iy
3 9 6 8 9 ,4 9
4 9 6 1 7 ,8 0
5 8 8 2 1 ,9 5
N am angan
5 1 0 9 4 ,0 8
5 7 8 7 7 ,6 0
5 6 8 0 3 ,9 5
S a m a rq a n d
2 5 3 9 6 ,6 1
3 4 3 6 0 ,6 2
3 9 4 8 4 ,6 1
S u rx o n d a ry o
3 3 6 3 9 ,4 5
3 2 1 5 1 ,8 7
3 3 1 8 8 ,0 3
S ird a ry o
1 9865,91
• 2 2 6 1 7 ,7 9
2 4 4 9 2 ,5 7
T o sh k e n t
4 0 3 1 4 ,3 0
4 1 4 8 8 ,2 9
4 0 4 5 3 ,4 4
F a rg 'o n a
5 5 0 3 5 ,2 8
4 8 2 9 6 ,2 5
5 0 6 2 8 ,5 2
X o razm
6 2 7 3 1 ,9 1
5 7 3 4 7 ,3 4
5 9 0 4 2 ,8 4
Q o ra q a lp o g 'is to n R esp.
4 5 9 1 7 ,1 4
5 0 2 5 5 ,6 8
4 4 3 0 8 ,5 4
0 ‘z b e k is to n R esp u b lik asi
4 0 6 7 8 ,8 8
4 0 2 6 4 ,3 2
4 2 8 1 3 ,2 1
H ozirgi ku n d a tib b iy o td a o ‘ta m u h im m u a m m o la rd a n yurakq o n to m ir kasalliklari, xavfli o ‘sm alar, sil, n a rk o m a n iy a , sh ik a stla n ish la rn in g o ld in i o lish ijtim o iy -tib b iy jih a td a n m u h im
aham iyatga ega.
Y u ra k -q o n to m iri kasalliklarining o ldini olish, u larn i tez va
t o ‘la davolash hozirgi k u n d a tibbiyot xodim lari old id a tu rg a n eng
m u h im m u a m m o la rd a n birid ir. K eyingi vaqtlarda bu kasalliklar
k o ‘pgina m am la k a tla rd a keng tarq alm o q d a. A yniqsa rivojlangan
70
m a m la k a tla rd a (A Q S H , A n g liy a, S h v etsiy a, B elgiya, G F R )
y u rak -q o n to m iri kasalliklari ju d a k o ‘paygan b o ‘lib , o ‘limga sabab
b o ‘adigan kasalliklar orasida birinchi o ‘rinda turadi. Bu kasalliklar
(m a s a la n , g ip e r to n iy a ) o d a m yoshi u lg 'a y g a n sari k o ‘p ro q
uchraydi.
Y u rak -q o n tom iri kasalligi m am lakat iqtisodiyotiga salbiy ta ’sir
qiladi. C hunki bunday kasallik bilan kasallangan bem orlam i davolash
katta m ablag‘ talab qiladi. Bu kasalliklarni kam aytirishni faqat tibbiy
c h o ra -ta d b irla r b ilan am alga oshirib b o ‘lm aydi, balki ijtim oiy
jih a td a n davlat m iqyosida am alga oshiriladigan tadbirlarni bajarish
zarur. M e h n at sharoitini yaxshilash, aholi yashaydigan joylarda
osoyishtalik o ‘rnatish, tozalikka rioya qilish, aqliy m ehnat bilan
jism oniy m eh n atn i q o 'sh ib olib borish, sifatli ovqatlanish, organizm n i ch in iq tirish , sanitariya m adaniyatini yuksaltirish, sog‘liqni
saqlash sohasi ishini yanada yaxshilash m uhim aham iyatga ega.
X avfli o ‘s m a la r o ‘lim (ju m la d a n , rak ) sa b a b la ri o ra sid a
u c h in c h i o ‘rin d a tu rib , biologik, tibbiy, ijtim oiy m uam m o lard an
biridir. R ivojlangan m am lak atlard a xavfli o ‘sm alari aniqlangan
bem o rlarn in g soni tobora ortib borm oqda.
Keksa yoshdagi erkaklar va ayollar o ‘rtasida uchraydigan xavfli
o ‘sm a la r u larn in g oMimiga bir xil ta ’sir qiladi. 0 ‘sm alar ichida
ay o llar jin siy a ’zolari, m e ’da raki, keyin nafas a ’zolari raki k o 'p
u ch rab o ‘lim ga sabab b o ia d i.
R espublikada onkologik kasalliklar soni o ‘sm ayotgan b o ‘lsada, xavfli o ‘sm alar o iim g a ko‘proq sabab b o lm o q d a . M am lakatda
h a r yili 16— 17 m ing xavfli o ‘sm alar b o ig a n yangi kasalliklar
a n iq lan ad i. B em orlarning 60 foizdan ko‘p r o g i kasallik o g irla sh ib
ketg an d an so ‘ng an iq lan m o q d a. Bu hoi onkologik kasalliklarning
birlam ch i va ikkilam chi profilaktikasini kuchaytirishni talab etadi.
S o g iiq n i saqlash vazirligi to m o n id an «O nkologik kasalliklarning
o ldini olish va kam aytirish» b o ‘yicha idoralararo d astu r ishlab
ch iq ilg an . Bu d astu rn i am alga oshirish u c h u n bir q an ch a ishlarni
am alga oshirish talab etiladi.
Xavfli o ‘sm alarn in g oldini olish va davolash c h o ra-tad b irlarin i
k o lrishning quyidagi xususiyatlari bor:
71
1. Bu ish davlat ishi deb qaralib xavfli o ‘sm a la rn in g o ld in i .
olish, davolash usullari yetakchi m u tax asislar to m o n id a n instruksiya shaklida ishlab chiqilib, am aliyotga jo riy qilinadi.
2. O nkologiya yordam i aholiga yaqin b o ‘lishi lozim .
3. Xavfli o ‘sm alarga qarshi ku rash d a on k o lo g iy a dispanserlari
bo shchiligida um u m iy davolash m uassasalarining ishtiroki.
4. Profilaktik ko‘riklar o ‘tkazib, xavfli o ‘sm alarni vaqtli aniqlash.
O nkologiya dispanseri regionlarda onkologiya x izm at m arkazi
hisoblanadi. Xavfli o ‘sm alarga qarshi kurashda ah o lin in g sanitariya
m ad a n iy atin i yuksaltirish, shifokorlarga barvaqt m u ro jaat qilish,
k a s a llik la rn in g a so siy b e lg ila rid a n x a b a rd o r b o ‘lish m u h im
aham iyatga ega.
Xavfli o ‘sm alarga qarshi kurashda dunyo olim lari birgalikda ilmiy
izla n ish lar olib b o rm o q d a la r va m a ’lum b ir natijalarg a e rish m oqdalar.
Shikastlanish bu davlat aham iyatiga ega boMgan m uam m odir.
Rivojlangan m am lakatlarda shikastlanish juda ham ko‘p kuzatilmoqda.
Shikastlanishga qarshi kurash quyidagilardan tashkil topgan:
1. S hikastlanishga d o ir ijtim oiy-tibbiy tekshirishlar olib borish.
2. Reja asosida turli tashkilotlar bilan profilaktik chora-tadbirlarni
a m a lg a o s h irish (bu ish ta s h k ilo t ra h b a r la r in in g z im m a sig a
yuklatiladi).
3. Shikastlanish xizm atini imkoni boricha aholiga yaqinlashtirish;
S h ik a stla n ish tu rlic h a b o ‘ladi: ish la b c h iq a ris h , tu rm u s h ,
tra n sp o rt, sport b o ‘yicha. B olalar sh ik astlan ish in in g o ldini olishga
a lo h id a e ’tib o r b erm oq zarur. S hikastlanishni statistik ta lo n , m e h ­
n atga yaroqsizlik varaqasi, sta tsio n a rd an c h iq q a n b e m o r kartasi,
oNganlik to ‘g ‘risida shifokor guvohnom asi, baxtsizlik hodisasi akti
b o ‘y ich a o ‘rganish m u m k in .
S hikastlanish sabablarini o ‘rganish, u n in g o ldini olish b o ‘yicha
c h o ra -ta d b irla rn i belgilash, h a r b ir h u d u d d a , tash k ilo td a shikastlashish so n in i kam aytirish tibbiyot x o d im larin in g m u h im vazi­
fasidir. Shikastlanish xizm ati bir necha bosqichdan iboratdir: birinchi
tibbiy y o rd am , shifokorgacha tibbiy y o rd am , m alakali sh ifo k o r va
ixtisoslashgan travm atologiya yordam i. B irinchi y ordam ni o d am lar
bir-biriga k o ‘rsatadi. M aktabda bolalarga birinchi y ordam ko‘rsatish
72
o ‘rgatiladi. K orxonalarda maxsus birinchi yordam ko‘rsatish punktlari
b o ‘lib, ular zarur narsalar bilan ta'm inlangan b o ‘ladi.
0 ‘zb ek isto n d a ixtisoslashgan travm atologiya xizm ati travm a­
tologiya va orto p ed iy a ilm iy -tad q iq o t instituti, R espublika sh o ­
shilinch tibbiy y ordam ilm iy m arkazida, travm atologiya b o ‘lim lari,
kabenitlari, p unktlarida k o ‘rsatiladi.
N A Z O R A T SAVOLLARI
1. K asallik q a n d a y u su lla r b ila n o 'rg a n ila d i?
2. M e h n a tg a y aro q sizlik v araq asi q a n d a y h u jjat h iso b lan a d i?
3. Birinchi paxta zavodida 2003-yil m ehnat qobiliyatini yo'qotishga sabab bo'lgan
k asallanish ko 'rsatk ich in i hisob shakli b o 'y ich a aniqlang. Ish ch ilar soni: o 'rta c h a
y illik — 1600, m e h n a t q o b iliy a tin i y o 'q o tish b ilan k asallan ish so n i — 800,
v aq tin ch alik m eh n at qobiliyatini y o 'q o tish kunlari soni - 8 2 0 0 , sh u ju m lad an ,
radikulit — 1000, m e ’d a -ic h a k kasalliklari — 600, teri kasalliklari — 400.
4. E nsefalit b o 'y ic h a q u y id ag i k o 'rsa tk ic h la rn i a n iq lan g . К sh a h rid a g i asli
k a sa lla n ish , o 'lim , o 'lim n isb ati: a h o li so n i — 300000, 6100 ta kasallik qayd
q ilin g a n , 2050 ta b irin c h i m a rta k asallik a n iq la n g a n , o 'lg a n la r soni — 90 kishi.
5. 2 0 0 3 -y ild a B uxoro sh a h rid a 0 —4 va 5—6 yo sh li b o la la r o ra sid a q izam iq
b ila n k a sa lla n g a n la r c h a sto ta sin i a n iq la n g . 0 —4 yoshli b o la la r soni 2600 ta,
sh u la rd a n 80 ta b ola q izam iq b ila n k asa lla n g a n , 5—6 yoshli b o la la r soni 4700
ta , sh u la rd a n 35 ta bola kasallangan. Bu k o 'rsatk ic h la rn i q a n d ay nisbiy kattalikka
k iritsa b o 'la d i? B uni tasv irlash u c h u n q a n d a y d ia g ra m m a d a n fo y d alan ilad i?
6. Y u q u m li k asallik lar h a q id a x a b ar b e rilg a n d a n s o 'n g q a n d a y te k sh irish la r
o 'tk a z ila d i?
7. K asallan ish n i o 'rg a n is h tu rla rin i ayting.
8. Y u rak q o n -to m iri, xavfli o 's m a la r, sh ik astlan ish n im a u c h u n ijtim o iy tib b iy m u a m m o h iso b lan a d i?
73
4-bob. SHAHAR AHOLISI VA SANOAT KORXONALARI
ISHCHILARIGA TIBBIY YORDAM KO RSATISHNI
TASHKIL Q ILISH
D a v o la sh -p ro fila k tik a m u assasalari a h o lig a tib b iy y o rd am
k o ‘rsatish ish larin i am alga o sh irad i. Bu m u assa sala r davolash
ishlaridan tashqari profilaktik sanitariya-sog‘lom lash tirish ishlarini
ham olib bo rad i. T ibbiyot m uassasalarining ishini tashkil qilishda
profilaktik y o ‘nalishga, davolash va p rofilaktik tib b iy o tn in g bir
butunligiga,barcha ah olining tibbiyot yordam i olish m um kinligiga,
s a n o a t k o rx o n a la rid a m a la k a li ix tiso sla sh g a n tib b iy y o rd a m
k o ‘rsatish tam oyillariga e ’tib o r berish zarur.
S h a h a r ah o lisig a quyidagi d a v o la sh -p ro fila k tik a m u assasalari
tib b iy y o rd a m k o ‘rsa ta d i: sh ifo x o n a , p o lik lin ik a , sh o sh ilin c h
tibbiy y o rd am k o ‘rsatish ilm iy m ark azi m u assa sala ri, d isp a n se rla r, sh ifo k o rlik va feldsherlik p u n k tla ri. S h a h a r shifoxonasi
hud u d id ag i k atta yoshdagilarga sta tsio n a r va p o lik lin ik a yordam i
k o ‘rsa tu v c h i asosiy tib b iy o t m u assasasid ir (7 -ta rx ).
S h ifo x o n ad a m a ’m u riy -x o ‘jalik , davolash va tashxis q o ‘yish
b o iim la r i b o ‘ladi. Y irik sh a h arlard a b u n d a n tash q ari te z tibbiy
y o rd am k o ‘rsa tu v c h i sh ifo x o n a m avjud. B u n d ay sh ifo x o n a la r
terapiya, xirurgiya, nevropatologiya, ginekologiya va boshqa tibbiy
x izm atlar k o ‘rsatadi. S h ah arlard a m axsus ixtisoslashgan (yuqum li
kasalliklar, sil va boshq.) sh ifo x o n alar ham b o ‘ladi. S hifoxona
p o lik lin ik a sid a yoki m u sta q il s h a h a r p o lik lin ik a la rid a ah o lig a
poliklinika sh aroitida bajariladigan tibbiy y ordam k o ‘rsatiladi.
4.1. Poliklinika ishini tashkil qilish
S o g ‘liqni saqlash tizim idagi k o ‘pgina m u assasalarn in g (p o li­
klinika, silga qarshi disp an serlar va boshq.) ishi u ch astk a ta m o yilida olib boriladi. Uchastkada yashayotgan aholiga vrach va hamshira
74
Bosh shifokor
B o sh
s h i f o k o r o 'r i n b o s a r l a r i
P o lik linika
b o 'y ic h a
T ib b iy o t
q ism i
bo'yicha
M eh n atg a
lay o q atsiz lik
ek sp ertizasi b o 'y ic h a
M a ’m u riy x o 'jalik qism i
b o 'y ic h a
P olik lin ik a
S ta tsio n a r
T erap iy a
R o 'y x a tx o n a
Ja rro h lik
f -
Q ab u l qilish
b o 'lim i
S to m a to lo g iy a
->
S h ifo k o rg a kirish
xonasi
N ev ro lo g iy a
_
O fta lm o lo g iy a
H
B o 'lim la r
(palatalar)
B o 'lim la r
sh ifo k o ri
k ab in etlari
-----------1
L ab o rato riy a
D o rix o n a
S ta tistik a
D a v o la sh -ta sh x is q o 'y ish xizm ati
F iz io te ra p iy a
O sh x o n a
A rxiv
EKG
R cntgen
O m bor
D izen fek siyalash
kam erasi
B oshqalar
B oshqalar
7-Jarx. S h a h a r sh ifo x o n a s in in g tu zilish i.
tibbiy xizm atni poliklinikada h am da bem orlarning uyida ko‘rsatadi.
Bu tam oyil b ilan ishlash uchastkadagi aholining tu rm u sh sharoiti
b ilan y aq in d an tanishishga, yakka tartibdagi davolash-profilaktika
x izm ati k o ‘rsatishga, o d a m la rn i yaxshi bilib olishga, sog‘lo m ­
lashtirish ishlarini olib borishga im k o n yaratadi.
75
Poliklinikalarda im kon b o ric h a yangi tibbiy xizm at k o ‘rsatish
shakllari (kunduzgi statsionarlar, am bulatoriya jarro h lik m arkazi va
boshq.) joriy qilinm oqda. Bu yerda b em o rlar o ‘zlariga qulay b o ‘lgan
z a m r tibbiy yordam ni oladilar. K eyingi 10— 15 yillar davom ida
poliklinika xizm atini jadal sur’a tla rb ila n rivojlantirish zarur. B unda
aholiga malakali tibbiyot-sanitariya yordam ini ko‘rsatish kerak. Tibbiy
yordam so ‘raganlarning asosiy qism i shifoxonalarga em as, balki
poliklinikalarga m urojaat qilishini t a ’m inlash lozim .
4.1.1. Dispanser kuzatuvi usuli
Ishni uchastka tam oyilida tashkil qilish b em o rlar ahvolini kuzatish va zarur b o ‘lganda davolash chora-tadbirlarini o ‘tkazishga im kon
yaratadi. Im kon boricha asta-sekinlik bilan barcha aholini dispanser
kuzatuviga olishga harakat qilinm oqda. B unda kishilarning sog‘lig‘i
doim o dispanser kuzatuvida b o ‘ladi. Kasallikning oldi olinadi, bem orlarning m ehnat va tu rm u sh sharoitlarini sogiom lashtiruvchi tadbirlar am alga oshiriladi. B em or o ‘z vaqtida tez va to ‘liq davolanadi.
D ispanser kuzatuvi usuli k o ‘pgina kasalliklarning oldini olishga
yordam beradi. T ibbiyotning asosiy tam oyillaridan biri profilaktik
yo‘nalishni bajarishga im kon yaratadi. U chastka shifokorlari sil, xavfli
o ‘sm asi b o ‘lgan, ruhiy kasalliklarga d u c h o r b o ‘lgan b e m o rlarn i
aniqlasalar tegishli dispanserlarga yuboradilar. Poliklinikalardagi
m utaxassis shifokorlar d ispanser kuzatuvi olib boradilar. U larda
dispanser kuzatuvida tu rg an b e m o rlar ro ‘yxati b o ‘ladi.
D isp an ser kuzatuvi z a ru r b o ‘lgan b arch a kishilarni r o ‘yxatga
olish zarur. B uning u c h u n tibbiy k o ‘rikka yaxshi tayyorgarlik k o ‘rish, aholi o ‘rtasida tu sh u n tirish ishlarini olib borish talab etilad i.
Poliklinikada dispanser usuli b o ‘yicha nazorat va um um iy rahbarlik
terapiya b o ‘lim i m udiri zim m asida b o ‘ladi. S hifokorlar u c h u n dis­
p a n ser h iso b -tib b iy o t kartasi asosiy hujjat h isoblanadi. Bu hujjat
b e m o r m u ro jaat q ilganda to ‘ldiriladi. Bu karta bilan b e m o rn in g
shifokorga kelib tu rish i n a z o ra t qilinadi. Bu hujjatda b e m o rn in g
p a sp o rt m a ’lu m o tla ri, m e h n a t q o b iliy a tin i y o ‘q o tis h h o lla ri,
shifokor huzuriga kelganligi, y a n a q a c h o n kelishi, 0 ‘tkazilgan d a ­
volash ishlari q isq ach a bay o n q ilin ad i. R o ‘yxatga o lin g an b e m o r
o ‘z vaqtida shifokorga k elm asa h a m sh ira orqali c h a q irtirila d i,
76
kelm aganlik sabablari surishtiriladi. D ispanser kuzatuvi usuli ish­
larini aholining keng qatlam ini qam rash m aqsadida kechki soatlarda
yoki shanba kuni am alga oshirilishi tak lif etiladi.
4.1.2. Ro‘yxatxona
Poliklinika ishini yaxshilash uchun bem orlarga qulaylik yaratish
lozim. B em or shifokorlarga kirishi yoki m a’lum otnom a olishi uchun
kutib qolm asligi kerak. S hifokor ish vaqtida ikkinchi darajali ishlar
bilan b and b o ‘lm asligi, y a ’ni ish v aqtidan un u m li foydalanishi
kerak. N avbat k u tay o tg an lar soni k o ‘paym asligi u c h u n ro ‘yxatx o n ad a sh ifo k o r qabuliga u n in g im koniga qarab o ld in d an talo n
yozib tarq a tila d i. B em o rn in g qayta qabulga kelishini davolovchi
sh ifo k o r belgilaydi va ta lo n beradi.
Y ordam uch u n m urojaat qilgan bem orga ro ‘yxatxonada tibbiyot
kartasi ochiladi va u b o ‘lim kabinetlariga ana shunday karta bilan
kiradi. T ibbiyot kartasi ro ‘yxatxonaga uchastka va k o ‘cha b o ‘yicha
joy lash tirilad i. S h ifo k o r yordam iga m uhtoj b o ‘lm agan bem o rlar
shifokorgacha qabul kabinetlariga yuboriladi. Bu yerdagi o ‘rta
tibbiyot xodim i esa sh ifo k o r bajarishi shart b o ‘lm agan ishlarni
am alga oshiradi (h aro ratn i va qon bosim ini o ‘lchaydi).
4.1.3. Uchastka shifokorlari va oTta tibbiy xodimlarning
poliklinikada amalga oshiradigan ishlari
Bem orlarga qulaylik tug‘dirish m aqsadida shifokor ish grafigini
ertalab, kunduzi, kechqurun qabul qilishga m o ‘ljallab tuzish zarur.
Ana shunday qilinganda shifokor bemorlarga ham poliklinikada, ham
uyda zam r yordam ko‘rsatish imkoniga ega bo‘ladi. Shifokor davolash
ishlari bilan bir qato r sanitariya-profilaktika ishlarini ham olib boradi.
P o liklinikada k a tta tibbiyot ham shirasi b o ‘lib, tibbiyot h am shiralari ishini b o sh q a ra d i, b in o n in g sanitariya holati yaxshi b o ‘lishini, k a b in etlam in g z a m r xo‘jalik va tibbiy jih o z la r bilan ta ’m inlanishini n a z o ra t qiladi. M ateriallarning sterilizatsiya qilinishi va
saqlanishi u stid a n n a z o ra t olib boradi.
D eyarli b a rc h a kab in etlard a (jarrohlik, otolaringologiya, fizioterap iy a va b o sh q .) tibbiyot h am shiralari xizm at qilib, shifokor
77
k o ‘rsatm asiga b in o an m axsus-davolash m uolajalarini bajaradi, z a ­
ru r boN ganda b e m o rla rg a k e c h ik tirib b o ‘lm aydigan y o rd a m n i
k o ‘rsatadi.
U chastka ham shiralari sh ifo k o rn in g bevosita y o rd am ich ilari
hisoblanib, unga b arch a davolash sanitariya-profilaktika ishlarida
yordam beradi. T ibbiyot ham shirasi kabinetni shifokor qabuliga
tayyorlaydi, uning vaqtdan tejam li foydalanishiga yordam beradi.
R o‘yxatxonadan kasallik tarixi, tekshiruv natijalari va xulosalarining
o ‘z vaqtida kelinishini nazorat qiladi. Bem orlam ing (zarur bo‘lganda)
ta n a harorati o ‘lchanadi. S hifokor ko‘rsatm asi bilan qabulga talon
yozib beradi, bem orlarni disp an ser kuzatuviga chaqiradi.
4.1.4. Bemorlarga uyda yordam ko‘rsatish
Poliklinika ishlari orasida bem orlar uyga chaqirganda ularga borib
yordam k o ‘rsatish m u h im h iso b lan ad i. B em or c h a q irg an d a o ‘sha
kuni borish, z a ru r b o ‘lganda shifoxonaga yotqizish, uyda m alakali
ixtisoslashtirilgan dav o lash n i, m utaxassislar m aslah atin i uyushtirish lozim .
D avolash b o ‘limi m udiri uchastka shifokori ishi ustidan nazorat
qilib boradi (uyda yotgan b e m o rlarn in g kasallik c h a q irig ‘ini m u n ta z a m ravishda k u z a ta d i, tash x is q o lyilm agan b e m o rlarn i o ‘zi
kuzatadi, tez va to ‘la davolash tad b irlarin i am alga oshiradi).
U ch astk a tibbiyot h am sh ira sin in g ishi m as’uliyatli b o ‘lib, s h i­
fokor k o ‘rsatm asiga ko‘ra inyeksiya qilish, banka q o ‘yish va boshqa
ishlarni am alga oshiradi. B em or bilan m uloqotda b o ‘lgan kishilarning
ta n a h a ro ra tin i o ‘lc h a b , u la rn i k u z a ta d i, s a n ita riy a faollariga
sanitariya m ao rif ishlarini olib b o rish d a yordam lashadi.
4.1.5. Bemorlarning mehnat qobiliyatiga bogMiq
bo‘lgan masalalar ekspertizasi
M a ’lum ki, inson b eto b b o ‘lsa, k o ‘p in ch a m e h n a t qilish q o b i­
liyatini vaqtincha yo‘qotad i, u tu zalg an d an so‘ng m eh n at qobiliyati
tiklanadi. Shifokor, feldsher m urojaat qilgan bem orlarning m eh n a t
qobiliyatini an iq la y o tg a n d a u n in g ahvoli va bajarayotgan ishini
e'tiborga olishi zarur. M as’ul tibbiyot xodimlari bem orlarga m ehnatga
78
yaroqsizlik v araqasining to ‘g lri berilishini, vrach to m o n id a n b u yurilgan va ko‘rsatilgan kun tartibiga rioya qilishini kuzatib borishlari
lozim . D avolovchi sh ifo k o r bem o rn i k o ‘rgandan s o ‘ng 5 kunga
m ehnatga yaroqsizlik varaqasi berishga haqli. Kasallik c h o ‘ziladigan
b o ‘lsa, bu v araqani uzaytirishni b o ‘lim m udiri tasdiqlashi shart.
A niqlik kiritish lozim b o ‘lgan hollarda (bem o rn i boshqa ishga
o ‘tkazish, keyingi davolash ishlarini am alga oshirish va boshqalar)
shifokorlik m aslahati hay’atiga (S H M H ) m urojaat qilinadi. S H M H
tarkibidagi bosh sh ifo k o r yoki uning o ‘rinbosari, b o ‘lim m udiri,
davolovchi shifokor kiradi.
V aq tin ch a m eh n a tg a yaroqsizlik varaqasi m eh n at qobiliyati
tik la n g u n c h a berilad i. K asallik suru n k ali b o ‘lib uzo q q a c h o ‘zilsa
(4 o y d a n o rtiq , 5 o y gacha), bem o rn i nogironlikka o ‘tkazish m asalasini hal qilish u c h u n shifokorlik m eh n a t ekspertiza h a y ’atiga
(S H M E H ) m u ro jaat qilinadi. S H M E H tu m a n , sh ah ar, viloyat
ijtim oiy t a ’m in o t boM imlari q o sh id a b o ‘lib, tark ib id a rais, 3 shi­
fo k o r e k s p e r tla r (te ra p e v t, ja r r o h va n e v ro p a to lo g ) b o ‘lad i.
S H M E H no g iro n lik g u ru h larin i belgilaydi.
4.1.6. Poliklinikaning sanitariya-profilaktik ishi
P oliklinika davolash ishi b ilan birga rejali ravishda sanitariyapro filak tik a va ep id em iy ag a qarshi (eh tiy o t em lashlar, batsilla
tashuvchilarni aniqlash va ularni davolash) sanitariya m aorifi ishlari
olib boriladigan m uassasadir. B archa shifokorlar sanitariya m aorifi
va profilaktika ishlarini olib borishlari lozim. Aholi orasida, uchastkada
sh ifo k o r va h a m sh ira la r turli m avzularda (g rip p , m e ’d a -ic h ak
kasalliklari va b o sh q .) m a ’ruza va su h b atlar tashkil qilib, bunday
ishlarni m u n ta z am uy u sh tirib turishlari zarur.
4.2 . Shahar shifoxonasi ishini tashkil qilish
S hahar shifoxonalari kokp ixtisosli statsionarga, davolash-tashxis
kabinetlariga (ren tg en , fizioterapiya va hokazo), dorixonalarga,
yordam chi bin o lar (oshxona, kutubxona va boshqalar)ga ega.
Sobiq ittifo q d a aholiga tibbiy xizm at k o ‘rsatishda statsionarlar
va ulardagi o ‘rin la r sonini k o ‘paytirishga e ’tibor berilgan. Sog‘liqni
79
saqlash sohasi budjetining 80 foizdan k o ‘p ro g ‘i ayni shu m aqsadda
ishlatilgan. Keyingi paytlarda bunday xizm at k o ‘rsatish usuli sam ara
b erm ay q o ‘ygandi. Shu sababli shifoxonalardagi shifo o ‘rinlarining
k o ‘pi qisqartirildi. B u ndan keyin h a m sa m a ra b erm ay d ig an shifo
o ‘rin larin i qisqartirish davom ettirilishi lozim . P oliklinikalarda esa
tibbiy x izm at k o ‘rsatish hajm i o rtib boradi.
S hifoxonalarda aholiga sta tsio n a r y o rd am i k o ‘rsatishni y an ad a
yaxshilash m aqsadida davolash sam aradorligini oshirib, shifo o ‘rni
m iqdoridan oqilona foydalanish, tibbiyot xodim lari m eh n atin i yengillashtirishga qaratilgan tad b irla r am alga oshirilm oqda.
4.2.1. Shifokorlarning egallab turgan lavozimlariga
ko‘ra bajaradigan ishlari
B osh sh ifo k o r sh ifo x o n ag a ra h b a rlik qilad i. U shifoxonadagi
b a rc h a tibbiyot va m a ’m u riy -x o ‘ja lik ishlariga, b e m o rlarn i to ^ h ri
d av o lash g a, tibbiyot x o d im la rin in g o ‘z v a q tid a m alak asin i o sh irishga m a s ’ul shaxsdir. B o ‘lim la r h o la ti va ishi bosh sh ifo k o r
nazo ratid a b o ‘ladi.
M a la k a li m u ta x a ssis s h ifo k o rla r o ra s id a n b o ‘lim m u d iri
tay in la n a d i. U b o ‘lim dagi b e m o rlarn i k o ‘rib ch iq ad i, an iq lan g an
tashxis va davolashni tekshiradi, barcha davolash ishlariga boshchilik
qiladi, shifokor-ordinatorlarga m aslahat beradi, m abodo b o iim d a
bem o r o ‘lsa uni yorib tekshirishda qatnashadi, yorilganda olingan
m a ’lu m o tla rn i agar m u rdaga o ‘lish id a n old in n o to ‘g ‘ri tashxis
q o ‘yilgan b o ‘lsa, m u h o k am a qilad i, tu zalg an larn i sh ifo x o n ad an
chiqaradi, epikrizlarni ko‘rib im zolaydi. Shuni ta ’kidlash kerakki,
bosh shifokor va b o ‘lim m udiri tashxis q o ‘yishni va bem orlarni
sam arali usulda davolashni am alda joriy qilishga m as’uldir.
S ta ts io n a rd a b e m o rla rn i s h if o k o r -o r d in a to r d a v o la y d i. U
b e m o rlarn i h a r kuni k o ‘rib, z a ru r k o ‘rsa tm a lar beradi. B o‘lim
m udiri yoki tak lif etilgan boshqa yetakchi m utaxassislar bilan birga
m aslahat qiladi. S h ifo k o r-o rd in ato r o ‘rta m alakali tibbiyot x o d im ­
larining ishlariga rah b arlik qilib, ularga b e m o rlarn i parv arish
q ilish n i o ‘rg atad i, s a n ita riy a -te x n ik a m in im u m i b o ‘y ich a m ash g ‘ulot o ‘tkazadi, buyurgan k o ‘rsa tm a larin in g o ‘z vaqtida an iq va
80
to ‘g ‘ri bajarilishini tekshiradi. Shifoxonalarda bem orlarni kechqurun
ham k o ‘rib ch iq ish zaru r. A hvoli og‘ir bem orlarg a, yangi kelganlarga, operatsiyadan chiqqanlarga o ‘ta e ’tibor bilan qaraladi. Shifo­
x o n a la rd a h a r k u n i e rtalab shifoxona bosh shifokor rahbarligida
o ‘n daqiqalik yig‘ilish b o ‘lib, unga ham m a shifokorlar qatnashadi.
U n d a navbatchi shifokorlar ro‘y bergan hodisalar, og‘ir bem orlar
ahvoli haqida m a’lum ot beradi. Shu kungi vazifalar belgilab olinadi.
4.2.2. 0 ‘rta malakali tibbiyot xodimlari ishini uyushtirish
0 ‘rta m alakali tibbiyot xodim lariga shifoxona bosh ham shirasi,
b o ‘lim ning k a tta h am sh irasi, p alata ham sh iralari, p arh ez tao m la r
ham shirasi, davolash va tashxis q o ‘yish b o ‘lim laridagi ham shiralar,
m assaj q iluvchilar, ren tg e n lab o ran tlar, d izen fek to r va b oshqalar
kiradi. H a m sh ira la r o rasid an tajribali, tashkiliy ishlarni yaxshi
biladigan ham shira bosh ham shira qilib tayinlanadi. U bosh shifokor
(uning m a ’m uriy-xo‘jalik ishlari b o ‘yicha o ‘rinbosari) yordam chisi
h isoblanib o ‘rta m alakali va kichik tibbiyot x o dim larining ishini
boshqaradi va n a z o ra t qiladi.
Bo‘limga 50 ga yaqin shifo o ‘m i bo‘lganda tajribali hamshiralardan
katta ham shira tayinlanadi. U b o ‘lim ning sanitariya holatini, xo‘jalik
ishlarini nazorat qilish bilan birga tibbiyot jihozlarining, ichki kiyimkechaklarining saqlanishiga javob beradi. B o‘lim dagi o ‘rta malakali
va kichik tibbiyot xodimlari katta hamshira boshchiligida ish yuritadilar
(ularga ishni b o ‘lib beradi, intizom ni kuzatadi, bem orlarga qarashga
o ‘rgatadi). K atta ham shira shifokor buyurgan m urakkab m uolajalam i
o ‘zi bajaradi, p arhez ta o m la r uch u n ratsion varaqalar tuzib, oshxonaga beradi, d o rilar u c h u n talab n o m alar yozadi va olingan dorilam i palata ham shiralariga b o ‘lib beradi, bem orlam ing keldi-ketdisi,
shifoxona ichi kasalliklari va b o ‘lim ishini tavsiflovchi m a ’lum otlar
yozadi. B o‘lim da 40 va u n d a n ko‘p shifo o ‘m i b o ‘lganda katta
hamshiraga yordam chi qilib kichik hamshira ajratiladi. Kichik hamshira
b o ‘lim dagi o ‘rin -k o ‘rp a, oqliklar va boshqa buyum larga, tibbiy asboblarga, inventarlarga m as’ul kishi hisoblanadi.
B em orlarni p a la ta ham shirasi parvarish qiladi. U bem orlarning
shaxsiy gigiyenaga rioya qilishlarini (ichki kiyim larini, choyshablam i
6 -2 2
81
vaqti-vaqti b ilan alm ashtirishni, gigiyenik v a n n a qabul qilishlarini,
soch o ldirish va b o sh q a la rn i) kuzatib b o rad i, ahvoli o g ‘ir b e m o r­
larga a lo h id a a h a m iy a t beradi (o v q atlan tira d i, y o to q y a ralarin in g
oldini o lad i), sh ifo k o r k o ‘rsatm alarini bajaradi (ularga d ori beradi,
h a ro ra tin i o ‘lch ay d i, lab o rato riy ad a tek sh irish i u c h u n sin a m a la r
o la d i, k a sa llik la r ta rix in in g s a q la n ish in i t a ’m in la y d i va u nga
tekshiruv n a tija la rin i y o pishtiradi).
B e m o rn i s h ifo k o r k o ‘rigiga tay y o rlash va un i tek sh irish g a
y o rd am lash ish h a m h am sh iran in g vazifasidir. B e m o rn in g shifo
topishi nafaqat shifokor yordam iga, balki ularni parvarish qilishga
ham bogM iqdir. Bu ishni ham sh ira am alga o sh irad i. C h u n k i u
b e m o rla r b ilan shifokorga nisb atan k o ‘p ro q m u lo q o td a b o ‘ladi.
H am sh ira b elg ilangan kun tartib in in g a n iq (b e m o rla rn in g d o rila rini o ‘z vaqtida ichishlarini, m uolajalam i o ‘z vaqtida bajarishini va
b o sh q .), to ‘la b ajarilish in i kuzatib bo rish i zarur. U bem o rlarg a
kun tartibiga rioya qilishning aham iyati katta ekanini tushuntirishi
harhda u lar b ilan x u sh m u o m a la d a b o ‘lishi, u n in g k o ‘nglini k o ‘tarishi va bem orda birorta o ‘zgarish sezsa darhol shifokorga xabar
berishi lozim .
B em o rd a tibbiyot xodim lariga to ‘la ish o n c h b o iis h i m u h im
ah am iyatga ega. B uning u c h u n h am sh ira o ‘z ishini sid q id ild an
bajarishi zarur. B em orlar parvarishining ikki va u c h bosqichli tizim i
bor. U ch bosqichli tizim da shifokor, h am sh ira va san itar ishtirok
etadi. H am sh ira b em o rlarn in g h a ro ra tin i o ‘lchab sh ifo k o r k o ‘rsatm alarini b a ja rad i, s a n ita r esa b e m o rn i yu v in tirad i, k iy im larin i va
oqliklarini alm ashtiradi. Z am onaviy tibbiyotda k o ‘pgina narsalar
m u ra k k a b la s h ib s a n ita r la r b a ja ra d ig a n b a ’zi is h la r m ax su s
tayyorgarlik talab qilm oqda, ya’ni buni ham shira bajarishi zarurati
tu g ‘ilm o q d a. S hu sababli b em orlarga x izm at k o ‘rsatish n in g ikki
bosqichli tizim i m aqsadga m uvofiqdir. Bu tiz im d a asosiy ishni
h am sh ira b ajarad i. S a n ita r esa p a la tala rn in g san itariy a h o latin i
yaxshi saq lash , b em o rlarg a tuvak tu tish , b e m o r parvarishi bilan
sh u g ‘ulla n a y o tg a n h am sh ira g a y o rd a m la sh ish ish lari b ila n sh u g‘ullanadi. Ikki bosqichdagi tizim da ham shira vaqtining tax m in an
70 foizi b e m o r o ld id a o ‘ta d i (u c h b o s q ic h li tiz im d a b u k o ‘rsatkich 30—35 foizga teng). H a r bir h a m sh ira n a z o ra tid a kunduzi
82
15—20 ta, kechasi 30—35 ta b e m o r b o ‘ladi. H am shira bir necha
palataga qarasa, ish stoli koridorda, bir palataga qarasa — palatada
b o ‘ladi. Palata ham shiralari faqat o ‘z ishlari bilan shug‘ullanishlariga
im kon yaratib, ularni iloji boricha ikkinchi darajali ishlarga jalb
qilm aslik zarur. B em orlarga qarash n in g uch bosqichli tizim ini
takom illashtirish m aqsadida shifoxonalarda kichik ham shira shtatlari
k iritilm o q d a . M axsus qisqa kurslarni tugatgan yig it-q izlar kichik
ham shira b o ‘lishlari m um kin.
S hifo x o n a m a ’m uriyati kichik h am sh iralar va sa n itarlar ishini
yengillashtirishga aham iyat berishlari va bunga befarq qaram asliklari
lozim . B em orlarni parvarish qilishni yanada yaxshilash uch u n o ‘rta
m alakali tibbiyot xodim lari va sa n itarlar ish grafigini to ‘g‘ri tuzish
kerak. Bir sutkada ikki yoki u c h alm ashib (sm ena) ishlash k o ‘proq
q o ‘llaniladi. S hifoxonada ertalabki alm ashinuv ish vaqti 800 dan
1400 g ach a, kunduzgi alm ashinuv ish vaqti 1400 d a n 2000 gacha,
tu n g i a lm a s h in u v ish v a q ti 2000 d a n e rta la b 800 g a c h a qilib
belgilanishi m aqsadga m uvofiq b o ‘ladi. N avbatchilam ing bir-biriga
ishni to p sh irish vaqti 30 daqiqa. Ikki alm ashinuv bilan ishlaydigan
o ‘rta m alakali tibbiyot xodim lari va san itarlarn in g ish vaqti 12
so a td a n k o ‘p b o ‘lm asligi zarur.
T ibbiyot xodim larining ishini to ‘g ‘ri tashkil qilish, ish joyida
z a ru r sh a rt-sh a ro itla r yaratish shifoxona m a ’m u riy atin in g b u rchidir. T ibbiyot ham shiralari kengashi yirik shifoxonalar qoshida
tashkil qilinib, bosh shifokor tasdiqlagan reja asosida ishlaydi.
Kengash shu shifoxonalarda ishlaydigan tibbiyot xodim larining ishini
t o ‘g ‘ri tashkil qilishga, ularn in g ish sh a ro itla rin i yaxshilashga,
m alakasini oshirishga va boshqa ixtisoslami egallashiga ko‘maklashadi.
4.2.3. Bemorlarni shifoxonaga qabul qilish va
chiqarish tartibi
B em orga uchastka shifokori, poliklinika m utaxassis shifokori
kerakli yordam ko‘rsatgandan so‘ng lozim topilsa, u statsionarga
yuboriladi. Statsionarga b em o r tez yordam m ashinasida ham olib
kelinadi. Tegishli poliklinikadan kelgan bem orlar tiibbiyot kartasi
bilan, boshqa poliklinikadan kelgan bem orlar alm ashinuv kartasi
83
bilan keladi. B em orlar qabul qilish b o ‘lim i orqali statsionarga yotadilar. Q abul qilish b o ‘lim id a n av b atch i shifokor b e m o rn i k o ‘rib
tegishli bo‘limga yuborilishini aniqlaydi. B em or sanitariya ishlovidan
o ‘tkaziladi, unga to z a sh ifo x o n a kiyim i kiydiriladi. B a’zida o ‘z
kiyim lari b ilan yurishga ruxsat etilad i (yuqum li kasalliklar, tu g ‘ru q x o n a, b o lalar b o ‘lim lari b u n d a n m u stasn o ). Z a ru r b o ‘lganda
b e m o rn in g kiyim lari dezinfeksiya qilinadi. Q abul qilish b o ‘lim ida
b e m o rla rn i qabul q ilish d a n ta sh q a ri m u ro ja a t qilg an sh ik a stlan g an lar, u larni sh ifo x o n ag a y o tq iz ish -y o tq iz m a slik d a n q a t’iy
nazar, birinchi yordam k o ‘rsatiladi. B uning u c h u n qabul boN im ida
barcha zarur narsalar b o ‘lishi lozim. Q abul boMimida shifoxonadagi
b o ‘sh o ‘rin la r soni, yotqizilgan va ch iq arilg an b e m o rla r hisobkitobi olib boriladi. Q abul boMimida yangi kelgan bem orlarga kasallik
tarixi ochilib, uning pasport qism i toMdiriladi (pasport qism i hisobk ito b ju m a lla rig a y oziladi), so ‘ng b e m o r san itar kuzatuvida yoki
zam bilda tegishli boMimga olib boriladi va palataga joylashtiriladi.
Ahvoli og‘ir bem orlar iloji boricha bir kishilik palataga joylashtiriladi.
B irinchi u c h k u n likda b e m o r toMiq klinik tek sh iru v d an oMishi,
k linik tashxis q o ‘yilishi va d av olashni boshlash lozim . S h ifo k o r
o rd in a to r kasallik tarixiga b e m o rn in g h a r kungi ahvolini, shifokor
k o ‘rsatm alarin i, m u o la ja la m i yozib bo rad i. B em or tu za lg an d a n
so ‘ng epikriz tuzilib, u kasallik tarixi va tibbiyot kartasiga yoziladi.
B em orning tibbiyot kartasiga, sh u n in g d ek , poliklinikada bajarilishi kerak boMgan ishlar h a m yoziladi. K asallik tarixi b e m o r
s ta tsio n a rd a d a v o la n a y o tg a n d a h a m sh ira d a tu ra d i, sh ifo x o n a d a n
c h iq q a c h arxivga tu sh irilad i. D av o lo v ch i shifo k o rn in g xulosasiga
asoslanib va bu xulosa boMim m udiri tasdigMdan oM gandan so ‘ng,
b e m o r s h ifo x o n a d a n c h iq a rila d i. U s h ifo x o n a d a n c h iq q a c h ,
z a ru ra t boMsa, davolash p o lik lin ik a d a d avom e ttirila d i yoki u
b oshqa shifoxonaga o ‘tkaziladi.
H ar bir bem or shifoxonadan chiqayotganda unga maxsus karta toM­
diriladi. Bu kartadan bem orning kasallik tarixini o ‘rganish m um kun.
Agar bem or shifoxonada vafot qilsa, uning yaqinlariga xabar qilinadi,
oMim haqida guvohnoma toMdiriladi. Bemor murdasi albatta davolovchi
shifokor yoki boMim m udiri ishtirokida patologo-anatom ik (yorib
ko‘riladi) tekshimvdan oMkaziladi va natijasi kasallik tarixiga yoziladi.
84
4 .2 .4 . Statsionarda davolash-muhofaza rejimi
Inson organizm i bir b u tu n tizim b o ‘lib, noqulay tashqi sharoit
va h a r xil salbiy t a ’sirlar natijasida turli a ’zolar tizim i kasalliklari
paydo b o ‘ladi. Ayniqsa bem orning ruhiy holatiga va tinchligiga ta ’sir
qiladigan o m illa r k o ‘pgina patologik holatlarga sabab b o ‘ladi. S hi­
foxona, poliklinika va sanatoriylarda tashqi m uhit sharoitiga ahamiyat
berish kerak b o ‘lad i, b u b e m o r kayfiyatini k o ‘tarib , uning shifo
topishiga yordam beradi.
B em orni davolashda q a t’iy kun tartibiga rioya qilish katta a h a ­
miyatga ega. U larning yaxshi dam olishi va uxlashi uchun osoyishta
sharoit yaratish zarur. K ech soat 2200 dan ertalab 700 gacha b o ‘lim da
t o ‘la su k u n a t b o ‘lishi sh art. B o‘lim ning asosiy ishlari esa soat 700
dan keyin b o sh lan ish i zarur. S tatsio n arn in g tax m in iy kun tartibi:
700
goo b e m o rla r h a ro ra tin i o ic h a s h , b e m o rlar hojatxonasi, xo n alarn in g sanitariya holatini yaxshilash;
goo _ дзо _ ertalabki n o n u sh ta;
В30—!!)00 - p a la ta shifokorining b e m o rlarn i k o ‘ruvi;
1000—1300 — d av o lash tashxis ishlari, b o ‘lim m u d iri k o ‘ruvi,
m utaxassis m aslahatlari;
1300—1400— tu sh k i ovqatlanish;
1400- 1600 — b e m o rlarn in g d am olish va uxlash vaqti;
1600—1700 — h a ro ra tn i o ‘lchash;
1700—1800 — bem orlam ing qarindoshlari bilan uchrashish vaqti;
1800- 1 9 00 — sh ifo k o r k o ‘rsatm alarin i bajarish;
1900 —19 30 — kechki ovqatlanish;
1900—2200 — b e m o rlarn i k o ‘zdan kechirish, z a ru r k o ‘rsatm ala rn i bajarish;
2200—700 — kechki uyqu.
S h ifo x o n a la rd a b e m o r kayfiyatiga yaxshi ta ’sir qiladigan s h a ­
ro it b o ‘lishi z a ru r, y a ’ni p a la ta va bo sh q a y o rd am c h i x o n a la r
ch iro y li b e z a tilg a n va kerakli jih o z la r b ila n t a ’m in lan g a n b o ‘ishi
k e ra k . Bu is h la rn i s a n ita riy a ta la b la rin i b u z m a sd a n am alg a
o sh irm o q lozim . B em o r o ‘zini uyidagidek his qilishi, shifoxonada
stol usti o ‘y in la ri va k u tu b x o n a b o ‘lishi, to za havoda sayr qilishi
u c h u n sh a ro it y a ra tilish i d a rk e r.
85
D avolash ishlari yaxshi n atija berishi u c h u n tibbiyot x o d im ­
larining, o d d iy til b ilan a y tg a n d a tibbiyot m ad an iy ati yuqori
b o ‘lm og‘i lozim . T ibbiyot x o d im ining bir o g ‘iz o ‘ylam asdan gapirgan gapi bem orga y o m o n ta ’sir qilib h a r xil y atrogen kasalliklar
paydo qilishi m u m k in .
B em or bilan su h b atlash ay o tg an d a h ar bir gapni o ‘ylab gapirish
zam r. Bem orlar, b a’zan kasalligiga oid b a ’zi m a’lum otlam i bilmasligi
kerak. T ibbiyot xodim lari b e m o r bilan suhbatni psixoterapevt sifatida olib b orishi, kasallik m o h iy ati va davo c h o ra larin i oddiy qilib
tu sh u n tirish la ri darkor.
Shifoxonadan chiqayotgan bem orga qanday m eh n at bilan shug‘ullanish, ovqatlanish va d am olish tartiblari tushuntiriladi. B oshqacha qilib aytganda, b arch a tibbiyot m uassasalarida bem o rlarn i
davolash m uhofaza tartibiga rioya qilish m uhim aham iyatga ega.
4.2.5. Bemorlarning parhez taomlar bilan
ovqatlanishini uyushtirish
Ba’zi kasalliklarda b em orlarning parhez tao m la r iste’m ol qilishi
m uhim davolovchi aham iyatga ega. Ratsional parhez tao m lar tashkil
qilish ishlari bilan yirik shifoxonalarda shifokor-diyetolog, kichikrog‘ida esa ham shira shug‘ullanib, ularning zim m asiga quyidagilar
yuklanadi: m ahsulot n o rm alarin i ishlab chiqish, ta o m n o m a tuzish,
shifoxonada um um iy ovqatlanish tartibini tuzish, oshxonaga qarashli
b archa binolarda sanitariya qoidalariga rioya qilish, oshxona xizm atchilarini h ar oyda tibbiyot ko‘rigidan o ‘tkazish, yuqum li kasalligi
b o r yoki batsilla tashuvchilarni oshxonada ishlashga q o ‘ym aslik.
4.3. Poliklinika hamda shifoxona ishi
ko^satkichlari va hisoboti
Respublikada hisob va hisobot hujjatlari barcha tibbiyot m uassa­
salarida b ir xil b o ‘lib, ishning o so n bitishi va sifat k o ‘rsatkichlari
m uassasa faoliyatiga b aho berish im konini yaratadi. Poliklinikaning
asosiy tibbiy hujjatlari: 1. B em orning am bulatoriya kartasi. 2. A n iq ­
langan tash x islarn i qayd qilish kartasi. 3. A n iq lan g an tash x islarn i
qayd qilish u c h u n statistik talon. 4. Poliklinika shifokorining kun86
daligi. 5. 0 ‘rta m alakali tibbiyot xodim larining kundaligi. 6. Shifo­
k o r qabuliga beriladigan talo n . 7. D ispanser b em o rin in g nazorat
kartasi. Poliklinika ishi hisoboti, asosan, an a shu hujjatlarga tayanib
tay y o rlan ad i.
S hifoxona qabul boM imidagi bem o rlarn i qabul qilish ju rn a li va
kasallik tarixi varaqasi, shifoxonadan ch iqqanlik haqidagi b em o r
kartasi sh ifo x o n an in g asosiy hujjati hisoblanadi. Shifoxonadagi
shifo o ‘rni hisob varaqasidan bem orlarning shifo o ‘rnidan qanday
fo y dalanganliklarini aniqlasa b o ‘ladi. S hifoxonadan ch iqqanlik
haqidagi b em o r kartasida qisqacha davolash natijalari bayon etiladi.
S hifoxona hisoboti an a shu hujjatlar asosida tayyorlanadi.
B archa tibbiyot m uassasalari hisobot shaklini o ‘zlariga tegishli
q ism ini to ‘ldiradi. B a’zi m uassasalar u c h u n q o ‘sh im ch a varaq (sil,
te ri-ta n o s il, onkologiya va boshq.) b o ‘lib, u n d a m axsus faoliyat
haqida hisobot yoziladi. H isobotning pasport qism ida m uassasaning
(boM im lar, kab in etlar, laboratoriyalar va bo sh q alar)q an d ay jih o z langani, sex uchastkalari soni va h.k. ko‘rsatiladi. Birinchi b o iim d a
m uasasa sh ta tla ri soni va u n d a b and b o ‘lgan shifokorlar va o ‘rta
m alakali tibbiyot xodim larining soni ko‘rsatiladi. Ikkinchi b o iim d a
shifokorlar va o ‘rta m alakali tibbiyot xodim larining ishi ko‘rsatiladi.
Bu m ateriallarga asoslanib, m uassasa ishining sifat ko‘rsatkichlari
h aqida xulosa qilish m um kin.
Misol. T oshkent shahridagi 1-poliknikada sifat ko‘rsatkichlarini
aniqlash zarur. Poliklinika 100000 aholiga xizm at qiladi. 2003-yilda
a h o li te ra p e v tla rg a 250000 m arta m u ro jaat qilg an , ju m la d a n ,
uchastka shifokorlariga 150000 m arta, sh a h ar yaqinida joylashgan
qish lo q ah o lisid an 15 m ing kishiga tibbiy y ordam k o ‘rsatilgan. Sil
kasalligini an iq lash m aq sad id a 5000 kishi tekshirilgan. 800 ta
ro ‘yxatga o lin g an b e m o rlard a n (o sh q o zo n yarasi tashxisi bilan)
350 kishi d isp an ser kuzatuvida b o lg a n .
S hifokorlarning uchastka tam oyillariga rioya qilishi:
U c h a stk a shifokoriga q a tn a g a n ah o li so n i
150000
^ .
----------------------------------------------------------------------- • ЮО = 0 , hnnn • 100 = 60 foiz.
P o lik lin ik a terap ev tig a q a tn a g a n tu m a n aholisi
zouuuu
87
Xulosa: uchastkada yordam yaxshi tashkil qilinm agan. Bu ko‘rsatkich 80—85 foiz va yuqori b o ‘lsa, p o liklinika ishi yaxshi tashkil
qilingan b o ‘ladi.
Q ishloq ah o lisin in g shifokor qabuliga kelish salm o g ‘i:
T e r a p e v t l a r g a q a t n a g a n q i s h l o q a h o l is i
15000
100
=
T e ra p e v tla r g a q a tn a g a n u m u m iy a h o li s o n i
i e n n n -
250000
100=5,6 foiz.
15000
Bu k o ‘rsatkich qishloq aholisining sh a h a rd a n olayotgan tibbiy
yo rd am in i ifodalab, 7 foizdan oshm asligi kerak. P rofilaktik k o ‘rik
va d isp a n se r xizm ati qan d ay tashkil q ilin g an i hisobi quyidagicha
a n iq lan ad i (sil kasalligi m isolida):
S il k a s a l l i g i t e k s h i r i l g a n k i s h i l a r s o n i
5000
------------------------------------------------------------------- • 1 0 0 =
K a tta y o s h d a g i a h o li s o n i
• 100 = 5 foiz.
iu u u u u
Bu k o ‘rsatkich ju d a past. Sil kasalligining faol shaklini aniqlash
u c h u n keksa yoshdagi aholini kam ida bir yilda b ir m arta k o ‘rikdan
o ‘tk azish zarur.
D isp an ser kuzatuviga olish k o ‘rsatkichi:
H i s o b o t y ili o x i r i d a h is o b g a o l i n g a n b e m o r l a r s o n i
3 5 0 -1 0 0
-------------------------------------------------------------' 100= —wvT= 43’7 foizD i s p a n s e r k u z a t u v i g a o l in i s h i lo z im b o ‘l g a n l a r s o n i
RUU
Bu k o ‘rsa tk ic h p o lik lin ik a d a p ro fila k tik ish la r q o n iq a rs iz
ekanligidan dalolat beradi, chunki dispanser kuzatuviga 50 foizdan
h am kam o d a m olingan.
S tatsio n ar hisobotida shifoxona faoliyatining m iqdoriy to m o n i
(shifo o ‘rn id a n fo y d alan ish , b e m o rla r k e ld i-k e td isi va dav o lash ,
tash x is), ish la rn in g sifati k o ‘rsatilad i. J a rro h lik b o ‘y ich a asosiy
operatsiya tu rla ri va op eratsiy ad an keyingi a so ra tla r qayd qilinadi.
B em o rn i s h o sh ilin c h ja rro h lik y o rd am i k o ‘rsatish u c h u n olib
kelish m uddati va uning o ‘z vaqtida operatsiya qilinishi hisobot ning
m axsus qism ida k o ‘rsatiladi. S hifoxona asosiy ish hajm i shifo o ‘rin
k u n lari h isobiga b o ‘ladi. K u n lik hisob varaq asi aso sid a (h a r kuni
e rta la b k i so a t 800 d a b e m o rla r so n i) sh ifo x o n a n in g yillik shifo
o ‘rin kun lari h isoblanadi.
Misol. Shifoxonada 3 -m ay da 125 bem or, 4-m ayda — 135 bem or,
5 -m ayda — 115 b e m o r b o ‘lgan. U ch kunlik shifo o ‘rin kunlari
125+ 135+ 115= 375 ga teng. Yillik shifo o ‘rin kunlari soniga qarab,
shifo o ‘rn id a n foydalanish k o ‘rsatkichi aniqlanadi.
Misol. S h ifoxonada 6550 b e m o r b o ‘lgan, o ‘lganlar soni —
170, 85400 shifo o ‘rni kunlari b and qilingan. 0 ‘rtach a yillik shifo
o ‘rin la r soni 270.
B e m o r l a r s h i f o x o n a d a b o M g a n s h if o o ‘r in k u n l a r i s o n i
85400
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ =
B ir y ilg i o ‘r in k u n l a r s o n i
070
' =
3 , 6 >3
k u n -
Bu k o ‘rsa tk ic h n in g 340 d a n p ast b o ‘lishiga sabab sh a h a r
s h ifo x o n a la rin in g te z k o r ish lam aslig id ad ir. T u g ‘ru q x o n ala rd a ,
q ish lo q sh ifo x o n a la rid a bu k o ‘rsatk ich 310—320 kunga teng.
B a’za n sh ifo x o n a la rd a shifo o ‘rin k u n larid an fo ydalanish k o ‘rsatk ich i 365 k u n d a n ham oshib ketadi. S tatsio n ard a ham m a o ‘rin
b a n d b o ‘lganda q o ‘sh im c h a o ‘rin q o ‘yib b e m o rla r jo y lashtiriladi.
Bu o ‘rin la r so n i rejad an va sm e ta d an tashqari b o ‘lib, hisobotda
k o ‘rsatilm aydi, b em o rlar yotgan vaqti soni o ‘rin — kunlar hisobiga
k ira d i. B u n d a s h ifo x o n a n in g o ‘z im k o n iy a tid a n k o ‘p ro q ish
bajarayotgani e ’tiborga olinadi. B em orlam ing shifoxonaga o ‘rtacha
yotgan kunlarini (um um iy va kasalliklar turi b o ‘yicha) quyidagicha
a n iq lash m um kin:
B e m o r l a r n i n g s h i f o x o n a d a o ‘t k a z g a n k u n l a r i s o n i
85400
---------------------------------------------------------------------------------------------------- = -z f t t t = 1 3 , 4 k un.
S h i f o x o n a d a n c h i q q a n l a r s o n i ( j u m l a d a n , o ‘l g a n l a r h a m )
b;>;>u
0 ‘rin lar alm ashinuvi (o b orot):
S h i f o x o n a d a n c h i q q a n b e m o r l a r s o n i _ 6550
= 2 4 ,2 ku n .
Y illik s h i f o o ‘r in la r i o ‘r t a c h a s o n i
270
H a r b ir shifo o ‘rniga yiliga 24 b e m o r yotgan. Bu b ilan o ‘rin d a n fo y d a la n ish s a m a ra d o rlig i b e lg ila n a d i. S h ifo x o n a d a yo tish
k asallik k a b o g ‘liq b o ‘lsa h a m bu k o ‘rsa tk ic h n in g kam ay ish i
dav o lash va tashxis q o ‘y ishning zam onaviy va sam arali usullarini
q o ‘llashga b o g ‘liq b o ‘ladi.
89
B em or kasalini b arv aq t an iq lab , tek sh iru v lar o ‘tkazib, so ‘ngra
yotqizilsa, uning sh ifo x o n ad a b o ‘lish vaqti a n c h a kam ayadi. D a­
volash natijalari,operatsiya asoratlari, kasallik darajasi har xil b o ‘lgan
b em o rlarn i davolashga ketgan vaqt h aq id a m a ’lu m o tla r sifat k o ‘rsatk ichlarini an iq lash im k o n in i yaratadi.
D avolashning eng m u h im sifat k o ‘rsatkichi — statsionarlardagi
o ‘lim darajasining kam ay ish id ir va quyidagicha topiladi:
0 ‘lg a n lar so n i
170 m n
. 7, , .
------------------------------------------------------------------------ • 100 = т с г л ‘ 100 = 2 ,7 5 foiz.
C h iq arilg an k asallar (ju m la d a n , oM ganlar h am )
Jarro h lik y o rd am in i sh o sh ilin c h k o ‘rsatishda kasallik b o sh lan g an d an so ‘ng b e m o rn in g tez d a olib kelinishi (6 soat ich id a ),
operatsiya natijalari va oq ib atlari sifat k o ‘rsatkichlari h iso b lan ad i.
B em or shifoxonaga kasallik boshlanishining birinchi soatlarida olib
kelinsa, bu shifoxonada shoshilinch jarrohlik yordam i yaxshi yo‘lga
q o ‘yilganligidan d a lo la t berad i va u chastka shifokorlari an iq ishlashini k o ‘rsatadi. B u n d a n tash q ari sh ifo x o n alar va p o lik lin ik a­
lardagi, kunduzgi statsionarlardagi o ‘rin soni va u n d a davolangan
bem o rlar soni, poliklinika uy statsionarlarida davolangan b em o rlar
soni, ixtisoslashtirilgan am bulatoriya davolash m ajm uasida qilingan
ishlar alohida k o ‘rsatiladi.
Tibbiyot m uassasalarining ish k o ‘rsatkichlari barcha tibbiyot
xodimlari qatnashadigan kengashda m uhokam a qilinishi va ish rejasiga
asos qilib olinishi lozim . B irlam chi tibbiyot hujjatlari, yillik hisob
ham da hisoblashning to ‘g ‘ri uslubi va k o ‘rsatkichlaridan foydalanib
barcha tibbiyot m uassasalarining ishini o ‘rganish m um kin. Tibbiyot
m uassasalarida hujjat y urgizishni tak o m illash tirish hozirgi kun
talabidir. Bu esa tibbiyot xodim larning yozuv-chizuvga ketadigan
vaqtini tejashga va uni asosiy ishga bag4ishlashga im kon yaratadi.
4.4. Tez tibbiy yordamni uyushtirish
0 ‘zbekiston R espublikasi P re zid e n tin in g «Sog‘liqni saqlash
tizim ini isloh qilish d av lat d astu ri to ‘g ‘risida»gi F a rm o n i asosida
b archa zam onaviy a sb o b -u sk u n alar va eng yuqori m alakali tibbiyot
x o d im lari b ila n t a ’m in la n g a n « R esp u b lik a s h o s h ilin c h tib b iy
90
yordam ilm iy m arkazi» va uning viloyatlardagi filiallari, tu m a n lardagi sub-filiallari tashkil qilindi va ishga tushirildi. Shoshilinch
tibbiy yordam ilm iy m arkazining asosiy vazifasi aholining barcha
qatlam lariga davlat to m o n id an kafolatlangan bepul Lxtisoslashgan
tibbiy yordam ni ko‘rsatishdan va tegishli ilmiy ishlarni olib borishdan
iborat. M arkaz va uning filiallarida 2003-yili b archa statsionardagi
b em orlam ing 14,2 foizi davolangan. Bu m uassasalar tarkibida qabul
qilish , s h o sh ilin c h ja rro h lik , sh o sh ilin c h neyroxirurgiya, s h o ­
shilinch yuz-jag‘ jarrohligi, shoshilinch terapiya, reanim atsiya kabi
q a to r b o ‘lim lar m avjud. M arkazning tegishli b o ‘lim larida ixtisoslashgan yuqori m alakali tibbiy xizm at k o ‘rsatiladi. H ozirgi vaqtda
ushbu m arkaz tarkibida tez tibbiy yordam stansiyalari ham kiritilgan.
T ez tibbiy y ordam xizm ati tezda voqea yuz bergan joyga yetib
borib (uy, k o ‘ch a, tashkilot va h. k.), bem orga kerakli ixtisoslashgan
tibbiy y o rd am k o ‘rsatadi, z a ru r b o ‘lganda o ‘z vaqtida shoshilinch
tibbiy y o rd am ilm iy m arkaziga yotqizish ishlarini bajaradi. Tez
tibbiy y o rd am n i te z tibbiy yordam stansiyasi am alga oshiradi.
T ez tibbiy y ordam stansiyasi tarkibi tezk o r b o ‘lim va navbatchi
brig ad alard an iborat. Bu y o rd am n i k ichkina stansiyalarda tashkil
qilib, iloji b o ric h a aholiga yaqinlashtirish zarur. T ezk o r b o ‘lim da
o ‘rta m a ’lum otli tibbiy xodim i (dispetcher) aholidan chaqiriq oladi
va brigadalarga yetkazadi. D ispetcher chaqiruv olayotganda bem or
q a n d a y kasal b ila n o g ‘riganini, uning yoshini, tu ra r joyini to ‘g ‘ri
an iq lab olib, z a ru r brigadani (ixtisoslashgan, b o lalar va h. k.)
to ‘g ‘ri tan la b , u nga yaqin k ich k in a stansiyadan yuboradi.
T ez tibbiy yordam ko‘rsatish stansiyalarining asosiy tarkibi —
bu n av b atch i brigadalardir. U m u m iy brigada u c h kishidan (vrach,
feldsher, sanitarkadan) iborat b o la d i. H ozirgi vaqtda ixtisoslashgan
b rig ad alar (kardiologik, reanim atsiya va h.k.) ham tashkil qilinib,
aholiga tez y o rd am k o ‘rsatish y an ad a yaxshilanm oqda. B em or
y aq inlari b ilan faqat vrach gaplashib z a ru r m a ’lu m o tlarn i olishi
va u larni xotirjam qilishi zarur. Stansiyada chaqiriq kartasi,bem or
statsio n arg a yotqizilsa j o ‘natish varaqasi va talo n asosiy hujjat
hisoblanadi.
C haqiriq kartasini dastlab dispetcher to ‘lg‘azib, brigadaga beradi.
Brigada esa tashxis q o ‘yib,tibbiy yordam tavsifi va vaqtini belgilaydi,
91
statsio n arg a yotqizilsa (lozim b o ‘lganda) qayd q ilin ad i. B em or
sta tsio n a rg a y o tq izilg an d a j o ‘n a tish varaqasi to ‘ld irib berilad i,
talo n n i statsionar shifokorlari to ‘ldiradi (dastlabki, klinik, xulosaviy
tashxislar, n e c h a kun yotganligi) va stansiyaga j o ‘n atadi.
T ez tibbiy y ordam stansiyasini bosh shifokor b o shqaradi. S tan siya o ‘z ish faoliyati xususiyatiga k o ‘ra b a ’zan m ilitsiya, D A N , o ‘t
o ‘chirish va boshqa m uassasalar xodim lari bilan ham birga ishlaydi.
4.5. Dispanserlar ishini tashkil qilish
Y u ra k -q o n to m iri, te ri-ta n o sil va bo sh q a b a ’zi b ir kasalliklar­
ning o ldini olish, u larni davolash, kechishi va tarq alish in in g o ‘ziga
xos xususiyatlari borligini inobatga olib ularga qarsh i kurashishga
ixtisoslashgan m u assasalar tashkil qilingan. D isp a n se rla r ixtisos­
lashgan m uassasalar orasida m uhim o ‘rin tutadi.
Y u q o rid a k o ‘rsatilgan kasalliklar surunkali b o ‘lib, u z o q vaqt
dav o lash n i, b e m o rla rn i h a r d o im ku zatib tu rish n i tala b etadi.
V enerik va sil kasalliklari esa b e m o r atrofidagi o d a m la rg a yuqishi
m um kun. Sil va xavfli o ‘sm alarni barvaqt aniqlash davolash natijasi
yaxshi b o ‘lishini t a ’m inlaydi. Bu esa ju d a qiyin ish b o ‘lib, uni
am alga o sh irish u c h u n m axsus ish shakli va uslubiga ega b o ‘lgan
ixtisoslashtirilgan m uassasalar — d isp an serlar tashkil qilingan.
D ispanserlarda statsionar b o ‘lib, bem orlarga h am poliklinikada,
ham sta tsio n a rd a turli ixtisoslashtirilgan tibbiy y o rd am (jum ladan,
re a b ilita tsiy a q ilish ) k o ‘rsa tish m u m k u n .V ilo y a t d isp a n se rla ri
tashkiliy va uslubiy m arkaz b o ‘lib, bem orlarni hisobga olish, m axsus
m uassasalarda shu kasallikni davolash ishiga uslubiy rahbarlik qilish,
tegishli tibbiy x o d im larn i tayyorlash, u larni tashxis va davolash
ish la rin in g yangi usullari b ila n ta n is h tiris h , sa n ita riy a m aorifi
ishlarini olib b o rish vazifalarini bajaradi.
R u h iy b e m o rla rg a m axsus tiz im la rd a y o rd a m k o ‘rsatilad i
(psixonevrologik d ispanserlar, psixiatr k ab in eti, b o lala r psixiatrik
sh ifo x o n a la ri, m axsus n o g iro n la r uyi va h. k.). B ular o rasid a
d isp a n s e rla r m u h im d ir. U n d a u c h a stk a s h ifo k o rla ri, p a tro n a j
tibbiyot h am sh irasi, m axsus k abinetlar, m e h n a t b ilan davolash
u sta x o n a lari, sta tsio n a rla r b o ‘ladi.
92
D isp a n se r u su lin in g m u h im xususiyati kasallikni b arv aq t,
y a ’ni o d am hali bu kasallikni o ‘zida sezm agan vaqtida aniqlashdir.
Bu vazifani bajarish b a rc h a tibbiyot x o d im larin in g vazifasidir.
B irinchi galda bu vazifa bilan u chastka shifokori shug‘ullanishi
lozim . B iror kasallik b o r deb tax m in qilingan b em o rn i tekshirish
u c h u n m utaxassis shifokorlarga yuborish kerak b o ‘ladi.
A holi guru h larin i (bolalar, o ‘sm irlar va kattalar) vaqti-vaqti
bilan tibbiyot k o ‘rigidan o ‘tkazish kasallikni boshlanish davrida
a n iq la sh im k o n in i b eradi. T ibbiyot k oT igi o ‘tkazishga b arch a
sh ifo k o rlar jalb qilinishi lozim . A gar bu k o ‘rikda sil va teri-tan o sil
kasalligi, o rttirilg an im m u n tanqisligi sin d ro m i (O IT S ), atipik
pnev m o n iy a b o r b e m o rla r an iq lan sa, zudlikda u lar b ilan yaqin
alo q ad a b o ‘lgan kishilar h a m tekshiriladi.
D avolash-profilaktika m uassasalari tekshiruv davom ida birorta
kasallik aniqlasa (sil, zaxm , xavfli o ‘sm alar va h.k.) bu haqda tegishli
dispanserlarga m a ’lum ot beradilar. A niqlangan va hisobga olingan
b em orlarning dispanserga qatnashi nazorat qilib turiladi. U yerda
b em o rlar m untazam davolanib, shifokorlar kuzatuvida b o ‘ladilar.
Bu esa m azkur kasalliklarga qarshi kurashishning m uhim shartidir.
D isp an serlar b em orlarga ixtisoslashtirilgan davolash yordam in ig in a (poliklinika va statsio n ard a) k o ‘rsatib qolm ay, ularga
sanatoriylarga, sog‘lom lashtirish m arkazlariga y o ‘llanm a beradilar.
B e m o rn in g tu rm u s h s h a ro itin i y axshilash ish larig a d isp a n se r
p atro n aj h am shiralari k atta y ordam beradi. U bu bilan cheklanib
qolm ay, m ahalliy kengashlar, kasaba uyushm alari, tashkilot m a ’­
m uriyati o rqali b e m o rn in g tu rm u sh va m eh n a t sh aro itin i yax­
shilashga (yengilroq ishga o ‘tkazish, parhez taom lar berish, m oddiy
y o rd am k o ‘rsatish va h.k.) harakat qiladi. U b e m o r yaqinlari bilan
tan ish ib ularga kasallikning o ldini o lishni va b em o rn i qanday
parvarish qilishni tu sh u n tirad i.
D ispanserlar bo sh q a tibbiyot m uassasalari va tash k ilo tlar bilan
aloqada b o ‘lib, ishlab ch iq arish d a, y o toqxonalarda, oshxonalarda,
b u tu n ja m o a orasida sog‘lom lashtirish c h o ra -ta d b irla rin i am alga
oshiradi. Y urak-qon tom iri kasalligi katta yoshdagilar orasida ko‘proq
u c h ra b , ularga kardiologik y ordam k o ‘rsatish m u h im aham iyatga
ega. Kardiologiya xizmati viloyat kardiologiya dispanserlari va boshqa
93
tibbiyot muassasalaridagi kardiologiya b o ‘limlari ham da kabinetlarida
k o ‘rsatiladi. 0 ‘zb ek isto n d a kardiologiya yo rd am i k o ‘rsatishni h a r
to m o n la m a m uvofiqlashtirib tu rish n i R espublika ixtisoslashgan
kardiologiya m arkazi am alga o sh irad i. O g ‘ir kasalliklari (m io k ard
infarkti) b o ‘lgan b e m o rlarn i reabilitatsiya qilish u c h u n m axsus
ixtisoslashtirilgan kardiologik sanatoriylarga yuboriladi.
Sil kasalligiga qarshi kurash bu jam iyat oldida turgan katta m uhim
vazifadir. Bu kasallik ju d a u z o q vaqt d avom etib, davolash va
m ehnatga yaroqsizlik varaqasiga nafaqa to ‘lash uch u n katta m ablag‘
sarflanadi. S huning u c h u n h am silga qarshi kurash tibbiyot m u as­
sasalari u c h u n m u h im d ir. Sil kasalini a n iq la sh u c h u n om m aviy
k o ‘rikdan o ‘tkazish (alb atta re n tg e n d a n o ‘tish kerak) ishini tib ­
biyot m uassasalari am alga oshiradi. B ola o ‘n ikki yoshga to ‘lguncha
yiliga b ir m arta sil kasaliga sin a m a o linadi. B archa tibbiyot m u as­
sasalarida bakteriologik usul va im m u n o fe rm e n t tahlil usuli yo rd a m id a kasallikni an iq lash n i jo riy qilish m u h im d ir. Balgla m id a sil
q o ‘zgatuvchisi b o ‘lgan kasallarni 2—3 oy statsio n arlarg a yotqizib
JS S T tavsiyasiga b in o an k im yo-terapiya o ‘tkazm oq lozim . S o ‘ngra
b e m o r b u tu n la y tuzalishi u c h u n 4 —6 oy k im y o -terap iy an i davom
ettirish kerak. Sil bilan kasallangan oilalar alo h id a kvartiralar bilan
ta ’m inlanishi lozim . U larning bolalari esa uzoq m uddatga sanatoriy
va intem atlarga davolanishga yuboriladi.
Sog‘liqni saqlash m uassasalari o ld id a tu rg an m u am m o la rd a n
biri alkogolizm ga qarshi kurashdir. Alkogolizm — ishlab chiqarishga,
o d am lar salom atligiga,oilaga k atta za ra r keltiradigan kasallikdir.B u
kasallikka qarshi kurash nafaq at sog‘liqni saqlash xod im larin in g
ishi, balki m ahalliy b oshqaruv o rg an la rin in g , keng ja m o a tc h ilik
a h lin in g h am ishidir.
A lkogolizm da tibbiy y o rd am k o ‘rsatishni m axsus narkologik
dispanserlar am alga oshiradi. U yerda kasallik aniqlanib, statsionarga
y o tq izilad i. S pirtli ich im lik la r ich ish tufayli paydo b o ‘ladigan
kasalliklarda (sh ik astlan ish lar, alkogol psixozi, surunkali a lk o ­
golizm ) m eh n atg a layoqatsizlik varaqasi berilm aydi, uning o 'rn ig a
m a ’lu m o tn o m a beriladi. A lkogolizm va n a rk o m an iy ag a qarsh i
k u rash d a aholi o ‘rtasida keng k o ‘lam d a sanitariya m aorifi ishlari
olib borish m u h im aham iy atg a ega.
94
T anosil kasalliklari aniqlangan bem orlar soni keyingi vaqtda
k o ‘paym oqda. T anosil kasalliklariga qarshi kurashni tuzilishi va
vazifalari qayta ko‘rib chiqilgan teri-tanosil kasaliklari dispanserlarida
am alga oshiriladi. K asallarni faol tarzda aniqlash, m uayyan aholi
guruhini har tom onlam a tekshiruvdan o ‘tkazish, kasallik o ‘chog‘idagi
ishlarni kuch ay tirish , kasallar bilan aloqada b o ig a n shaxslarni
aniqlab tekshirib ko‘rish, aholi orasida keng sanitariya m aorifi ish­
larini olib borish bu m uassasalarning am alga oshiradigan asosiy
tadbirlaridir. Tanosil kasalliklari bilan kasallangan bem orlarga tashxis
q o ‘yish va davolashda yagona yondashuv b o ‘lishi kerak. Bu ishni
am alga oshirishda Respublika T eri-tanosil kasalliklari ilmiy tadqiqot
institutining tashkiliy va uslubiy m arkaz sifatidagi faoliyati m uhim dir.
T anosil kasalliklariga qarshi b irlam chi profilaktikani kuchaytirish d a b a rc h a sog‘liqni saqlash m uassasalari b ilan birga boshqa
id o ra va tash k ilo tlarn i ham jalb qilish kerak. Bu o ‘rinda joylardagi
id o ralararo kom issiyalarning ishini jad allash tirish m u him dir.
O nkologik kasalliklar soni ortm ay o tg an b o ‘lsa-da, u larni III
va IV b o sq ic h d a a n iq la sh b a rc h a k asallik larn in g 60 fo izid an
k o ‘prog‘ini tashkil etm oqda. Bu esa onkologik m uassasalar va u m u ­
m iy tibbiyot m uassasalarining ushbu sohadagi ishlari qoniqarsiz
ekanligini k o ‘rsatadi. R espublika onkologiya va radiologiya ilm iy
m arkazi rahbarligida o ‘sm a kasalliklarining birlam chi va ikkilam chi
profilaktikasi, kasallikni barvaqt aniqlash an d o zalari, kasallikka
tashxis q o ‘yish va d avolashning yagona usullari ishlab chiqilib,
joriy qilinishi lozim. Aholi orasida keng ko‘lamdagi sanitariya maorifi
ish larini tashkil qilish ham aham iyatga ega.
4.6. Stomatologiya xizmatini tashkil qilish
S tom atologiya xizm ati aholiga ko‘rsatiladigan eng om m aviy
xizm atlard an biridir. Bu xizm at tibbiy y o rd am lar ichida aholi m u ­
rojaat qilishi b o ‘yicha ikkinchi o ‘rinda tu rad i. Stom atologiya xizm atining 99-foizi poliklinikalarda am alga oshiriladi.
M a m la k atim izd a ah o lig a stom atologiya xizm ati respublika,
viloyat, sh a h ar, tu m a n p o liklinikalarida, bo sh q a m uassasalarning
sto m ato lo g iy a b o ‘lim lari va kab in etlarid a, stom atologiya m ar95
kazlarida, tibbiyot in stitu tlari va kollejlarining klinikalari va m arkazlarida ko‘rsatiladi.
H ozirgi v aq td a sto m ato lo g iy a p o lik linikalarining asosiy qism i
davlat tasa rru fid a n ch iq arild i. D avlat m uassasalari b ila n raq o b at
qila oladigan xususiy stom atologiya m uassasalari pay d o b o ‘ldi va
ular aholiga m alakali xizm at ko‘rsatm oqda. Stom atologiya yordam i,
asosan, sto m ato lo g iy a p o liklinikalarida k o ‘rsatiladi. S h u n in g d ek ,
aholiga qulaylik tu g ‘dirish m aqsadida ah o li k o ‘p to ‘p lan a d ig an
jo y lard a (m ak tab lar, o ‘quv yurtlari va h.k.) h a m sto m ato lo g iy a
kabinetlari b o la d i. Stom atologiya poliklinikasi asosiy uch b o ‘lim dan
va tish tayyorlash lab o rato riy alarid an ib o ra td ir (8 -ta rx ).
Bosh shifokor
B osh sh ifo k o rn in g d av o lash
ishlari b o 'y ic h a o 'rin b o sa ri
R o 'y x atx o n a
B osh h am sh ira
B o 'lim la r
T erap iy a
F iz io te ra p iy a
k ab in eti
Ja rro h lik
B osh sh ifo k o rn in g
m a ’m u r iy - x o ‘ja lik
ishlari b o 'y ic h a
o 'rin b o s a ri
O rto p ed iy a
T ish tay y o rlash
lab o rato riy asi
R e n tg e n k ab in eti
8-tarx. S to m a to lo g iy a p o lik lin ik a sin in g tu zilish i.
Shahar tum anlarida va viloyat markazlarida bolalar stom atologiya
poliklinikasi b o ‘ladi. Q ishloq tum anlarida esa kattalar stom atologiya
poliklinikasi qoshida bolalar b o ‘limi faoliyat ko‘rsatadi. Shuningdek,
shahar, viloyat shifoxonalarida respublika shoshilinch tibbiy yordam
ilmiy markazi va uning filiallarida ham aholiga statsionar stomatologiya
xizmati ko‘rsatiladi. Stomatologiya poliklinikalarining asosiy vazifalari:
96
• m alakali stom atologiya yordam ini k o ‘rsatish;
• stom atologiya kasalliklarining oldini oluvchi tadbirlar o ‘tkazish;
• sto m ato lo g iy a kasalliklarini barvaqt aniqlash va davolash
b o ‘y ich a tad b irla r o ‘tkazish;
• zam onaviy davolash va tashxis q o ‘yish usullarini joriy qilish;
• sto m ato lo g iy a kasalliklarini (jum ladan, m eh n a t qobiliyatini
y o ‘qotishga sabab b o ‘ladigan) tahlil qilish, kasallikni kam aytirish
b o ‘y ich a tad b irla r ishlab chiqish;
• sh ifo k o rlar va o ‘rta tibbiyot x o dim larining m alakasini oshiruvchi tad b irla r o ‘tkazish;
• ishda dispanser usulini va hududiy uchastka tam oyilini q o ‘llash.
Y uqorida ko‘rsatilgan barcha vazifalami bajarishda o ‘rta va kichik
tibbiyot xodim lari faoliyatining aham iyati kattadir. U lar bajaradigan
ishlar boshqa tibbiyot m uassasalari o ‘rta va kichik tibbiyot xodim lari
bajaradigan ishlardan farq qilm aydi.
T ibbiyot ham shirasi ish joyiga ertaro q kelib, shifokor kabinetini
b e m o rlarn i qabul qilishga tayyorlaydi. Ish stolini va b arch a tibbiy
asb o b lar h am d a a p p aratlarn i dizenfeksiya qiluvchi e ritm a la r bilan
artadi. Kabinetga dori-darm onlar, plom ba m ateriallari, tibbiy asbob­
lar, bog‘lov m ateriallari va hokazolarni olib keladi. Shifokor bem orlam i qabul qilganda unga yordam beradi va bem orlar kirishini tartibga
solib tu rad i. S huningdek, tibbiyot ham shirasi stom atologiya kabinetidagi barcha jihozlam ing saqlanishiga va ishlatilishiga javob beradi.
S a n ita r esa b em o rlarn i qabul qilish tu gagandan s o ‘ng xonalarn i yaxshilab to zalay d i h a m d a ishlatilgan b a rc h a asboblarni
yaxshilab yuvadi va sterillashga tayyorlaydi.
4.7. Sanoat korxonalari ishchi-xizmatchilariga
tibbiy yordam ko‘rsatishni tashkil qilish
Tibbiyot sanitariya qismlari. S anoat korxonalari ishch i-x izm atchilarining sog‘liglini saqlash, m ehnat qobiliyatini yuqotishga sabab
b o ‘ladigan kasalliklarni kam aytirish tibbiyot x o dim larining eng
m u h im vazifalaridan biridir. R espublikam izning iqtisodiy m ustaqillikka erishishida, m oddiy boyliklarni ko‘paytirishda sanoat korxonalarining roli ju d a kattadir. K orxonalarda m ehnat qilishning o ‘ziga
7 -2 2
97
xos xususiyatlari bor. Shu sababli korxona ishchi-xizm atchilariga
imtiyozli tibbiy xizm at ko‘rsatish tizimi tashkil qilingan. Ularga tibbiy
xizm at tu ra r jo y lard a (um um iy tibbiyot m uassasalarida), ishlab
ch iq a rish tam o y ilig a asoslangan m axsus tibbiyot tarm o q la rid a
(tibbiyot sanitariya qismi, poliklinika hududida tegishli sex shifokorlik
uchastkalarida va feldsherlik punktlarida) ko‘rsatiladi. Ishlab c h i­
qarish korxonalarida ishchilar u ch u n m axsus tibbiy xizm atni tashkil
qilish k o ‘pgina afzalliklarga ega: bunda ishchilarga yaqindan tibbiy
xizm at k o ‘rsatiladi; shifokorlar ishchilam ing ishlab chiqarish sh a­
roitlarini o ‘rganadilar; kasallik va shikoyatlar sababini aniqlaydilar;
korxona m a ’m uriyati va kasaba uyushm asi bilan birgalikda korxona
sharoitini yaxshilash, sanitariya-davolash profilaktika tadbirlarini
am alga oshirib kasallikni kam aytirishga harakat qiladilar. Sanoat
korxonalarida 4000 dan (k o ‘m ir, neft, to g ‘ m dalari, kim yo sanoati
korxonalarida esa 2000 d an ) ortiq ishchi b o ‘lsa, tibbiyot sanitariya
qism i tuziladi. Bu qism m uayyan korxona ishchi-xizm atchilariga
b arch a turdagi tibbiy xizm at k o ‘rsatuvchi davolash-profilaktika
m uassasalari m ajm uyidan iborat b o ‘ladi. B a’zi tibbiyot-sanitariya
qism lari ochiq boNib, ishchi-xizm atchilarning oilasiga h am da o ‘sha
hududdagi tu m a n aholisiga ham xizm at k o ‘rsatadi.
K orxona tibbiyot sanitariya qism lari k o rx o n an in g ishlab c h i­
qarish rejasining bajarilishiga yordam beradi. U ning boshligfi bevosita
tu m a n yoki s h a h a r s o g ‘liq n i sa q la sh b o ‘lim i (b o s h q a rm a s i)
m udiriga b o ‘ysunadi. T ibbiyot san itariy a qism lari tark ib id a p o ­
liklinika, statsionar, san atoriy-profilaktoriy, sexlarda sog‘liqni saq ­
lash p u n k tla ri b o ‘ladi. S exlarda sh ik astlan ish lar yuz b e rg a n d a b i­
rinchi tibbiy yordam k o ‘rsatish va davolash-profilaktika ishlari olib
borish u c h u n sexda sog‘liqni saqlash p u n k tla ri tuziladi.
4.7.1. Sexlarda sog‘liqni saqlash punktlari tashkil
qilish va ularning ish tamoyillari
T egishli tibbiyot x o dim lari to m o n id a n ko rx o n a ishchilariga
u ch astk a tam oyili b o ‘yicha x izm at k o ‘rsatiladi. S exning sh ifo k o r
terapevti b ir yoki b ir n ech a sex ishchilariga (soniga q arab ) y ordam
k o ‘rsatadi. U nga bu ishda ham shira yordam beradi.
98
Agar ishlab chiqarishda 2000 ishchi xizm at qilsa, unda (kim yo,
k o ‘m ir, to g ‘ rudalari, neftni qayta ishlash korxonalarida 1000 ishchiga) sex uchastkasi tashkil qilinadi. Sex shifokori va ham shirasi
bem orlarni poliklinika va sexda (haftasida kam ida 9 soat) qabul qiladi,
ishchilam ing m ehnat sharoiti va ishlab chiqarish jarayoni bilan
tanishadi, kasallanish va shikastlanishlarga sabab bo‘ladigan om illam i
aniqlaydi va ularni b artaraf qilishga harakat qiladi. Sexdagi ayrim
ixtisosli ishchilar guruhining ish sharoiti bilan yaqindan tanishish,
bem orlarning m ehnat qobiliyati haqida bir fikrga kelishga, ularni
ishga joylashtirishni to ‘g‘ri hal qilishga yordam beradi.
Sex shifokori shu hududdagi uchastka shifokori bilan birga ish
olib borishi m aqsadga m uvofiq b o ‘ladi. U z o q ro q d a joylashgan va
tibbiyot sanitariya qism i b o ‘lm agan korxonalarda vrachlik sog‘liqni
saqlash punktlari tashkil qilinadi.
T ibbiyot san itariy a qism i to m o n id a n k o rx o n ala r h u d u d id a
feldsherlik sog‘liqni saqlash punktlari tuziladi. Bu p u n k t xodim lari
korxonaning barcha b o ‘lim larining sanitariya holatini nazorat qiladi,
shikastlangan, kasallangan ishchilarga birinchi tibbiy yordam k o ‘rsatadi, lozim topsa, poliklinika yoki statsionarga yuboradi, shifokor
ko‘rsatm alarini bajaradi (inyeksiya qilish, bog‘lash va h.k.). B iron
bir m aqsadli tibbiy k o ‘riklarni tashkil qilishda, ishchilar guruhi
u stid an d ispanser kuzatuvida va davolash-profilaktika ishlarida
ishtirok etadi. •
V azirliklar, b oshqarm alar yangi sanoat korxonalari q urayotganda yoki eskisini kengaytirayotganda asosiy binolar bilan bir qatorda
davolash va bolalar m uassasalari, tibbiyot xodim lari uch u n tu ra r
joylar qurishlari m aqsadga m uvofiqdir. K orxonaga ishga kelayotgan
ishchilar albatta shifokor ko‘rigidan o ‘tishlari zarur. Sex shifokorining
ko‘rigidan o ‘tm agan ishchini ishga qabul qilish m an qilinadi. Bu esa
sog‘lig‘i to ‘g ‘ri kelm aydigan kishilarni ishga olishning oldini oladi.
K orxona ishchi yoshlarini, zararli o m illa r bilan ishlaydigan
(zaharli m oddalar, yuqori h arorat, q attiq vibratsiya va h.k.) ishchilarni m a ’lum bir vaqt oralig‘ida tibbiy k o ‘rikdan o ‘tkazish zarur.
B unday k o ‘riklar buy ru q asosida tasdiqlanadi (m utaxassis shifo­
korlar o ‘tkazadilar). Bu bilan ana shu kasbga aloqador kasalliklarga
chalingan bem orlarni vaqtida aniqlash, tekshiruvdan o ‘tkazish,
99
kechiktirm asdan davolash, ularni p arhez tao m lar bilan ta ’m inlash,
sog‘lig‘iga qarab to ‘g ‘ri ishga joylashtirish va hokazolarga im kon
yaratiladi. Sex ishchilarini to ‘liq va o ‘z vaqtida tibbiy ko‘rikdan
o ‘tkazish o ‘zining ijobiy sam arasini beradi. Bu ishlarni bajarish sex
ham shirasidan katta tashkiliy ishlarni am alga oshirishni talab etadi.
Korxonada dispanserizatsiya ishini sex shifokori amalga oshiradi.
U sog‘lom ish c h i-x iz m a tch ila rn in g bir qism in i, b arch a b e m o r­
larni, 18 yoshgacha b o ‘lgan ishchi o ‘sm irlarning h am m asin i (p o li­
klinikada o ‘sm irlar kabineti o ‘sm irlarni d ispanser hisobga olish
bilan shug‘ullan ad i) disp an ser kuzatuviga oladi va u larn in g h ar
biri u c h u n alo h id a, kerakli davo profilaktika tad b irlari rejasini
tu zad i (davolashning yangi usullarini q o ‘llaydi, statsionarga yotq izadi, san ato riy -k u ro rtlarg a tavsiya qiladi va h .k .). D ispanser
hisobiga olingan bem orlarning kelish m uddatini kuzatish va ularni
qabulga tak lif qilish ham shiralarning vazifasidir.
D isp a n se r ishiga b e m o rla r ahvoliga, yuz b erg an h o d isa la r
soniga, am alga oshiriladigan tad b irlarg a, m eh n a tg a qobiliyatsiz
b o ‘lgan k unlarga q arab b a h o berilad i. B axtsiz h o d isa la r (sh i­
kastlan ish lar va hokazo) yuz b erg an d a o ‘z vaqtida to ‘g ‘ri, birinchi
tibbiy y o rd am k o ‘rsatish m u h im ah am iyatga ega. K o rx o n an in g
ish jara y o n id a shikastlanish yuz berishi m u m k in b o ig a n joyga
b irinchi tibbiy xizm at yaqinlashtiriladi. Bu y ordam k atta sexlarda
feldsherlik va ham shiralik s o g iiq n i saqlash punktlarida ko‘rsatiladi.
K ich k in a sexlarda esa bu ish sanitariya qoidalariga o ‘rgatilgan
ish c h ila r (h ar alm ash in u v d a 4 kishidan ib orat san itariy a posti
b o ia d i) tom onidan am alga oshiriladi. U lar ixtiyorida sex dorixonasi,
zam b illar va sh in alar b o ‘ladi. K orxona d o ri-d a rm o n va kerakli
m ate ria lla r b ilan t a ’m in lab tu ra d i. S an itariy a p osti d o im o sex
ham shirasining n azoratida b o ‘ladi.
Y akka ishlaydigan ish c h ila r o ‘z - o ‘ziga y o rd am к о ‘rsatishga
o ‘rgatiladi. U larga steril b in tla r va p a k e tla r b e rilad i. K o rx o n a d a
ish n in g an a sh u n d ay tashkil qilinishi sh ikastlangan ishchiga o ‘sha
jo y n in g o ‘zida b irin c h i tibbiy y o rd am k o ‘rsatib, sog‘liqni saqlash
p u n k tla rig a , tib b iy o t-s a n ita riy a qism i sta ts io n a rig a j o ‘n a tish ,
shikastlanish aso ratlarin in g o ld in i olish im k onini beradi. Y engil
shikastlanish b o ‘lg an d a k o rx o n an in g feld sh erlik va h a m sh ira lik
100
punktlarida yordam ko‘rsatiladi,og‘ir jarohatlarda faqatgina birinchi
y ordam k o ‘rsatilib, b e m o r statsionarga j o ‘natiladi. Bu sog‘liqni
saqlash pu n k tlarid a b a rc h a tibbiy asboblar, d o ri-d a rm o n la r, steril
m a te ria lla r boMishi lozim . S hik astlan ish yuz b erg an d a u n d a n
tibbiyot sanitariya qism idagi travm atologni xab ard o r qilish kerak.
U qanday y ordam k o ‘rsatilayotganini nazo rat qiladi.
T ibbiyot sa n ita riy a q ism in in g b a rc h a x o d im lari tex n ik a xavfsizligi x o dim lari b ila n birga sh ik astlan ish sab ab larin i o ‘rganib,
uning oldini olish c h o ra -ta d b irla rin i ishlab chiqadi va bajarilishini
n a z o ra t qiladi. K o rx o n an in g tibbiyot san itariy a qism in in g b archa
b o ‘g ‘in la rid a ep id e m iy a g a qarshi ish olib bo rilad i. U la r h a r kuni
k o rx o n a, ishlab c h iq a rish va m aishiy m u assasalarn i (sex, bu fetlar, o sh x o n a , d u sh x o n a , h o ja tx o n a la r), ish c h ila r yashaydigan
y o to q x o n ala rn i, d o ‘k o n la m in g sanitariya h o latin i nazo rat q ilad ilar, to p ilg an k a m c h ilik la rn i y o ‘q o tish g a q aratilg an sa n ita riy agigiyena tadbirlari haqidagi takliflar bilan m a ’m uriyatga kiradilar
va bu takliflarning bajarilishi ustidan nazo rat qiladi. K orxonaning
tibbiyot sanitariya qism i bu ishlarni bajarishda keng jam oatchilikka
(sex va y o to q x o n ala rd a g i sa n ita riy a p o stlari, ja m o a t kengashlari
va h o k azo ) tay an ib ish tu ta d i. S h u n in g d e k , tibbiyot sanitariya
qism i xodim lari epidem iyaga qarshi eh tiy o t em lash,batsilla tashuvch ilik n i y o ‘q o tish ish larin i b ajarad i, o ‘tk ir yuqum li kasalliklar
an iq lan sa, bu haq d a sanitariya epidem iologiya nazo rat m arkaziga
x ab ar be rad i, sa n ita riy a m aorifi ishlarini (su h b a tla r, m a ’ruzalar,
o m m av iy a x b o ro t v o sita la rid a ch iq ish la r) am alga oshiradi.
Tibbiyot sanitariya qism i korxona m a’m uriyati va jam o at tashkilotlari bilan ham k o rlik d a ishlaydi, korxonadagi shikastlanishlar,
kasallanishlar va k o rxonaning sanitariya holati haqidagi m a ’lum o tlar bilan ularni tan ish tirib boradi. T ibbiyot xodim lari sex va
uchastkalarda b archa ishchilam ing m ehnat qobiliyatini yo‘qotishga
sabab b o ‘ladigan kasalliklar holatini va asosli davolash-profilaktika,
s o g io m la sh tirish tad b irlari rejasini ishlab ch iqish, te z -te z va uzoq
kasallanadigan ishchilarni aniqlash, dispanser hisobiga olish, sanato riy -k u ro rtlarg a davolashga yuborish ishlarini bajarishlari lozim .
T ibbiyot sanitariya qism i korxonaning sanitariya h o latin i, ishchilarning kasallanish va shikastlanish sabablarini oT ganib, korxona
101
rahbari va ja m o a t tash k ilo tlari bilan sog‘lom lashtirish m ajm uyi
rejasini ishlab ch iq ad i. Bu reja korxona boshlig‘i, bosh shifokor,
kasaba uyushm asi raisi, sanitariya-epidem iologiya nazo rat m arkazi
m eh n a t gigiyenasi shifokori to m o n id a n im zolanadi.
Rejaning texnika xavfsizligi, sanitariya-texnika vositalari (ventilatsiya-yoritish), sexlam ing sanitariya holati va ularni ob o d o n lash tirish, m aishiy xizm atni yaxshilash qism iga korxona m a ’m uriyati
(rahbari),tibbiy qism ga (kasalliklar va shikastlanishni kam aytirish,
davolash-profilaktika yordam ini va sanitariya m aorifi ishlarini yanada
yaxshilash, sanitariya faollarini tayyorlash) bosh shifokor javob beradi.
Malakali xodim lar tayyorlaydigan kasb-hunar kollejlarida kelajak yosh
avlodga tibbiy x izm at k o ‘rsatishning m axsus tizim i b o ‘ladi.
Poliklinika h u d u d id a joylashgan kollej o ‘quvchilari u c h u n o ‘sm irlarga xizm at qiluvchi m axsus kabinetlar tashkil qilinishi lozim .
1000 o ‘smirga 1 ta shifokor terapevt va ham shira ajratiladi. Bu kabinet
shifokori sex uchastka shifokori rejasi b o ‘yicha ishlashi m aqsadga
muvofiq boMadi. Tibbiyot xodim lari o ‘sm irlam i nafaqat anatom ik va
patologik jih a td a n tekshirib qolm asdan, balki kelajakda qanday kasb
egasi bolishlik orzusida ekanliklarini ham so‘rab-surishtirishlari kerak.
Bu esa o ‘sm irlarga sog‘lig‘iga qarab kasb tanlashga y ordam beradi.
Kollejlam ing barcha o ‘quvchilari dispanser ko‘rigidan o ‘tishlari shart.
Surunkali (revm atizm , oshqozon yarasi va hokazolar) kasalligi
bor, tez-tez va uzoq kasal b o ia d ig a n bem orlar dispanser kuzatuviga
olinadi. U larni m untazam kuzatib borish bilan birga yiliga 3—4 m arta
so g io m lash tirish ishlarini olib borish, ju m lad a n sanatoriy-profilaktoriylarga yuborishni ta ’m inlash kerak b o iad i. 0 ‘sm irlam ing jism oniy
o ‘sishini, m ehnat, o ‘qish, dam olishini, gigiyenik shart-sharoitlarini,
yotoqxonalardagi (izolator, badantarbiya zali, oziq-ovqat bloklarini)
sharoitlarni o ‘rganish va nazorat ostiga olish tibbiyot xodim larining
vazifasidir. Xullas, poliklinika va sanitariya-epidem iologiya nazorati
m arkazi bilan birgalikda kollej o ‘quvchilariga xizm at k o ‘rsatadi,
so g io m lash tirish tadbirlari m ajm uyi rejasini tuzadi va bu rejaning
bajarilishini, kollej o ‘quvchilarining badantarbiya va sport bilan
shug‘ullanishlarini nazorat qiladi, sanitariya faollari ishini tashkil
qilib, sanitariya m aorifi ishlarini am alga oshiradi.
102.
NA ZO RAT SAVOLLARI
1. S h a h a rd a q a n d a y tib b iy o t m u assasalari ah o lig a tib b iy y o rd a m k o ‘rsatadi?
2. P o lik lin ik a a m al q ila d ig a n asosiy ish ta m o y illa rin i g ap irib b ering.
3. 0 ‘rta m alakali tibbiyot x o d im in in g poliklin ik ad a va b e m o r uyida qiladigan
ish larin i san ab bering.
4. P o lik lin ik a ishi k o ‘rsatk ic h la rin i ayting.
5. S ta ts io n a r d av o lash m u h o fa z a ta rtib i n im a d a n ib o rat?
6. S ta ts io n a r ishi k o ‘rsa tk ic h la rin i g a p irib b erin g .
7. T e z y o rd a m stan siy a sin in g ta rk ib i h a q id a m a ’lu m o t b erin g .
8. D isp a n s e rla r va u la rn in g tu rla rin i g ap irib b erin g .
9. S h a h a r ish ch ilarig a im tiy o zli tib b iy y o rd a m k o 'rsa tis h q a n d a y am alga
o s h irila d i?
10. S an o at korxonalarida tibbiy xizm at ko'rsatuvchi m uassasalarni sanab bering.
11. Sex sh ifo k o ri va h a m sh ira si q a n d ay ish larn i bajarad i?
12. M e h n a t qilish qobiliyatini y o 'q o tish g a sabab b o 'la d ig an kasalliklar qanday
h ujjatga q a ra b h iso b lan ad i?
13. SogM om lashtirish c h o ra la ri m ajm u y i rejasini k im lar im zo lay d i?
14. T o sh k e n t sh ah rid ag i 3 4 -so n li p o liklinikasi ish in in g sifat k o ‘rsatk ich larin i
hisoblang? 2003-yili poliklinika 50000 aholiga tibbiy yordam k o'rsatgan. Terapevtlar
q a b u lig a kelgan b e m o rla r so n i 9 0 0 0 0 , u n d a n 2000 kishi q ish lo q ah o lisid ir. 0 ‘z
u c h a stk a sh ifo k o rig a 65000 kishi m u ro ja a t q ilg a n , 5000 k ish in in g sil kasali b o ry o 'q lig i te k sh irilg an va k asallik to p ilg a n . A h o li o ra sid a 650 kishi b o d bilan
k asallan g an va u la rn in g h a m m a si d is p a n se r hiso b ig a o lin g an .
15. S to m a to lo g iy a p o lik lin ik a sin in g tu zilish i va v azifalarini a y tib b ering.
16. S h a h a r ah o lisi so g ‘lig‘in i saq lash ish larin i tash k il qilish d ag i am alg a
o sh irila y o tg a n islo h o tla rn i g ap irin g .
103
5-bob. ONALAR VA BOLALAR SO G ‘LIG‘INI M UHOFAZA
Q ILISH N I TASHKIL ETISH
5.1. Onalar va bolalar s o g iig ‘ini muhofaza
qilishning muhim muammolari
M a ’lum ki, ayollar va bolalar organizm ining o ‘ziga xos anatom ik
va fiziologik xususiyatlari b o ‘ladi. Bu xu su siy atlar ay o llarn in g
tu g ‘ish funksiyasi, bolalarda esa o ‘sish va jism oniy rivojlanish bilan
b og‘liq. A holining an a shu g u ru h id a kasalliklar va o ‘lim o ‘ziga xos
m a ’lum q o n u n iy atla r b ilan tavsiflanadi. Bu esa o n a la r va b o lalar
u ch u n o ‘ziga xos m axsus usulda ishlaydigan tibbiyot m uassasalarini
tashkil qilishni taq o zo etadi.
M ustaqillikka erishilgan yili bir yoshgacha b o ‘lgan g o ‘dak lar
o ‘lim i 1000 tirik tu g ‘ilgan ch aq alo q q a nisbatan 35,5 ni, o n a la r
o ‘lim i 100000 tirik tu g ‘ilganlarga nisbatan 65,3 ni tashkil qildi.
Tibbiy k o ‘riklardan m a ’lum b o ‘lishicha, tu g ‘ish yoshidagi ay o llar­
ning 73 foizi, hom iladorlarining esa 69 foizida turli xil ekstragenital
kasalliklar borligi aniqlandi. C haqaloqlarning 20 foizidan k o ‘p ro g ‘i
kasal b o ‘lib tu g ‘iladi yoki tu g ‘Ugandan keyin dastlabki k unlarda
kasal b o ‘lib qoladi. B olalar o rasid a yuqum li kasalliklar, ayniqsa,
y u q u m li g e p a titla r keng ta rq a lg a n . R esp u b lik ad a y ash ay o tg an
ah o lin in g 70 foizdan k o ‘p ro g ‘ini o n a la r va b o lalar tashkil etishini
hisobga olsak, bunday holat o n a la r va bolalarga tibbiy xizm at k o ‘rsatishni tu b d an yaxshilashni taq o zo etadi. Sog‘liqni saqlash tizim idagi islohotlarni amalga oshirishda onalik va bolalikni m uhofaza qilish
ishlari ustuvor yo‘nalishlardan biri deb belgilandi. O nalik va bolalikni
m uhofaza qilish davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi va bu soha uch u n
ido ralararo d a stu r ishlab chiqildi. B unda b o lalar va o ‘sm irlarning
tu rm u sh , o ‘qish, m e h n a t sh a ro itla rin i, ishlayotgan ayo llarn in g
104
tu rm u sh va m eh n atin i tashkil qilishni yaxshilash, oila rivojlanishini
o q ilo n a rejalashtirish siyosatini yurgizish, tu g ‘ish yoshidagi ayollarni sog‘lom lashtirish, istalm agan hom ilad o rlik n in g oldini olish,
kontratsepsiya usullarini keng q o ‘llash, qizlarni o ‘sm irlik davridan
boshlab sog‘lom onalikka tayyorlash ham da ularni sog‘lom lashtirib
b o r is h , o n a la r va b o la la rg a k o ‘rs a tila y o tg a n tib b iy y o rd a m
tu rla rin in g sifat darajasini oshirib borish va boshqa q a to r tad b irlar
k o ‘zda tutilgan.
T u g ‘ru q x o n alar qayta tashkil etilib, tu g ‘ruqqa tayyorlash b o ‘lim i, tu g ‘ruq bloki va ko‘zi yorigan ayollar h am d a ch aqaloqlarni
reabilitatsiya qilish b o ‘lim larid an iborat akusherlik m ajm uasiga
aylantirildi. Ayollar m aslahatxonalari faoliyatida ham o ‘zgartirishlar
kiritildi.
V iloyatlarda o n a la r va b o lalar salom atligini m uhofaza qilish,
u lar o ‘rtasida kasallanish va o ‘lim k o ‘rsatkichlarini kam aytirishga
qaratilg an tad b irlarn i am alga o shirishda ayollar m aslahatxonasi,
tu g ‘ruq m ajm uasi, b olalar va kattalar poliklinikalari h am da barcha
um um iy davolash-sog‘lom lashtirish tarm oqlari faoliyatini birlashtiru v c h i a k u s h e rlik -te ra p e v tlik -p e d ia trlik m ajm u alari (A T P M )
tashkil qilingan.
Barcha davolash-profilaktika m uassasalarida tibbiy yordam ko‘rsatish n in g yangi shakllari (kunduzgi va uy statsionarlari, am bulatoriyada ixtisoslashgan davolash m ajm ualari va boshq.) joriy qilindi.
O n a la r va b o lalar sog‘lig‘ini m uhofaza qiluvchi m uassasalar
quyidagi tad b irlarn i am alga oshirishlari lozim:
• qizlarning sog‘lig‘ini yaxshilash ishlarini sifat jih atid an yanada
yuqori bosqichga k o ‘tarish , u larni sog‘lom onalikka tayyorlash;
• balog‘at yoshiga yetm aganlam ing erta turm ushga chiqishining
o ldini olish, 15— 17 yoshlarda h o m ilad o r b o iis h , 30—35 va undan
k a tta yoshlardagi tu g ‘ishlar sonini kam aytirish, tu g ‘ru q lar orasidagi m u d d atn i kam ida 2 ,5 —3 yilga uzaytirishga erishish;
• hom ilad o rlik n in g erta m u d d atlarid a ayollar m aslahatxonasi
hisobiga olish, ularning ham m asini terapevt k o ‘rigidan o ‘tkazish,
m avjud b o ‘lgan ekstragenital kasalliklarni aniqlashni ta ’m inlash;
105
• tu g ‘ish yoshidagi b arch a ayollarni tibbiy k o ‘rikdan o ‘tkazish
va u n in g sifatini keskin yaxshilash, tibbiy k o ‘rikni im kon b o rich a
tu m an m arkazida, iloji b o lm a s a tu m an m arkazidagi m utaxassislarni
va zaru r asbob-uskunalarni jalb qilgan holda qishloq shifokorlik
punktlari yoki qishloq shifoxonalari bazasida tashkil qilish;
• sog‘lom lash tirish lozim b o ‘lgan tu g ‘ish yoshidagi ayollarni
im kon b o ric h a k o ‘pro q sta tsio n a r va kunduzgi sta tsio n a rla rd a
davolash. A m bulatoriyada d a v o lan ay o tg an larn in g davolash ja ra yonini d o im o nazoratga olish;
• xavfli guruhga kirgan h o m ila d o r ayollarni h o m ilad o rlik n in g
erta m u d d atid a n dispanser nazoratiga olish, u c h m arta profilaktik
davolash va tu g ‘ruqqa tayyorlash b o ‘lim ida kam ida ikki hafta oldin
yo tq izish n i t a ’m inlash;
• tu g ‘ruqqa tayyorlash b o ‘lim lari, tu g ‘ru q d an keyingi reabili­
tatsiya b o ‘limlari va tug‘ruq zallarini belgilangan va vazirlik tom onidan
tasdiqlangan reja asosida tashkil qilish, yetarlicha sharoitlar yaratish
va lozim b o ‘lgan tibbiyot asbo b -u sk u n alari bilan ta ’m inlash. A ku­
sh erlik m ajm u asin i m alakali m utax assislar (te rap e v t, a k u sh erginekolog, a n e ste zio lo g -re an im a to lo g , n eo n to lo g p ed iatr) bilan
ta ’m inlash;
• h o m ilad o rlik k a nisbiy va m u tlaq m oneligi b o r ayollarning
b arch asin i o ‘z vaqtida k o n tra tse p tiv v ositalarni q o ‘llash orqali
istalm agan hom iladorlikning oldini olish. Yil m obaynida gorm onal
k o ntratsepsiya va rezina m ah su lo tlarin i ishlatish nisbatini oshirib
borish. K ontratsepsiya vositalariga b o ‘lgan ehtiyojni an iqlashda va
q o ‘llashda xalqaro andozalarga am al qilish;
• v ilo y a t, a y rim tu m a n va s h a h a r y u q u m li k a s a llik la r
s h i f o x o n a l a r i d a o ‘t k i r v ir u s li g e p a t i t b i la n k a s a l l a n g a n
h om iladorlam ing tug‘ishini ta ’m inlash m aqsadida yetarlicha tu g ‘ruq
p a la ta la ri, tu g ‘ruq zallari va tu g ‘ru q d a n keyingi reab ilitatsiy a
o ‘rinlarini tashkil etish. T ug‘ish yoshida b o ‘lgan va hom ilador ayollar
o ‘rtasida A vstraliya antigeni tash u v ch ilarin i o ‘z vaqtida aniqlash
u c h u n tibbiyot tizim ining h a m m a b o ‘g ‘inlarida q o n olishni tashkil
qilish va u n i tekshirish u c h u n kerakli m anzilga yetkazish;
• pediatriya u chastkalarida dispanser nazo rati ishining sam arad o rlig in i o sh irish , b e m o r b o lalarn i om m av iy s o g io m la s h tiris h
106
m ajm ualarini am alga oshirish, b archa viloyatlarda akusherlik-terapev tlik -p ed iatrlik m ajm u alarin in g sam arali ishlashini ta'm in la sh ;
• ishlab chiqilgan sam arali tashkiliy tavsiyalarni tezro q b archa
davolash profilaktika m uassasalari ishiga kiritish;
e bo sh q a vazirliklar, q o ‘m italar, ja m o a t tashkilotlari, ja m g ‘arm alar, sh u n in g d ek , xalqaro va h u k u m atg a qarashli b o ‘lm agan
tash k ilo tlar bilan ham k o rlik n i kuchaytirish;
• om m aviy axborot vositalaridan (televideniye, radio, m atbuot
vositalari) yanada kengroq foydalanish, aholi bilan b o la d ig a n har
q a n d a y u c h ra sh u v d a n u n u m li fo ydalanish va bu ishga o b ro ‘e ’tiborli, ilg‘or fikrlovchi, keng m as’uliyatli, uzoqni k o ‘zlaydigan,
v atan va xalq istiqboli u c h u n c h in a k a m qayg‘u radigan kishilarni
jalb qilish.
Shuni ta ’kidlash kerakki, on alar va bolalarni m uhofaza qiluvchi
tibbiyot m uassasalari o ‘z faoliyati bilan bevosita kelajak avlod
sog‘lig‘iga va soniga ta ’sir qiladi. O nalar va bolalar sog‘lig‘ini muhofaza
qilish faqat tibbiyot m uassasalarining vazifasi b o ‘lm ay davlat va
boshqa tash k ilo tlar b ilan am alga oshirilishi z a ru r b o ‘lgan ijtim oiy
m u am m o la rd a n biridir.
B olalarni tu g ‘ishdan o ld in , tu g ‘ilgandan keyin (bola 2 yoshga
yetguncha) ularga to ‘lanadigan m oddiy yo rd am lar, ayollarga pul
to ia n a d ig a n ta ’tillar, bola tarbiyasi va parvarishi bilan shug‘ullanuvchi tibbiyot m uassasalari, bog‘chalar, ayollar m ehnatini yengillashtiruvchi m aishiy m uassasalar barchasi o n a la r va b o lalar sog‘lig‘ini
m u hofaza qilish u c h u n kerakli sharoit yaratadi.
M am lakatim izda o n a la r va bolalar sog‘lig‘ini m uhofaza qilish
u c h u n bir q an ch a tibbiyot m uassasalari tashkil qilingan. Shular
jumlasiga akusherlik va ginekologiya ilmiy-tadqiqot instituti, pediatriya
ilm iy tadqiqot instituti, o n a va bola m arkazlari, tu g ‘ruq m ajm ualari,
ayollar m aslahatxonalari, bolalar poliklinikalari va shifoxonalari,
ixtisoslashgan b o ‘lim lar, m arkazlar kiradi. Yuqoridagi tibbiyot m uas­
sasalari bilan bir qatorda yangi tashkiliy tuzilm alar respublika skrining
m arkazi, respublika perinatal m arkazi va ularning viloyatlardagi
filiallari faoliyat ko‘rsatm oqda. Bulam ing barchasi onalar va bolalar
sog‘lig‘ini m uhofaza qilishga im kon beradi (28-jadval).
107
28-jadval
O n a v a b o la s o g ‘lig ‘in i m u h o fa z a q ilu v c h i m u a s s a s a la r
T /r
1.
M uassasa
S oni
A k u s h e f-g in e k o lo g iy a ilm iy ta d q iq o t in stitu ti va
u n in g filiallari
2.
P e d ia triy a ilm iy ta d q iq o t instituti
3.
A k u sh e rlik m ajm uasi
4.
P e rin a ta l m ark azi
6
1
50
3
5.
O n a la r va b o la la rn i h im oyasi m a rk a z la ri
3
6.
S k rin in g m a rk a z i
7
7.
S ilg a q arsh i b o la la r sh ifo x o n alari
12
8.
S h a h a r b o la la r sh ifo x o n alari
29
9.
B o la la r y u q u m li k a s a llik la r sh ifo x o n alari
41
10.
B o la la r p o lik lin ik a la ri
44
11.
B o la la r sa n ato riy asi
32
12.
A k u sh e r-g in e k o lo g k a b in e tla ri
13.
T ib b iy -g e n e tik a k a b in e tla ri
11
14.
B o lalar uyi
13
15.
B o lalar b o g 'c h a si
14
16.
Y a sli-b o g ‘c h a la r
10
1.
A k u s h e r-g in e k o lo g la r
58 1 5
2.
P e d ia tr v a n e o n a to lo g la r
11475
2216
X o d im la r
5.1.1. Abort
A bort — istalm agan h o m ilan i to ‘xtatishdir. A b o rtla r soni b a ’zi
Y evropa m am la k a tla rid a tu g ‘m q la r so n id an o rtm o q d a . R ossiyada
1 tu g ‘ruqqa 7—8 ab o rt t o ‘g ‘ri kelsa, 0 ‘zb ek isto n d a, ak sin ch a,
7—8 tu g ‘ruqqa 1 abort to ‘g ‘ri keladi. Abort qilish natijasida ayolning
jinsiy a ’zolari yallig‘lanadi, bepusht b o ‘lib qolish, chala tug‘ish, qon
ketish kabi asoratlar kuzatiladi.
H om ila ayolning hayotiga tahdid solsa, bola turli xil kam chiliklar
bilan tu g ‘ilish xavfi b o ‘lsa, bolani boqishga sharoit b o im a g a n d a va
108
em izikli bola b o ‘lganda eh tiyotlik b ilan a b o rtn i am alga oshirm oq
kerak. A yniqsa birinchi hom iladorlikni im kon boricha abort qildirm aslik lozim . Keyingi yillarda respublikada am alga oshirilayotgan
tashkiliy ishlar natijasida abortlar soni kam aym oqda. Abortga qarshi
k u rash d a quyidagi ikki narsaga e ’tib o m i qaratish lozim :
1). A yollar orasida abort zarari h aq id a keng k o ‘lam d a tu sh u n tirish ishlarini olib borish.
2). B archa ayollarni ho m ilad o rlik n in g o ldini oluvchi vositalardan foydalanishga o ‘rgatish.
5.1.2. Chala tug‘ish
Y angi tu g ‘ilgan ch aq alo q n in g vazni 2,5 kg, b o ‘yi 45 sm. dan
kam b o ‘lsa, c h a la tu g ‘ilgan hisoblanadi. H o m ila d o r ayollarning
kasallanishi (tu rli shikastlanishlar, ichkilik ichish va hokazolar)
bolaning chala tug‘ilishiga sabab b o ‘luvchi om illardir. 0 ‘zbekistonda
ch ala tu g ‘ilgan bolalar um um iy tu g ‘ilgan b olalar orasida k o ‘payish
tendensiyasiga ega b o ‘lm oqda (1993—5,5 foiz, 1994—5,74 foiz,
1995—6,1 foiz). Shu sababli b o lan in g c h a la tu g ‘ilishi ijtim oiy
m u a m m o b o ‘lib, unga sabab b o ‘ladigan om illar o ‘rganilm oqda.
B olaning ch ala tu g ‘ilishining o ldini olish u c h u n ayollar m aslahatxonasini kengaytirish, ularning faoliyatini yaxshilash, hom iladorlik
vaqtida kasallikning oldini olish va kasallanganda esa to ‘la davolash
ishlarini am alga oshirm oq kerak.
T u g ‘ruq m ajm ualari, bolalar shifoxonalarida, poliklinikalarda
ixtisoslashtirilgan (chala tu g llg a n bolalar uchun) b o ‘lim lar va kabi­
netlar b o ‘lishi va ular maxsus jihozlar ham da m alakali m utaxassislar
b ilan ta ’m inlanishi zarur. B olaning vazni 1500 gr b o ‘lsa, bir yil
ichida tengqurlariga yetib oladi, 1500 gr. dan kam b o ‘lsa, bunda
ko‘pincha jism oniy va m hiy rivojlanish sustroq boradi. Chala tug‘ilgan
bolalar ju d a nim jon b o ‘lib, ular orasida bolalar o ‘lim i k o ‘proq ku­
zatiladi. Bu esa bolalar chala tu g ‘ilishining oldini olish ch o ratadbirlarini ko‘rishni va ularni am alga oshirishni talab qiladi.
Y osh avlodni sog‘lom tarbiyalash, m am lakat kelajagi u c h u n
yetuk inson qilib yetishtirishga qaratilgan cho ra-tad b irlarn i am alga
osh irish respublika rahbariyatining d o im o d iq q a t-e ’tiboridadir.
109
5.1.3. Perinatal о ‘lint
H o m ila riv o jla n ish id a , tu g ‘ilish d av ri, tu g ‘ilg a n d a n keyin
bola h a y o tin in g b irin c h i h aftasid a salbiy ta ’sir k o ‘rsatu v ch i o m il­
lar p e rin a ta l o ‘lim ga sab ab b o ‘lishi m u m k in . B u n d a y o m illa rg a
h o m ila d o r a y o ln in g ijtim o iy h a y o ti, tu rm u s h va m e h n a t sh a ro itla ri, h o m ila d o r ayol o rg a n iz m i h o la ti va h o k a z o la r kirad i.
P e rin a ta l o ‘lim m u a m m o la rin i y e c h ish g a q a ra tilg a n ta d q iq o tla r
o lib b o rish va u n in g n a tija la rin i a m a ld a q o ‘llash m u h im a h a m iyatga ega.
P erin atal o ‘lim ning o ldini olish u c h u n h o m ila d o r ayollarni
e rta ro q hisobga olish, to k sikozlarning o ldini olish, h o m ilad o rlik
patologiyasi b o r ayollarni o ‘z vaqtida shifoxonaga yotqizish, barcha
ayollarni tibbiy k o ‘rik d an o ‘tkazib ekstragenital kasali b o rlarin i
aniqlash va davolash, yengilroq ishlarga o ‘tkazish m aqsadga m uvofiq
b o ia d i.
A yollar hayotini h a m d a tu rm u sh tarzini o ‘rganish, u larn i jinsiy
tarbiyalash va ayollar org an izm in in g s o g io m b o iis h in i ta ’m inlash
s o g io m bola tu g is h im k o n in i yaratadi.
5.2. Akusherlik va ginekologik yordamni uyushtirish
A kusherlik va ginek o lo g ik y o rd am n i u y u sh tirish tu g ‘ru q m ajm u asid a am alga o sh irila d i. T u g ‘ruq m ajm uasi ta rk ib id a a y o lla r
m a sla h a tx o n a si, tu g ‘ruq m ajm u asi va g in ek o lo g iy a b o i im la r i
b o iib , m a ’lum h u d u d d a yashaydigan ayollarga poliklinika va s ta t­
s io n a r x iz m a tin i k o ‘rsa ta d i. T u g ‘ruq m ajm u a si ishi u c h a stk a
tam o y ilid a olib bo rilib , h a r b ir akusherlik uch astk asi 3300 ayolga
O u m lad an , 2000 tu g ‘ishi m u m k in b o ‘lgan) x izm at k o ‘rsatad i.
Bu y erd a b a rc h a a y o lla r d isp a n se r kuzatuviga o lin ib , tu g ‘ad ig an
va g in ek o lo g ik , ek stra g en ita l kasali b o r ayollarga tibbiy y o rd am
k o ‘rsatiladi.
S huningdek, akusherlik va ginekologik yordam i sh ah ar, tu m a n ,
qishloq u ch astk a sh ifo x o n alarid a, qishloq vrachlik p u n k tla rid a ,
f e ld s h e r - a k u s h e r li k p u n k t l a r i n i b i r l a s h t ir g a n a k u s h e r l ik tera p ev tlik -p e d ia trlik m ajm u alarid a (A T P M ) k o ‘rsatiladi.
110
5 .2 .1 . Xotin-qizlar maslahatxonasi
Bu m uassasaning asosiy vazifasi h o m ilad o r ayollar va gin e­
kologik kasali b o r xo tin -q izlarg a tashxis q o ‘yish va zaru r b o ‘lgan
tibbiy y o rd am n i k o ‘rsatish d an iborat (9 -ta rx ). A yollar m aslaXotin-qizlar m aslahatxonasi
R o ‘y x a tx o n a
I
K utish zali
A k u sh er-g in ek o lo g
K
S to m a to lo g iy a
A
в
*
M u tax assis (terap e v t)
I
H o m ila d o rlik n i psixop ro filak tik t a ’m inlash
N
O n a la r m ak tab i
E
Q iz la r ginekologiyasi
T
B epushtlikka qarshi
kurash
L
A
H o m ila b o 'lish d a n
saqlanish
R
—
I
I.
L ab o rato riy a
D a v o lash -tash x is q o 'y is h xizm ati
R entgen
F izio tera p iy a
T
F u n k sio n a l tashxis
q o 'y is h k ab in eti
9-tarx. X o tin -q iz la r m a sla h a tx o n a si ta rk ib i.
Ill
M uolaja
kabineti
hatxonasida m utaxassis shifokor hom ilador ayollarni kuzatuvga olib,
ularga hom iladorlik gigiyenasini o ‘rgatadi va psixoprofilaktik usulda
tug‘ruqqa tayyorlaydi, hom iladorlik va tug‘ruqxonadan keyingi davrda
davolash-profilaktika yordam ini ko‘rsatadi, onalik burchini va emizikli
b o lalarni q a n d a y parv arish qilishni tu sh u n tira d i. K o rx o n a n in g
tibbiyot sanitariya qism lari to m o n id an ish joylarida ham ayollar
m aslahatxonalari tashkil qilinadi va zaru r tibbiy yordam ko‘rsatiladi
H om ilador ayollar (patologiyasiz) m aslahatxonaga oyida kam ida
1 m arta kelishlari shart. A gar ular kelm asa uyiga patranaj ham shira
yoki m aslah atx o n a akusherkasini yuborish va kelm aganligining
sababini su rish tirish kerak. H o m ila d o r ayollar m aslah atx o n ag a
hom ila u c h oylik b o ‘lganida m u ro jaat qilishlari kerak. Bu h o m ila
m u d d atin i to ‘g ‘ri a n iq la sh , u n in g patologiyasining o ld in i olish va
b a rta ra f qilish im k o n in i beradi.
M aslah atx o n ad a ayollar sog‘lig‘i kuzatib bo rilad i, turli tek shiruvlar o ‘tkaziladi (akusherlik, siydik, qon va h .k .), ekstragenital
kasalliklar an iq lan sa, davolanish u c h u n tegishli m utaxassislarga
yuboriladi. G inekologik kasallarga esa kerakli yordam k o ‘rsatiladi.
T ekshiruv natijalari, sh ifo k o r xulosalari va boshqa m a ’lu m o tlar
ginekologik b em orlam ing tibbiyot kartasida, hom iladorlik kartasida,
almashinuv kartasida qayd qilinadi va tug‘ishga kelayotgan ayol kartani
o ‘zi bilan tu g ‘ruqxonaga olib ketadi.
M a slah atx o n ad a kunduzgi sta tsio n a rla r tashkil q ilin ib ularda
davolash ishlari am alga oshirilm oqda. M aslahatxona tu g ‘ish yoshi­
dagi b a rc h a ay o llarni tibbiy k o ‘rikdan o ‘tk azish n in g asosiy tash kilotchisi va faol ishtirokchisi boMishi lozim . T u g ‘ish yoshidagi
b arch a ayollarni d isp an ser kuzatuvi ostiga olish zarur.
M asla h a tx o n a d a h o m ilad o rlik va tu g ‘ruq b o ‘yicha m eh n atg a
qobiliyatsizlik varaqasi, ab o rt qilin g an d a m e h n a td a n o z o d qilish
u c h u n m a ’lu m o tn o m a beriladi. A gar ayol ishlasa h o m ilad o rlik va
tu g ‘ru q b o ‘y ich a pul to ‘lan adigan ta ’til beriladi. Bu t a ’tilla r tu g agandan so ‘ng o n a bola 3 yoshga to ‘lguncha q o ‘sh im ch a ta ’til olishi
m u m k in , s h u n d a n bola 2 yoshga to ‘lgu n ch a pullik t a ’til beriladi.
B unda uzluksiz m e h n a t staji va ish joyi saqlanadi.
Tibbiyot ko‘rsatm asiga binoan abort qilingudek b o ‘lsa, m ehnatga
yaroqsizlik varaqasi beriladi.
112
5.2.2. Sanitariya maorifii ishlari
M aslah atx o n a m utaxassis shifokori va akusherka h o m ilad o r
ay o llar b ilan su h b atlar o ‘tkazib, ularga gigiyenik bilim va bolani
parvarish qilishni o ‘rg atad ilar, m axsus d a stu r b o ‘y ich a m ash g‘ulotlar olib boradilar. Bu ishda ayniqsa ko‘rgazmali m ateriallardan
fo y d alan ish (p la k a t, rasm , e k sp o n a tla r va h .k .) va u lar bilan
ayollarni tan ish tirish m aqsadga m uvofiqdir.
S u n ’iy a b o rtn i kam aytirish m aqsadida o ‘tkaziladigan tu sh u n tirish ishlari m uhim aham iyatga ega. Bola tug‘ish-tug‘maslikni albatta
ayo llarn in g o ‘zlari hal qilishlari zarur. M onelik qiluvchi om illar
b o ‘lm ag an d a ab o rt qilish m aslahatxona yoki uchastka shifokori
y o ‘llanm asi bilan statsio n ard a am alga oshiriladi. A yollar orasida
tu sh u n tirish ishlari olib borish bilan birga ularni hom iladorlikning
o ld in i oluvchi vositalarni ishlatishga o ‘rgatish zarur.
A yollar h u q u q in i h a r to m o n lam a m uhofaza qilish m aqsadida
m asla h atx o n a la rd a ijtim oiy h u q u q kabinetlari tashkil qilinsa ayni
m u d d ao b o ‘ladi. B unday k abinetlarda yurist o n alarn i m uhofaza
qiluvchi direktiv hujjatlarni am alga oshirish bilan shug‘ullanadi.
Y urist ayollar ishlaydigan b arch a tash k ilo tlar bilan aloqada b o ‘lib,
ularn in g sharo itlarin i (tu ra r jo y , tu rm u sh va ish sharoitlari, yolg‘iz
ayollarga m oddiy yordam va h.k.) yaxshilash bilan shug‘ullanadi.
Bu ishda unga patronaj ham shira va akusherkalar yordam beradi.
U la r ay o llarn i faollik bilan m aslahatga jalb qiladilar, tu rm u sh va
m e h n a t sh aro itlarin i tekshiradilar, uyiga borib tu rad ilar, shaxsiy
gigiyena qoidalari va bolani q an d ay parvarish qilishni o ‘rgatadilar,
vrach k o ‘rsatm alarining bajarilishini nazorat qiladilar.
M aslahatxonalar ayollarga ularning hom iladorlik vaqtida yordam
k o ‘rsatish bilan birga tu q q an d a n keyin, y a ’ni chilla davrida ham
d isp an ser kuzatuvi o ‘rnatadi. G in ekologik kasali b o r ayollarni d a ­
volash lozim. Shuningdek, m aslahatxonada barcha turdagi poliklinika
va kunduzgi statsio n ard a k o ‘rsatiladigan tibbiy yordam berilib,
z a ru ra t tu g ‘ilsa ayollar statsionarga yuboriladi. G inekologik kasali
b o r ayollar hisobga olinadi. 0 ‘sm asi b o ‘lgan ayollar esa davolanish
u c h u n onkologiya dispanseriga yuboriladi.
8 -2 2
113
5 .2.3. Tug‘ruqxona statsionari
H o m ila d o r ayollarning deyarli h am m asi bugungi ku n d a tu g ‘ru q x o n ad a tu g ‘m oqdalar. Q ishloqda b a ’za n uyida tu g ‘ish hollari
uchraydi. A m m o b u n d ay h o llard a h am akusherlik yordam i k o ‘rsatiladi va ona-bola tug‘ruqxonaga yotqiziladi. Tug‘ruqxona statsionari
ishlari shifoxona statsionari oldiga q o ‘yilgan um um iy talablarga javob
berishi lozim (10-tarx).
T u g ‘ru q x o n a statsio n ari
G in e k o lo g iy a b o ‘lim i
A k u sh erlik m ajm uyi
T u g ‘ish bloki
T ug‘ishga
ta y y o rla sh
b o 'lim i
O n a la r va b o la la rn i
reab ilita tsiy a qilish
b o ‘lim i
H o m ilad o rlik
patologiyasi
bo‘limi
D a v o la sh -ta sh x is x iz m a ti b o 'lim i
I
T
L ab o rato riy a
R entgen
F iz io te ra p iy a
F u n k sio n a l tashxis
q o 'y is h xonasi
1
M uolaja
xonasi
10-tarx. T u g 'ru q x o n a s ta ts io n a ri ta rk ib i.
Y u q o rid a keltirilganidek, tu g ‘ru q x o n a tarkibi qayta k o ‘rilib,
yangi b o lim la r tashkil qilindi. A kusherlik m ajm uasidagi tu g ‘ruqqa
tayyorlash b o ‘lim i o n a la r va tu g ‘ish yoshidagi h am d a h o m ilad o r
ayollarni so g io m la sh tirish va davolash u c h u n m axsus terapevtik
b o iim hisoblanadi. Bu yerda tibbiy k o ‘riklar natijasida an iq lan g an
ekstragenital kasalliklari b o r ayollar d avolanadilar.
E kstragenital kasali b o r ayollarni b irin c h i m arta statsio n arg a
yotqizib davolashga erishish lozim , s o ‘ngra esa b u n d ay ayollar
b o iim kunduzgi statsionarlarida davolanishlari m um kin. H om ilador
114
ayollar orasidan xavfli g u ru h la r ajratilib kam ida uch m arta davolashni tashkil qilish lozim . H o m ilador ayollarning ham m asi dastlab
shu boMimga yotqizilishi, so ‘ngra tu g ‘ish blokiga o ‘tkazilishini ta ’­
m inlash lozim . Bu yerda h o m ilad o r ayollarning tu g ‘ishini y en gillashtiruvchi b ir q a to r ishlar am alga oshiriladi (psixoprofilaktika
usulini q o ‘llash va hokazo).
A kusherka tu g ‘adigan ayolni tashqi tekshiruvdan o ‘tkazadi,
z a ru r o ‘lchovlar oladi, sa n ita r ishlov beradi. T ug‘ish bloki bir
n ech a tu g ‘ruq zallarid an iborat b o ‘lishi lozim . Ikki kun ichida bir
zalda b itta ayolni tu g ‘d irishni ta ’m inlash lozim . Bu o ‘sha m uassasadagi ayollar va ch a q alo q la rd a u chraydigan y iringli-septik
infeksiyalarning o ldini olishga im kon yaratadi.
E kstragenital kasalliklar boMgan, hom ilad o rlik va tu g ‘ru q ja ra yonlari a so ra tla r b ilan kechgan ayollarning organizm i kuchsiz
b o ia d i va u lard an tu g ilg a n ch a q alo q la r dastlabki kunlardayoq
kasal b o ia d i yoki kasallikka m oyillik bilan tu g ila d i.
B unday ayollar va b o lalar o ‘z salom atliklarini tu q q an ayollar
va bolalar reabilitatsiya b o iim la rid a tiklashlari lozim. Barcha tuqqan
ayollarni ushbu b o iim d a kam ida 10— 12 kun yotqizib so g iiq larin i
tiklashga erishish kerak. H om iladorlik patologiyasi b o iim id a h o ­
m iladorlik bilan b o g iiq b o ig a n kasalliklarni davolashga erishish
lozim. G inekologiya b o ‘lim ida esa hom iladorlikka bog‘liq b o ‘lmagan
ayollarning jinsiy a ’zolari kasalliklarini davolashni ta ’m inlash kerak.
T ug‘ruq m ajm ualarida tibbiy xizm at ko‘rsatishning yangi shakl­
lari (kunduzgi statsio n arlar) tashkil qilingan.
T u g ‘ru q m a jm u a si m a ’m u riy a ti y u q u m li k a sa llik la r p ro filaktikasiga o ‘ta e ’tib o r bilan qarashi lozim . S anitariya gigiyena
qoidalariga rioya qilish kerak. T ug‘adigan ayolga beriladigan barcha
b u y u m lar to za b o ‘lishi lozim (k o ‘rpalar, cho y sh ab lar va hokazo).
H a ro ra ti b o r, kasal, ch ala tu g ‘ishni boshlagan, yuqum li ka­
salligi b o r deb tax m in qilingan, ichki kasalligi bor, aso ratlar kuzatilgan ayollarni d arh o l ajratuvchi boMimga o ‘tkazish lozim .
T uqqan ayol va ch aqaloqning sog‘lig‘iga, parvarishiga, yuqum li
kasalliklardan saqlanishiga tu g ‘ru q x o n a xodim lari m as’uldirlar.
B archa ch a q alo q la r tu g ‘ruqxonada silga qarshi em lanadi.
115
Chala tug‘ilgan bolalarga m axsus palata ajratilib, ular alohida p ar­
varish qilinadi. H ar bir yangi tu g ‘ilgan bola haqida (tug‘ilish vaqti,
familiyasi, turar joyi) bolalar poliklinikasiga xabarnom a beriladi. Bu
m a ’lum otda b a’zan yangi tu g ‘ilgan chaqaloqqa (kasal, egizak, chala
tug‘ish va hokazolar) alohida parvarish qilish zarurligi ko‘rsatiladi.
T u q q a n ayol yoki c h a q alo q n in g h a r b ir o ‘lim i favqulodda hoi
deb qaralishi lozim . 0 ‘lim sababi tekshirilishi (yorib k o ‘rilishi) va
s h ifo k o rla r k o n fe re n s iy a s id a a tro flic h a m u h o k a m a q ilin is h i,
hisobotlarda k o ‘rsatilishi shart.
5.2.4. Tug‘ruqxona ishlari ko‘rsatkichlari
T u g ‘ruq m ajm uasi yillik hisoboti m a ’lu m o tla rid a n quyidagi
k o ‘rsatk ich larn i aniqlaym iz:
1. Akusher-ginekologga bitta ayolning bir yilda o ‘rtacha qatnash soni.
Misol. T u g ‘ru q m ajm uasi xizm at qiladigan tu m a n d a ayollar
soni 26000, bir yil davom ida q a tn a sh soni 26000. 26000 : 26000=1
(bir ayolning b ir yilda o ‘rta c h a q atn ash soni). Bu k o ‘rsatkich
o ‘rtach a 11,7 ni tashkil qilsa m aqsadga m uvofiq b o ‘ladi.
2. H o m ilad o rlik n in g 3 oyligigacha bo sh lan g ‘ich hisobga o lin g a n la r ulushi.
Misol. T u m a n d a b ir y ild a 420 0 h o m ila d o r ay o l h iso b g a o li­
n a d i, s h u la rd a n 40 0 0 tasi h o m ila d o rlik n in g 3 o y lik m u d d a tid a
hisobga olingan:
H o m ila d o r lig i 3 o y g a c h a b o ‘lg a n , m a s la h a tx o n a h is o b ig a o lin g a n a y o ll a r s o n i
^
H is o b g a o lin g a n u m u m iy a y o lla r so n i
4000
100 = 9 5 ,2 fo iz.
4200
M am lakatda bu k o ‘rsatkich o ‘rtachasi 70 foizga teng.
3.
H om iladorlik 7 oydan oshgan davrda hisobga olingan ayollar
ulushi:
H o m ila d o rlik 7 o y d a n o sh g a n d a m a s la h a tx o n a k u zatuviga o lin g a n a y o lla r so n i
H iso b g a o lin g a n b a rc h a h o m ila d o r a y o lla r so n i
116
Misol. T u m a n d a 4200 n afar h o m ilad o r ayol ro ‘yxatga olingan,
sh u n d a n 180 ta h o m ilad o r ayol kech kuzatuvga olingan:
. 100 = 4 ,2 foiz.
420 0
Bu k o ‘rsatkich o ‘rtach a tax m in an 7 foiz b o ‘lib , yildan-yilga
kam aym oqda.
4. H isobot yilida tuqqan ayollarning maslahatxonaga qatnashining
o ‘rtach a soni:
H o m ila d o r ay o llarn in g b ir yil d av o m id a m aslah atx o n ad ag i q a tn a sh i soni
^
T u g ‘ruq soni
A yollar tu q q a n d a n keyin h am m aslahatxonaga q atn ashining
o ‘rtacha soni shaharda 10— 12 m arta, qishloqlarda esa 8—9 m artadir.
5. T uqqungacha beriladigan ta ’tillam i belgilashda xatolik b o ‘lgan
a y o llar ulushi:
M a sla h a tx o n a d a berilg an m u d d a td a n 15 k u n e rta va kech tu q q a n la r
^
T u q q u n g a c h a ta ’til o lg an lar soni
Bu k o ‘rsatkich 8— 12 foizdan oshm asligi zarur.
6.T erapevt koT igidan o ‘tgan h o m ilad o r ayollar ulushi:
T erap ev t k o ‘rgan ay o llar so n i
^
H iso b o t yilida ho m ilad o rlig i tu g 1ish bilan tugagan b a rc h a ay o llar soni
7. R ezus m ansublikka tekshirilgan h o m ilad o r ayollar soni:
R ezus m an su b lik k a tekshirilgan a y o llar so n i
^
H iso b o t yilida ho m ilad o rlig i tu g 'ish bilan tugagan b a rc h a ay o llar soni
8. T u g ‘ruqxona statsionariga yotqizilgan tu g ‘uvchi ayollar soni:
S tatsio n arg a qab u l qilin g an tu g 'ru q la r so n i
B archa tu g ‘ru q lar soni
117
f
6, 7, 8 -k o ‘rsa tk ic h lar 100 foizga teng b o ‘lishi lozim .
9.
T u g ‘ish davridagi aso ratlar soni (oraliq yirtilishi, q o n ketishi
va hokazolar).
Asoratlar bilan tug‘ruqlar soni
^
Tug‘ruqlarning umumiy soni
10. O n a la r o ‘limi:
Onalar o ‘limi
100000.
Tirik tug'ilgan bolalar soni
11. 0 ‘lik tu g ‘ilish hollari:
0 ‘lik tug‘ilgan bolalar
100 .
Tirik va o‘lik tug‘ilgan chaqaloqlar soni
12. C h ala tu g ‘ilish hollari:
Chala, ammo tirik tug‘ilganlar soni
100
Tirik tug‘ilgan barcha chaqaloqlar soni
C h ala tu g ‘ilish 4 —6 foizni tashkil qilm oqda.
13.
Y angi tu g ‘ilganlarning o ‘lim i. N o rm al va ch ala tu g ‘ilganlar
u c h u n alo h id a -a lo h id a hisoblanadi:
Normal tug‘ilib oMganlar soni
Normal tirik tug‘ilganlar soni
T u g ‘ru q o ‘rinlari bir yilda 300 k u n , ginekologiya o ‘rin la ri 330
kun b and boTishi, ayollarning tu g 'ru q o ‘rinlarida yotishlari o ‘rtacha
15 kun, o ‘rin la r alm ash in u v i (o b o ro ti) 30 kun (tu g ‘ad ig an va
tu q q an la r) b o ‘lishi kerak. B undan tash q ari tu g ‘ru q q a tayyorlash
va reabilitatsiya b o iim la rid a yotgan ayollarning soni (foiz) alohida
ko‘rsatilishi lozim . B oshqa ko‘rsatkichlar um u m iy shifoxona k o ‘rsatkichlaridek hisoblanadi.
118
5 .3 . B olalarga tibbiy yordam k o ‘rsatishni tashkil qilish
S h a h a r b o lalar shifoxonasi 15 yoshgacha b o ig a n bolalarga
b a rc h a ixtisoslik b o ‘yicha yordam ko‘rsatuvchi asosiy tibbiy m uassasadir. Bolalarga yordam shifoxonalarning bolalar b o iim id a , m ustaqil faoliyat k o ‘rsatuvchi b o lalar poliklinikalarida, b o lalar sta t­
s io n a rla rid a , sa n ato riy lard a , bog‘c h a la rd a , g o ‘d a k la r uyida va
hokazolarda ko‘rsatiladi.
5.3.1. Bolalar poliklinikasi
Bolalar poliklinikasi m a iu m hududda yashaydigan 15 yoshgacha
b o ig a n bolalarga xizm at qiladi. Poliklinikadagi h ar bir p ediatr
800— 1000 bolaga xizm at k o ‘rsatadi va ularning h a r biriga bittadan
h am sh ira ajratiladi. H am sh ira shifokor pediatrga h a r to m o n lam a
y o rd am k o ‘rsatadi.
Poliklinikada dispanser usulini q o ila sh , bolalarni 100 foiz nazo­
rat ostiga olish, hududdagi barcha bolalar haqida m aium otga ega boiish,
yangi tu g ilg an chaqaloqlarni tezda kuzatuv ostiga olish, zarur b o ‘lgan
davolash-profilaktik yordam ko‘rsatish ishlarini yo‘lga q o ‘yish kerak.
B olalarni patronaj qilish m u h im ish hisoblanadi. U chastka
ham sh iralari onalarga bolani parvarish qilishni, bola yashaydigan
xonani ozoda tutishni tushuntirishi va bolani kuzatib borishi, vrach
m aslahatlari va k o ‘rsatm alarining bajarilishini nazorat qilishi lozim.
X o tin -q iz la r m aslahatxonasi hom iladorligi yetti oy b o ‘lgan
a y o lla r r o ‘y x atin i b o la la r p o lik lin ik asig a y u b o rad i. U c h a stk a
h am shirasi ayolning uyiga borib, u bilan tan ishadi va h o m ilad o r
ay olning ak u sh er-gin ekolog m aslahatlarini (m e h n a ti, uyqusi, ovq a tla n ish i, shaxsiy gigiyenasi va h .k .) q a n d a y bajaray o tg an in i
kuzatib boradi. U b o ‘lajak onaga bolani em izish u c h u n k o ‘krakni
q a n d a y tay y o rlash kerakligini o 'rg a ta d i. H a m sh ira h o m ila d o r
ayolning oila a ’zolari bilan tanishadi, yashash sharoitini o ‘rganadi,
tu g ‘iladigan bola u c h u n xona tayyorlashga y o rd am beradi. Bola
tu g ‘ilgandan so ‘ng ham shira uning uyiga borib ona va boladan xabar
olib tu ra d i va qilgan ishlari haqidagi m a ’lu m o tla rn i p atro n aj
varaqasiga yozib boradi. S hifokor bolaning rivojlanishi va k o ‘rsatm alarin in g qanday bajarilayotganini shu varaqa orqali kuzatadi.
119
H o m ila d o r ayol h u q u q i b ila n b o g ‘liq b o ‘lgan m asalalarn i
poliklinika yuristi hal qiladi. Sog‘lom b o lalarn i b irinchi yili h a r
oyda, ikkinchi yili h a r 3 oyda, u c h in c h i yili h a r 6 oyda bir m arta
poliklinikaga olib borish kerak. Bola vaqtida olib borilm asa, patronaj
ham shirasi bun in g sababini surishtirib bilishi kerak. P oliklinikada
bola yaxshilab tekshirilib (o g ‘irligi, b o ‘yi o ‘lch an ad i va h o k azo ),
kerakli m aslah atlar (yoshiga m os ovqatlanishi va h.k.) beriladi va
e h tiy o t em lashlar qilinadi.
Poliklinikaning asosiy faoliyatlaridan biri sanitariya maorifi ishidir.
U chastka shifokor va ham shirasi o n a la r bilan bolalarni parvarish
qilish, turli yuqum li kasalliklam ing oldini olish, bolani to ‘g ‘ri kun
tartibiga m oslashtirish va tarbiyalashga qaratilgan suhbatlar, m a ’ru ­
zalar uyushtiradilar, k o ‘rgazm alar tashkil qiladilar. Bir so ‘z bilan
aytganda, poliklinika xodim lari o n a la r m aktabini tashkil etadilar.
Bolalar poliklinikasida profilaktika va davolash ishlari olib boriladi.
Bu esa vrach va ham shiraga sog‘lom h am da bem or bolalarni kuzatib
borish im konini yaratadi. Bolalarni yoshiga qarab qabul qilish lozim.
U larning kutish xonalari boshqa-boshqa b o ‘lishi yoki alohida qabul
kunlari belgilanishi maqsadga muvofiq b o ‘ladi. Poliklinikaga m urojaat
qilgan bolani dastlabki k o ‘rikdan o ‘tkazish zarur. N avbatchi h a m ­
shira b o laning o g ‘iz va to m o q shilliq p ard alarin i k o ‘rib, h aro ratin i
0 ‘lchashi, bolaning atrofida yuqum li kasalliklar bilan kasallanganlar
b or-yo‘qligini surishtirishi lozim. Sog‘lom va bem or bolalar alohidaalohida qabul qilinishi zarur. Bu bilan kasal boladan s o g io m bolaga
kasallik yuqishining oldi olinadi.
Y uqum li kasali b o r deb tax m in qilin g an b o lalar m axsus bokslarga joylashtiriladi. B okslar esa b e m o r chiqishi bilan dezinfeksiya
qilinadi. 0 ‘tkir yuqum li kasalligi b o ig a n yoki ular bilan m uloqotda
b o ig a n b o lalar poliklinikada qabul q ilinm aydi. B unda shifokor
b em orning uyiga boradi.
Bolani uyda va poliklinikada bitta shifokor-pediatr davolaydi, zarur
b o lg a n d a m aslahat olish uch u n m utaxassis shifokor tak lif etiladi
va lozim topilsa statsionarga yotqiziladi. H am shira shifokor k o 'rsatm alarini (inyeksiya qilish, banka q o ‘yish va h.k.) bajaradi.
0 ‘tkir yuqum li kasallik kuzatilganda bola statsionarga yotqizilib,
karan tin belgilanadi, atrofdagi kishilar o rasid a tu sh u n tirish ishlari
120
olib boriladi. U qatnaydigan bog‘cha va m aktablarga, tum an S E N M
epidem iologiya b o ‘lim iga yuqum li kasallik haqida xabar beriladi.
Bolalarni ehtiyot em lashlar (poliom iyelit, chechak, sil, difteriya, qizam iq, va h.k.) poliklinikada am alga oshiriladi. Bolaning
rivojlanish varaqasiga uning rivojlanishi, kasalliklari, em lashlar,
shifokor k o ‘rsatm asiga oid m a ’lu m o tla r qayd qilinadi. M aktab
o ‘quvchilari h ar yili tibbiy ko‘rikdan o ‘tkazilib, bem or va nim jon
(revm atizm va h.k.) bolalar maxsus hisobga olinib, davolanadi va
kuzatiladi.
B olalar poliklinikasi o ‘z h u d u d id a sog‘lom lashtirish ch o ratadbirlari rejasini tuzadi va buni am alga oshiradi. Bu rejada dispanser
kuzatuviga olish lozim deb topilgan bolalarni sanatoriy-kurortlarga
yuborish, yozgi so g io m la sh tirish ishlarini tashkil qilishga yordam lashish, bo lalarn in g jism o n iy rivojlanishini, bog‘ch a, m aktabg acha m uassasalarning sanitariya holati va o b o d o nlashtirish ish­
larini n a z o ra t qilish a lo h id a k o ‘rsatilishi lozim . M axsus bolalar
m uassasasi b o lm a g a n hududlarda bolalarga tibbiy xizm atni tibbiyot
m uassasalarida ishlaydigan m utaxassis shifo k o r-p ed iatr k o ‘rsatadi.
5.3.2. Bolalar shifoxonasi (statsionari)
B olalarga sta tsio n a r xizm ati, asosan, b o lala r shifoxonasida
k o ‘rsatiladi. Bu sh ifo x o n alar tark ib id a b o lim la r tashkil qilinib,
c h a la tu g ilg a n b o lala r u c h u n esa a lo h id a p a la tala r ajratiladi.
S huningdek, shifo x o n alard a sanatoriy b o iim la ri tuzilsa, bu davo­
lash jara y o n in in g b o sq ic h m a -b o sq ich borishini ta ’m inlaydi.
B olalar shifoxonasiga ham boshqa shifoxonalardagidek talab
q o ‘yiladi. Bu sh ifo x o n a la r b o la la r kasalligiga b o g iiq b o ig a n
xususiyatlari borligi bilan boshqa shifoxonalardan farq qiladi. Bu
yerda chaqaloqlarga m axsus b o iim yoki palata ajratiladi. Em adigan
b o lalar onasi b ilan birga yotqiziladi.
B olalar sh ifo x o n asin in g asosiy vazifalari bolalarga m alakali
ixtisoslashtirilgan tibbiy yordam ni ko‘rsatish, shifoxonaga tushgan
bola onasini ham davolash, bolalardagi kasalliklaming profilaktikasida,
tashxis q o ‘yishda va davolashda fan va texnika yutuqlariga asoslangan
zam onaviy usullarni q o ila s h , tibbiy yordam ko‘rsatishning zam onaviy shakllarini (kunduzgi statsionar) joriy qilishdan iboratdir.
121
B olalar shifoxonasining eng m u h im vazifalaridan biri shifoxona
ichiga yuqum li kasalliklar tarq alish in in g o ldini olishdir. Bu ish
bola qabulxonaga kelg an d an bo sh lan ad i. B unda b o laning kasallik
tarixidan ko‘ch irm a (tashxis, tekshiruv n atijalari, yuqum li kasali
b o r b e m o rla r b ilan m u lo q o td a b o ‘lg a n -b o ‘lm ag an lig i, e h tiy o t
em lash lar va h.k.) va b o lan in g rivojlanish tarixi b o ‘yicha m a ’lu ­
m o tlar boMishi lozim .
S h ifoxonadagi s h ifo k o r b o la n in g yu q u m li k asallik lar b ilan
kasallanganini, uyda, m ak tab d a, b o g ‘c h ad a yuqum li kasalliklari
b o ‘lgan b em o rlar bilan m u lo q o td a b o ‘lg an -b o ‘lm aganini aniqlaydi
va shunga qarab bolani um um iy palataga yoki izolatorga yotqizadi.
Bola shifoxonaga y o tq izilish id an o ld in c h o ‘m iltirilib, bu y u m lari
dezinfektsiyalanadi. Y uqum li kasalliklar shifoxonasida h ar bir bola
alohida boksga qabul qilinadi.
S h ifo x o n a b o ‘lim la ri a jra tilg a n b o ‘lib, u larn in g h a r b irin i
alo h id a eshigi b o ‘ladi. Bir b o ‘lim xod im larin in g ikkinchi b o ‘lim ga
o ‘tib yurishi ta q iq la n a d i. H a r b ir b o ‘lim kerakli jih o z la r b ila n
ta 'm in la n g a n b o ‘lishi kerak. B okslar u c h u n a lo h id a jih o z la r q o ‘yilishi lozim .
B olalarni parvarish qilish ju d a m as’uliyatli ish, sh ifo x o n ad a
bu ish, asosan, h am sh ira zim m asiga yuklanadi. B em or b o lala r
bilan ishlaydigan h a m sh ira lar x u sh m u o m ala, bola bilan te z til
to p ish ad ig an , o g ‘ir-b o siq , y a’ni sab r-to q a tli b o ‘lishi va shu bilan
birga x u sh ch aq ch aq b o ‘lishi lozim .
H am shira o ‘z ishini pishiq va puxta bilishi, orasta b o ‘lishi, vrach
k o ^ satm ala rin i o ‘z vaqtida bajarishi, bola ahvolini kuzata bo rib ,
b ir o ‘zgarish sezsa d arh o l shifokorga xabar qilishi lozim . S h ifokor
va ham shira b o lalar o v q atlan ish in i k uzatishlari, ovqatini yem agan
bolalardan sababini so’rab surishtirishlari lozim. K ichkina va nim jon
bolalarga ovqatni h am sh ira yedirib q o ‘yishi kerak.
B olalar shifoxonasida turli yoshdagi b o lalar u c h u n tu rlic h a
k un tartibi jo riy qilinadi. B olalarni ochiq havoda sayr qildirib,
so‘ng uxlatish m aqsadga m uvofiqdir. BoMimlarda kun tartibiga rioya
qilish bilan birga z a ru r b o ‘lgan p a la ta m ik ro iq lim in i saq lash ,
m ikrobsizlantirib tu rish m u h im d ir.
122
5.3.3. Shahar bolalar shifoxonasi va poliklinikasining
faoliyati ko‘rsatkichlari
B olalar shifo x o n asin in g yillik hisoboti b o sh q a shifoxonalar
hisobotiga o ‘xshash b o ‘ladi. B olalar poliklinikasi faoliyatiga b aho
berishda quyidagi m axsus hujjatlarning aham iyati katta:
1. Bolaning rivojlanish tarixi va tibbiy kartasida bolaning um um iy
ahvoli, rivojlanish dinam ikasi, davolash natijalari yoritilgan b o ‘ladi;
2. B olaning shaxsiy kartasi m aktab va bog‘chalarda to ‘ldiriladi;
3. B olalarning profilaktik em lash kartasida em lash rejasi va uni
am alga oshirish qayd qilinadi;
4. Izolatorga qabul qilingan b em o r b o lalarning ro ‘yxat daftari;
5. Y uqum li kasalliklarni yozib borish ju rn a li. K unduzgi sta t­
sio n arlard a davolanuvchilar soni alohida ko‘rsatiladi.
Bu hujjatlar o ‘z navbatida boshqa k o ‘rsatkichlar b ilan birga
p o lik lin ik a fao liy atin in g m axsus k o ‘rsatkichlariga b a h o berish
im konini yaratadi.
Misol. T u m an poliklinikasida 2003-yilda 1 yoshga to ‘lgan 1000
bo la k o ‘rik d a n o ‘tk azild i. Bu b o lala rd a n 800 tasi h e c h kasal
b o ‘lm ag an , 700 tasi 5 oygacha k o ‘krak suti em gan, b ir oy ichida
k o ‘rikdan o ‘tish u c h u n 900 bola kelgan, bir yil davom ida 800
bola nazo rat o stid a b o ig a n , qizam iq bilan bir yoshli 6 bola kasal­
lan g a n . B ir y o sh g a ch a b o i g a n b o lala r sh ifo k o r 17000 m arta
m u rojaat qilgan. Q izam iq bilan kasallangan 120 bolaning 10 tasini
poliklinikada shifokor aniqlagan.
Poliklinikada yuqum li kasalliklar aniqlangan bolalarning ulushi:
P o lik lin ik ad a q izam iq a n iq la n g an b o lalar soni
Ю
---------------------------------------------------------------------- • 100 =
Q izam iq b ilan k asallan g an b o lalar soni
100 = 8 ,3 foiz.
P oliklinikada qabul qilish n o to ‘g ‘ri y o ‘lga q o ‘yilgan. Bu k o ‘rsatkich 0 ga ten g b o ‘lishi kerak. Bola tu g ‘ilgandan so ‘ng birinchi
oyida nazoratga olish ulushi:
H ayotining birinchi oyida kuzatuvga olingan bolalar
Bir yoshgacha bo'lgan bolalar
123
• 100 =
900
™ .
• 100 = 90 foiz.
1UUU
S h ah arlard a bu k o ‘rsatkich 85—95 foiz atrofida b o ‘lib, aholi
m igratsiyasiga b o g iiq . D o im o sh ifo k o r kuzatuvida b o iis h ulushi:
B ir y o sh g a ch a d o im o k u z a tu v d a b o 'lg a n b o la la r so n i
800
B ir y o sh g a to 'lg a n b o la la r so n i
1UUU
—
У ^ ----------------------------------- ^ -------------------. 100 = —
• 100 =80 foiz.
Bu k o ‘rsatkich 85—90 foiz atrofida b o ia d i. Bir yoshli bitta
bolaning poliklinikaga qatnashining o ‘rtacha soni:
Bir yoshli bolalarning qatnashi soni 1700
.
---------------------------------------------- = -гтщтг =17 foiz.
Bir yoshgacha boigan bolalar soni
1UUU
Bu k o ‘rsatkich 15— 16 ga teng (10— 12 m arta p ro filaktika va
3—5 m arta davolash m aq sad id a). Em izikli b o lalar ulushi:
5 oygacha emizilgan bolalar soni 1ЛЛ
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------- * 1 0 0
Bir yoshga toigan bolalar soni
=
700
T
n m
1АЛ
*
1UUU
r .
*0 1 Z -
Bu k o ‘rsatkich 80—85 % atrofida b o ia d i. B olalarni s u n ’iy
em izishga o ik a z is h sab ab larin i aniqlash lozim .
Biror m arta kasallan m ag an b o lalar ulushi:
Bir y oshgacha h e c h k a sa lla n m a g an b o la lar soni
B ir yo sh d ag i b o la la r so n i
800
.
• 100 = т™тч • 100 = 8 0 foiz.
1UUU
B olalar kasalliklari (kasallik turi va bola yoshiga qarab) ulushi:
Bir yoshgacha q iza m iq a n iq la n g a n b e m o rla r soni lZ4^
6
, n .
---------------------------------------------------------------------------• 1000 = -гтў^ч' 1000 = 6 foiz.
Bir yosh d ag i b o la la r so n i
1UUU
5.3.4. Maktabgacha boMgan bolalar muassasalarida
tibbiy xizmatni uyushtirish
Bu m uassasalarga b o lala r yaslisi, bog‘c h a la r, yasli-b o g ‘ch a la r
kiradi. Yaslilarda 2 oydan 3 yoshgacha, bog‘chalarda esa 3 yoshdan
7 yoshgacha b o ‘lgan b olalar tarbiyalanadi. H ozirgi vaqtda b olalar 3
yoshga to ‘lguncha o n a parvarishida b o iis h i m um kin.
124
B olani yasli yoki bog‘chaga to p sh irish d an oldin u shifokor
k o ‘rigidan o ‘tkazilishi zarur. Poliklinikadan bolaning rivojlanish
tarixidan ko‘chirm a beriladi. Bu varaqada bolaning jism oniy va ruhiy
rivojlanishi, em lash lar, bo sh id an o ‘tkazgan kasalliklari, yuqum li
kasali b o ‘lg a n -b o ‘lm aganligi h aqida m a ’lu m o tla r b o ia d i. 0 ‘tk ir
yuqum li kasalligi b o ig a n b e m o r b olalar b o g ‘chasiga yoki yaslisiga
qabul qilinm aydi.
B olalar yoshiga qarab guruhlarga ajratiladi. B irinchi g uruh 12
o y g ach a, ikkinchi guruh 1 yo sh d an 2 yoshgacha, u c h in c h i guruh
(kichik) 2 —3 yoshlilar, m aktabgacha o ‘rta c h a guruh 3—4 yosh,
m aktabgacha katta guruh 5—7 yoshlilar. Yasli guruhlarida h am sh i­
rala r, b o sh q a la rid a esa ta rb iy a c h ila r va h a m sh ira la r ishlaydi.
B olalarning to ‘g ‘ri rivojlanishini ta ’m inlashning m uhim sharti turli
yoshdagi bolalarga tu rlic h a kun tartib i jo riy qilishdir.
B olalar m uassasalarining sanitariya holatiga va tibbiy yordam
k o ‘rsatilishiga m uassasa rahbari va tibbiyot ham shirasi m as’uldir,
tarbiya ishlari bilan esa tarbiyachi shug‘ullanadi. B olalar m u as­
sasalarida u larn in g ovqatlanishini tashkil etish asosiy ishlardan
b irid ir. U la rn in g y o shiga q arab h a r xil m en y u la r tu zila d i va
ovqatlantiriladi.
B olalarning jism o n iy to ‘g ‘ri rivojlanishi va vaznining ortishi
ularn in g ratsional ovq atlan ish id an guvohlik beradi. B olalar vazni
o rtm a sa , bunga alo h id a e ’tib o r q aratish zaru r b o ia d i. Kasal (raxit,
sil va h. k.) va nim jo n b olalar san ato riy tipidagi m axsus bog‘chalarda tarbiyalanib, ularga bu yerda q o ‘shim cha ovqatlar beriladi.
U lar o c h iq havoda k o ‘p ro q b o iib , bu yerda tarbiyalanish bilan
birga d a v o la n a d ila r ham .
B olalar m uassasalaridagi sanitariya holatini, xodim lar s o g lig ln i
b o lalar poliklinikasi bosh shifokor, bosh ham shira va ham shira
kuzatadi. H am shira h ar kuni bolalarni k o ‘rikdan o lk a z ib , yuqum li
kasali b o r deb tax m in qilingan bolalarni uyiga qaytarib yuboradi,
bola bog‘ch ad a betob b o iib qolsa, u vrach kelgunga q ad ar boshqa
bolalardan ajratib q o ‘yiladi. B olalar kasallikning oldini olish uchun
em lanadi.
Poliklinika va sanitariya-epidem iologiya nazorati m arkaziga shu
b o g ‘c h a g a q a tn a y d ig a n b iro r -b ir b o la n in g y u q u m li kasalligi
125
b o ‘lganligi t o ‘g ‘risida m a ’lu m o t kelsa, bola qatn ay d ig an guruhga
karantin joriy qilinadi. M a ’lum vaqt o ‘tgandan so ‘ng karantin bekor
qilinadi. B olalar yasli va bog‘chalarida ishlaydigan b archa xodim lar
vaqti-vaqti bilan tibbiy kolrikdan o ‘tib turishlari shart. Sil kasalining
o ch iq shakli, venerik kasalliklar, tra x o m a, b a ’zi yuqum li teri kasalliklari b o r k ishilar va batsilla tash u v c h ila m in g (ich terlam a ,
dizen teriy a, b o ‘g ‘m a) bu m u assasalarda ishlashi m an qilinadi.
5.3.5. Go‘daklar uyi
Bu uy sog‘liqni saqlash tizim in in g yopiq b o lalar m uassasasidir.
G o ‘dak lar uyiga yetim , o ta -o n a si tash lab ketgan, 3 y oshgacha
b o ‘lgan b o lalar qabul qilinadi. S o‘ngra bu b o lalar o ‘z tarbiyasiga
olishni istagan oilalarga, xalq ta ’limi tizim idagi bolalar uyiga beriladi.
G o ‘daklar u yining ishini tashkil qilish, tibbiy jih a tid a n ta ’m in lash yaslilarnikiga o ‘xshash. U yerdagi b o lalar o ta -o n a m eh rid an
b eb ah ra b o ‘lganliklari u c h u n ularn in g tarbiyasiga a lo h id a e ’tib o r
berish lozim .
5.3.6. Akusherlik-terapevtlik-pediatrlik majmuasi (ATPM)
Barcha viloyatlarda on alar va bolalar sog‘lig‘ini m uhofaza qilish,
ular o ‘rtasida kasallanish h am da o ‘lim ko‘rsatkichlarini kam aytirish
u c h u n am alga o sh irilad ig an tad b irla rn i ayollar m aslah atx o n asi,
tu g ‘ru q x o n a, b o lala r va k a tta la r p o lik lin ik alari h a m d a b o sh q a
um u m iy tibbiyot m uassasalari faoliyati bilan m uvofiqlashtiruvchi
sifatida A T P M tashkil qilindi.
Bu m ajm u a g a q iz la rn i o ‘sm irlik d a v rid a tib b iy k o ‘rik d a n
o ‘tkazib tu rish , m avjud kasalliklarni an iq lash , sog‘lom o n alik k a
tayyorlash, h o m ilan in g a n te n a ta l him oyasini t a ’m inlash, z a ru ra t
tug^ilganda h o m ilan i to ‘x tatish , oila q u rish to ‘g ‘risida m aslah atlar
berish, akusherlik m ajm uasida o n a va bolaga sifatli tibbiy y o rd am
ko‘rsatish, z a ru r gigiyenik sh a ro itla r yaratish kabi vazifalar q o ‘yilgan. M ajm uadagi ixtisosi tu rlic h a b o ‘lgan sh ifo k o rlar tu g ‘ish
yoshidagi va h o m ilad o r ayollardagi ekstragenital kasalliklarni to ‘liq
aniqlashlari va sogM omlashtirishda to ‘g ‘rid an -to ‘g ‘ri ishtirok etishlari
lozim . S og‘lo m bola tu g ilis h in i t a ’m inlash, o n a sog‘lig‘ini t o ‘la
126
saqlab q olish, b o lalarn i kam ida 9 — 12 oy o n a suti b ilan boqish,
on alard a gipolaktiyaning oldini olish kabi vazifalar ham m uhim dir.
A T P M ishi sam aradorligiga qizlarning e rta turm ushga ch iq masligi, 36 va undan katta yoshlarda va qisqa intergenetik m uddatlarda
h o m ila d o r b o ‘lm aslik, tu g ‘ish yoshidagi ayollarda ekstragenital
kasalliklarni to ‘liq aniqlash va ularni sog‘lom lashtirish darajasi,
tu g ‘m q aso ratlari va c h a q alo q la r ja ro h a tla n ish in in g kam ayishi,
o n a la r va kichik yoshdagi b olalar o ‘lim ining d in am ik kam ayishi,
ped iatriy a uchastkalaridagi davolash-profilaktika h am da dispanserizatsiya ishlarining sam aradorligi orqali b a h o beriladi.
N AZO R AT SAVOLLARI
1. K elgusi av lo d sog‘lig‘i va so n ig a t a ’sir q ilu v c h i o m illa rn i ayting.
2. X o tin -q iz la r m asla h a tx o n a la ri va b o la la r polik lin ik asi o ‘z fao liy atid a b irb irla rig a b o g ‘liqm i?
3. T o sh k e n t sh ah rid ag i 4 -tu g ‘ru q x o n a x izm ati k o 'rsatad ig an tu m a n d a 10000
ayol yashaydi. 2003 yili x o tin -q iz la r m a sla h a tx o n a sig a 110000 ay ol m u ro ja a t
q ilg a n , u la rd a n h o m ila d o rla r 4100 ta (hom ila 3 oyligida 3100, 3—7 oylikda — 700,
7 o y d a n s o ‘ng 300 ta ro ‘yxatga o lin g an ). S hu yili tu q q a n ay o llar soni 3900 b o ‘lib,
ular m aslahatxonaga 45000 m arta qatnaganlar. 38 ayolda tu g 'm q asoratlari kuzatilgan.
T u g ‘ruq x o n a k o ‘rsatkichlari b o ‘yicha xulosa qiling.
4. T u g ‘ru q m ajm u asi tu g ‘ru q q a tay y o rlash b o ‘lim id a 60 o ‘rin b o ‘lib , 2200
ayol y otib c h iq q a n ,s h ifo o ‘rin lari 18000 k u n b an d b o 'lg a n . S tatsio n ar ish faoliyati
b o 'y ic h a xulosa qiling.
5. P a tro n a j q a n d a y m a ’n o n i a n g latad i?
6. T o sh k e n t sh ah rid ag i 5 -b o la la r polik lin ik asid a 2003 -y ild a y o tg an b ir yoshli
b o la la r so n i 1400, 1100 tasi esa o ld in h e c h kasal b o ‘lm ag an , 4 o ygacha k o ‘krak
suti em g an b o la la r 190 ta, h ay o tin in g b irin ch i oy id a kuzatuvga o lin g an b o lalar
so n i 1300 ta , b ir yil d av o m id a u z lu k siz k u zatilg an b o la la r so n i 700 ta , b ir
y oshli b o la la rd a n m aslah atg a b o rg a n la r soni 1240 ta, zotiljam bilan 8 ta b ir yoshli
b o la kasallangan. B olalar poliklinikasi faoliyati h aq id a xulosa qiling.
7. A k u sh erlik m ajm u asi t o ^ r i s i d a g a p irib b ering.
8. A T P M fao liy ati t o ‘g ‘risid a n im a n i bilasiz?
127
6-bob. SANITARIYA-EPIDEM IOLOGIYA
XIZM ATINI U Y U SH TIR ISH
6.1. Sanitariya-epidemiologiya xizmati tizimi
Sanitariya-epidemiologiya xizmatiga bosh sanitariya shifokori rahbarlik qilib, u sog‘liqni saqlash vazirining o ‘rinbosari hisoblanadi.
Sanitariya-epidem iologiya xizm ati quyidagi boshqaruv tizim iga ega:
• Sog‘liqni saqlash vazirligi;
• R espublika sanitariya-epidem iologiya nazorat m arkazi;
• V iloyat san itariy a-ep id em io lo g iy a n a z o ra t m arkazi;
• T u m a n sa n itariy a-ep id em io lo g iy a nazo rat m arkazi;
• S h ah ar san itariya-epidem iologiya nazorat m arkazi.
V iloyat, tu m a n , sh a h ar sanitariya-epidem iologiya nazo rat m arkazlari bosh shifokorlari tegishli sog‘liqni saqlash boM imlari rah barlarin in g o ‘rinbosarlari h isoblanadi. M am lak atim izd a sog‘liqni
saqlash tizim i profilaktik y o ‘nalishga ega b o ‘lib, birinchi galda tashqi
m u h itn in g insonga b o ‘lgan salbiy ta ’sirini o ‘rganish, a h o lin in g
m eh n at va tu rm u sh sharoitini yaxshilash, epidem iyaga qarshi c h o ra-tad b irla r k o ‘rish kabi m u h im ishlarni am alga oshiradi. Bu ishlar
barcha tashkilotlar va aholi ishtirokida reja asosida bajariladi.
Sanitariya-profilaktik tadbirlarni rejalashtirish va am alga oshirish
m axsus m uassasa — sa n itariy a-ep id em io lo g iy a n a z o ra t m arkazi
zim m asig a (S E N M ) y u k la n a d i. S E N M m am la k a t s a n ita riy a epidem iologiya holati u stid an n a z o ra t o ‘rnatadi.
S o g ‘liqni saq lash tiz im id a n tash q a ri b o sh q a ta sh k ilo tla rd a
(te m iry o ‘l, fuqaro aviatsiyasi tizim id a va b oshqalar) tegishli sa n i­
tariya-epidem iologiya xizm ati b o ‘ladi va ular bu idoralarga tegishli
m uassasalar u stid a n san itariy a n a z o ra tin i am alga oshiradi.
S E N M fao liy ati s a n ita riy a q o n u n c h ilig i a so sid a (« D a v la t
sanitariya n azo rati to ‘g ‘risida»gi Q o n u n , R espublika P rezid en ti
128
F a rm o n la ri, R espublika hu k u m ati va Oliy M ajlis Q aro rlari, Sog‘liqni saqlash vazirligi buyruqlari va boshqa) am alga oshiriladi. Joylarni o b o d o n lash tirish , qurilish va oziq -o v q at m ah su lo tlari bilan
savdo qilishning sanitariya nazorati n orm alari, epidem iyaga qarshi
m axsus chora-tadbirlar ishlab chiqilgan. Gigiyena fani ishlab chiqqan
n o rm a va tadbirlar sanitariya qonunchiligining asosini tashkil etadi.
Bu qonunchilik respublika va m ahalliy boM imlardan iboratdir.
M ahalliy sanitariya q o n u nchiligi — bu hokim qabul qilgan
q a ro rlar (o b o d o n la sh tirish , oshxonalar, o ziq -o v q at m ahsulotlari
bilan ishlaydigan tashkilotlarning sanitariya holati) asosida am alga
oshadi. M a ’lum h u d u d sh aro itid a ah o li va m an sab d o r shaxslarni
sanitariya qoida ham da norm alarini bajarishga jalb qilish imkoniyatini
yaratish m ahalliy sanitariya q o n u n ch ilig in in g o ‘ziga xos xususiyatidir. H u dud bosh sanitariya shifokori aholi yashaydigan joylardagi sanitariy a-ep id em io lo g ik ahvolni va aholining sog‘lig‘ini o ‘rganib ch iq ib , hokim iyatga zaru r sogM omlashtirish tadbirlari to ‘g ‘risida taklif kiritadi. H okim ning sanitariya masalalari yuzasidan qabul
qilgan qarori tegishli hududda ham m a uchun majburiydir. Sanitariyaepidem iologiya muassasalari obodonlashtirish va epidem iyaga qarshi
tad b irla rn in g bajarilishi yuzasidan davlat n azo ratin i o ‘rnatadi.
6.2. Sanitariya-epidemiologiya nazorat markazi
S E N M san itariy a-p ro filak tik a xizm atini am alga oshiradigan
m ustaqil tash k ilo td ir. S E N M n in g quyidagi turlari bor:
1. R espublika sanitariya-epidem iologiya nazorat m arkazi.
2. V iloyat sanitariya-epidem iologiya nazorat m arkazi.
3. S h a h a r sanitariya-epidem iologiya nazo rat m arkazi.
4. T u m a n sanitariya-epidem iologiya nazorat m arkazi.
5. S uv-transporti sanitariya-epidem iologiya nazorat markazi.
6. T e m iry o ‘l tra n s p o rti s a n ita riy a -e p id e m io lo g iy a n a z o ra t
m arkazi.
7. F uqarolar aviatsiyasi tizim idagi sanitariya-epidem iologiya n a ­
z o ra t m arkazi.
8. M u d o fa a vazirligi tiz im id ag i s a n ita riy a -e p id e m io lo g iy a
n a z o ra t m ark a zi.
9 -2 2
129
S E N M q u yidagi b o ‘lim la rd a n iborat: 1. S a n ita riy a -g ig iy en a .
2. Epidem iologiya. 3. D izenfeksiya. 4. Ekologiya ( 1 1-tarx).
S og‘liqni sa q lash boMimi m u d iri o ‘rin b o sari
B o sh s a n ita r sh ifo k o ri
S E N M b o sh sh ifo k o ri
£
S a n ita riy a statistikasi g u ru h i
S a n itariy a m ao rifi g u ru h i
..
S anitariya-gigiyena
b o 'lim i
E p id e m io lo g iy a
b o 'lim i
I
D ezinfeksiya
boM im i
I
I
£
K om m unal
gigiyena
1
R adiologiya guruhi
B o 'lim la r
M ehnat
gigiyenasi
1
E k o lo g iy a
b o 'lim i
B o 'lim la r
I
I
1
O v q atlan ish
gigiyenasi
B olalar va
o 's m irla r
gigiyenasi
1
P a ra z ito logiya
E p id e ­
m iyaga
qarshi
£
K im yoviy te k sh iru v u su llari
la b o rato riy asi
1
B ak terio lo g iy a
lab o rato riy asi
V irusologiya
la b o rato riy asi
B atsilla tash u v ch ilik p u nkti
B o 'lin m a la r
E v akuatsiya va o ‘ch o q li
d izen fek siy a
K am era dizenfeksiyasi
va sa n ita r ishlov
X o 'jalik hisobidagi
p ro filak tik d izen fek siy a
11-tarx. S a n ita riy a -e p id e m io lo g iy a n a z o r a t m a rk a z i ta rk ib i.
130
Keying] vaqtda dizenfeksiya b o ‘limi alohida stansiyalar shaklida
tashkil e tilm o q d a . Sanitariya-gigiyena boN im ining o ‘zi to ‘rt b o ‘lin m ad a n iborat b o ‘lib (k o m m u n a l, ovqatlanish, m eh n a t, b o la ­
lar va o ‘sm irlar), ularning h ar birida sanitariya shifokori va sanitariya
feldsheri ishlaydi.
B olalar va o ‘sm irlar b o ‘linm asidan tashqari b arch a b o ‘linm alar
fizik va kimyoviy usullarda tekshirish laboratoriyalariga ega b o ‘ladi.
Bu esa b o ‘linm alarning tezk o r b o ‘lishini va laboratoriya ishlarining
bir b u tu n lig in i ta ’m inlaydi.
S anitariya shifokorining topshirig‘iga va tashkilotlar chaqiruviga
asosan lab o rato riy alar sh o sh ilin ch va rejali asosda (suv, havo,
ovqat m ah su lo tlari) tekshirishlar o ‘tkazadi. T ekshirish natijalari
asosida tegishli b o ‘linm a shifokorlari ch o ra k o ‘radilar.
E pidem iologiya b o ‘lim ida epidem iyaga qarshi va parazitologiya
boMinmalari b o ‘ladi. Parazitologiya bo‘linm asida virusologiya va bak­
teriologiya laboratoriyalari, batsilla tashuvchilik punkti b o ‘ladi. Ba’zi
S E N M la rd a (respublika, viloyat) esa o ‘ta xavfli yuqum li kasalliklar
va ekologiya b o ‘lim lari b o ‘ladi. Ekologiya b o ‘limi tabiatni m uhofaza
qilish c h o ra -ta d b irla rin i am alga oshirish bilan shug‘ullanadi.
S E N M la rd a ishlaydigan sanitariya shifokorlari va sanitariya
feldsherlari 1:2 nisbatda, epidem iologiya bo‘lim ida esa bu ko‘rsatkich
1:3 nisb atd a b o ‘ladi. S E N M la r tegishli hudu d lard ag i sog‘liqni
sa q la sh b o ‘lim la rig a , m ax su s m a s a la la r b o ‘y ich a y u q o rid a g i
S E N M la rg a b o ‘ysunadi.
H ozirgi vaqtda S E N M la r faoliyatini uchastka tam oyilida tashkil
qilish m aqsadga m uvofiqdir. U ch astk alard a esa shu soha um um iy
am aliyot shifokori m aqom iga ega b o ‘lgan kishilar ishlashi lozim .
S E N M bajaradigan ishlar: ogohlantiruvchi, kundalik sanitariya
n a z o ra tin i am alga oshirish, epidem iyaga qarshi ishlar, ah olining
sanitariya m adaniyatini oshirish, sanitariya faollarini tayyorlash va
ularning ishiga rahbarlik qilish. Ishga tushirilgan sanoat, kom m unal
va boshqa obyektlar ustidan S E N M n in g tegishli b o ‘lim lari kundalik
n a z o ra t o ‘rn atad i. T ekshirilgan obyek tlarn in g sanitariya holati
haqidagi xulosalar (laboratoriya tekshiruvi va boshqa m a ’lum otlar)
m axsus tekshiruv dalo latn o m asi sifatida rasm iylashtiriladi va h ar
b ir obyektda b o ‘ladigan ju rn alg a yozib q o ‘yiladi.
131
S E N M xodim lariga m eh n a tk ash la r sog‘lig‘ini saqlash borasida
davlat tom onidan belgilangan gigiyenik norm a va qoidalam i majburiy
ravishda am alga oshirish u c h u n katta h u q u q lar berilgan. S anitariya
shifokori (yoki u ning y o rd am ch isi) sanitariya qonu n ch ilig ig a am al
qilinm asa b ayonnom a tuzadi, m a ’m uriyat talablarini ikkinchi m arta
buzsa, pul jarim a si soladi, m ah su lo tlarn i sotishni taqiqlaydi, iste ’m oldan chiqarib tashlaydi, m uassasani yopib q o ‘yadi va aybdorlam i
sud javobgarligiga tortadi.
6.2.1. Sanitariya-gigiyena boMimi
Kommunal gigiyenasi b o ‘linmasi. A holi yashaydigan, a lo h id a
tu ra r v a ja m o a t foydalanadigan joylarning sanitariya holatini (h am m o m lar, sa rta ro sh x o n a la r, y o to q x o n alar, k in o te a trla r), suv havz a larin i, a tm o sfera havosini sanitariya h o latin i k o m m u n a l b o ‘linm asi nazorat qiladi.
S huningdek, og o h lan tiru v ch i nazorat yo rd am id a turli in sh o o tlarni (m ak tab , k u ro rt va h.k.) loyihalashtirish va q u rish d a sa n i­
tariya-gigiyena n o rm a larig a rioya qilish, atm o sfera havosi, suv va
tu p ro q n i h im o y a qilish, b akterial p rep a ra tlarn i, vaksina va zard o b larn i ishlab c h iq a rish n i tegishli sanitariya-gigiyena n o rm a lari
va davlat andozalariga m os qilib chiqarilishini nazo rat qilinadi.
O ziq-ovqat gigiyenasi b o ‘linmasi. Bu boM inm a o z iq -o v q a t
m ahsulotlari b ilan bogMiq boMgan jara y o n la rn i (tayyorlash, sotish,
saqlash, iste ’m ol qilish, tashish) nazorat qiladi. Y axshi jih o z la n g a n
o z iq -o v q a t k o rx o n ala rin i n a z o ra t qilish, x izm at qiluvchi x o d im lam ing sanitariya va texnik m alakalarini oshirish m u h im aham iyatga
ega. O ziq-ovqat korxonalarida, oziq-ovqat m ahsulotlari sotiladigan
jo y la rd a y u q u m li k a sa llik la ri boM gan b e m o r la r yoki b a tsilla
tash u v ch ilari ishlashi ju d a xavflidir. O ziq -o v q at b ila n bogMiq ishlarda, m aishiy x izm at m uassasalarida ishlaydigan b a rc h a xod im lar
h a r oyda b ir m arta tibbiyot k o ‘rigidan oM ishlari va batsilla tash u v chilikka tekshirilishi lozim .
M ehnat gigiyenasi bo'linmasi. Bu boM inm a sa n o a t m u assasalarining san itariy a h o la tin i, ishlab ch iq arish z a rarlarin i (ch an g ,
yuqori n am lik , sh o v q in va h.k.) kam aytirish b o ‘y ich a tala b va
132
n o rm a la rn in g bajarilishni nazo rat qiladi. B o‘lin m a shifokori ishchilarga him oya vositalari berilishini va o ‘z talablarining vaqtida
bajarilishini kuzatib boradi. M e h n at gigiyenasi shifokori sanoat
korxonasi m a ’m uriyati va tibbiy sanitariya qism i shifokorlari bilan
birgalikda k o rx o n ad a sog‘lom lashtirish m ajm uasi rejasini tuzishda
va b u n i am alga oshirishda faol qatn ash ad i. K asbga oid kasalliklar
h am d a zaharlanish hisobga olinadi va ularning sabablari o ‘rganiladi.
Bolalar va о ‘smirlar gigiyenasi bo ‘linmasi. Bu b o ‘linm ada ta ’lim tarbiya (m ak tab lar, bog‘ch alar, yaslilar, o ‘q uvchilar o rom gohlari
va h. k.) va davolash-profilaktika (bolalar poliklinikasi, shifoxonalari
va h.k.) m uassasalari ustidan sanitariya nazoratini am alga oshiradi.
6.2.2. Epidemiyaga qarshi boiim
Epidem iyaga qarshi tadbirlar sog‘liqni saqlash m uassasalarining
en g m a s ’uliyatli faoliyatidir. S E N M yu q u m li kasalliklarga va
epidem iyaga qarshi kurash ishlarini rejali va tezk o r ravishda tashkil
qiladi.B archa davolash m uassasalari xodim lari yuqum li kasalliklarga
qarshi ku rash d a faol ishtirok etishlari lozim .
Y uqum li kasalliklarga qarshi kurashning m uhim tom o n i ehtiyot
em lash lard ir. M ikrobiologiya va im m unologiya fanlarining rivojlanishi, ehtiyot em lashlar natijasida yuqum li kasalliklar tarqalishining oldi olinm oqda. Ehtiyot em lashlam i am alga oshirishni rejalash­
tirish va buni n a z o ra t qilish, davolash m uassasalarini bakterial
p re p a ra tla r bilan ta ’m inlash ishlarini epidem iyaga qarshi b o ‘linm ala r bajarishi lozim .
Y uqorida bayon qilinganidek, yuqum li kasalliklar aniqlanganda
sh ifo k o r (feldsher) S E N M g a m a ’lum qiladi.Y uqum li kasalliklar,
oziq -o v q atd an va o ‘tkir kasbiy zaharlanishlar yuz bersa shoshilinch
xabar varaqasi j o ‘natiladi.
B archa davolash-profilaktika m uassasalarida «Y uqum li kasal­
liklarni ro ‘yxatga olish ju rnali» b o ‘ladi. A gar, m ab o d o , yuqum li
kasallik aniqlangudek b o is a , S E N M epidem iolog shifokoriga xabar
b e rilib , s o ‘ng yu q u m li kasallikning yuqish m anbayi, tarqalish
y o ‘llari aniqlanadi. M ikroblar b o r jo y yaxshilab tozalanadi. E pide133
m iyaga qarshi b o ‘lim bakteriya tashuvchilarni hisobga oladi, davo­
lash ish la rin i n a z o ra t q ila d i, tash k iliy ish larn i am a lg a o sh irish g a
y o rd am b e ra d i. M e ’d a -ic h a k kasalliklariga sabab b o ‘lad ig a n h a r
xil p a s h sh a la rn i y o ‘q o tish g a q a ra tilg a n ta d b irla r h a m S E N M
nazo ratid a b o ‘ladi.
Epidem iya tarqalganda qishloq joylarda uym a-u y yurib, b em o rlarni aniqlash m uhim aham iyatga ega. Xulosa qilib aytganda, S E N M
yuqum li h a m d a kasbiy kasalliklarni, oziq -o v q atd an va korxonadagi
z a h a rla n ish la rn i h isobga oladi. E p id em io lo g ik te k sh irish la r va
dizenfeksiyani am alga o shiradi, yuqum li kasali b o r b e m o rlarn i
shifoxonaga yotqizishni tashkil qiladi va yuqum li kasallik o ‘c h o g ‘ini
tekshirib boradi, b arch a tibbiyot m uassasalarida epidem iyaga qarshi
tad b irla rn in g q a n d a y bajarilayotganini n a z o ra t qiladi.
Ekologiya b o ‘lim i tabiatni m uhofaza qilish ishlariga qatnashadi.
U n d a sanitariya shifokori va u ning yo rd am ch ilari ishlaydi.
6.2.3. SENM sanitariya shifokori yordamchisining vazifalari
S E N M ishini tashkil qilish va am alga oshirishda san itar shifokor
y o rd a m c h ila rin in g (sa n fe ld s h e r) ro li k a tta d ir. S a n fe ld s h e rla r
S E N M larda va qishloq uchastka shifoxonalarida faoliyat ko‘rsatadilar.
S a n ita r sh ifo k o m in g k o m m u n al gigiyena b o ‘yicha yordam chisi
o byekt va m aish iy x izm a t m u assa sala rin in g (h a m m o m , d u sh va
h. k.) san itariy a h o la tin i n a z o ra t qilib yozib b o rad i, suv, havo,
tu p ro q n a m u n a la rin i tekshirish u c h u n lab o rato riy ag a yu b o rad i,
to ‘g‘ri ishlashni kuzatadi, sanitariya qoidalari buzilganda bayonnom a
tu zib , b u n d a n san itariy a shifokorini x ab ard o r qiladi.
Sanitar shifokorining oziq-ovqat gigiyenasi b o ‘yicha yordam chisi
oziq-ovqat m ahsulotlari bilan bog‘liq b o ig a n korxonalarni kuzatib,
oziq-ovqat n a m u n alarin i tekshirish u c h u n laboratoriyaga yuboradi,
zarurat tu g ‘Uganda joyning o ‘zida m urakkab b o ‘lm agan tekshirishlar
olib boradi, tekshiruv natijalariga asoslanib b a y o n n o m a tuzadi.
S an itar shifokor va uning yordam chisi tegishli sh a ro itd a ovqatlanishga salbiy t a ’sir qiladigan om illarni bilishlari zarur. U la r aholi
ayrim g u ru h la rin in g yoshi, ixtisosi b o ‘yicha o v q atlan ish tavsifno134
m ala rin i o ‘rganib, salo m atlik k a ta ’sir qilishi m u m k u n b o ‘lgan
holatlarga e ’tiborni qaratishi lozim .
Sanitariya shifokorining m ehnat gigiyenasi bo‘yicha yordam chisi
san o at korx o n alarin in g faoliyati ustid an kundalik sanitariya n a z o ­
ratin i am alga oshiradi. S anfeldsher shifokor k o ‘rsatm asiga b inoan
h av o d an sin am a oladi, ishlab chiqarish jarayonidagi shovqin va
vibratsiyani o ‘lchaydi, ishchilarga salbiy ta ’sir qiluvchi om illarni
(ixtisosi, yoshi, jinsi, m eh n at stajiga qarab) o ‘rganadi. Sanfeldsher
te z -te z va u zoq kasal b o ‘ladigan ishchilarning m e h n a t va turm ish
sharoitiga ta ’sir qiluvchi om illarni o ‘rganishga harakat qiladi. Korxona
m a ’m u riy ati oldiga zararli ta ’sir qiluvchi om illarni kam aytirish
b o ‘y ich a tala b la r q o ‘yadi. S anfeldsher korxonadagi sog‘lom lashtiris h m ajm u a si re ja la rin in g b a ja rilish in i k u z a ta d i, b u h a q d a
shifokorga m a’lum otnom a beradi va uning kursatmalariga amal qiladi.
B olalar va o ‘sm irlar gigiyenasi b o ‘yicha sa n ita r shifokor y o r­
dam chisi bolalar muassasalari (m aktablar, bog‘chalar va h. k.) ustidan
kundalik sanitariya nazorati o ‘rnatadi, o ‘qish va dam olish, yosh
avlod sog‘lig‘iga ta ’sir qiluvchi ijtimoiy-gigiyenik om illarni o ‘rganadi.
E pidem iologiya shifokori y ordam chisi epidem iyaga qarshi va
profilaktika tadbirlarini am alga oshiradi. Sanfeldsher epidem iologiya
shifokori rahbarligida yuqum li kasalliklar tarq alg an jo y d a epidem ik
tekshirishlar olib boradi. U kasallik o ‘chog‘ini yo‘qotishga qaratilgan
tad b irlarn in g bajarilishiga, ehtiyot em lashlar o ‘tkazishga epidem io­
logiya shifokori bilan birga javob beradi. S anfeldsher yuqum li
kasalliklar haqidagi m a ’lu m o tlarn i m a ’lum bir tizim ga soladi.
S a n ita r sh ifo k o m in g dizenfeksiya b o ‘lim ida ishlovchi y o rd am ­
chisi m ustaqil dizenfeksiya ishlarini bajarib, yuqum li kasalliklar
o ‘c h o g ‘ini sifatli dizenfeksiya qilinishiga javobgar shaxsdir. U
y u q u m li kasali b o r b em o rlarn i shifoxonaga olib borib, profilaktik
dizenfeksiya va deratizatsiya, dezinseksiya ishlarini am alga oshiradi.
S E N M faoliyatida sanitariya m aorifi ishlari ham m u h im a h a ­
m iyatga ega. Bu ishda sanfeldsherlar faol q a tn a sh a d ila r.U la r aholi
o ‘rtasid a su h b a tla r uyushtirib, devoriy gazetalar chiq arad ilar, sa­
n itariya faollarini tayyorlab, u larn in g ishlarini kuzatadilar. S a n ­
feld sh e rlar m ustaqil sanitariya m in im u m i kursini tashkil qiladilar
va sanitariya faollari tayyorlaydilar. Sanitariya faollarining joylardagi
135
ish la rig a b e v o s ita f e ld s h e rla r ra h b a rlik q ilib , y o ‘l- y o ‘riq la r
k o ‘rsatadilar.
S anitariya shifokorlari va ep id em io lo g larn in g y o rd am ch ilari
quyidagi huquqlarga ega:
1. Tekshiriladigan obyektlarga qoidalarga rioya qilgan holda borish.
2. A n iq langan buzilishlarni y o ‘qotishga k o ‘rsatm a berish.
3. O byektlarning sanitariya va epidem iologiya h o latini aniqlash
u c h u n m a ’lu m o t va hujjat talab qilish.
4. O ziq-ovqatlar va boshqa narsalardan tekshirish uch u n nam una
olish.
5. S an itariy a q o id alari buzilgan jo y d a d a lo la tn o m a va b ayonn o m a la r tu zish .
6. M ajburiy dizenfeksiya qilishni talab qilish.
S anfeldsherlar q o ‘lida hudud bosh san itar shifokori tasdiqlagan
g u vohnom a b o ‘ladi. O byektlarda topilgan k am chiliklar shifokor va
u n in g y o rd am c h isi, korxona xizm atchilari ish tiro k id a m u h o k am a
q ilin ad i. S a n fe ld sh e r s a n ita r sh ifo k o r rah b a rlig id a h u jja tla rn i,
S E N M hisobotini tayyorlashga yordam beradi. S hifokom ing jarim a
solish haqidagi buy ru g ‘i m atn in i tayyorlaydi. S a n ita r sh ifo k o r va
sanitar feldsher S E N M rejasi asosida o ‘zlariga reja tuzib, uni am alga
o sh irad ilar. S a n ita r sh ifo k o r k u ndalik ishni to lg ‘ri tashkil qilish
m aqsadida feldsher bilan birgalikda bir oylik ish grafigini tuzadi.
Bu grafikda o b yektlarni q a c h o n tek sh irish , kim larnii lab o rato riy a
tek sh iru v id an o ‘tkazish yoki boshqa tek sh iru v la r r o ‘yxati k o ‘rsatiladi. S a n ita r sh ifo k o r o ‘z y o rd am ch isin in g ishi q a n d a y b o ray o tganini h a r haftad a n a z o ra t qilib turishi lozim . S h ifo k o r va uning
y o rd am ch isi o ‘tg an kungi ish natijalarini m u h o k am a qiladi va
keyingi kun rejasini tuzadilar. S an feld sh erlarn in g obyektiv tek sh i­
ruv usullarini yaxshi bilishi, ly uksim etr, sh u m o m e tr, vibrograf,
a k tin o m e tr, gaz analizato rlari va bo sh q a a sb o b la r b ila n ishlashni
bilishi o ‘ta m uhim dir. Bular esa m azkur obyektning sanitariya holati
to ‘g ‘risida tegishli m a ’lu m o tla r beradi.
S E N M qiladigan ishlardan biri sanitariya shifokorlari va ularning
yordam chilarining m alakasini oshirib borishdir. O byektlarda o ‘tkazilgan k u n d alik n a z o ra t natijalari, ep idem iyaga qarsh i bajarilgan
c h o ra -ta d b irla r S E N M jam o a si yig‘ilishida m u h o k a m a qilinadi.
136
S an itar va epidem iolog shifokor yordam chisi qilib maxsus o ‘rta
tibbiy m a ’lum otga ega b o ‘lgan kishilar tay in lan ad i. S E N M bosh
shifokori S E N M dagi sanfeldsher lavozim iga o ‘zi m ustaqil ravishda
ishga oladi va ishdan b o ‘shatadi. S an itar va epidem iolog shifokori
h a m d a ularning yord am ch ilarin in g ish vaqti 6 30 soatdir. M ehnat
sh aro itlari zararli b o ig a n (yuqum li kasalliklar o ‘ch o g ‘ida, qon
olish va tayyorlash, yuqum li kasali b o ig a n bem o rlarn i tashish va
hokazolar) xodim larning ish vaqti 6 soat b o iib ,u la rg a q o ‘shim cha
h aq tu lanadi.
6.2.4. SENM rejasi
S E N M oldiga q o ‘yilgan vazifalarni (kasalliklarga qarshi kurashish, m e h n a t h am d a tu rm u sh sharo itlarin i yaxshilash va h.k.)
m uvaffaqqiyatli bajarishda ishni rejalashtirish va uning bajarilishini
nazorat qilish m uhim aham iyatga ega. SE N M ning barcha b o iim lari,
dav o lash-profilaktika m uassasalari, hududdagi boshqa tashkilotlar
rejani bajarishda ishtirok etadi. Kom m unal gigiyena bo‘linmasi ichakda
u c h ra y d ig a n yu q u m li kasallik larg a qarsh i k u rash d a , h u d u d n i
to zalash va undagi suv m an b alarin i, suv quvurlarining sanitariya
n a z o r a tin i re ja la s h tir a d i. O z iq -o v q a t g ig iy e n a si boM inm asi
o s h x o n a la rd a , d o ‘k o n la rd a , b o z o rla rd a sa n ita riy a n azo rati va
s a n ita riy a m aorifi ish larin i rejalash tirad i. M e h n a t, b o lalar va
0 ‘sm irlar gigiyenasi b o ‘linm alari ham o ‘z obyektlarida shunga
o ‘xshash ishlarni rejalashtiradi. Davolash-profilaktika muassasalarida
e h tiy o t e m la s h la r, kasal b o ‘lg a n la rn i sh ifo x o n a g a y o tq iz ish ,
sanitariya m aorifi ishlari rejalashtiriladi.
H okim iyat kom m unal x o ‘jalik b o ‘limi bah o rd a hovli va uylam i
to za lash , suv ta ’m in o tin i yaxshilah va hokazolarni rejalashtiradi.
S E N M ning epidem iyaga qarshi kurash b o ‘lim i ichak yuqum li
kasalliklariga qarshi tuzilgan rejalarni u m um lashtirib uni am alga
oshirishga boshchilik qiladi. Boshqa kasalliklarga qarshi kurash rejasi
ham sh u n g a o ‘xshash b o ‘ladi.
S E N M rejasida h a r bir ishni bajarish m u d d ati va bajaradigan
kishi ko‘rsatilishi, bajarilish m uddati nazorat qilinib belgi q o ‘yilishi
lozim . U tegishli hokim iyat tom onidan tasdiqlanadi. Bu reja aw algi
137
rejalarning bajarilishiga asosan m azkur h u d u d aholisi sog‘lig‘ining,
tu rm u sh sh a ro itin in g sanitariya h o lati m ahalliy talablariga javob
beradigan darajada tuziladi.
6.2.5.
SENM faoliyati ko‘rsatkichlari
S E N M h iso b o tid a b e rilg an k o ‘rsa tk ic h la r m a jm u a si,u n in g
faoliyatiga b a h o berishga asos b o ‘ladi.
O g o h lan tiru v ch i n a z o ra t k o ‘rsatkichlari.
1. Q u rilay o tg an yoki qayta qu rilay o tg an o b y ek tlarn i sanitariya
n azoratiga olish (foiz):
S a n ita riy a n a z o ra tid a g i y o k i q a y ta tik la n a y o tg a n o b y e k tla r
_
100
л
-------------------------------------------------------------------------------------------- • 100 = -j-r^r • 100 = 9 0 ,9 foiz.
Q u rila y o tg a n y o k i q a y ta tik la n a y o tg a n o b y e k tla r so n i
1 lu
B archa o b y ek tlar sanitariya n azo rati o stid a b o ‘lishi zarur.
2. L oyihaga am al qilm ay qurilgan o b y ek tlar soni:
L o y ih a g a a m a l q ilm a y , q u rilg a n o b y e k tla r s o n i
1/x/x
--------------------------------------------------------- • 100 =
K o ‘rib c h iq ilg a n lo y ih a la r so n i
Ю
.
• 100 = 10 foiz.
lu u
3. S E N M ruxsatisiz ishlatishga to p sh irilg an o b y ek tlar soni:
S E N M ruxsatsiz ishlatish g a to p sh irilg an o b y e k tla r so n i
Ish latish g a to p sh irilg an o b y ek tlar so n i
о tzxn „ „ .
' 100 = y jr' 100 = 0 foiz.
bU
Ishga tu sh irilg an obyektlar u stid a n davlat san itariy a nazo rati
k o ‘rsatkichlari:
1. K o m m u n al obyektlarni sanitariya n azo rati ostiga olish:
Tekshirilgan kommunal obyektlar soni ,лл 200
.
-------------------------------------------------- • 100 = -r^r • 100 = 66 foiz.
Barcha kommunal obyektlar soni
1:)U
2. Bitta k o m m u n a l obyektni tek sh irish n in g o ‘rta c h a soni:
Tekshirishlar soni 300
------------------------ =
= 2 foiz.
Obyektlar soni
1DU
138
Yiliga qoidalarga rioya qilinib kom m unal obyektlar, oziq-ovqat
o b y e k tla ri, b o la la r va o ‘s m irla r m u a ssa sa la ri 9 m a rta g a c h a
tekshiriladi.
Suv bilan ta ’m inlovchi (m arkazlashgan) obyektlarning davlat
sanitariya n azo rati k o ‘rsatkichlari.
1. Suvi ichiladigan bir xo‘jalik quvurining o ‘rtacha tekshirish soni:
S u v i ic h i la d i g a n x o ‘ja l ik q u v u r i n in g te k s h ir i s h l a r s o n i
400
-----------------------------------------------------------------------;---------------------------------------• - j f r - =
^ .
10 f o lZ .
X o ‘j a l i k s u v q u v u r la r i s o n i
Bu k o ‘rsatkich 10—22 ga teng b o ‘ladi.
2. Suvning sifatini tekshirish soni (foiz):
N o rm a g a t o ‘g ‘ri k elm ay d ig an tek sh irilg a n suv
U m u m iy suvni te k sh irish so n i
Ю
^ ^ .
• 100 = - ^ r • 100 = 5 foiz.
zuu
H avoni san o at zararli c h iq in d ila rid a n him oya qilish davlat
sanitariya nazorati:
T o z a lo v c h i in s h o o t l a r b ila n t a ’m in la n g a n o b y e k tla r s o n i
-------------------------------------------------------------------------------- • 100 =
H a v o g a c h iq i n d i l a r c h iq a r a d ig a n o b y e k tla r s o n i
100
^ .
• 100 = 80 foiz.
1
lloji b o ric h a zararli ch iq in d i chiq aru v ch i obyektlarning to z a ­
lovchi in sh o o tlar bilan ta ’m inlanishiga erishish zarur.
Ishlab chiqarish korxonalarida n o rm a d a n oshadigan shovqin
salm o g ‘i (foiz):
S a n itariy a n o rm a sid a n osh ad ig an sh o v q in lar soni
B archa o 'lc h a n g a n sh o v q in lar so n i
• 100 =
50
• 100 = 5 0 foiz.
1UU
1. Barvaqt shifoxonaga yotqizilgan b em o rlar soni (foiz):
K asallik b o sh la n ib , 1 - 2 k u n d a sh ifo x o n ag a y o tq izilg an lar
40
----------------------------- ---------------------------------■
------ • 1 0 0 = y ^ - 100= 40 foiz.
Y u q u m li-k a sallik b ila n y o tq izilg an b a rc h a b e m o rla r so n i
1UU
2. Y uqum li kasallik o ‘ch o q larin i o ‘z vaqtida epidem iologik
teksh irish larn in g o ‘tkazilishi:
139
S h o s h i l i n c h x a b a r k e l g a n d a n s o ‘n g , 2 4 s o a t i c h i d a
b irin c h i te k sh irish b o s h la g a n o 'c h o q l a r s o n i
------------------------ • 1 0 0 =
T e k s h i r i l g a n o ‘c h o q l a r s o n i
50
-TjrfT • 1 0 0
^ = 5 0 foiz.
lu u
3. Epidem ik o ‘c h o q lard a yakunlovchi dizenfeksiya o ‘tkazish:
0 ‘t k a z i l g a n y a k u n l o v c h i d e z i n f e k s i y a l a r
200
----------------------- — --------------------------------------------------------• 1 0 0 = ^ - 1 0 0
D e z i n f e k s i y a o ‘t k a z i s h u c h u n k e l g a n t a l a b n o m a l a r
zuu
.
= 1 0 0 foiz.
S E N M h iso b o tid a n b o sh q a k o ‘rsa tk ic h la rn i h a m a n iq la sh
m u m k in . K o ‘r s a tk ic h la r n o rm a d a g ig a y a q in b o ‘lsa, S E N M
faoliyatiga yaxshi b a h o beriladi.
N A Z O R A T SA VOLLARI
1. O ' z b e k i s t o n d a S E N M g a r a h b a r l i k q i l u v c h i o r g a n l a r n i s a n a b b e r i n g .
2. S E N M n i n g q a n d a y a s o s i y b o ‘l i m l a r i b o r ?
3. O g o h l a n t i r u v c h i s a n i t a r i y a n a z o r a t i q a n d a y i s h b i l a n s h u g ‘u l l a n a d i ?
4. S E N M h is o b o tid a o g o h la n t ir u v c h i n a z o r a tg a qaysi k o T s a tk ic h la r o rq a li
b a h o beriladi?
5. D a v l a t b o s h s a n i t a r s h i f o k o r i q a n d a y h u q u q l a r g a e g a ?
6. S a n i t a r v a e p i d e m i o l o g i y a s h i f o k o r i y o r d a m c h i s i n i n g h u q u q l a r i n i a y t i b
b ering.
7. S E N M r e j a s i q a y e r d a t a s d i q l a n a d i ?
8.
Vazifa.
B ir y ild a 6 0 0 ta y u q u m li kasallik a n iq la n g a n . B e m o r x a sta lik
b o s h l a n i s h i b i l a n 1— 2 k u n i c h i d a 2 5 k i s h i s h i f o x o n a g a y o t q i z i l g a n . T o s h k e n t
s h a h r i d a o ‘z v a q t i d a s h i f o x o n a g a y o t q i z i l g a n y u q u m l i
kasali b o r b e m o r l a r
s a l m o g ‘i n i h i s o b l a n g .
9.
Vazifa.
60 ta suv q u v u ri b o r, 6 00 m a rta te k s h irilg a n . B ir su v q u v u ri
o ‘r t a c h a n e c h a m a r t a t e k s h i r i l g a n v a u n g a b a h o b e r i n g .
10. B u v a z i f a S E N M l a r b a z a s i d a b a j a r i l a d i :
A . B o s h s h i f o k o r b i l a n s u h b a t q ilib S E N M ta r k ib i, vazifasi v a u x iz m a t
k o ' r s a t a d i g a n h u d u d s a n i t a r i y a h o l a t i t o ' g ' r i s i d a m a ’l u m o t y i g ' i n g .
B. S a n i t a r s h i f o k o r y o r d a m c h i s i i s h i b i l a n t a n i s h i n g ( i n t e r v y u o l i n g ) .
In te rv y u d asturi:
1. I s m i - s h a r i f m i b i l i n g .
2. Q a y s i t i b b i y o t o ' q u v y u r t i n i q a y s i i x t i s o s l i k b o ' y i c h a t u g a t g a n .
3. S E N M n i n g q a y s i b o ' l i m i d a n e c h a y i l d a n b e r i i s h l a y d i .
140
4 . S h a x s i y i s h r e j a s i n i k o ' r i n g ( a s o s i y j o y l a r n i k o ‘c h i r i n g ) v a u n i n g b o s h q a
rejalarga m u v o fiq lig in i a n iq lan g .
5. S a n f e l d s h e r n i n g ish jo y i q a e r d a , q a y s i o b y e k t l a r g a q a r a y d i v a u y e r d a
q a n d a y ja v o b g a r sh a x sla r bilan m u lo q o td a b o 'la d i, q a n d a y ish lar b ajarad i,
q a n d a y h u j j a t l a r t o ‘l d i r i l a d i ?
6. S a n i t a r i y a n o r m a l a r i b u z i l g a n l i g i t o ‘g ‘r i s i d a g i h u j j a t l a r n u s x a s i b i l a n
t a n i s h i n g ( d a l o l a t n o m a , b a y o n n o m a v a h. k .) .
7. S a n f e l d s h e r n i n g S E N M y i l l i k h i s o b o t i v a r e j a s i n i t u z i s h d a g i i s h t i r o k i n i
aniqlang.
8. Sanfeldsherga kim boshchilik qiladi?
9. S a n f e l d s h e r o ‘z m a l a k a s i n i q a n d a y o s h i r a d i ?
141
7-bob. Q ISH L O Q AHOLISIGA TIBBIY XIZMAT
KO‘R SA TISH N I U Y U SH TIR ISH
7.1. Tibbiy xizmat ko4rsatish bosqichlari
0 ‘zbekiston aholisining 63,4 foizga yaqini qishloqda yashaydi.
Q ishloq aholisining 51 foizini xotin-qizlar tashkil qiladi. 161 qishloq
tum anlari 12388 ah o li yashaydigan punktga ega. Bu yerda aholi
yashaydigan jo y b ir-b irid an uzoq b o ‘lib, aholi siyrak joylashgan.
Qishloq aholisining faqat 10— 12 foizi tu m an m arkazlarida yashaydi.
Q ishloq aholisi orasida shaharga nisbatan tu g ‘ilish ko‘p, o ‘lim
kam , yuqum li kasalliklar, sil, nafas olish a ’zolari, k am qonlik kabi
xastaliklar k o ‘proq tarqalgan. Q ishloq xo‘jaligidagi ishlab chiqarish
jaray o n i, aholining ju d a siyrak joylashishi, qishloq aholisiga tibbiy
sanitariya yordam ini bosqichm a-bosqich tashkil qilishni taqozo etadi.
M am lak atd a am alga oshirilayotgan islohotlar m a ’lum d arajad a
qishloq sog‘liqni saqlash tizim iga ta ’sir qildi. A w alg i qishloqdagi
tibbiy xizm at k o ‘rsatish aholining tibbiy xizm atga b o ‘lgan ehtiyojini
q o n d ira o lm adi. B unday h o lat qishloqdagi tibbiyot m uassasalarini
k o ‘rib ch iq ish va q ay ta tashkil qilish vazifasi d o lzarb ekanligini
k o ‘rsatdi. B irinchi bosqichdagi feld sh er-ak u sh erlik p u n k ti (F A P ),
q ish lo q v ra c h lik a m b u la to riy a s i (Q V A ) va q ish lo q u c h a s tk a
shifoxonasi (Q U K ) tu g atila b o sh lan d i. Bu m u assasalarning bir
qism i (n isb atan talabga javob b eradigan, 12— 14 xonaga ega) yangi
tashkiliy shaklga — qishloq-vrachlik punktlari (Q V P )ga aylantirildi.
Q U K Jarini (talablariga javob beradiganlari) zonal konsultativ p o liklinikalarga, h a m sh ira parvarish b o ‘lim lariga, salo m atlik m ark a zlariga aylantirilm oqda. Shu bilan birga zam onaviy talabga javob bera
oladigan Q V P lar q u rilm o q d a . C h o ‘l, t o g ii , yaylov jo y la rd a FA P
va b a ’zi Q U K la rin i saqlab qolish rejalash tirilm o q d a. Q V P lard a
im koni b o rich a kunduzgi statsio n arlar tashkil qilish lozim . Q ishloq
142
ah o lisin in g b irinchi b o sq ich d a to ‘g ‘rid a n -to ‘g ‘ri y ordam s o ‘rab
shifokorga m u ro jaat qilishini ta ’m inlab borish kerak (29-jadval).
2 9 -jadval
Q ishloq aholisiga tibbiy xizm at ko‘rsatuvchi m uassasalar
I. M u a ssasa tu ri
T /r
S oni
1. T u m a n m a rk a z iy k asalx o n alari (T M K )
16
2.
T u m a n k asalx o n asi (T K )
37
3.
Q ish lo q u c h a stk a kasalx o nasi (Q U K )
4.
Q ish lo q v ra c h lik p u n k tla ri (Q V P )
178
233 5
5.
Q ish lo q v ra c h lik am b u la to riy a si (QV A )
474
6.
F e ld s h e r-a k u s h e rlik p u n k ta lri (F A P )
27 1 9
1.
S h ifo k o rla r
34119
2.
0 ‘rta tib b iy o t x o d im lari
176217
I I. X o d im la r
Shunday qilib hozirgi vaqtda qishloq aholisiga birinchi bosqichda
asosiy tibb iy -san itariy a y o rd am i FA P, QVA, Q U K , Q V Plarda
k o ‘rsatilm oqda (12-tarx). Q ishloq aholisiga dastlabki ixtisoslashgan
tibbiy y o rd am keyingi b o sqich — tu m a n m arkaziy shifoxonasida
V iloyat d av o lash -p ro filak tik a
m uassasalari
V iloyat san itariy a-ep id em io lo g iy a
n a z o ra t m arkazi
____________ ( S E N M ) ____________
T u m a n m ark aziy
kasalxonasi
T um an SEN M
U ch astk a shifoxonalari va
am b u la to riy a la ri
Z o n a l k o n su ltativ
p o lik lin ik alar
F eld sh e r-a k u sh e rlik p u n k tla ri
Q ish lo q sh ifo k o rlik p u n k ti
12-tarx. Q ish lo q a h o lisig a tib b iy -s a n ita riy a x izm ati k o 'rs a tis h b o sq ic h la ri.
143
ko‘rsatiladi. Shifoxona k o ‘p profilli ixtisoslashgan b o ‘lim larga, m utaxassislar ishlaydigan poliklinikaga ega b o ‘lib, zam o n av iy asbobuskunalar bilan jihozlangandir. Keyingi bosqichda qishloq aholisiga
m alakali davolash, tashxis q o ‘yish va m a sla h a tla r berish xizm ati
viloyat (respublika) tibbiyot m uassasalarida k o ‘rsatiladi.
7.2. Qishloq vrachlik uchastkasi
Q ishloq tu m a n i h u d u d id a joylashgan shirkat x o ‘jaliklarida, m a ­
halliy sa n o at korx o n alarid a h am d a boshqa o b y ek tlard a shifokorlik
uchastkasi tashkil qilinadi. Tibbiy xizm at uchastka tam oyihda uyushtiriladi. U chastka shifoxonasi yoki am bulatoriyasi feldsher-akusherlik
p u n k ti ah o li zich c h ek k a jo y lard a jo y lash ad i. A holi yashaydigan
jo y n in g kattaligi, radiusi, iqtisodiyoti inobatga o lin ib feldsherakusherlik p u n k tla ri tashkil etiladi.
Q ishloq aholisiga birinchi bosqichdagi shifokorlik yordam i Q U K ,
QVA, Q V P larida k o ‘rsatiladi, y a ’ni d av o lash -p ro filak tik a, tu g ‘ruqqa y o rd am b erish, on alik va bolalikni m u h o fa z a qilish, e p id e ­
m iyaga qarshi tad b irla r am alga oshiriladi.
7.2.1. Feldsher-akusherlik punkti (FAP)
Q ishloq aholisiga tibbiy xizm atni y aq in lash tirish m aqsadida
c h o ‘l, yaylov, to g 1li jo y la rd a feld sh er-ak u sh erlik p u n k tla ri tashkil
etiladi. F eld sh er-ak u sh erlik xizm atini tashkil qilish qishloq aholisi
sog‘lig‘ini saqlash tiz im in in g o ‘ziga xos xususiyatidir. F eld sh erak u sh erlik p u n k tla rid a b ittad a n feldsher, a k u sh e r va kichik tibbiy
xodim ishlaydi. Bu p u n ktda kechiktirib boM maydigan shifokorgacha
boMgan davolash ishlari FA P va uyda bajariladi, profilaktika ishlari
q ilin ad i (30-jadval). O 'tk ir yuqum li kasallik a n iq la n g an b e m o r
ajratib quyiladi va shifoxonalarga yotqizish ishlari tashkil qilinadi.
B em orlarga shifokor m aslahati yoki yordam i kerak b o ‘lganda feld­
sh e r b e m o rlarn i feld sh er-ak u sh erlik p u nktiga kelgan shifokorlarga
k o ‘rsatad i, Q V Pga yuboradi.
F A P x o d im lari tibbiy k o ‘riklarni ta sh k illa sh tirish va oT k azishda, b a ’zi aholi gu ru h larin in g sog'ligrini kuzatuv ostiga olishda,
144
b o lala r va h o m ila d o r ayollarni borib k o ‘rish va m utaxassislarga
k o ‘rsatish, ularni sog‘lom lashtirishda, h o m ilad o r ayollarni tuqq u n c h a statsionarga yotqizish va shu kabi ishlarda ishtirok etadilar.
30-jadval
F eld sh er-ak u sh erlik punktlari soni va unga m urojaat qilganlar
F e ld sh e r-a k u sh e rlik p u nkti
V ilo y atlar
2 0 0 2 -y il
Soni
2 0 0 3 -y il
M u ro ja a tla r
S oni
—
—
—
219
2 1 4 6 ,6
180
1358,4
B uxoro
59
4 3 0 ,7
42
30 9 ,4
Jiz z a x
150
7 2 9 ,9
139
78 0 ,7
Q a s h q a d a ry o
426
3 5 5 8 ,6
393
3 4 3 2 ,6
1123,6
T o s h k e n t sh.
A n d ijo n
-
M u ro ja a tla r
N a v o iy
116
1053,0
116
N am angan
147
2 7 8 9 ,7
120
1460,2
S a m a rq a n d
481
4 9 9 3 ,6
4 44
3 8 8 9 ,9
S u rx o n d a ry o
462
2 8 4 7 ,8
398
2 6 6 0 ,5
S ird a ry o
33
179,5
25
120,6
T o sh k e n t
264
1866,7
195
1849,5
F a rg 'o n a
251
4 8 6 2 ,7
240
4 1 3 1 ,4
X o razm
112
2 0 6 6 ,9
102
9 9 7 ,4
Q o ra q a lp o g 'is to n Resp.
331
3 9 5 9 ,7
325
4 1 2 6 ,4
O 'z b e k is to n Resp.
3051
3 1 4 8 5 ,4
2 71 9
2 6 2 3 9 ,6
F eld sh e r-a k u sh e rlik pun k tlari z a ru r tibbiy yordam k o ‘rsatish
u c h u n kerakli tibbiy asb ob-uskunalarga, bog‘lov m ateriallariga,
dori-darm onlarga ega b o ‘ladi.
Feldsher-akusherlik punktining ish faoliyati uchastka yoki QV P
shifokorlari rahbarligida am alga oshiriladi va nazorat qilinadi. Feld­
sh er-akusherlik p u n k tining o ‘rta tibbiy xodim lari uchastka, tu m an
s h ifo x o n a la ri k o n fe re n siy a la rid a q a tn a s h a d ila r, b o sh sh ifo k o r
rejasiga m uvofiq o ‘z m alakalarini oshiradilar.
F eldsher-akusherlik punkti m udiri bem orlarga 5 kunga m ehnat
qobiliy atlarin i yuqotganlik varaqasini berishi m u m k in , c h o ‘zishni
uchastka shifokorlari am alga oshiradi. .
1 0 -2 2
145
F e ld sh e r-a k u sh e rlik p u n k tlarid a kelgusi yil u c h u n sog‘lo m lashtirish ta d b irla rin in g k o ‘p tarm o q li rejasi tu zilad i. Bu rejada
ah o li yashaydigan jo y larn i o b o d o n lash tirish , oby ek tlarn in g sa n ita ­
riya h o latin i yaxshilash, sog‘lo m lashtirish, d av o lash -p ro filak tik a
va hokazo ishlarni am alga oshirish k o ‘zda tu tiladi. K o ‘zda tutilgan
ish lar sh irk a t x o ‘ja lik la rid a bajarilishi m u n o sa b a ti b ila n rejani
x o ‘jalik rahbarlari, sanitariya feldsheri im zolaydilar. X o ‘jalik rejalari
um u m iy yig‘ilishda m u h o k am a q ilinadi va m ahalliy ho k im iy at
tasdig‘idan o ‘tad i, kerakli pul m ablag‘i ajratiladi. Bajarish m u d d ati
va ijrosi tayinlanadi. Reja m ahalliy hokim iyat tasdig‘id an o ‘tgandan
keyin b a rc h a ta sh k ilo tla r u c h u n m ajburiy h isoblanadi.
F eldsher-akusherlik punkti xodim larining ishlari m axsus hujjat
shakllarida qayd qilinishi va ular asosida FA P feldsherining bir yillik
hisoboti yozilishi lozim . FA P hisobotida qancha aholiga xizm at ko‘rsatilishi, transport b o r-y o ‘qligi, shtatlam ing bandligi k o ‘rsatiladi. Bu
esa tum an, viloyatlaming FAPlari kadrlar bilan ta ’m inlanishi to ‘grisida
xulosaga kelishga im kon beradi va u quyidagicha aniqlanadi:
Band shtatlar soni
^
Umumiy shtatlar soni
H isobotga quyidagi m a ’lu m o tlar kiritiladi: feldsher-akusherlik
p unktlarida va uyda k o ‘rsatilgan tibbiy yordam , ju m la d a n , bolalar,
hom iladorlarga k o ‘rsatilgan yordam , qabul qilingan tu g ‘ru q lar soni
(tug‘ruqxonaga yotqizilm aganlar soni), 3 yoshgacha hisobga olingan
b o lalar soni, h o m ilad o r va tu q q an la r soni, uyda o ‘lganlar soni,
tu g ‘ilgan b o lalar soni (vazni, ch ala tu g ‘ilganlar, sil kasaliga qarshi
em la n g an la r), sh ifo k o rlarn in g kelishi, san itariy a m aorifi ishlari
(su h b atlar soni, jam o a t-san itariy a inspektorlari soni) va hokazolar.
F A P h isobotiga feld sh er « tu shuntiruv xati»ni q o ‘shib yuboradi
va u n d ag i m a ’lu m o tla rg a asoslanib fe ld sh e r-a k u sh e rlik p u n k ti
faoliyatiga b a h o berish m um kin:
1. B ir kishining yil davom ida FA Pga qatnashining o ‘rtach a soni:
Bir yil davomida FAPga qatnaganlar soni ^
Umumiy aholi soni
146
2. F eld sh ern in g b ir soat ichida qabul qilgan b em o rlar soni:
B ir yil d a v o m id a F A P g a q a tn a g a n la r so n i
_
Q a b u ld a g i ish s o a t • b ir y ild a g i ish k u n i s o a ti
4000 _
4g
^ * 275
3. F eld sh ern in g b ir ku n d a qabul qilgan b em o rlar soni:
B ir yil ic h id a F A P g a q a tn a g a n la r so n i _ 4 0 0 0 _ ^
B ir y ild a g i ish k u n la ri s o n i
^
275
4. Feldsherning bir kunda bem orlam ing uyiga borib yordam berishi:
B ir yil ic h id a u y d a k o ‘rsa tilg a n y o rd a m la r s o n i
1000
B ir y ild a g i ish k u n la ri s o n i
275
= 3,6.
5. U m u m an yordam k o ‘rsatilgan bem orlar soniga nisbatan uyga
borib k o ‘rsatilgan y o rd am hajm i:
Uyga qatnash so n i
. 100 = 1000 m0 = 20 foiz
Umumiy yordam ko‘rsatish soni
4UUU
6. B archa kasalliklar ichida angina bilan kasallanganlarning
u m u m iy soni (foiz):
Angina bilan kasallanganlarsoni
Barcha kasalliklar soni
• 100 =
50
• 100 = 5 foiz.
,uuu
7. Barcha kasalliklar ichida gipertoniya bilan kasallanganlarning
u m u m iy hajm i (foiz):
Gipertoniya bilan kasallanganlar soni
25
^ ^ ^ .
------------------------------------------------- • 100 = -r™ • 100 = 2,5 foiz.
Barcha kasalliklar soni
1UUU
8. 3-yoshgacha b o ‘lgan b o lalar u c h u n uyda o ‘tkazilgan p at-ronajlarning o ‘rtach a soni:
Uyda o‘tkazilgan patronajlar soni
3 yoshgacha bo‘lgan bolalar soni
147
700 _
^
9.
H o m ila d o r va yangi tu q q an ayollarni uyga b o rib k o ‘rishning
o ‘rtach a soni:
Homilador va yangi tuqqan ayollarni borib ko‘rish soni _ 500
Homilador va yangi tuqqan ayollar soni
^
^0
10. H o m ilad o rlarn i to ‘liq hisobga olish:
Hisobga olingan homiladorlar soni . . .
30 |ПЛ 1АЛГ .
--------------------------------------------- • 100 =
• 100 = 100 foiz.
Tug‘ruqlar soni
F A P h iso b o tid a b a ’zi m a ’lu m o tla r ro ‘yxati k o ‘rsatiladi. M asalan, terap ev t 15 m a rta , p e d ia tr 6 m arta, S E N M sa n ita riy a sh i­
fokori 4 m arta FA Pga keldi va yordam ko‘rsatdi. 15 ta m a ’ruza qilindi,
200 m a ro ta b a s u h b a t o ‘tk az ild i. B ak terio lo g ik la b o ra to riy a g a
tekshirish u c h u n 150 ta m aterial j o ‘natild i. H iso b o td a x izm a tc h ilarn in g n o rm a d a g i ban d lig ig a, ish sifatiga, a y n iq sa h o m ila d o r
ay o llar ahvoliga e ’tib o r berish lozim .
F e ld sh e r yoki ak u sh erk a tirik tu g ‘ilgan b o lan in g o ta-o n asig a
bola h aq id a m a ’lu m o tn o m a beradi. M ahalliy ho k im iy at boMimlari
m a ’lu m o tn o m a asosida bolani ro ‘yxatga oladi.
H om ila o ‘lik tu g ‘ilganda (nafas olish belgilarisiz) feldsher (aku­
sherka) b o laning o ‘lik tu g ‘ilganligi to ‘g ‘risidagi m a ’lu m o tn o m an i
to ‘ldiradi va ro ‘yxatga olish u c h u n m ahalliy hokim iyat boMimlariga
olib boradi. M a ’lu m o tn o m a d a o ‘lim sabablari k o ‘rsatilishi lozim , u
an iq b o ‘lm asa, sababi aniqlanadi deb yozish kerak.
0 ‘lim hodisasi yuz b erg an d a, F A P feldsheri jo riy etilgan m ax ­
sus «feldsher m a ’lu m o tn o m asi» n i vafot e tg an shaxsning q a rin d o sh -u ru g ‘lariga, m ahalliy hokim iyat b o iim la rig a topshiradi. M a ’lu m o tn o m a n in g q o lgan b o ‘lagi hisobot u c h u n saq lan ad i.
0 ‘lim haqidagi m a ’lu m o tn o m a o ‘lim sababi a n iq la n g an d a n
so ‘ng beriladi. M a ’lu m o tn o m a d a oM imning asosiy sababi (shikastlan ish , g ip erto n iy a kasalligi va h.k.) va q o ‘sh im c h a sababi (q o ‘shilgan kasalliklar) k o ‘rsatilishi lozim .
Bola bir oyligida o ‘lsa, m a’lumotnomada uning m uddatida yoki chala
tugilganligi, tug‘ilgandagi tanasining og‘irligi ko‘rsatiladi. M a’lum otnom aning to ‘gri to‘ldirilganligini mas’ul shifokor tekshirib ko‘rishi lozim.
148
7 .2.2. Qishloq uchastka shifoxonasi (QUK)
Q U K lari qayta ko‘rib chiqilib, ularni c h o ‘l, tog‘li, yaylov
joylarda saqlash rejalashtirilm oqda. Q U K larda malakali statsionar
va poliklinika yordami ko‘rsatiladi (31-jadval). Q U K tarkibida qabul
boMimi, am bulatoriya, statsionar, kunduzgi statsionarlar, yordam chi kabinetlar, xo‘jalik binolari, tez yordam punkti boMishi lozim.
3 1 -ja d va l
Q U K I a r ig a m u r o ja a t q ilg a n la r so n i
T o sh k e n t sh.
-
—
-
-
-
-
M u ro ja a t
q ilg an lar
D a v o la n g a n la r
soni
oTni
Shifo
S oni
M u ro ja a t
q ilg an lar
2003
D a v o la n g a n la r
soni
o ‘rni
Shifo
V ilo y atlar
Soni
2002
—
A n d ijo n
1
105
298 4
6 9 ,4
1
105
28 6 9
7 0,5
B uxoro
1
25
259
6,1
2
35
546
12,4
Jiz z a x
14
380
941 3
467,1
14
375
10689
4 7 6 ,7
Q ash q a d a ry o
29
985
24647
6 0 3 ,9
28
965
24547
6 3 1 ,6
N av o iy
16
168
59 8 4
3 2 5 ,0
16
172
5930
3 0 5 ,0
N am angan
32
1537
41548
1783,7
30
1575
42188
1485,6
S a m a rq a n d
21
490
11801
5 9 3 ,5
21
470
11698
5 5 3 ,8
S u rx o n d a ry o
19
465
12881
4 3 8 ,6
19
500
13007
4 0 3 ,4
-
—
-
S ird a ry o
-
-
-
-
-
T o sh k e n t
3
60
1717
54,1
3
60
1848
6 3 ,9
F arg 'o n a
19
935
24008
58 1 ,2
17
850
21763
167,0
X o razm
3
60
1315
4 3 ,5
3
60
1184
4 4 ,0
Q o ra q a lp o g 'isto n
R esp u b lik asi
27
729
19091
7 5 9 ,0
24
676
18192
6 7 9 ,4
O 'z b e k isto n
R esp u b lik asi
185
5939
155648
5725,1
178
5843
154461
4 8 9 3 ,3
149
D avolash sifatini o sh irish , kasallik va o ‘lim sab ab larin i o ‘rganib
tegishli tadbirlarni am alga oshirish, tibbiy k o ‘riklarni tashkil qilish,
a h o lin in g tegishli g u ru h la rin i d isp an ser nazo ratig a o lish , e p id e ­
m iyaga qarshi profilaktik tadbirlarni am alga oshirish, sog‘lom hayot
tarzin i ta rg ‘ib qilish Q U K ning asosiy vazifalaridir.
T u m a n sh ifo x o n alari (T K ) Q U K la rd a n biro z k o ‘p ro q im k o niyatlarga ega boMib, u yerda ham bir q a to r davolash ishlari am alga
o sh irilad i (32-jadval).
32-jadval
T u m a n s h ifo x o n a la r id a d a v o la n g a n la r s o n i
T u m a n k asalx o n alari
M u ro ja a t
q ilg an lar
D a v o la n g a n la r
soni
o 'r n i
Shifo
S oni
M u ro ja a t
q ilg an lar
2003
D a v o la n g a n la r
soni
Shifo
Soni
V ilo y atlar
o 'r n i
2002
T o s h k e n t sh.
—
—
—
—
A n d ijo n
4
410
11334
488,9
4
B uxoro
—
—
—
—
—
—
—
—
Jiz z a x
1
50
984
94,1
1
50
1017
92,7
Q a s h q a d a ry o
4
477
13211
187,5
4
625
15274
130,9
-
—
—
—
390
7525
591,0
N a v o iy
—
—
—
—
—
—
—
N am angan
3
570
18211
1091,2
3
570
20976
1259,2
S a m a rq a n d
5
655
17087
576,7
5
635
15863
618,4
S u rx o n d a ry o
9
655
17870
484,7
9
665
19336
419,9
S ird a ry o
—
—
—
T o sh k e n t
5
340
11435
143,9
5
340
10681
167,6
F a rg 'o n a
6
600
19057
289,6
6
610
20983
228,7
-
-
—
-
—
-
X o razm
—
—
—
—
—
—
—
—
Q o ra q a lp o g 'is to n
R e sp u b lik asi
—
—
—
-
-
—
—
—
O 'z b e k isto n
R e sp u b lik asi
37
3457
109639
3885
111655
3508,4
150
3356,6
37
7 .2.3. Qishloq shifokorlik ambulatoriyalari
Q S H A kasalliklam ing oldini olish, ertaro q aniqlash va m alakali
y ordam k o 'rsatish ishlarini bajaruvchi davolash-profilaktika m uassasasidir (33-jadval).
33-jadval
Q S H A g a m u ro ja a t q ilg a n la r s o n i
Q S H A g a m u ro ja a t q ilg a n la r
200 2
V ilo y atlar
S oni
200 3
M u ro ja a t
q ilg a n la r
S oni
M u ro ja a t
q ilg a n la r
T o sh k e n t sh.
—
A n d ijo n
13
7 4 8 ,8
3
7 7 ,0
B uxoro
27
4 7 5 ,8
25
5 0 4 ,4
-
-
-
Jiz z a x
40
6 2 1 ,7
31
5 2 6 ,7
Q ash q a d a ry o
108
2 4 6 0 ,0
95
2 1 0 6 ,4
N av o iy
25
5 1 9 ,0
20
4 2 5 ,0
N am angan
15
6 3 7 ,9
8
4 1 2 ,9
S a m a rq a n d
49
1055,6
41
8 6 6 ,6
S u rx o n d a ry o
86
1444,6
73
1179,8
S ird a ry o
-
—
—
2 4 7 1 ,8
43
2 1 9 0 ,4
48
1479,0
62
1437,8
50
1057,4
32
4 7 4 ,6
Q o ra q a lp o g 'isto n
R e sp u b lik asi
49
8 8 0 ,5
41
7 4 8 ,7
O 'z b e k isto n R esp u b lik asi
575
13852,1
474
1 0 950,3
T o sh k e n t
65
F a rg 'o n a
X o razm
A m bulatoriyada m alakali yordam ko‘rsatish, kasalliklam ing ol­
dini olish va kam aytirish b o ‘yicha tad b irlarn i am alga oshirish (sil,
o ‘sm alar, tanosil kasalliklari, kasb kasalliklariga alo h id a e ’tibor
bilan q arash ), o n a la r va b olalar sog‘lig‘ini m uhofaza qilish (bem avrud h o m ilad o rlik n in g oldini olish, tu g ‘ish yoshidagi ayollarni
151
so g io m la sh tirish va b o sh q a ), tibbiy y o rd am sifatini oshirib borish
va yangi shakllarini (kunduzgi va uy statsio n arlari) jo riy etish
Q S H A larin in g asosiy vazifalaridir.
Qishloq aholisiga birlamchi tibbiy-sanitariya yordami
k o‘rsatuvchi yangi tashkil boMgan m uassasalar
7.2.4. Qishloq shifokorlik punkti
Q S H P aholiga m alakali tibbiy y o rd am k o ‘rsatuvchi davolashprofilaktika m uassasasi b o ‘lib, aholisi 1,5 m ing kishidan kam b o ‘lm agan joylarda tashkil qilinadi. Q S H P xizm at k o ‘rsatayotgan aholi
pu n k ti radiusi 5 km . d a n oshm asligi lozim .
Q S H P tarkibida ro ‘yxatga olish, kutish, shifokor, akusher-ginekolog, funksional tashxis, ko‘ruv, sterilizatsiya (2 xona), bolalar vaqtincha b o ‘ladigan xonalar, fizioterapiya, laboratoriya, patronaj tibbiyot
ham shirasi xonasi, em lash, dorixona, xo‘jalik xonalari b o ‘lishi ko‘zda
tutilgan. Q V Pni zaru r b o ‘lgan asbob-uskunalar va d o ri-darm onlar
bilan ta ’m inlash kerak. Q S H P da quyidagi n o rm ativ sh ta tla r berilishi
reja la sh tirilg a n : m u d ir (u m u m iy a m a liy o t s h ifo k o ri), p e d ia tr
(1500 kishi b o lg an d a um um iy am aliyot pediatri), akusher-ginekolog,
feldsher, feldsher-laborant, patronaj tibbiyot ham shirasi, sanitarka.
Q S H P d a kunduzgi statsionarlar tashkil qilinishi m um kin. Bunda
erkaklar va ayollar uch u n alo h id a x o n alar ajratgan m a ’qul. Aholiga
m alakali tibbiy x izm at k o ‘rsatish (3 4 -jad v al) kasallik, shikastlanish, nogironlik va oM imning o ldini olish va kam aytirish, aholini
sanitariya-gigiyena qoidalariga o ‘rgatish, sog‘lom tu rm u sh tarzin i
ta rg ‘ib qilish, epidem iyaga qarshi ta d b irla r m ajm uasini o ‘tkazish,
o ‘sib kelayotgan avlodni sog‘lo m lash tirish , o n a la r va b o lalar sog‘lig‘ini m u h o faza qilish, bem av ru d h o m ilad o rlik n in g o ldini olish,
oilani rejalashtirish, tez va kech ik tirib b o ‘lm aydigan y ordam k o ‘rsatish, ah o lin i (o ‘sm irlar, b o lalar, tu g ‘ish yoshidagi ayollar, q ish ­
loq x o ‘jaligi ishchilarini) tibbiy k o ‘rikdan o ‘tkazish va d ispanser
nazo ratig a olish, k o ‘p tarq alg an kasalliklarga qarshi (sil, tanosil
kasalliklari, o ‘sm alar va b oshqa) d av o lash -p ro filak tik a tadbirlarini
o ‘tk azish , a h o lin in g kasallanish va kasallik b o ‘yicha m eh n atg a
layoqatini y o ‘qotish sabablarini o ‘rganish va uni kam aytirish b o ‘152
yicha tad b irlarn i o ‘tkazish, tibbiy xizm at k o ‘rsatish shakllari va
usullarini m u kam m allashtirib borish, tibbiy xizm at sifatini osh i­
rish, z a ru r b o ‘lganda m utaxassislar m aslah atin i uyushtirish va
bem orlam i o ‘z vaqtida statsionarga yotqizish, bem orlam ing m ehnat
qobiliyatini aniqlash, zah arlan ish , yuqum li kasalliklar, favqulodda
h o latla r b o ‘lganda tegishli S E N M va T M K g a o ‘z vaqtida xabar
berish kabi vazifalarni bajarish Q S H P zim m asiga yuklatilgan.
34-jadval
Q S H P g a m u r o ja a t q ilg a n la r s o n i
Q S H P g a m u ro ja at q ilg a n la r soni
20 0 2
V ilo y atlar
T o s h k e n t sh.
S oni
2003
M u ro jaat
q ilg a n la r
soni
-
-
S oni
-
M u ro ja a t
q ilg a n la r
soni
-
A n d ijo n
226
4 7 0 3 ,5
265
4 8 1 8 ,5
Buxoro
287
3 0 5 8 ,0
290
3091 4
Jiz zax
96
1267,9
116
1378,3
Q ash q a d a ry o
163
2 6 5 3 ,4
184
3 0 7 2 ,2
N av o iy
90
1613,4
103
1930,3
N am angan
141
2 9 3 7 ,6
170
3273,1
S a m a rq a n d
272
4 2 0 7 ,6
313
5 2 5 2 ,7
S u rx o n d a ry o
138
2 4 3 7 ,7
149
2 8 7 1 ,0
S ird a ry o
115
1217,7
124
1330,3
T o sh k e n t
135
31 1 7 ,2
174
3 7 1 6 ,6
F arg 'o n a
213
3 0 1 8 ,0
213
3 6 2 3 ,5
X o razm
94
1465,2
126
2096,1
Q o ra q a lp o g 'isto n
R e sp u b lik asi
95
950,1
108
1009,0
O 'z b e k isto n R e sp u b lik asi
20 6 5
3 2 6 4 7 ,3
2335
3 7 4 6 3 ,0
153
7 .2.5. Zonal konsultativ poliklinikasi
Z K P qishloq aholisiga m alakali va ixtisoslashgan tibbiy yordam ni
yaqinlashtirish m aqsadida T M K sidan uzoqroq joyda tashkil qilinadi.
U ning tarkibida 6—8 ta m utaxassis shifokor ishlashi rejalashtirilgan.
Z K P zaru rat tu g 1Uganda, aholi yashaydigan m a ’lum h u d u d d a birinchi tibbiyot-sanitariya xizm atini tashkil qilishi m um kin.
M alakali-ixtisoslashgan tibbiy yordam ko'rsatish (am bulatoriyada
va uyda) Z K P ning asosiy vazifasidir. B undan t&shqari, Q S H P d a
am alga oshiradigan ishlam i h am Z K P d a bajarish m um kin.
7.2.6. Hamshira parvarishi shifoxonasi (boMimi)
H P K surunkali onkologik va ru h iy kasallari b o r, qari o d a m lar, q a v m -q a rin d o sh la ri y o ‘q kishilarga tibbiy xizm at k o ‘rsatish,
so g 'lig 'in i tiklash va ijtim oiy y o rd am berish m aqsadida tashkil
qilin ad i. B unday sh ifo x o n alar q ish lo q d a (Q U K si o ‘rn id a ) yoki
sh a h a rd a tashkil qilinishi m u m k in . S hifoxona b e m o rla r aylanishi
va d am olishi u c h u n yetarli k o ‘k alam zo r m aydonlarga ega b o ‘lishi,
b e m o rla r erk in yurishi u c h u n sh a ro it yaratilishi, im k o n b o rich a
uy sh aro itin i yaratish lozim .
S hifoxonaga, asosan, tib b iy o t a m a liy o tid a k o ‘p ishlagan o ‘rta
tibbiyot xodim lari ishga olin ish i zarur. S hifoxonani sh ifo k o r yoki
o ‘rta tibbiyot xodim i bo sh q arish i m u m k in . B iriktirilgan m u ta x a s­
sislar shifoxonaga tu sh g an b e m o rla rn i h a r k u ni, d a v o la n a y o tg an larin i esa h a r haftada bir m arta k o 'rish i tavsiya etiladi.
7.2.7. Davolash-profilaktika ishlarini uyushtirish
Qishloq aholisini asosiy davolash-profilaktika ishlarini uchastka
shifokorlari am bulatoriyalar, QV Plarda, bem orlam ing uyida amalga
oshiradilar. Uchastkada shifoxona b o ‘lsa, zarur b o ‘lgan bem orlar ushbu
shifoxonada yotib davolanadUar. Shifoxonalam ing katta-kichikligi,
zarur tibbiy asbob va m ateriallar bilan ta ’m inlanganligi, mutaxassis
shifokorlam ing borligi inobatga o lin ib , tibbiy y o rd am k o ‘rsatiladi.
U c h a stk a sh ifo x o n a la rid a k erak li tibbiy yordam ko‘rsatishning iloji
b o ‘lmasa, bem orlar tum an m arkaziy shifoxonasiga yuboriladi.
154
7 .2.8. Qishloq aholisini dispanser nazoratiga olish
Q ishloq aholisini d ispanser nazoratiga olish d av o lash -p ro fi­
laktika ishlarini yaxshilashga qaratilgan m u h im ishlardan biridir.
D isp an ser nazo ratig a olish rejasi u ch astk a shifokorlari to m o n id an tu zilad i. A holining ayrim g u ru h lari, turli xil kasalliklari
b o ‘lgan bem orlar dispanser nazoratiga olinadi. D ispanser nazoratiga
olish rejasi m ahalliy h o k im iyat, tegishli x o ‘jalik rahbarlari bilan
kelishib tuziladi va ular b archa sharoitlarni yaratib beradilar (tibbiy
k o ‘rik u c h u n x o n alar, tran sp o rt ajratish va h. k.). D ispanser n a ­
zoratiga olinganlam ing m ehnat va turm ush sharoitlarini yaxshilash,
sog‘lom lashtirish, sanitariya obodonchiligiga qaratilgan tadbirlarni
am alga oshirish ju d a m uhim dir.
Birinchi galda dispanser nazoratiga qishloq xo‘jaligidagi malakali
ishchilar (m ex an izato rlar, tra k to rc h ila r va h. k.), rah b ar xodim lar,
k a s b -h u n a r ko llejlari o ‘q u v c h ila ri, 15 y o sh d a n 18 y oshgacha
b o ig a n o ‘qu v ch ilar va o ‘sm irlar olinadi.
T u m a n m arkaziy shifoxonalari dispanser ishi ustidan um um iy
n a z o ra t o ‘rn ata d i, z a ru r b o ‘lganda tibbiy k o ‘rik o ‘tkazish u c h u n
m utaxassis shifokorlarni yuboradi, b e m o rlar an iq lan ib , davolash
tadbirlari am alga oshiriladi Q S H P , Q SH A , Q U S H , FA P xodim lari
d isp a n se r nazo ratig a olinishi kerak b o ‘lgan kishilar ro ‘yxatini tayyorlaydilar, nazorat ostiga olingan bem orlam ing ish va uy sharoitlari
b ilan tan ish a d ilar, m e h n a t tav siy an o m alarin in g qan d ay bajarilayotganini k u zatad ilar.
7.2.9. Homilador ayollarga va bolalarga
davolash-profilaktika yordamini uyushtirish
Q S H P , Q SH A , Q U S H , FA Plar berkitilgan hududdagi barcha
hom ilador ayollarni hisobga olishi, hom iladorlik qanday kechayotganini kuzatishi lozim . U ayollarga hom iladorlik gigiyenasini, bola
tug‘Ugandan so‘ng esa bolaning gigiyenik tarbiyasini, t o ^ r i emizishni,
yuqum li kasalliklardan ehtiyot qilishni o ‘rgatiladi. H om ilador ayolning kasalligini yoki hom iladorlik kechishidagi patologik o ‘zgarishlarn i aniqlash va ulam i, albatta, mutaxassislarga ko‘rsatish lozim.
155
T u g ‘adigan ayolni b iro r-b ir sababga k o ‘ra tu g ‘ruqxonaga olib
borishning iloji boNm asa u tashkil etilgan tu g ‘dirish o ‘rinlarida yoki
uyda tu g ‘diriladi. T u q q an ayolni esa tu g ‘ruqxonaga yotqizish lozim .
U ch astk a shifokori va ak u sh erk a tu g ‘ru q d an keyin o n a -b o la n i
borib ko‘rishi (p atro n aj) h a m d a kerakli m aslahatlar berishi darkor.
Shifoxona p atro n aj h am shirasi em adigan b o lalarn i b o rib k o ‘rib
turishi kerak. U chastkadagi b arch a tibbiyot m uassasalari bolalarga
dav o lash -p ro filak tik a y o rd am in i k o ‘rsatadi. H a r b ir tu m a n m a r­
kaziy shifoxonasida bolalar b o lim i tashkil etilgan. Poliklinika xizm ati
b olalar poliklinikasida (b o ‘lim ida) k o ‘rsatiladi. T u m a n p e d ia tri
b a rc h a u c h a stk a la rd a bolalarn in g d av o lash -p ro filak tik a ish larid a,
bolalar o ‘lim iga qarshi tadbirlarni am alga oshirishda rahbarlik qiladi.
U b o lalar m u assasalarini (bog‘ch a la r va h. k.) tashkil qilishga
y ordam beradi.
Sog‘lom va kasal b o lalar b ir-b irlari b ilan u ch rash m aslik lari
shart. B olalar o ‘rtasida kasallikning oldini olish m u h im aham iyatga
ega. E m izikli o n a la rg a m aslah at berish u c h u n m axsus kun va soat
ajratiladi.
U c h a s tk a d a sa n ita riy a -p ro fla k tik a ishlari: b o la la r m u assa salarining sa n ita riy a-p ro fila k tik a h o latin i n a z o ra t qilish, b o lalarn i
tibbiy ko‘rikdan o ‘tkazish va ulam i reja asosida yuqum li kasalliklarga
qarshi (b o ‘g ‘m a, d izenteriya, sil, qizam iq va h. k.) eh tiy o t e m lash larni o ‘tkazish am alga oshiriladi. Q ishloq joylardagi m eh n at sharoiti
q ishloqda m ak ta b g ac h a b o ‘lgan m avsum iy b o lalar m u assasalarini
tashkil etish n i ta q o z o qilad i. M avsum iy b o la la r b o g ‘c h a la rig a
b o lalarn i tibbiy k o ‘rik d an o ‘tkazib olish zarur. Y uqum li kasalligi
b o r b o lalar b o g ‘chaga qabul qilinm aydi.
7.2.10. Sanitariya-profilaktika ishlarini uyushtirish
S a n ita riy a -p ro fila k tik a ishlarini olib borish qishloq u ch astk a
sh ifo k o rlarin in g m u h im vazifasidir. U c h astk ad a tu ra r jo y la rn i,
qishloq x o ‘jaligi ishlab chiqarish obyektlarini, suv ta ’m inoti in sh o o tla rin i rejalashtirish va jo y lash tirish , k o ‘c h a la rn i k o ‘k a la m zo rlashtirish u stid a n e h tiy o t sanitariya n a zo rati o ‘rn atilad i. U ch astk a
h u d u d id ag i tu ra r jo y la r, o sh x o n a , b o lala r m u assasalari, sa rta 156
ro sh x o n a, sut ferm asi, suv ta ’m in o ti m anbayi u stid a n kundalik
sanitariya nazorati am alga oshiriladi. Barcha obyektlar xodim larga
b o ‘lib beriladi. U chastka rejasida obyektlam i tekshirish m uddati va
sanitariya-sog‘lom lashtirish tadbirlari belgilanishi lozim . O ziq-ovqat
m ah su lo tla rin i ishlab ch iq arish va sotish bilan b o g ‘liq b o ‘lgan
o b y ek tlar ustidan m axsus nazo rat o ‘rnatiladi. Q ishloq shifokorlik
uch astk asid a keng k o ‘lam da sanitariya m aorifi ishlari olib boriladi
(m a ’ru zalar, su h b a tla r o ‘tkaziladi, kitoblar, plakatlar, broshyura la r tarq a tila d i va h. k.). S anitariya m aorifi ishlarining m avzulari
qishloq tu rm u sh sharoitiga m os keladigan sanitariya obodonchiligi,
b ir q a n c h a kasalliklar profilaktikasi, zararli odatlarga qarshi kurash
va h o k a z o m a ’ru za lard a n iborat b o ‘lishi lozim . S anitariya m aorifi
ishlari ja m o a t sanitariya vakillari, d ru jin a ch ila r p o stlarid a tibbiyot
xodim lari ishtirokida va qizil h och tashkilotchiligida olib boriladi.
7.2.11. Sanitariya feldsheri va uning vazifalari
U chastka shifoxonasi shtatida sanitariya feldsheri lavozimi bo‘ladi.
U uchastkada sanitariya profilaktikasi va epidem iyaga qarshi ishlam i
te z k o r ravishda bajaradi. S anfeldsher u chastka bosh shifokoriga
b o ‘ysunadi. Sanitariya-epidem iyaga qarshi ishlam i bajarishda uslubiy
ko‘rsatm alar bilan ta ’m inlashni va rahbarlikni tu m an S E N M amalga
oshiradi. U uchastka shifoxonasining um um iy rejasi asosida ishlaydi,
q ish lo q jo y larin in g sanitariya ahvolini yaxshilash, yuqum li kasal­
liklar profilaktikasi, ah o lin in g sanitariya m ad a n iy atin i oshirish,
m e h n a t va tu rm u sh sh aro itlarin i sog‘lom lashtirishga qaratilgan
tad b irlarn i am alga oshirishga rahbarlik qiladi. Sanfeldsher hududda
joylashgan barcha obyektlar ustidan (shirkat xo‘jaliklari, sut va go‘sht
ferm alari, h a m m o m , korx o n a, b o lalar m uassasalari, choyxona,
oshxona va hokazolar) kundalik sanitariya nazorati o ‘m atadi.
S an feld sh er h a r bir ah o li yashaydigan p u n k t u c h u n sanitariya
p asp o rti tu ta d i va u nga tekshiruv vaqtida obyektlarning sanitariya
h o latid a ro ‘y bergan o ‘zgarishlarni yozib boradi, ayniqsa suv m an balari q attiq nazorat ostiga olinadi. U chastkada joylashgan um um iy
ovqatlanish m uassasalari m untazam ravishda m axsus nazorat ostida
b o ‘ladi. S anfeldsher oziq-ovqat m ahsulotlarini tayyorlash, saqlash,
157
sotish jaray o n id a sanitariya qoidalariga rioya qilinishini talab qiladi,
o v q a td a n z a h a rla n ish n in g o ld in i o lad ig a n ta d b irla rn i bajaradi.
Q ish lo q x o ‘ja lig id a faoliyat k o ‘rsatay o tg an m alak ali m u ta x a ssislarning (m e x a n iz a to rlar, ch o rv a d o rla r va h. k .), o ‘g ‘it va k im yoviy m o d d a la r b ilan ishlovchilarning m e h n a t sh a ro itla ri d o im o
san feld sh er kuzatuvi o stid a b o ‘lishi kerak. U z ah arli kim yoviy
m o d d a la rn in g x o ssa la rin i, ish la tish q o id a la rin i va u la r b ila n
z a h arla n g a n o d a m la rg a b irinchi tibbiy y o rd am k o ‘rsatishni bilishi
lozim . Sanfeldshem ing zaharli kimyoviy m o d d alar bilan ishlaydigan
k ish ilarn in g ishini xavfsizlik qo id alarig a a so sa n tashkil qilishi,
u larn in g b u n d a y zaharli kim yoviy m o d d ala rn i ishlatish q o n u n qoidalarini bilishiga va unga amal qilishiga erishishi maqsadga muvofiq.
S a n feld sh e m in g eng m u h im vazifalaridan biri sog‘lom avlodni
tarb iy alash d a o ‘z hissasini q o ‘shishdir. B olalar m uassasalarining
k u n dalik faoliyati, dala ishlariga yord am lash ish g a c h iq q a n o ‘quvchilarning ishlari ustidan sanitariya nazorati o ‘m atiladi. Sanfeldsher
uchastkadagi tu p ro q , havo, suv, o z iq -o v q a t m ah su lo tlari va h o k a z o la rn in g n a m u n a la rin i tekshirish u c h u n tu m a n S E N M laboratoriyalariga j o ‘natadi.
Q ish lo q jo y la rd a q u rila y o tg a n , t a ’m irla n a y o tg a n o b y e k tla r
u stid an p ro filaktik sanitariya n a zo rati o ‘rn atila d i. Bu ish tu m a n
S E N M rahbarligida am alga oshiriladi. Q ish lo q d a m avsum iy ishlar
b o sh langanda ogo h lan tiru v ch i sanitariya nazo rati o ‘rn atilad i. D ala
shiyponlarida ovqat tayyorlash joylari san feld sh em in g ruxsati bilan
ishga tushiriladi.
S anfeldsher u ch astk a shifoxonasi bosh shifokoriga aholi sog‘lig ‘ini o ‘rganishda va ah o li p u n k tla rin in g san itariy a h o lati haqidagi
m a ’lu m o tla rn i yigishda yordam beradi. Bu m a ’lu m o tla r m ahalliy
hokim iyat b o ‘lim lariga yetkaziladi. Sanitariya feldsherining yana bir
m u h im v azifalarid an biri epidem iyaga qarshi tad b irla rn i am alga
oshirishdir:
1. Profilaktik em lashlam ing o ‘z vaqtida bajarilishini nazorat qilish.
2.Y u q u m li k asallik lari a n iq la n g a n b e m o rla rn i sh ifo x o n a g a
yotq izishni tashkil qilish va bu haq d a S E N M ga x ab ar berish.
3.Y uqum li kasalliklari a n iq lan g an b e m o rla r b ilan m u lo q o td a
b o ‘lg an la m i o ‘z vaq tid a ep idem iologik tek sh iru v d a n o ‘tkazish va
158
u larn i m a ’lum vaqtgacha kuzatish, yuqum li kasallik sabablarini
a n iq la sh , kasallik o ‘ch o q larin i vaqtida to ‘la dezinfektsiya qilishni
u y u sh tirish .
4. Bakteriologik dorilam i qoidaga binoan ishlatishni nazorat qilish.
S an feld sh er yuq o rid a k o ‘rsatilgan vazifalardan kelib ch iq q an
h o ld a sanitariya m aorifi ishlarini, shuningdek, qishloq x o ‘jaligida
m e h n a tn i to ‘g ‘ri tashkil qilish, shikastlanish, yuqum li kasalliklar
va shu kabilar h aqida aholi orasida tu sh untirish ishlari olib boradi.
S an feld sh er faollar bilan ishlab, ja m o a tc h i sanitariya vakillarini
tayyorlaydi. U lar o ‘z navbatida sanfeldsherga sanitariya-profilaktika
ishlarini bajarishda, jo y larn i o b o d o n lash tirish d a, o g ‘ir bem o rlarn i
a n iqlashda yordam beradilar.
Sanfeldsher sanitariya shifokorining yordamchisiga berilgan huquqlarga va S E N M bosh shifokori im zo chekkan guvohnom aga ega
bo‘ladi. U obyektlaiga mayjud qoidalarga rioya etib kirish huquqiga ega,
oziq-ovqat m ahsulotlari, suv, tuproq, havodan nam unalar olib tekshirishga yuboradi, sanitariya qoidalari buzilgan joylarda dalolatnom a va
bayonnom alar tuzadi, javobgar shaxslardan tushuntirish xati oladi.
S anfeldshem ing kundalik daftari b o ‘lib, u nda tekshirish dalolatnom alarini, tekshirilgan obyektlarning sanitariya holatini qayd qiladi.
S an feld sh er sa n ita riy a-e p id e m ik sh aro itn i va aholi sog lig‘ini o ‘rganib m ahalliy hokim iyat oldiga sog‘lomlashtirish tadbirlarini amalga
osh irish m asalasini q o ‘yishi m um kin.
S hunday qilib, qishloq shifokorlik uchastkasida ishlayotgan sanfeld sh ern in g faoliyati k o ‘p qirralidir. Bu esa u n d a n o ‘z m alakasini
m u n tazam oshirib borishni talab qiladi. U lar viloyat yoki respublika
S E N M la rid a , m alaka oshirish kurslarida o ‘z m alakasini oshirib
bo rish i lozim .
7.2.12. Qishloq xo‘jaligidagi mavsumiy ish davrida
tibbiy xizmatni uyushtirish
D ala ishlariga tayyorgarlik shifokorlik uchastkalarida yil boshid a n o q bo sh lan ad i. D isp an ser nazoratiga olingan kishilar tibbiy
k o ‘rik d an o ‘tkaziladi, z a m ra t tu g ‘ilsa ular davolanadi. M avsum iy
b o g ‘c h a la rd a ishlash u c h u n xod im lar tayyorlanadi.
159
D ala shiyponlari, yotoqxonalar, dushxonalar to za suv h am d a
dalada ishlayotganlar toza suv va ovqat bilan ta ’m inlanadi, chiqindilar
qoidaga b inoan tozalanadi, m avsum iy bog‘c h a la r tashkil etiladi.
Brigadalarda sanitariya postlari tashkil etiladi va u lar x o ‘jalik lar
h iso b id an z a ru r d o ri-d a rm o n la r va b u y u m la r b ilan ta ’m in lan ad i.
T ra n sp o rt va tex n ik a b ilan ishlaydigan b a rc h a xodim larga shaxsiy
paket beriladi, undan foydalanib o ‘ziga va boshqalarga yordam berish
o ‘rgatiladi. Q ishloq xo‘jaligida m exanizatsiya taraqqiyoti sharoitida
sh ikastlanishning oldini olish va b irin c h i tibbiy y ordam k o ‘rsatish
m u h im a h a m iy a tg a ega. Q is h lo q d a m e h n a tk a s h la rn i te x n ik a
xavfsizligi va shaxsiy gigiyena qoidalariga o ‘rgatish zarur. Bu bilan
sh ik astlan ish n in g va kasallikning o ldi o lin ad i. U ch astk a tibbiyot
x o d im lari, x o ‘jalik rah b arlari m e h n a tn i m u h o faza qilish q o id alarining bajarilishini kuzatib boradilar. Im koni boricha birinchi tibbiy
yordam ni dala ishlari qilinayotgan joyga yaqinlashtirish lozim. Bunda
feld sh er yoki h a m sh ira lar h a r kuni d a la d a b o ‘lib, tibbiy y ordam
k o ‘rsatad ilar va san itariy a-p ro filak tik a ishlarini bajaradilar.
7 .3 . Tuman markaziy shifoxonasi
M arkaziy shifoxona qishloq tu m a n i aholisiga ixtisoslashgan
tibbiy y o rd am n i y aq in lash tirish , b em o rlarg a tashxis q o ‘yish va
davolash sifatini o shirish, h u d u d iy m uassasalar ishiga tashkiliy va
uslubiy rahbarlik qilish, b arch a tibbiyot xodim larining m alakalarini
oshirib borish vazifalarini b ajaradi. M arkaziy sh ifoxonani qurish
va u n in g m o d d iy te x n ik a b a z a s in i m u sta h k a m la s h d a b a rc h a
tashkilotlar ham da x o ‘jaliklar yordam beradi va u tu m a n m arkazida
tashkil etiladi.
T M K g a quyidagi asosiy vazifalar yuklanadi:
— tegishli h u d u d aholisiga m alakali sta tsio n a r va poliklinika
y o rd am in i k o ‘rsatish (35-jadval);
— kasallik sabablari va tarqalishini, ishlovchilarning m ehnat
qobiliyatini y o ‘qotishini, statsionar-poliklinika yordam ini hajm i, sifa­
tini, aholi guruhlarini tibbiy ko‘riklarini va dispanser nazoratini o ‘rganadi va tibbiy yordam k o ‘rsatish rejalarini tuzadi, kasallik va o ‘limni
oldini olish b o ‘yicha yoki kam aytirish uchun tadbirlar tayyorlaydi;
160
35-jadval
T M K d a d a v o la n g a n la r va m u r o ja a t q ilg a n la r
T M K d a d a v o la n g a n la r va m u ro ja at q ilg a n la r
T o s h k e n t sh.
-
A n d ijo n
14
B u x o ro
M u r o ja a t
q ilg a n la r
D a v o la n g a n la r
soni
oTni
Shifo
S oni
M u ro ja a t
q ilg a n la r
Shifo
S oni
V ilo y atlar
2003
D a v o la n g a n la r
soni
o ‘m i
200 2
—
-
5590
169392
4 6 8 3 ,8
14
5565
178753
4 9 2 1 ,5
-
-
—
-
-
11
3133
103793
2 9 6 4 ,9
11
305 0
103264
3 3 4 8 ,3
Jiz z a x
12
2244
65636
2 7 1 4 ,3
12
224 9
65832
2 7 6 0 ,4
Q ash q a d a ry o
14
4408
122451
1417,9
13
428 8
123129
1449,2
N a v o iy
8
1845
53980
1979,6
8
1841
56914
1791,7
N am angan
11
4058
126021
5 0 9 1 ,5
11
4288
128524
4609,1
S a m a rq a n d
14
5146
147380
5 7 3 1 ,9
14
4997
148559
4 5 8 5 ,2
S u rx o n d a ry o
14
3475
113143
2 2 3 1 ,9
14
3455
111895
1554,1
S ird a ry o
9
1628
32817
1694,9
9
1558
31145
1789,4
T o sh k e n t
15
3355
115065
5 6 4 0 ,8
15
325 5
112778
5 3 8 4 ,0
F a rg 'o n a
15
4870
155955
6 1 8 7 ,5
15
4790
159743
6 6 3 4 ,6
X o ra z m
10
3774
103168
4 3 3 1 ,0
10
377 4
107587
4 3 8 0 ,3
Q o ra q a lp o g 'is to n
R esp u b lik asi
15
4085
108231
•3 8 2 3 ,4
15
4157
113998
4 1 4 6 ,2
O 'z b e k isto n
R e sp u b lik asi
162
47611
1 4 17032
4 8 4 9 2 ,8
162
47267
1442121
4 7 7 5 4 ,0
— tibbiyot am aliyotiga fan va texnika yutuqlariga asoslangan
davolash usullarini h am da yangi tibbiy yordam ko‘rsatish shakllarini
(kunduzgi statsionarlar, am bulatoriya jarro h lig i, ixtisoslashgan am bulatoriya davolash m ajm uasi va boshqalar) joriy qilib rivojlantirish.
T M K d a sta tsio n a r (qabul b o ‘lim i, ixtisoslashgan b o ‘lim lar),
poliklinika (kunduzgi statsionarlar, m arkazlari bor) davolash-tashxis
1 1 -2 2
161
q o ‘yish bo‘limi, (kabinetlar, laboratoriyalar), tashkiliy-uslubiy b o ‘lim
(kabinet), tez va kechiktirib b o im a y d ig a n tibbiy yordam k o ‘rsatish
b o ‘limi, patologo-anatom ik b o iim , yordam chi bin o lar (dorixona,
ovqatlanish joyi, k u tu b x o n a, arxiv, vivariy) m ayjud b o ‘lishi lozim .
Statsionar qism ida terapiya, pediatriya, jarrohlik, akusherlik m aj­
m uasi, y u q u m li k asallik lar b o ‘lim i tashkil q ilin ish i m aq sad g a
m uvofiqdir. Aholi ehtiyoji ham da m alakali m utaxassislar b o ‘lganda
boshqa ixtisosliklar b o ‘yicha boMimlar tashkil qilinishi m um kin. M arkaziy shifoxonada, shuningdek, tashkiliy-uslubiy kabinet
b o ‘lib, u yerda barcha tibbiyot m uassasalarining ishi tahlil qilinadi va
kelgusi yil uch u n rejalar tuziladi. M arkaziy shifoxona m utaxassislari
shifokorlik uchastkalariga borib, bem orlam i qabul qiladilar, am aliy
ishlarida yordam beradilar, flyurografiya kabineti, klinik tashxis q o ‘yish
va bakteriologiya laboratoriyalarida tekshirish ishlari olib boradilar.
M arkaziy shifoxonada tum anlari va o ‘rta tibbiyot xodim larining
ixtisosi h am d a m alakasini oshirish m aqsadida ular davolash, tashxis
q o ‘yish, p ro filaktika ishlarining yangi usullari va vositalari b ilan
tanishtiriladi, ilm iy-am aliy ham da m untazam klin ik -an ato m ik konferen siy alar o ‘tk azilad i. Q ish lo q aholisini d isp a n se r n a zo ratig a
olishda m arkaziy shifoxona m utaxassislari faol q a tn a sh a d ila r.
0 ‘rta tibbiyot xodim larining malakasi viloyat m arkazlarida tashkil
etilgan o ‘rta tibbiyot xodim larining malakasini oshirish bilim yurtlarida
am alga oshiriladi. M arkaziy shifoxonada ham o ‘rta tibbiyot xodim lari
o ‘z m alakalarini oshirishlari m um kin. Bosh sh ifo k o r m axsus reja
asosida uchastkalardan 2—3 feldsher va akusherlam i bir oy m uddatga
chaqiradi va ularning o ‘rniga shu m uddatga shifoxonadan tajribali
tibbiyot h am sh ira larin i aholiga tibbiy x izm at k o ‘rsatish u c h u n
yuboradi. Shu tariqa, ular xizm at qiladigan uchastka aholisiga tibbiysanitariya xizm ati ko'rsatishga ziyon yetm aydi.
7.3.1. Akusherlik majmuyi
A kusherlik m ajm uyi h o m ilad o r b o im a g a n va hom iladorlikning
turli bosq ich larid a ayollarga fan va texnika y utuqlariga asoslangan
a k u sh er-g in ek o lo g ik y o rd am k o ‘rsatuvchi d a v o la sh -p ro fila k tik a
m uassasasidir.
162
A kusherlik m ajm uyida quyidagi boM imlar bor:
1. H om iladorlik patologiyasi.
2. T u g ‘ruqqa tayyorlash.
3. T u g ‘ruq:
a) tu g ‘ish blokida
— tu g ‘ish oldi palatasi;
— tu g ‘ish zallari;
— operatsiya oldi xonasi;
— operatsiya xonasi;
— intensiv terapiya palatalari;
— anesteziologiya va reanim atsiya palatalari;
b) tu g ‘ru q d an keyingi palatalar.
4. T u g ‘ru q d an keyingi reabilitatsiya.
5. F unksional tashxis va laboratoriya xizm ati b o ‘limi.
H o m ila d o r, tu g ‘ayotgan, tu q q a n d a n keyingi davrda va kasal­
liklari b o r ayollarga m alakali akusherlik-ginekologiya yordam ini
k o ‘rsatish, ch aq alo q lam i m alakali parvarish va tibbiy yordam bilan
ta ’m in lash , ch aq alo q onasi bilan birga boMishi, zaru r boMganda
intensiv terap iy a o ‘tkazishga yetarli sharoit yaratish, ekstragenetal
kasali b o r h o m ilad o rlarn i tu g ‘ishga tayyorlash boMimiga yotqizib
tu g ‘ruqqa tayyorlash va davolash, ginekologik kasalliklam ing oldini
olish va davolash, bola tashlash hollarining, a b o rtlarn i, ertaro q
tugM lishning, o ‘lik tugM lishning o ldini oluvchi tad b irlarn i am alga
osh irish h a m d a ah o li orasida sanitariya m aorifi ishlarini am alga
osh irish akusherlik m ajm uyining asosiy vazifalaridir.
7.4. Tuman markaziy shifoxonasi poliklinikasi
Poliklinikada 15—20 nafar m utaxassis faoliyat ko‘rsatadi. T M K
bosh shifokori tayinlagan m u d ir poliklinikani boshqaradi. P oli­
klinikada tegishli h u d u d aholisiga m alakali va ixtisoslashgan tibbiy
yordam k o ‘rsatish, tum an-am bulatoriya-poliklinikalari ishiga tash ­
kiliy-uslubiy rahbarlik qilish, kasallik profilaktikasiga qaratilgan
tad b irla rn i am alga oshirish ishlari bajariladi.
163
7 .5 . T ez tibbiy yordam m u assasalari
B archa tu m an lard a R espublika sh o sh ilin ch tibbiy yordam ilm iy
m arkazi sub filiallari faoliyat k o ‘rsatm oqda. U lar tarkibiga tu m an d a
faoliyat k o ‘rsatayotgan tez tibbiy y o rd am b o ‘lim lari kiritilgan. T ez
tibbiy y o rd am m uassasalari tegishli h u d u d aholisiga hayotga xavf
soladigan h o latla rd a , baxtsiz h o d isalar ro ‘y b e rg a n d a , o ‘tk ir o g ‘ir
kasalliklarda tez tibbiy yordam ko‘rsatuvchi bdisoslashgan davolashprofilaktika m uassasasidir. Bunday yordam hodisa yuz bergan joyda,
m ashinada va bo‘limda ko‘rsatiladi. Tez tibbiy yordam b o ‘limi qoshida
k ich ik stan siy alar, u z o q jo y la sh g a n p u n k tla rd a filiallar tashkil
qilinishi m u m k in . A holi soni 70 m in g d a n o rtiq b o ‘lganda, b o lalar
u c h u n te z y o rd am brigadalari ajratiladi.
C haqiruv qog‘ozini olgandan so ‘ng, hodisa yuz bergan joyga tez
yetib borish, tibbiy yordam ko‘rsatish zaru r b o ‘lganda, o ‘z vaqtida
shifoxonaga yotqizish, tez tibbiy yordam ga m uhtoj bem orlam i, zarur
boMganda shifoxonaga olib borish bu boMimning asosiy vazifalaridir.
T ez tibbiy yordam boMimi yetarli m iqdorda avtotransport, m alakali
xodim lar va aloqa vositalari bilan ta ’m inlanishi zam r.
7.6. Tuman yuqumli kasalliklar shifoxonasi
T Y K K yuqum li kasalliklari b o r b e m o rla rn i statsio n arg a y o t­
qizib, m alakali yordam k o ‘rsatu v ch i d av o lash -p ro filak tik a m u as­
sasasidir. T Y K K tarkibida quyidagilar boMishi lozim :
— qabul b o ‘lim i (boksli);
— boM im lar (boksli);
— tashxis boMimi;
— reanim atsiy a va intensiv terap iy a boMimi;
— yuqumli va boshqa somatik kasali borlar uchun maxsus palatalar;
— dizenfeksiyalovchi k am era;
— p ato lo g o an ato m ik boMim;
— bo sh q a y o rd am ch i boM inm alar (lab o rato riy a, d o rix o n a va
b o sh q alar);
T Y K K d a m alakali y ordam k o ‘rsatish d an tash q ari kasallikning
oldini oluvchi tad b irlarn i, davolash ja ra y o n id a fan -tex n ik a y u tu q 164
lariga asoslangan davolash usullarini q o ‘llash va xodim lar malakasini
oshirib borish kabi ishlarni am alga oshiradi.
7.7. Tuman teri-tanosil kasalliklari dispanseri
T T T K D m a ’lum h u d u d aholisiga d erm atovenerologik xizm at
k o ‘rsatuvchi davolash-profilaktika m uassasasidir. T T T K D faoliyati
q uyidagilar asosida tashkil etiladi:
— jinsiy aloqa orqali yuqadigan kasalligi bor bem orlarni ertaroq
aniqlash;
— kunduzgi sta tsio n a r sh aro itid a bem o rlarn i qabul qilish va
davolash;
— z a ru r b o ‘lganda b e m o rlarn i statsionarga yotqizib davolash;
— b e m o rlarn i d isp an ser n azoratiga olish;
— tan o sil kasalliklariga qarsh i ta d b irla rn i rejalash tirish va
o ‘tkazish;
— M T K , Q U K , Q S H A , Q S H P , F A P xodim lari u c h u n sem in arlar tashkil qilish;
— aholining b archa qatlam lari orasida sanitariya-oqartuv ishlari
olib borish.
7.8. Tuman silga qarshi dispanseri
Bu m uassasa tegishli h u d u d aholisi orasida silga qarshi tadbirlam i am alga oshiradi.
T S Q D tark ib id a d isp a n se r b o ‘lim i, statsio n ar, m eh n a t-d a v o lash ustax o n alari, k linik-tashxis, bakteriologiya, biokim yo, im m unologiya laboratoriyalari, kabinetlari (rentgen, funksional tash ­
xis va boshqalar) m ayjud b o ‘ladi. T S Q D d a joriy qoidalarga b inoan
p rofilaktika, kasallikni an iq lash , zam onaviy usullar bilan davolash
va d isp an ser n azo rati ishlari olib boriladi.
7.9. Tuman sanitariya-epidemiologiya nazorat markazi
D av o lash -p ro filak tik a m uassasalari bajarayotgan sanitariyaprofilaktika ishlariga tu m a n S E N M rahbarlik qiladi. T um an SE N M
tarkibida san itariy a-ep id em io lo g ik guruh, sanitariya-bakteriologik
165
laboratoriya, dezinfeksiya b o ‘lim lari b o ‘ladi. D ezinfeksiya b o ‘limi
alohida stansiya shaklida tashkil etilishi m um kin.
S E N M ishlarini uchastka tam oyilida am alga oshirish m aqsadga
m uvofiq b o ‘ladi. U ch astk a 3—4 Q S H P h u d u d in i o ‘z ichiga oladi.
Qishloq tu m an i S E N M larida ko‘pgina o ‘rta m a ’lum otli tibbiyot
xodim lari ishlaydi. S an itariy a shifokori va epid em io lo g y o rd am chilari, bakteriologiya va parazitologiya b o ‘yicha laborantlar, o lchoq
va kam era dezinfeksiyasi b o ‘yicha instruktorlar ham da dezinfektorlar
lavozim ida o ‘rta m a ’lu m o tli tibbiyot xodim lari ishlaydi. S E N M
tu m a n sanitariya h o latin i, aholi o ‘rtasida um u m iy va kasbga oid
kasalliklarni o ‘rg an ad i va epidem iyaga qarshi e h tiy o t e m la sh la r
o ‘tkazish rejasini tu za d i. Q u rilish, zaharli kim yoviy m o d d a la r
bilan ishlash, x o ‘jalikdagi ishlab ch iq arish va xizm at k o ‘rsatish
oby ek tlarin in g (d ala sh iy p o n i, t a ’m irlash ustaxonasi va h. k.)
sanitariya h o lati u stid a n eh tiy o t va k u n dalik sanitariya n a zo rati
c h o ra-tad b irlarin i rejalashtiradi va am alga oshiradi.
7.10. Viloyat shifoxonasi
Q ishloq aholisiga m alakali ixtisoslashgan tibbiy yordam ni viloyat
(sh ah ar, respublika) sh ifo x o n alari, ilm iy -o ‘quv tibbiyot m a rk a z ­
lari, dispanserlar, tibbiyot institutlari klinikalari va boshqa tibbiyot
m uassasalari k o ‘rsatadi. Bu tibbiyot m uassasalari orasida viloyat
shifoxonalari m u h im o ‘rin tu ta d i. V iloyat sh ifo x o n alari qishloq
aholisiga ixtisoslashtirilgan tibbiy y ordam k o ‘rsatadigan d avolashprofilaktika m uassasasi b o ‘lish bilan birga shifokorlam ing ixtisosini
va m alakasini oshiradigan tashkiliy-uslubiy m arkaz ham dir. Viloyat
shifoxonasi b a rc h a vilo y atlard a b o ‘ladi. U n in g bazasida tibbiyot
institutlari va kollejlarn in g klinikalari h a m d a o ‘quv m arkazlari
joylashadi. V iloyat shifoxonasida b arch a klinik m utaxassisliklar
yo rd am in i k o ‘rsatish m u m k in b o ig a n sta tsio n a r va p o liklinika,
rentgen kabinetlari, klinik tashxis q o ‘yish, serologik-bioxim ik labo­
ratoriyalar, elektrokardiografiya kabineti va patologoanatom ik b o iim
b o la d i. S h ifo x o n a ta rk ib id a b u n d a n tash q a ri tash k iliy -u slu b iy
b o i im , qon quyish stansiyasi, rejalashtirish b o lim la r i b o la d i.
Q ishloq jo y la rd a b em orga tashxis an iq q o ‘y ilm ag an d a yoki
q o ‘shim cha tekshirishlar va m aslahat lozim b o lg a n d a , ixtisoslashgan
166
tibbiy yo rd am g a m u h to j b o ‘linganda bu ishlarni uchastka, tu m an
m arkaziy shifoxonalarida bajarish im koni b o ‘lmasa bem orlar viloyat
shifoxonasiga yuboriladi. U zo q d an kelganlar uch u n shifoxonada
y o to q x o n a tashkil etilishi m um kin.
V iloyat sh ifo x o n a sin in g m utaxassislari reja asosida tu m a n
m arkazlariga, qishloq uchastkalariga borib, ixtisoslashgan tibbiy
yordam ko‘rsatadilar, kerakli m aslahatlar beradilar, h a r xil davo­
lash, tashkiliy-uslubiy ishlam i bajaradilar, tum an va uchastka shifokorlariga davolash-profilaktika, tashxis q o ‘yishning yangi usullarini
o ‘rg atad ilar, ilm iy -am aliy k onferensiyalar o ‘tk azadilar. V iloyat
sh ifo x o n a sid a m utaxassislar tay y o rlash , sh ifo k o rlar m alakasini
oshirish asosiy vazifalardandir. Y osh shifokorlar m utaxassisliklari
b o ‘yicha tayyorlanadi va ularning m alakasini oshirish bilan doim o
shug‘ullaniladi. 0 ‘rta tibbiyot xodim lari ham viloyat shifoxonasida
o ‘z m alakasini oshiradilar. Laborantlar, rentgen-texniklar, operatsiya
h am shiralari, fizioterapiya, elektrokardiografiya kabinetlari u chun,
p arhez ovqatlar, davolash gim nastikasi, massaj va boshqa m u ta­
xassisliklar b o ‘yicha ham shiralar m alakalarini oshiradilar.
V iloyat shifoxonasining tashkiliy-uslubiy b o ‘lim i yillik hisobot
tayyorlaydi, m utaxassislarning tu m a n va uchastka shifoxonalarida
bajargan ishlari asosida tibbiyot m uassasalarining ilg‘o r tajribasini,
yaxshi ish usullarini o ‘rganadi va o m m alash tirad i, viloyatda kasallanishni o ‘ziga xos xususiyatlarini tahlil qiladi.
Shuningdek, tashkiliy — uslubiy b o ‘lim olingan m a’lum otlarga
asoslanib tibbiy yordam ko‘rsatish sifatini oshirish b o ‘yicha takliflar
va tadbirlar tayyorlaydi. Barcha bosqichdagi (uchastka, tum an, viloyat)
davolash-profilaktika m uassasalari ham jihatlikda ishlashsa qishloq
aholisiga yuqori m alakali tibbiy xizm at ko‘rsatish m um kin b o ‘ladi.
N A Z O R A T SAVOLLAR1
1. Q i s h l o q a h o l i s i g a b i r i n c h i b o s q i c h d a q a n d a y t i b b i y o t m u a s s a s a l a r i t ib b iy
y o rd a m
k o ‘r s a t a d i ?
2 . F e l d s h e r - a k u s h e r l i k p u n k t l a r in i n g v a z if a la r i v a h u q u q la r i n i m a la r d a n ib o r a t?
3. U c h a s t k a s h ifo x o n a s id a g i s a n f e ld s h e m in g v a z ifa la ri v a h u q u q la r in i a y tib b e rin g .
4 . Q i s h l o q x o 'j a l i g i d a g i m a v s u m i y i s h l a r v a q t i d a t i b b iy x i z m a t n i u y u s h t i r i s h
x u s u s iy a tla ri q a n d a y ?
167
5 . Q i s h l o q a h o l i s i g a i k k i n c h i b o s q i c h d a q a y s i d a v o l a s h m u a s s a s a l a r i t ib b iy
x iz m a t k o ‘rs a ta d i, v a z ifa la ri v a tu z ilis h i.
6
. Q i s h l o q a h o l i s i g a u c h i n c h i b o s q i c h d a q a y s i d a v o l a s h m u a s s a s a l a r i ti b b i y
x iz m a t k o ‘rs a ta d i, v a z ifa la ri v a tu z ilis h i.
7.
Masala.
Q o v c h i n q i s h l o g ‘id a g i F A P f a o l i y a t i k o ‘ r s a t k i c h l a r i n i a n i q l a n g .
2 0 0 3 - y ild a g i a h o li s o n i 3 0 0 0 , 3 y o s h g a c h a b oM gan b o la la r s o n i 3 0 0 t a , 7 0 ta
h o m ila d o r d is p a n s e r h is o b id a , 65 ta tu q q a n la r . F e ld s h e r k u n ig a 3 s o a t kasal
q a b u l q i l a d i . Q a b u l i g a 4 0 0 k is h i k ir g a n . 2 5 0 0 b e m o r g a u y i d a y o r d a m b e r ilg a n . 6 0 0
t a k a s a l l i k a n i q l a n g a n , j u m l a d a n , 15 t a o s h q o z o n
y a r a s i , 6 2 t a r a d i k u l i t , 7 0 ta
a n g i n a . 3 y o s h l i b o l a l a r n i u y ig a 2 5 0 0 m a r t a b o r i b k o ‘r i lg a n . H o m i l a d o r v a
t u q q a n l a r n i n g u y ig a 9 0 0 m a r t a b o r i lg a n .
8
. Q is h lo q
a h o lis ig a x iz m a t k o ‘rs a tu v c h i y a n g i ta s h k iliy s h a k lla rin in g
v a z ifa la ri n im a d a n
ib o ra t?
168
8-bob. SO G ‘LIQNI SAQLASH TIZIM I IQTISODIYOTI,
REJALASHTIRILISHI, U NI MABLAG6 BILAN
TA’M INLASH VA BOSHQARISH
8.1. Sog’liqni saqlash iqtisodiyoti
B ozor iqtisodiyotiga b o sq ich m a-b o sq ich o ‘tilayotgan hozirgi
davrda m am lakat iqtisodiy rivojlanishini ta ’m inlash o ‘ta m uhim
vazifalardan biridir. Bu vazifani bajarishga iqtisodiy bilim larni
oshirish, yangi sharoitda ishlab chiqarish sam aradorligini va sifatini,
m e h n a t u n u m d o rlig in in g y u q o ri d a ra ja d a b o ‘lishiga erish ish ,
tra n sp o rt va e lek tr resurslarini k o ‘paytirish va ho k azo lar orqali
erishiladi. M am lak at iqtisodiyoti bilan tibbiyot iqtisodiyoti c h a m b arch as bog‘langan.
M am lak at a h o lisin in g b a rc h a tu rd ag i d av o lash -p ro filak tik a
yordam iga b o ‘lgan ehtiyojini qondirishga qaratilgan sog‘liqni saqlash
tizim i faoliyatining iqtisodiy to m o n in i, ishlab chiqarish rivojlanishida sog‘liqni saqlashning ah am iyatini iqtisodiyot fanining bir
tarm ogi — sog‘liqni saqlash iqtisodiyoti o ‘rganadi. Sog‘liqni saqlash
iqtisodiyoti fanining asosiy vazifasi quyidagilardan iborat:
— h a r b ir tibbiy y o rd am k o ‘rsatish tu riga sa rf qilinadigan
x arajatlarni aniqlash;
— m oliyaviy, m eh n a t, m oddiy rezervlarini to p ish va ularni
oqilona ishlatish;
— b arch a tibbiy yordam k o ‘rsatish tu rlarin in g rentabelligini,
iqtisodiy sam aradorligini va u larn in g m am lakatning tu rli sohalaridagi o ‘zgarishlarga b o ‘lgan ta ’sirini aniqlash.
Sog‘liqni saqlash iqtisodiyoti fani so g iiq n i saqlash tizim ini rivojlantirishda m u h im aham iyatga ega. M am lakatda yirik ko‘p profilli
shifoxonalar hozirgi kunda yetarli b o ‘lib , ularda m alakali m utaxas­
sislar va o ‘rta tibbiyot xodim lari m eh n at qilm oqdalar.
169
Tibbiyot xodim lari bajaradigan ishlam ing barchasi m ablag‘ talab
qiladi (laboratoriyada biokim yoviy tekshirish o ‘tkazish, m ehnatga
qobiliyatsizlik varaqasini berish, shifoxonadagi shifo o T in lard an
foydalanish va hokazo). Boshqacha qilib aytganda, kishilarning sog‘lig ‘ini saqlash katta m oddiy m ablag6 talab qiladigan m as’uliyatli ishdir.
T ibbiyot x o dim lari o ‘z fao liy atlarid a tejam k o rlik k a h a ra k a t
qilishlari, d av o lash -p ro filak tik a tad b irlarin i bajarishda iqtisodiy
sam aradorlikka e ’tib o r berish lari lozim .
8.1.1. SogMiqni saqlash ishi tejamkorligini tahlil qilish usuli
S og‘liqni saqlashga ajratilgan m ablag‘larni tejam korlik b ilan
sarflash m u h im aham iyatga ega. Iloji b o rich a k am roq xarajat qilib,
k o ‘p ro q tibbiy xizm at k o ‘rsatish m aqsadga m uvofiq b o ‘ladi.
S o g ‘liqni sa q la sh ishi te ja m k o rlig in i ta h lil qilish q u y id ag i
bosqichlarda bajariladi:
1. H ar bir tibbiy xizm at k o ‘rsatish turiga sarflangan m ablag6larni
aniqlash.
2. R egionlar u c h u n o p tim al farqlanadigan n o rm ativ hujjatlarni
ishlab chiqish.
3. Tibbiy yordam k o ‘rsatishning sam arali va tejam li tajribalarini
o m m alash tirish (yangi sam arali ish usullarini va tex n ik alarn i jo riy
etish , u lard a n o q ilo n a fo y d alan ish , m oddiy resurslar xarajatini
q a t’iy hisobga olib b o rish va n a z o ra t qilish, tejam korlikni m oddiy
rag 6b a tlan tirish ).
T ibbiyot x o d im larin in g m e h n a t faoliyati e le m en tlari o rqali
so g ‘liq n i saqlash iq tiso d iy o tin i ta h lil qilish m u m k in . Bu e le m en tlarg a x o d im larn i tan la sh va joy-joyiga q o ‘yish ishi h a m d a
vazifalarini taq sim lash , tibbiy y o rd am k o 6rsatishning davolash,
tashxis q o ‘yish tex n ik asid an , shifo o ‘rin la rid an o q ilo n a foyda­
lanish va h o k azo lar kiradi.
Tejam korlik yo6llaridan biri shifo o'rin larid an m aksim al darajada
foydalanish, bandligini va alm ash in u v in i oshirish y o 6llarini to pishdir. M isol tariqasida bir m a ’lu m otni keltiram iz: 1976-yili sobiq
ittifoqda m avjud shifo o ‘rin lard an qoidaga b in o an foydalanilsa, bu
1000 o 6rinli 113 sh ifo x o n an in g t o ‘liq ishlashiga b a ro b a r b o ‘lardi
yoki q o ‘sh im ch a 2,8 m illio n b e m o r yotqizilgan b o ‘lardi.
170
S h ifo x o n alam in g shifo o ‘rn id a n m aksim al darajada foydalanishning im koniyatlari katta. B ular quyidagilardir:
1. B em orlam i shifoxonaga yotqizishdan oldin tekshirish ishlarini
poliklinikada bajarish.
2. B olim larda bem orlam i davolashni kelgan kunidanoq boshlash.
T ajrib alar sh u n i k o ‘rsatadiki, yirik shifoxo nalar bosh sh ifo ­
k orining m e h n a t, m oddiy va m oliyaviy resurslardan foydalanish
huquqi kengaytirilganda, m oddiy rag‘batlantirish q o ‘llanganda katta
tejam k o rlik k a erishish m um kinligi an iq lan d i. Bu resurslarni esa
tibbiy xizm at sam aradorligini oshirishga sarflash lozim .
T ibbiyot tejam korligini tahlil qilish h a r b ir sohada ijtim oiy
tibbiyot va s o g iiq n i saqlash ishlariga (rejalashtirish, m ablag1 bilan
ta ’m in lash , ah o li sog‘lig‘ini o ‘rganish, tib b iy o td a m a ’lu m o tla r
y ig is h u c h u n k o m p y u terlard an foydalanish va hokazo) b o g iiq d ir.
T ibbiyot iqtisodiyotini tahlil qilishda, birinchi navbatda tibbiy
y o rd a m k o T sa tish tu rla ri q iym ati a n iq la n a d i (m utaxassislarga
m urojaat qilganda, tibbiy muolajalarga, bitta shifo o ‘miga shifoxonada
yotgan b em orning bir kuniga sarf qilinadigan xarajatlar va hokazo).
Misol. 50 ta (b o d )n in g faol shakli bilan kasallangan bem orlarni
3 yil (1 9 8 5 ,1 9 8 6 ,1 9 8 7 ) m o b a y n id a d a v o la sh b o s q ic h la rid a ,
d av o lash -so g ‘lom lash tirish tadbirlariga ketgan xarajatni aniqlang.
B unda b em orga k o ‘rsatilgan dav o lash -so g 'lo m lash tirish ch o ra tad b irlari va h a r b ir bem orga b ir xil m uolajaga sarflangan m ablag‘ning o 'r ta c h a m iqdori an iq lan ad i (36, 37, 38-jadvallar).
M a ’lum ki, bozor iqtisodiyotiga o'tilayotganda inflatsiya jarayoni
kuzatiladi. Shu sababli, tibbiy yordam ko'rsatish turlariga sarflanadigan xarajatlar q attiq valuta ekvivalentida aniqlansa, m aqsadga
m uvofiq b o 'la d i va yillarni o ‘zaro solishtirish im koniyati yaratiladi.
8.1.2. Sog‘liqni saqlashning iqtisodiy samaradorligini
tahlil qilish usuli
R espublika aholisi sog'liqni saqlash jam iyat iqtisodiyotiga katta
foyda keltiradi. T ibbiy yord am n in g u yoki bu tu rin i ko'rsatishga
sa rfla n g a n h a r b ir s o ‘m ja m iy a t iq tiso d iy o tig a q a n d a y foyda
k e ltirish in i h iso b la sh , y a ’ni iq tisodiy sa m a rad o rlik n i aniqlash
m u h im aham iyatga ega.
171
36-jadval*
R e v m a tiz m n in g fa o l s h a k li boM gan b e m o r la r g a k o ‘r s a t ilg a n tib b iy
Bir kunlik poliklinika x arajatlai
1,0
Bir kunlik boshqa x a ra ja tla r
0,41
Bir kunlik
0 ,2 2
DBT
0,61
o v q at
m u o la ja la r
qilish
0 ,53
F izioterapevtik
0,21
Rentgen
2 ,8 0
EKG
Q abul b o 'lim id a g i tekshirishlz
7 ,5 5
analizlari
B em orni y o tq iz ilg u n c h a
tekshirish va tr a n s p o r td a
olib k elish
S o ‘m
Laboratoriya
X a ra ja tla r
y o r d a m tu r la r ig a s a r f la n g a n o ‘r ta c h a x a r a j a t la r
2,0
0 ,2 2
^ « С о в е т с к о е з д р а в о х р а н е н и е » (1 9 7 8 -y il, 1 2 -so n , 2 2 -b e t) ju r n a lid a g i m a ’lu m o tla r
h iso b la s h u c h u n aso s q ilib o lin d i.
3 7 -ja d va l
Barcha
x a r a ja tla r
( s o ‘m )
Bir m u o la ja
q iy m a ti
( s o ‘m )
T ib b iy y o rd a m turi
M u o la ja la r
soni
B ir b e m o r g a s a r fla n a d ig a n o ‘ r ta c h a x a r a ja t
B em o rn i sh ifo x o n ag a y o tq iz ilg u n c h a
tek sh irish v a tra n sp o rtd a o lib k elish
1
7 ,5 5
7 ,5 5
S h ifo x o n a d a:
Q a b u l b o 'lim id a tek sh irish
1
2 ,8 0
2 ,8 0
L a b o rato riy a tek sh irish lari
25
0 ,21
5,2 5
R e n tg e n q ilish
4
0 ,61
2 ,4 4
EKG
20
0 ,5 3
10,60
F iz io te ra p iy a
50
0 ,2 2
11,00
172
5
2 ,1 6
10,80
D a v o la sh fizk u ltu rasi
40
0,41
16,40
B e m o rn i sh ifo x o n ad a boMishi va
dav o lan ish i
35
5
175,00
H a m m a s i b o 'lib , sh ifo x o n ad a
-
P o lik lin ik a x izm ati
30
K a rd io lo g m aslah ati
2 4 1 ,8 4
-
Ijtim o iy su g 'u rta m a b la g 'i hisobiga
sa n a to riy d a d av o lan ish
0 ,22
6 ,6 0
100
100,0
B a rch a sa rf-x a ra ja tla r
3 4 8 ,4 4
38-jadval
R e v m a tiz m ( b o d )n in g fa o l s h a k li b ila n k a s a lla n g a n b e m o r la r g a
tib b iy y o r d a m k o ‘r s a t is h g a s a r fla n g a n o ‘r ta c h a m a b la g 1 m iq d ori
T ib b iy y o rd a m k o 'rsa tis h b o sq ic h la ri
K u zatilg an
y illa r
S h ifo x o n a d a
P o lik lin ik a d a
S an ato riy d a
B archa
x arajatlar (so ‘m )
1985
2 4 2 ,0 0
7
100
349
1986
6 1 ,0 0
8
100
170
1987
4 2 ,0 0
9
100
150
K asallikni, nogironlikni, oN im ning o ldini olish, um rn i uzaytirish, ishlab chiqarish jara y o n in i rivojlantirishga qaratilgan ijtim oiy
va tibbiy chora-tadbirlarning katta iqtisodiy aham iyati bor. Sog‘liqni
saqlash iqtisodiy jihatdan darom ad keltiradigan sohadir. Sog‘liqni
saqlashning iqtisodiy samaradorligini tahlil qilish uch bosqichdan iborat:
1. K asallik tufayli sarflangan m ablag‘ni aniqlash.
2. Sarflanishi m um kin b o ‘lgan, lekin sarflanm agan m ablag‘lam i
hisoblash.
3. Iqtisodiy sam aradorlik koeffitsientini aniqlash.
Misol. R evm atizm (bod) bilan kasallangan bem o rlarn i davolashning iqtisodiy sam arad o rlik koeffitsientini hisoblash lozim .
B uning u c h u n oldingi b o ‘lim dagi m a ’lum otlarga q o ‘shim"cha qilib
173
v a q tin c h a m eh n a tg a yaroqsizlik haqidagi quyidagi m a ’lu m o tla r
olinadi: 1985-yilda ish q o biliyatini yuqo tg an lik o ‘rta c h a m u d d ati
60 kun, 1986-yilda — 20 kun, 1987-yilda — 15 kun. B em orlarda
n o gironlik an iq lan m ag an . V aq tin ch a ish qobiliyatini yuqotishga
ketgan x arajatlarni hisoblaym iz:
1. Ijtim oiy sug‘u rta b o ‘yicha to ‘langan nafaqa (ish qobiliyati
o ‘rta c h a b ir k u n y u q o tilg a n d a 3 s o ‘m 74 tiy in ) 1985-yili —
6 0 - 3 ,7 4 = 2 2 4 ,4 0 ; 1 9 8 6 -y ili - 20 • 3 ,7 4 = 7 4 ,8 0 ; 1 9 8 7 -y ili 15 • 3,7 4 = 5 6 s o ‘m ni tashkil qiladi.
2. M ahsulot ishlab chiqarilm aganligi natijasida yetkazilgan za ra r
(1 kun m eh n at qobiliyati yuqotilsa 12 so ‘m 13 tiyin) 1985-yilda —
6 0 - 1 2 ,1 3 = 7 2 8 s o ‘m ; 1 9 8 6 -y ild a - 2 0 - 1 2 ,1 3 = 2 4 3 s o ‘m ;
1987-yilda — 15 • 12,12= 182 so ‘m d an iborat. Bu m a ’lu m o tlard an
foydalanib kasallikni davolash-profilaktika ishlariga ketgan m ablag6ni
an iq lay m iz (1 -b o sq ich ).
K a s a lik
T ib b i y
V a q tin c h a -
K a s a l li k
tu f a y li
y o rd a m
lik is h g a
tu fa y li
sa rfla n ­
q iy m a ti
gan
m a b la g 1
N o g ir o n lik
b ila n
y a ro q s iz lik k a
m a h s u lo t
b o g ‘liq
t o 'l a n g a n
is h la b
x a ra ja tla r
n afaq a
c h iq a ris h
k a m a y ib
y e tk a z ilg a n
zarar
1985-yil = 1301 = 3 4 9 + 2 2 4 + 7 2 8 + 0
1986-yil = 488 = 1 7 0 + 7 5 + 2 4 3 + 0
1987-yil = 388 = 1 5 0 + 5 6 + 1 8 2 + 0
Ikkinchi bosqichda sarflanishi m um kin b o ‘lgan, am m o sarflan­
m agan xarajatlar hisoblanadi. Bu ko'rsatk ich birinchi yili kasallik
tufayli sarflangan m ablag6 bilan keyingi yillarda sarflangan m a b ­
lag6lar o 6rtasidagi farqdir, y a ’ni 1985-yili — 1301 so ‘m , 1986-yili
— 488 so ‘m , 1987-yili — 388 so ‘m. Yillar o ‘rtasidagi farq tegishli
ravishda 813 va 913 so 6m ni tashkil qiladi. Ikki yil ichida bir bem orga
1726 so ‘m sa rf qilinishi m u m k in b o ‘lgan xarajatlar tejab qolingan.
U c h in c h i b o s q ic h d a iq tis o d iy s a m a ra d o rlik k o e ffitsie n ti
aniqlanadi:
174
Sarflanishi m u m k in b o ‘lgan
Iq tiso d iy
sa m arad o rlik
k o e ffitsien ti
=
lekin sarflan m ag an m ab lag '
K uzatu v d av rid a bem o rg a k o 'rsatilg an
_ 1726 _
669
2
57
y o rd am n in g u m u m iy qiym ati
X ulosa qilib a y tg a n d a , rev m atizm (b o d ) b ilan kasallangan
bem orlarga k o ‘rsatilgan tibbiy yordam ga sarflangan h a r b ir so ‘m
jam iy atg a 2 so ‘m 57 tiyin foyda keltiradi.
Y u q o rid a t a ’k id la n g a n id e k , ja m iy a t a ’zo larin in g sog‘lig‘ini
saqlash m u h im ah am iyatga ega. Bu esa sarflanadigan xarajatlarni
ilm iy rejalashtirishni, b o r m ab lag ‘lardan o q ilo n a foydalanishni
taq o z o etadi.
NA ZO R A T SAVOLLARI
1. S o g 'liq n i saq lash iq tiso d iy o tin in g asosiy vazifalari n im a d a n ib o rat?
2. T e jam k o rlik d ey ilg an d a n im a n i tu sh u n asiz?
3. Iq tiso d iy s a m a ra d o rlik d ey ilg a n d a n im a n i tu sh u n a siz?
4. 100 ta o 'tk ir y u ra k in fa rk ti b ilan k asallan g an b e m o rla rn i d a v o lash n in g
iq tiso d iy sa m a ra d o rlik k o e ffitsien tin i an iq lan g :
Yil
Bir b e m o rg a sarflangan
xarajatlar
T ib b iy xizm at
k o 'rsa tis h xarajatlari
1985
25 6 9
443
1986
691
215
1987
438
200
8.2.
SogMiqni saqlash tizimini rejalashtirish va
mablag4 bilan ta’minlash
8.2.1. Sog‘liqni saqlash tizimini rejalashtirish usuli
H a r bir tibbiyot m uassasasining faoliyatini iqtisodiy to m o n larini oqilona rejalashtirish m uhim aham iyatga ega. Boshqa sohalarda
b o ‘lgani kabi, tibbiyot m uassasalarida ham yillik va kelajak rejalari
tuziladi. Yil oxirida m uassasaning sh a rt-sh a ro iti va keyingi yildagi
175
ish faoliyati inobatga o linib reja tuziladi ( o ‘rin la r soni va u larni
b o ‘lim b o ‘y ich a taq sim lash , shifo o ^ in la rin in g b a n d b o ‘ladigan
kunlari, kutiladigan b e m o rlar soni, x o dim larning sh ta t lavozim lari
va h.k.). Reja ko‘rsatkichlari m uhim moliyaviy aham iyatga ega b o ‘lib,
yil m o b ay n id a shifoxonaga sarflanadigan m ab lag ‘larni hisoblash
im konini beradi.
Y uqori ta sh k ilo tla rn in g sog‘liq n i saqlashni rivojlantirish to ‘g ‘risidagi va n o rm a tiv lar haqidagi direktiv k o ‘rsatm alarin i, m ahalliy
hokim iyat ajratgan m ablag‘ning tax m in iy m iq d o rin i, ah o lin in g
tibbiy yord am g a b o ‘lgan talabini (aholi so n i va sog‘lig‘ini tavsifnom asi), m uassasaning o ‘tgan yilgi rejasi tahlili natijalarini hisobga
olib yangi reja tu zilm o g ‘i lozim .
Misol. Q arshi sh ah ri aholisining terap ev tik 0 ‘rinlarga b o ‘lgan
eh tiyojini h isoblang ( o ‘rin la r b ar qaysi m utaxassisliklar u c h u n
alohida aniqlanadi):
B-P-D
A "
lOO-'G
bu yerda, К — Q arshi sh ah ar aholisining terapevtik o ‘rinlariga
bo‘lgan talabi; B — 1000 kishiga nisbatan terapevtik kasallik tarqalishi;
P — shifoxonaga yotadigan b em o rlar ulushi, foiz; D — bir bem o m in g shifoxonada yotish m uddati; G — o ‘rin larning o ‘rtacha
bandligi; H — sh a h ar aholisi, 100 — foizlardagi k o ‘rsatkichlarni
m u tla q n isb a tla rd a q a y ta h iso b la sh k o e ffitsie n ti. В = 400 foiz,
P — 10 foiz, D— \2 kun, G—340 kun, / / —300 m ing.
^
K,e r =
400-10-12
Ю 0-340
- лл
• 3Q0 = 4 2 3 ° n n -
Qarshi shahrida aholi 423 ta terapevtik o ‘ringa m uhtoj, shaharda
esa 150 ta o ‘rin bor. Reja tuzilayotganda aholining terapiya b o ‘yicha
o ‘rinlarga b o ‘lgan talabini qondirish u c h u n b archa im koniyatlam i
ishga solish zarur. M avjud o ‘rinlar sonini va ah o lin in g o ‘rinlarga
b o ‘lgan ta la b in i in o b atg a olib rejada m utaxassisliklar b o ‘yicha
taqsim langan o ‘rinlarni o ‘zgartirish imkoniyati b o ‘lishi kerak. Rejada
m uassasadagi o ‘rin lar soni m a ’lum b o iis h i shifo o ‘rin lar bandligini
h isoblash im k o n in i b e ra d i. Bu k o ‘rsa tk ic h la r m u ta x a ssislik la r
b o ‘yicha hisoblanib, so‘ngra shifoxona b o ‘yicha q o ‘shib chiqiladi.
176
Misol. R eja b o ‘yicha terapevtik o ‘rinlar soni 210 ga teng. Yil
davom ida optim al o ‘rinlar bandligi o ‘rtacha 340—345 kunni tashkil
qiladi. S hifoxonaning terapiya m utaxassisligi shifo o ‘rinlarning
bandligi darajasi rejada 210 • 340=71400 ga teng. A na shu ikki m uhim
k o ‘rsatkich m oliyaviy aham iyatga ega (o ‘rinlar soni, shifo o ‘rinlarin in g b an d lik darajasi). U lar m a ’lum b o ‘lgandan so ‘ng bem o rlar
ovqati va d o ri-d arm o n larg a ketadigan m ablag‘lar hisoblanadi.
8.2.2. SogMiqni saqlash tizimini moddiy jihatdan ta’minlash
Hozirigi vaqtda davlat tasarrufida va nodavlat m ulkchilik shakliga
ega b o ‘lgan sog‘liqni saqlash m uassasalari mavjud. Davlat tasarrufida
b o ‘lgan sog‘liqni saqlash tizim in i m ablag1 bilan ta ’m inlash m ex anizm i eskirdi va sohani b o z o r m u nosabatlari b o ‘yicha rivojlanishini ta ’m inlay olm adi. Bu esa o ‘z navbatida m ablag‘ bilan ta ’m in lash n in g eski tizim ini o ‘zgartirishni talab etdi. S og‘liqni saq­
lash vazirligi M oliya vazirligi bilan ham korlikda sohani m ablag‘
bilan t a ’m in lash n in g yangi tizim in i (aholi jo n boshiga) ishlab
chiqdi. A m bulatoriya va poliklinikalarni xizm at ko‘rsatadigan aholi
soniga, shifoxonalar esa davolanib ch iq q an b em o rlar soni hisobida
m ab lag ‘ b ilan ta ’m inlash am alga oshirilm oqda. Sog‘liqni saqlash
so h asin i ekstensiv rivojlanishi to ‘xtatildi.
S h ifo xonalarni m ablag‘ bilan ta ’m inlash 80 foizdan 60 foizgacha kam aytirildi, am bulatoriya poliklinikalariniki esa 10 foizdan
40 foizgacha ko‘tariladi. Kelgusida statsionar va poliklinikalarni teng
m iq d o rd a m ablag bilan ta ’m inlash k o ‘zda tu tilm o q d a. Sohaga
m ahalliy hokim iyatlar 80—88 foiz, m arkaz esa 12—20 foiz m ablag4
ajratishi rejalashtirilgan. Sog‘liqni saqlash tizim iga davlat budjetidan
m ab lag 4 ajratish yildan-yilga k o 4payish tendensiyasi kuzatilm oqda.
M asalan , 1993-yili sohaga ajratilgan m ablag4lar davlat budjetining
11,1 foizini tashkil qilgan b o 4lsa, 2003-yili bu k o 4rsatkich sal
ko4proq b o 4ldi. Albatta, bu m ablag4 ehtiyojni to ‘liq qondira olmaydi.
S h u sababli q o 4sh im ch a m ablag4 ishlab topishga (pullik xizm at va
bo sh q alar) harak at qilinm oqda.
Kelgusida sog4liqni saqlash tizim i budjetini shakllantirish quyidagi
tartibda am alga oshirilishi rejalashtirilm oqda: davlat budjeti 60 foiz,
tibbiy sug‘u rta 30 foiz, pulli xizm at ko‘rsatish 10 foiz.
1 2 -2 2
177
« F u q a ro la r sog‘lig‘ini saqlash to ‘g ‘risida»gi Q o n u n d a sog‘liqni
saqlash sohasini quyidagicha m ablag1 bilan ta ’m inlash k o ‘rsatilgan:
— davlat budjeti m ablag'lari;
— tibbiy sug‘u rta m ablag‘lari;
— fu q aro lar sog‘lig‘ini saqlashga q aratilg an m aqsadli fo n d lar
m ablag1lari;
— tash k ilo tlar va a h o lin in g xayriya m ab lag 'lari;
— b a n k qarzlari;
— Q o n u n d a taqiqlanm agan boshqa m ablag‘lar.
Sogliqni saqlash tizim i budjeti m a’lum hududdagi barcha tibbiyot
muassasalariga ajratilgan pulning um um iy m iqdoridir. Sm eta maxsus
hisob orqali amalga oshiriladigan xarajatlam ing moliyaviy rejasi bo‘lib,
turli m uassasalam i m ablag1 bilan ta ’m inlaydi. Xarajat sm etasi shakli
bir xil b o ‘lib, unda m uassasa nom i, m anzili, budjet turi (m arkaziy,
m ahalliy), budjet tasniflanishi va paragrafi kabilar b o ‘ladi.
S m eta shakli u c h qism dan iborat:
1. M uassasaning asosiy faoliyati k o 'rsa tk ic h la ri — o ‘rin la r va
keladigan b e m o rlar soni, shtatlar.
2. H a r bir m o d d a b o ‘yicha xarajatlar.
3. M oddalar bo‘yicha xarajatlar haqida m a’lum otnom a ( 18-modda).
M ablag‘ni h ar b ir m o d d ad a an iq k o ‘rsatilgan m aqsadlarga
sarflash lozim. M a’lum bir m oddada ko‘rsatilgan m ablag‘lam i boshqa
m aq sad lar u c h u n ishlatishga y o 1! q o 'y ilm ay d i.
1-modda. Ish haqi.
2-modda. Ish haqi asosida to ‘lovlar.
3-modda. Ish yuritish (kanselyariya) va x o ‘jalik xarajatlari.
4-modda. X iz m a t yuzasidan safarlar.
8-modda. Stipendiya.
9-modda. O vqatlanishga ajratiladigan xarajatlar.
10-modda. D o ri-d a rm o n la r va b o g ‘lov vositalarini sotib olish.
12-modda. Jih o z la r va in v en ta rla r sotib olish.
14-modda. Y um shoq b u y u m la r sotib olish.
16-modda. B ino va in sh o o tlar kapital t a ’m iri.
18-modda. T urli xarajatlar.
1-modda. Ish haqi xodim larning lavozim iga qarab, to ‘lanadigan
pul m iqdoridir. K o ‘pin ch a tibbiyot m uassasalarida ish haqi asosiy
178
xarajatning 60—70 foizini tashkil etadi. H ozirgacha ish haqi to ‘lash
yagona tarif turi koeffitsientlari orqali amalga oshiriladi va bu muassasa
turiga, lavozim ga, ish m alakasiga bog‘liq b o ‘ladi. Ayni vaqtda oylik
m iqdorini aniqlash ishlariga davlat aralashm aydi va bu ish tashkilot
rahbari to m o n id an xodim ning faoliyatiga qarab belgilanadi.
S htat b o ‘yicha m avjud lavozim lar soni va ish h aq ining bir
oylik stavkalari, sh ta td a k o ‘rsatilgan navbatchilarga, ta ’tilda b o ‘lgan lar o ‘rniga, bayram larda ishlovchilarga to ‘lanadigan m ablag‘lar
ish haqi fondini tashkil qiladi. Ish haqini belgilashda tarifikatsiya
sh aklidan foydalaniladi va u n d a quyidagi m a ’lu m o tla r b o ‘ladi:
ishlovchining fam iliyasi, ism i, lavozim i, m a ’lum oti (o ‘qigan joyi,
m utaxassisligi, m alak asi, h ujjat raq am i va berilgan vaq ti), ish
staji, m uassasa nom i.
2-m odda. Ish h aq i asosida t o ‘lovlar m o d d asid a m eh n a tg a
yaroqsizlik varaqasiga nafaqa to ‘lash n azard a tu tiladi. Sog‘liqni
saqlash m uassasalarida ish haqi fondi 5,5 foiz ko‘paytirilib, 100
ga b o iin a d i va 2-m oddaga ajratilgan m ablag6 hisoblanadi. M asalan,
yillik ish haqi fondi 1000000 so ‘m b o ‘lganda 2 -m o d d ag a 55000
s o ‘m ajratiladi:
1 0 0 0 0 0 0 - 5 ,5
„ ллл
«
— — = 5 5 0 0 0 s o ‘m .
8-modda. S tipendiya — tala b ala r va o ‘quvchilarga beriladigan
oylik pul m iqdori. S tipendiyalar Respublika Prezidenti Farm onlari
asosida to ‘lanadi. 0 ‘quv d asturini o ‘zlashtirgan b archa talabalarga
o ‘zlashtirish darajasi inobatga olinib stipendiya tayinlanadi.
9-modda. «S tatsionardagi b em o rlarn in g ovqati»ni hisoblash
uch u n rejadagi o ‘rin-bandligi darajasi bir bem orning kunlik ovqatiga
ketadigan pul m iqdoriga ko‘paytiriladi. M asalan, terapiya b o ‘lim ida
shifo o ‘m in in g bandligi darajasi 71400 ga teng, rejalashtirilganda
b e m o r ovqatiga kuniga 1 s o ‘m sarflanadi:
7 1 4 0 0 -1 = 71400 s o ‘m.
S arflanadigan pul m iq d o ri inflatsiyani hisobga olgan holda
k o ‘paytirib turiladi yoki hiso b -k ito b n i shartli ravishda q attiq valu179
tad a olib borgan m a ’qul. X uddi sh u n d ay qilib, boshqa boN im larda
h am ovqatga k etadigan m ab lag 1 h isoblanadi va u larni q o 's h ib
um u m iy 9 -m o d d a sarf-xarajatlari aniqlanadi.
10-modda. « D o ri-d a rm o n lar va bog‘lov vositalarini sotib olish».
Bir kunlik shifo o ‘rniga ajratilgan m ablag1 rejalashtirilgan shifo
o 'rin la ri bandligi darajasi m iqdoriga k o ‘paytirilib an iq lan ad i.
12-modda. «Jihozlar va inventarlar sotib olish». Bu m ablag1larga
m ebel, oshxona jihozlari, tibbiy asbob-uskunalar sotib olinadi. Yangi
tashkil qilinuvchi o 'rin la r soni u c h u n hisob-kitob alohida qilinadi.
14-modda. «Y um shoq in v en ta rla r sotib olish» m o ddasiga a jra ­
tilgan m ablag1lar ichki h a m d a ustki kiyim , poyabzal va bo sh q a
n a rsa lar sotib olish u c h u n sarflanadi. T u g ‘ru q x o n a va b o lalar
shifoxonasida 1 ta b a n d o 'rin g a ajratilgan m ablag1ni 100 foiz deb
olsak, shunga nisbatan b o sh q a davolash m uassasalarida 80 foiz,
yangi o ‘rin lar u c h u n esa 320 foiz m ablag1 ajratilishi lozim . B oshqa
x izm a tla r u c h u n x arajatlarga (y o ritish , isitish va h o k a z o ) haq
teg ish li v a z irlik la r ta sd iq la g a n n o rm a tiv h u jja tla rg a a so sla n ib
t o ‘la n a d i. T ib b iy o t m u a ssa sa la rid a so g ‘liqni sa q la sh vazirligi
n o rm a la rin i e ’tib o rg a olib sm e ta loyihasi tu z ila d i va m u assasa
ja m o a si yigrilishida m u h o k a m a q ilin ad i h a m d a u y u q o ri ta s h k ilotlarda tasd iqlanadi. B osh shifokor ajratilgan p u ld an to ‘gri foyd a la n ish g a va q a rz la rn i taq sim lash g a sh ax san jav o b b e ra d i. M u assasag a a jra tilg a n p u ln i m a q s a d li, s a m a ra li, ich k i im k o n iyatlardan m aksim al darajada foydalanib ishlatm oq lozim . M oliyaviy
ish lar — b u d jet in tiz o m i, sm e ta tu z ish va u n in g ijrosiga oid
tala b la rn in g b ajarilish i y u z a sid a n n a z o ra t o 'rn a tila d i.
N A Z O R A T SAVOLLAR1
1. S h ifo x o n an in g qaysi k o 'rsa tk ic h la ri asosida kelgusi yil u c h u n sm e ta tu zish
m u m k in ?
2. S h a h a r sh ifo x o n a sin in g rejasi ni tu z ish d a q a n d a y m a ’lu m o tla r k erak ?
3. M a ’lu m b ir m u tax assislik b o ‘y ich a o 'r in la r so n in i an iq la sh u c h u n z a ru r
m a ’lu m o tla rn i ay tin g .
4. Masala. Q arshi tu m a n id a 80 m in g (H ) ah o li yashaydi. A holi u c h u n q a n c h a
ja r ro h lik o ‘rin la ri z a ru rlig in i h iso b la n g . J a rro h lik b o 'y ic h a k a sa lla n ish 200
fo iz,y o tish m u d d a ti o 'r ta c h a 15 k u n , o 'rin n in g yillik b an d lig i o ‘rta c h a 340 k u n .
180
5. B oM im larda rejadag i o 'rin la rn in g b a n d lik d a ra ja sin i h iso b la sh d a qaysi
m a ’lu m o tla r z a r u r boN adi?
6 . K ardiologiya b o 'lim id a o ‘rinlarning bandlik darajasi 15000 b o 'lg an da ovqatga
k e tg a n x a ra ja tla rn i h iso b lan g ? BoMim q u w a ti q a n d a y va kelgusi yild a q a n c h a
b e m o r q a b u l q ilish k o ‘z d a tu tilg a n (o ‘rin la r b an d lig i 340 k u n , y o tish m u d d a ti
o ‘rta c h a 25 kun).
7. 1 -m o d d a g a 10000000 s o ‘m a jratilsa , 2 -m o d d a g a x arajat sm etasi q a n c h a
b o ‘ladi va n im ag a ishlatiladi?
8 . S h ifo x o n a m eb eli, o ‘rin -k o ‘rp a, x a la tla r va la z e r a p p a ra tla ri so tib olish
u c h u n s a rf-x a ra ja tla rn i sm e ta n in g qaysi m o d d a la rid a n m a b la g 1 a jratilad i?
9 . S o g ' l i q n i s a q l a s h n i m a b l a g 1 b i l a n t a ’m i n l a s h d a a m a l g a o s h i r i l a y o t g a n
islo h o tlar n im a d a n
ib o rat?
8.3. Sog'liqni saqlash tizimini boshqarish
8.3.1. Sog'liqni saqlash tizimini boshqarishning ahamiyati
Jam iyat faoliyatida boshqaruv m uhim aham iyatga ega, uni sudya
va futbol o'ynaydigan o'yinchilaiga taqqoslasa bo'ladi. Sog'liqni saqlash
tizim ini boshqarish an ch a m urakkab h am da bir-biriga b o g ia n g a n
ichki va tashqi om illarga bo'linadi. Sog'liqni saqlash tizim ining ichki
om illariga uning tuzilishi, boshqarishning strategik va taktik darajalari
kiradi. S og'liqni saqlash tizim ini boshqarishning tashqi om illari
m am lakat xo'jaligining b archa sohalari bilan b o g 'liq bo'ladi.
S o g 'liq n i saqlash tizim ini ichki va tash q i om illari bir-b iri bilan
bo g 'lan g an m urakkab m exanizm b o 'lib , aholi sog'lig'ini m uhofaza
qilish h aq id a b iro r q a ro r chiq arilg an d a uni bajarish u c h u n b archa
so halarning faoliyati m u him dir. Sog'liqni saqlash tizim ini boshqarish d an k o 'z la n g a n m aqsad tegishli m uassasalarning faoliyatiga
rah b arlik q ilish d ir, h am d a u lar ishining sifatli va sam aradorli b o ‘lishiga erishishdir.
R ahbarlik qilish jara y o n i to 'r t bo sq ich d an iborat b o 'ladi:
1. S h a ro itn i o 'rg a n ish (m a ’lum ot yig'ish va o 'rg an ish ).
2. O q ilo n a q a ro r qabul qilish.
3. Q abul qilingan qaro rn i am alda jo riy qilish y o 'lin i topish.
4. Q aro rn in g bajarilishini nazo rat qilish.
R ahbarlikning asosiy ishlaridan biri sog'liqni saqlashni rejalashtirishdir. Reja bu sohaning barcha tarm oqlarini, y a’ni tibbiy yordam
tu rla rin in g rivojlanishini, davolash-profilaktika m uassasalarining
181
qulay joylash tirilish in i, m eh n a t va m o d d iy resurslarni taqsim lash
va u lard an o q ilo n a foydalanish im k onini yaratadi. M e h n atn i ilm iy
asosda uy u sh tirish , texnika v o sitalarid an foydalanish (k o m p y u ter,
inform atika xizm ati va hokazo), iqtisodiy tahlil xulosalariga tayanib,
ra h b a rlik n in g y an g i u su lla rin i jo riy q ilish b o s h q a ru v u su lin i
tak o m illashtiradi.
8.3.2. Tibbiyot xodimlarining mehnatini ilmiy
asosda tashkil etish
T ibbiyot xod im larin in g m e h n a tin i ilm iy asosda tashkil etish
hozirgi kun tala b id ir va bu ishni bajarish d a quyidagi tad b irla r
m ajm uasini am alga oshirish lozim :
1. T ibbiyot xodim larining m eh n atin i (kunlik, oylik), y a ’ni ish
boshlanib tugagunga q ad ar ketgan vaqtini aniqlash, xodim bajaradigan ish sifatiga aham iyat berish, vazifalarni to ‘g ‘ri taqsim lash va
shu k abilam i tahlil qilish. X odim lar faoliyatini tahlil qilayotganda
ular m eh n a tin i tashkil qilishda rezerv vaqtlar borligi aniqlanadi.
2. T ib b iy o t x o d im larin in g ishini o q ilo n a tashkil etish u lar
faoliyatining norm ativ hujjatga asoslanib m ahalliy sharoitni hisobga
olib, vazifalarni a n iq taqsim lash im k o n iy atin i yaratish.
H ozirgi v aq td a bem orlarga tashxis q o ‘yish, davolash va ularni
parvarish qilish n in g yengillashtirish m aq sa d id a zam o n av iy yangi
texnika vositalari yaratilgan. Bu tex n ik a vositalarini tezlik bilan
tib b iy o t m u assasalarig a jo riy q ilm o q kerak. S o g ‘liqni saqlash
tashkilotlari o ‘rta tibbiyot xodim larining vazifalariga aniqlik kiritish
m aqsadida viloyat, tu m a n , sh a h ar sh ifoxonalarining bosh tibbiyot
ham shirasi, sanitariya feldsheri, feld sh er-ak u sh er va boshqalarning
h u q u q va vazifalari k o ‘rsatilgan q o id a la r ishlab ch iq ilg an . Bu
qoidalarga asoslanib m ahalliy sharoitini hisobga olgan holda tibbiyot
m uassasalarida o ‘rta tibbiyot x o d im larid an h a r birin in g vazifasi
an iq lan ish i lozim .
M a m la k a tim iz d a turli tibbiyot m uassasalarid a (p o lik lin ik a,
sh ifo x o n a, S E N M va h. k.) xizm at q ilayotgan tibbiyot xodim lari
u c h u n o ‘zaro farqlanadigan n o rm ativ lar qabul qilingan va bu n o r­
m ativ lar v aq ti-v aq ti bilan qayta k o ‘rib chiqiladi. M e h n atn i ilm iy
182
asosda tashkil qilish b o ‘yicha o ‘tkazilgan ilm iy tajribalar natijasini
andoza (norm a) deb qabul qilib, soha ish jarayoniga q o ‘llash m uhim
aham iy atg a ega.B u n o rm a la r tibbiyot xodim lari m e h n a t faoli­
yatin in g k o ‘p e lem en tlarin i asoslash im konini yaratadi.
3. T ibbiyot xodim lari bajaradigan b arch a ishlarni rejalashtirish
m e h n a tn i ilm iy tashkil qilish asoslaridan biridir. R ejalashtirish
eng m u h im tad b irlarn i o ‘z vaqtida bajarish im ko niyatini yaratadi.
H a r bir ishni aniq tasavvur qilish va uni bajarishga ketadigan
vaq tn i an iq bilish b ilan xodim m eh n a tin i to ‘g ‘ri rejalashtirish
m u m k in .
4. T ibbiyot x odim larining m e h n a t faoliyatini yengillashtirish
u c h u n tibbiyot m uassasalarini zam onaviy tashxis q o ‘yish, d avo­
lash ap paratlari bilan jih o zlash , bem o rlar parvarishida kerak b o ‘ladigan b u y u m lar b ilan t a ’m in lash lozim . M uassasalarda b archa
texnika vositalaridan oqilona foydalanish, bem o rlar va tibbiyot xo­
d im lari u c h u n q o ‘sh im c h a qulayliklar yaratish ch o ra -ta d b irla ri
izlan m o g ‘i lozim .
O lib borilgan k u zatish lar shuni k o ‘rsatadiki, shifoxonalarda
va poliklinikalarda shifokorlam ing bem orlarga tashxis q o ‘yish ham da
davolashga ketadigan vaq tlarin in g yarm id an к о ‘pi tibbiyot hujja tla rin i to ‘ldirishga sarflanar ekan. S hifokorlarni hujjatlar to ‘ld irish d an o zod etish u c h u n zam onaviy k o m p y u terlard an foyda­
lanish m aqsadga m uvofiqdir.
5. T ib b iy o t x o d im la rin in g m alak asin i osh irish h a m asosiy
vazifalardan biridir. B archa tibbiyot m uassasalarida xodim larning
m alakasini oshirish rejasi b o ‘ladi. «R ejaga, asosan, o ‘rta tibbiyot
x od im larin in g m alakasi kurslar, sem inarlar, tibbiyot h am shiralari
kengashi, konferensiyalar va shu kabilar orqali am alga oshiriladi.
6. R ahbarlik ishini takom illashtirish m uassasadagi barcha xo­
dim larning vazifasidir. R ahbarlik yetarli tajriba va bilim , tashkilotchilik, odam larning ish faoliyatiga m unosabat, m adaniy saviya dara­
jasi orqali aniqlanadi. R ahbar q o ‘yilgan m asalalami odilona hal etishi,
o ‘z fikrini yuqori tashkilot rahbarlariga q o ‘rqm ay ayta olishi, q o ‘l
ostidagilarga nisbatan talabchan b o ‘lishi, xodim lam i keragida jazolab,
keragida rag‘batlantirishni bilishi, ulam ing turm ush sharoitini yaxshi
bilishi va ular bilan sam im iy m uom alada b o ‘lishi lozim .
183
7.
X od im larn i m eh n a tg a ongli m u n o sa b a td a b o ‘lish ru h id a
tarbiyalash o ‘ta m u h im aham iy atg a ega. U n in g o ‘z ishiga ongli
ravishda javobgarlikni his qilib y o ndashishi, b em orlarga g ‘a m x o ‘r,
e ’tiborli b o ‘lishi ish sifatini yuqori darajaga k o ‘tarad i va m e h n a tn i
ilm iy asosda tashkil etish n i ta ’m inlaydi.
Sog‘liqni saqlash b o sh q a rm a la rid a , k o ‘pch ilik d a v o la sh -p ro fi­
laktika m u assasalarid a m e h n a tn i ilm iy asosda tashkil e tu v c h i
guruhlar faoliyat k o ‘rsatm oqda. U larn in g asosiy vazifalari rahbarlik
usulini tak o m illash tirish , m e h n a tn i t o ‘g ‘ri tashkil qila bilishdir.
N A ZO R A T SAVOLLARI
1. SogMiqni saq la sh tiz im in i b o sh q a rish n in g a h a m iy a tin i g ap irib b erin g .
2. R a h b a rlik q ilish ja ra y o n i q a n d a y b o s q ic h la rd a n ib o ra t?
3. T ib b iy o t x o d im la rin in g m e h n a tin i ilm iy a so sd a ta sh k il q ilis h n in g asosiy
ta d b irla rin i ayting.
4. 0 ‘z am aliy o tin g izd a u c h ra tg a n tib b iy o t x o d im la rin in g ish v aq tid an o q ilo n a
fo y d alan ish u suli va sh a k lla rin i g a p irib b erin g .
5. T ib b iy o t x o d im la rin in g m e h n a tin i ilm iy aso sd a ta sh k il e tis h n i q a n d a y
a h a m iy atg a ega e k an lig in i b ilasizm i?
184
9-bob. SANITARIYA MAORIFI. SO G ‘LOM T U RM USH
TARZINI TARG 4BOT ETISH. SALOMATLIK
INSTITUTI VA M ARKAZ LARI
9.1. Sanitariya maorifining asosiy vazifalari
Sog‘lom avlodni tarbiyalash m asalasi doim o m am lakat rahbariyatin in g d iq q at m arkazidadir. S og‘lom avlodni tarbiyalab yetishtirish c h o ra -ta d b irla rin i a lo h id a shijoat k o ‘rsatib bajarayotgan
kishilam i taqdirlash uchun «Sog‘lom avlod uchun» ordeni ta ’sis etildi.
JS S T m a ’lum otlariga qaraganda davolashga asoslangan tibbiyot
kishilar sog‘lig‘ining 8— 10 foizini ta ’m inlashi ta n olindi. Salom atlikning 52 foizi kishilar tu rm u sh tarziga, 20 foizi a tro f-m u h itg a,
20 foizi esa irsiy om illarga bog‘liq ekanligi ilm iy asosda isbotlandi.
B u n d a n xulosa qilish m u m k in k i, tibbiyotda profilaktik y o £n alishni, sog‘lom tu rm u sh tarzin i keng k o ‘lam da targ ‘ib qilishni va
kishilarda tibbiyot m ad an iy atin i paydo qilish m u h im aham iyatga
eg a.U sh b u vazifalarni bajarish m aqsadida R espublika salom atlik
in stitu ti va u n in g viloyatlardagi filiallari tashkil etildi. Shu bilan
bir q a to rd a salom atlik m arkazlari h am faoliyat k o ‘rsatm oqda.
Sanitariya m aorifi ishlarini tibbiyot muassasasi xodim lari, qism an
x alq t a ’lim i m u assa sala ri (m a k ta b la r, o ‘quv y u rtla ri va h. k.)
va jam o a tc h ilik tashkilotlari xodim lari ham bajaradilar. Bu ishlarni
bajarishda barcha tibbiyot xodimlari bilan birga aholi ham faol ishtirok
etishi zarur.
Sanitariya maorifi ishlarini bajarishda tibbiyot fani yutuqlariga asos­
lanib kasalliklarning paydo b o ‘lishi va ulam ing oldini olish choralari,
m ehnat, dam olish va ovqatlanishni oqilona tashkil qilish, turm ushda
va kundalik ish faoliyatida sanitariya-gigiyena qoidalariga rioya qilish va
shu kabi bilim lam i aholi orasiga yoyish m aqsadga muvofiqdir.
T ibbiyot m uassasalarida va bem o rlarn in g uylarida sanitariya
m aorifii ish larin i olib b o rish n in g a h am iy ati k attad ir. B em orlar
185
o ‘z xastaligi haqida ko‘p narsani bilishga qiziqadilar. Shuning uchun
u lar b ilan e h tiy o tk o ro n a m u n o sab atd a boMish kerak, c h u n k i bir
og‘iz n o o ‘rin aytilgan gap u ning ruhiyatiga salbiy t a ’sir qilishi
m um kin. Tibbiyot xodim lari barcha tashkilotlar, x o ‘jalik lar va o ‘quv
y urtlarida ulam in g ixtisosini, bajaradigan ishlarini, ah olining kasal­
lanish h o latin i in o b atg a olib, m avzular tan la y d ila r va o ‘qiydilar,
su h b a tla r o ‘tk azadilar.
9.2. Sanitariya maorifi muassasalari
R espublika salo m atlik in stitu ti va u n in g viloyatdagi filiallari,
salom atlik m arkazlari sanitariya m aorifi ishlarini olib boruvchi asosiy
sanitariya m aorifii m uassasalaridir.
Sanitariya m aorifi muassasalari turli m uassasalarda tashkil etilgan
salom atlik fakultetlarida m a’ruzalar o ‘qiydilar, suhbatlar o ‘tkazadilar.
Sanitariya m aorifi m uassasalari ko‘rgazm alar tashkil etib, m avzuli k in o film lar n am oyish qiladi, tegishli m av zu lard a ad ab iy o tlar
n a sh r qiladi. O m m aviy ax borot v o sitalarid an (m a tb u o t, radio,
televideniye) foy d alan ad i, turli kurslar va sanitariya faollarining
m ash g ‘u lo tlarin i uy u sh tirad i. S anitariya m aorifii m uassasalari bu
b oradagi ish larin i tashkiliy jih a td a n b o sh q aru v ch i m ark a z h iso b ­
lanadi. S anitariya m aorifii m uassasalari b a rc h a z a ru r jih o z la r (kutu b x o n a, k o ‘rg azm alar tayyorlaydigan u stax o n alar va h. k.) bilan
t a ’m in lan g an .
S an itariy a m aorifi m uassasalari tashkil e tilm a g a n jo y la rd a , bu
ishlarni am alg a o sh irish n i joylardagi S E N M qoshidagi sanitariya
m a o rif kabinetidagi shifokor yoki in stru k to r (san feld sh er) am alga
oshiradi.
B a rc h a tib b iy o t m u assa sala rid a s a n ita riy a m a o rif ish larin i
rejalashtirish, tashkil etish , n a z o ra t qilish in stru k to r zim m asiga
y uklanadi. A n c h a yirik b o ‘lgan tibbiyot m u assasalarid a sanitariya
m aorifi ish larin i tashkil etish va rahbarlik qilish san itariy a m aorifi
kab in eti (yoki tash k ilo tch isi) to m o n id a n am alga oshiriladi.
T ibbiyot m uassasasi x o d im larin in g m u assasadagi b e m o rlar,
m uassasa x izm at ko T satad ig an ah o li o rasid a san itariy a m aorifi
ishlarini u yushtirishlari h a m m aqsadga m uvofiq b o ‘ladi.
186
9 .3 . S a n itariya m aorifi ishlarining usullari va vositalari
S anitariya m aorifi ishlari uch usulda olib boriladi: og‘zaki,
matbuot va k o ‘rgazmali vositalar.
S anitariya m aorifi ishlarini o g ‘zaki usulda olib borishga suhbat
va savol-javob kechalari o ‘tkazish, m a ’ru za lar o ‘qish, radio to ‘lq in la rid a n foydalanish kiradi.
M a tb u o t o rq ali u yushtirishga k ito b lar, v araq alar, sh io rlar,
e sd alik la r n a sh r q ilish , b y u lle te n la r, devoriy g a z eta la r, savoljav o b taxtasi tashkil qilish kiradi.
K o‘rgazmali usulga esa plakatlar, rasmlar, kinofilmlar, teatr ham da
televideniye tom oshalari va ko‘rgazm alardan foydalanish kiradi.
S anitariya m aorifi ishlarini o g ‘zaki usulda olib borish keng
tarqalgan. Og‘zaki usuldan foydalanganda mahalliy talab va sharoitlar
hisobga olinadi, bunda tinglovchilar bilan uzluksiz aloqada b o iin a d i.
Bu usulda rejali m a ’ruza yoki su h b a tla r uyushtiriladi.
Suhbatni ko‘pincha tibbiyot xodim lari o ik a z a d i. Suhbat qiziqarli
va tu sh u n a rli b o iis h i u c h u n ular o ld in d a n tinglovchilarning bilim
sav iy asin i b ilish la ri z a ru r. S u h b a t rejasini tu z ib , u nga p u x ta
tayyorlanish kerak. B unda ko‘rgazm ali m ateriallardan foydalanish,
su h b a t o ik a z ila d ig a n m uassasa (y o to q x o n a, tash k ilo t, x o ‘jalik va
h. k.) faoliyatidan m isol keltirish m u m k in . S uhbatni sodda, oddiy
tild a o ik a z is h lozim .
Sanitariya maorifi ishlari orasida aholi o ‘rtasida savol-javob o ‘tkazish n in g ham aham iyati katta. B unda barcha qiziquvchi kishilar
o ‘zlarini qiziqtirgan savollarga javob oladilar. S anitariya m aorifi
ishlarida m atb u o t vositalaridan foydalanish b irm u n c h a qulaylik
tu g ‘diradi. N a sh r qilingan kitoblarni, risolalarni, esdaliklarni aholi
bem alo l o ‘q ib -o ‘rganishi m um kin.
S og‘liqni saqlash sohasidagi yangiliklar m atb u o td a (m arkaziy
va m ahalliy) m u n ta z am yoritilib boriladi. Bu m a ’lu m o tlar aniq
m uam m o larg a bag‘ishlangan va am aliyot bilan b o g ia n g a n b o iis h i
lozim , chunki uni ah o lin in g keng qatlam i o ‘qiydi.
Savol-javob qutisi ham sanitariya m aorifi ishlarini ancha qiziqarli
olib borish im k onini yaratadi. B unda kichkina q u tichaga savol
yozilgan xatlar to ‘planadi. M a’lum v aq td an s o ‘ng, savol lar o ‘qilib
187
tegishli jav o b lar javob taxtasiga y o p ishtirib q o ‘yiladi. Bu y o ‘l bilan
kishilarga sirtqi m aslahat beriladi.
S an itariy a m aorifi ish larin in g k o ‘rgazm ali v o sitalar o rasid a
plakatlardan foydalanish keng tarqalgan. K o ‘rgazm ali vosita sifatida
su ratlard an h am foydalanish m um kin. Salom atlik burchagini o ‘rta
tibbiyot xodim lari tashkil qiladi. U ning k o ‘rgazm alaridan plakatlar,
rasm lar, tibbiyotga taallu q li sh io rlar, devoriy g azeta, ad ab iy o tlar
jo y olishi m u m k in .
A holiga sanitariya m aorifiga oid k inofilm larni ko‘rsatish ham
yaxshi sam ara beradi. M ahalliy rad io to ‘lqinlari orqali kichikroq,
sodda tilda yozilgan m a ’ruzalam i, xabarlam i va boshqa m ateriallam i
o ‘qish ayni m uddao. R adio orqali yangi tu q q an ayollarga m aslahatlar berish, ularga tibbiyot m uassasalarining kun tartibiga rioya qilish,
bolalam i gigiyenik jihatdan to ‘g‘ri tarbiyalash va yuqum li kasalliklarga
qarshi kurashish haqida kichik m a’ruzalar qilish ayni m uddao b o ‘ladi.
Keyingi vaqtlarda sanitariya m aorifi ishlarini aholiga chuqurroq
singdirish m aqsad ida k o ‘p ro q telev id en iy ed an fo y d alanilm oqda.
U n d a tibbiyotga b ag ish lan g an m axsus k o ‘rsatuvlar nam oyish qilib
borilyapti.
Y irik tibbiyot m uasassalari q o sh id a salo m atlik universitetlari
tashkil qilinishi m u m k in va u yerda 1—2 yil dav o m id a m axsus
d astu r asosida m ashg‘ulotlar o ‘tkazish m um kin. Bu universitetlarda
m ashg‘ulotlarni ilm iy -tad q iq o t instituti va o ‘quv yurtlarining ilm iy
x o d im lari, m alakali sh ifo k o rlar olib bo rad i.
9.4. Aholi guruhi inobatga olingan holda sanitariya
maorifi ishlarini tashkil etish xususiyatlari
S anitariya m aorifi ishlari m uassasa sohasiga, ah o li g uruhiga,
sanitariya m aorifi ishining uslub va vositalariga qarab olib boriladi.
M asalan , S E N M sa n o at va q ish lo q x o ‘jaligi ishchi x o d im lari,
a h o li o rasid a sa n ita riy a m aorifi ish la rin i olib b o rad i. Bu ishlar
o ra sid a ish c h ila rn i m e h n a t s h a ro itla rin i yaxshilash, m e h n a tn i
y e n g illa sh tirish va zararli t a ’sirlarn i k a m a y tirish , shaxsiy gigiy en ag a rioya qilish, tu ra r jo y la rn i to z a tu tish haqidagi fikrlarni
targ ‘ib qilish m u h im ah am iyatga ega.
188
A h o lig a e p id e m iy a g a q a rsh i b o ‘lgan ta d b irla rn i (em lash ,
dizenfeksiya va h o k azo ) to ‘g ‘ri tu sh u n tirish ham sanitariya m a o ­
rifining asosiy ish laridan biridir. B olalarning yoshiga qarab ular
ongiga tozalik, kun tartib i haqidagi gigiyenik talab lar singdiriladi.
Bolalarga tu sh u n tirish ishlari k o ‘rgazm ali q u rollardan foydalangan
holda olib boriladi.
Bugungi k u n d a ah o li orasida tarqalgan zararli odatlarga (alkogolizm , ch ek ish , giyohvandlik) qarshi targ h b o t ishlarini olib b o rishda barcha tibbiyot xodim lari faol ishtirok etishlari lozim. Zararli
o d atlarn in g kishi sog‘lig‘iga p u tu r yetkazishi, ishlab chiqarishga,
oilaga, jam oatchilikka, naslga salbiy ta ’sir qiladigan oqibatlari haqida
tu rm u sh d a n m iso llar keltirib, su h b atlar o ‘tkazish lozim .
A holi o rasid a so g ‘lom tu rm u s h ta rz in i, om m aviy, m ad a n iy
ta d b irla rn i, m a d a n iy d am o lish n i ta rg ‘ib qilish h a m sanitariya
m a o rifi ishi h iso b la n a d i. S a n ita riy a m a o rifi ish la ri feld sh e ra k u sh erlik p u n k tid a su h b a tla r o ‘tk azish , klu b lard a va m ahalliy
ra d io ta r m o q la ri o rq a li m a ’r u z a la r u y u s h tiris h , a d a b iy o tla r
tarq atish shaklida am alga oshiriladi.
9.5. Bir suhbatning taxminiy rejasi.
Suhbat mavzusi: «A/kogo/izm va uning asoratlari»
Kirish. A lkogolizm kasallik h iso b lan ib , u spirtli ich im lik larn i
uzoq vaqt davom ida uzluksiz iste’m ol qilish natijasida paydo b o ‘ladi.
K asallik n in g o ld in i o lish u c h u n a h o li kasallikning dastlabki b o sqich d ag i b elg ilarin i b ilish lozim . A lk o g o lizm n in g dastlabki b o sq ic h id a besh asosiy belgi kuzatiladi:
1. Ichkilikka nisbatan tu rg ‘unlik ortadi.
2. Ichgan sari ichgisi kelaveradi, o ‘zini nazorat qila olm ay qoladi.
3. U rish -ja n ja l c h iq a rish g a m o y illik o rta d i, s o ‘ng c h u q u r
uxlaydi.
4. B archa qarshi t a ’sir qiluvchi o m illar b o ‘lishiga q aram asd an
m astlikka b o ‘lgan ishqibozlik ortadi.
5. Xulqi va xatti-harakati o ‘zgaradi, yolg‘o n gapiradigan, o ‘rinsiz
qiliqlar qiladigan va o ‘zini tu ta olm aydigan b o ‘lib qoladi.
189
Birinchi bosqich 5 yilcha davom etadi, so‘ngra ikkinchi bosqichga
o ‘tadi. Ikkinchi b o sq ich n i asosiy belgilari quyidagilar:
1. Ichkilik karaxti rivojlanadi, xum orni tarqatish u c h u n ichishga
talab oshadi (ichgan k u n in in g ertasiga q o ‘lning q altirash i, k o ‘ngil
aynishi, bosh og‘rishi, yurak o ‘ynashi, vahim a bosishi kabi h o latlar
kuzatiladi). X u m orni dastlab ichkilikning oz m iqdori (0,5 litr pivo,
bir q a d a h aro q ) tarq a ta d i. K eyinchalik ichishga talab o rtib boradi.
K araxtlikni y uqotish u c h u n m ast b o ‘lishga olib keladigan uzluksiz
u stm a -u stz ichish b o sh lan ad i.
2. A lkogolik ichishni b ir boshlagach o ‘zini to ‘xtata olm aydi
(surunkali ich ish ), b ir n e c h a kunlab, h a tto haftalab ich ad i, vaqt
o ‘tishi bilan suru n k ali ich ish m u d d ati c h o ‘zilaveradi, ich ish la r
orasidagi vaqt qisqaradi.
Ik k in ch i b o sq ich 9— 15 yilcha davom etad i, keyin u c h in c h i
bosqichga o ‘tiladi. B unda nerv tizim i, yurak, m e ’da va jig ard a
o ‘zgarishlar kuzatiladi. Jinsiy q u w a t susayadi. Spirtli ichim liklarga
b o ‘lgan tu rg ‘un lik pasayadi (kam m iq d o rd a ichsa h am m astlik
b o sh la n a d i), ichkilikka talab o rtad i. O rg an izm o ‘zining him oya
qobiliyatini y o ‘q o tib , n atijad a sil kasalligining pay d o b o ‘lishiga
im koniyat yaratiladi. U la r orasida teri-tanosil kasalliklari ham k o ‘p
u ch raydi (k o ‘p in c h a zax m , suzak).
Spirtli ichim likning naslga va oilaga salbiy ta ’siri:
— ich k ilik k a m u k k a sid a n k etg an o ta - o n a la r d a n aqli p a st,
n o g iro n , y a ’ni tu rli n u q so n li b o lalar tu g ‘iladi.
Xulosa. A lkogolizm dan davolansa b o ‘ladi, keyinchalik esa u m u m an ichm aslik lozim . D avolanishni aslo kechiktirm aslik kerak.
Uslubiy ko'rsatmalar. S uhbat boshlashdan oldin tinglovchilarga
savol beriladi va o lin g an jav o b la rd a n ayrim lari ta n la b olin ib , m u lohaza qilinadi. Bunda tinglovchilarning e ’tibori oshadi va m uam m oga
qiziqish o rtad i. T ax m in iy savollar:
1. Q an d ay sab ab lar o d a m n i spirtli ich im lik lar ichishga m ajb u r
qiladi?
2. 0 ‘sm ir yoshlam i spirtli ichim liklar ichishiga qanday qaraysiz?
3. Spirtli ic h im lik la r ichishni tash lash n i xohlaysizm i?
190
9 .6 . S an itariya faollari
S anitariya m aorifi ishlarida sog‘liqni saqlash m uassasalari bilan
bir qatorda aholi ham qatnashadi. Sanitariya m aorifi ishlari sanitariya
faollari tayyorlash b ilan ch a m b a rc h a s bog‘liqdir. R espublika Oliy
M ajlisi va hukum ati, m ahalliy hokim liklar qoshida sog‘liqni saqlash
b o ‘yicha doim iy hay’at b o ‘ladi. Bu hay’at o ‘z atrofiga tibbiyot jam oa tc h ilig in i, faollarini to ‘plab, aholi yashaydigan jo y larn in g obodonchiligini, b archa korxonalarning sanitariya holatini, aholi sog‘lig‘ini n a z o ra t ostiga oladi va hokazo. T ekshirish natijalari to ‘g ‘risida O liy M ajlis yoki tegishli kengashlarga axborot beriladi. Bu
o rg an la r ush b u ax borot yuzasidan tegishli q a ro r qabul qiladi.
Q izil H o c h va Qizil Y arim Oy jam iyatlari aholi h am d a m axsus
u y u sh m alam i (sanitariya drujinalari va postlari) tayyorlaydi, m am lak atn in g sanitariya m udofaasiga, sog 'liq n i saqlash m uassasalariga
y o rd am b erad i, ah o li orasida tib b iy o t-san itariy a bilim larini, donorlikni targ 'ib qiladi, b a ’zi kasalliklarga (sil, rak) qarshi kurashishning sanitariya faollarini tayyorlaydi va ularni sanitariya-profilaktika
ishlarini bajarishga safarbar etadi.
Q izil H o c h va Qizil Y arim Oy jam iyati sanitariya drujinachilari,
sanitariya posti a ’zolari va jam o atch ilik faollari turli xil sanitariya profilaktika ishlarini bajarishda qatnashadilar. Bu ishlam ing barchasi
tib b iy o t-san itariy a qism i, sog 'liq n i saqlash p u n k ti, sex, poliklinika
va S E N M in in g shifokorlari rahbarligida am alga oshiriladi.
Tashkilotlardagi sanitariya postlari tashkilot tarkibiga kiruvchi
b o 'lin m a la m in g (sex, oshxona va hokazo) sanitariya holatini kuzatishda, shaxsiy gigiyena qoidalarini o'rgatishda, kasallik va shikastlanishning oldini olish va birinchi tibbiy yordam ko'rsatishda, sanoat
sanitariyasi va texnika xavfsizligi qoidalari ustidan nazorat o'rnatishda
tibbiyot xodim larining yordam chilari hisoblanadi. Q ishloq hududlaridagi jam o a la rd a sanitariya faollari yuqum li kasalliklar, shikastlanishning oldini olishga, b arch a obyektlar (dala shiyponlari, tu ra r
jo y binolari, oshxonalar va h. k.) sanitariya holatini nazorat qilishga
y o rd am b e ra d ila r, sanitariya m aorifi ishlari b o 'y ich a suhbatlar
o 'tk a z is h , baxtsiz h o d isa la r yuz bersa b irin c h i tibbiy y o rd am
k o 'rsa tish va shikastlanganlarni feldsher-akusherlik punktlariga
(qishloq uchastka shifoxonasiga) olib borishni uyushtiradilar.
191
0 ‘quv yurtlaridagi sanitariya faollari o ‘quvchilar orasida shaxsiy
gigiyena qoidalariga rioya qilishni ta rg ‘ib q ila d ila r va bajarilishini
kuzatadilar, o ‘quv yurti tarkibiga qarashli jo y larn in g (o ‘quv binosi,
ustaxonalar, oshxonalar va h.k.) sanitariya holatini nazorat qiladilar.
Sanitariya q o id alari b u zilganda, m ak tab shifokori (ham shirasi)
yoki sanitariya shifokoriga xabar b eradilar. S an itariy a faollarining
eng yaxshilari tan la b olinib, S E N M yoki sh ifo x o n alard a m axsus
tayyorgarlikdan o ‘tk azilad i, so ‘ngra ularga san itariy a vakili guvoh n o m asi beriladi. Sanitariya vakillari b a rc h a o b yektlarni tek sh i­
rish huquqiga ega b o ‘ladi, ular uchastkalarga yoki S E N M g a berkitilib q o ‘yiladi va shifokorlar boshchiligida faoliyat k o ‘rsatadilar.
Sug‘urta tashkilotlarining vakillari kasaba uyushm asining faollari
h isoblanadi va tibbiyot xodim lari bilan birga faoliyat k o ‘rsatadi.
U la rn in g asosiy vazifalari q u y id a g ila rd a n ib o ra t: x a sta la n g a n
ishchilarga o ‘z vaq tid a yordam k o ‘rsatish va m eh n a tg a yaroqsizlik
v araq asid an to ‘g ‘ri foydalanishni k u zatish , soxta b e m o la r va ishga
sababsiz k e lm a g an la rn i a n iq la sh , yolg‘iz b e m o rla rn i parvarish
qilishga yordam lashish.
Tibbiyot muassasalari qoshida ishchi-xizmatchilar vakillaridan iborat
jam oat kengashlari tashkil etiladi va ular muassasa faoliyatida ishtirok
qiladi. Kengash a ’zolari sanitariya nazoratini o ‘m atishda, tibbiyot xizmatini yaxshilash borasidagi tadbirlarni ishlab chiqishda tibbiyot xodimlariga
yordam beradilar. Tibbiyot xodimlari tom onidan sanitariya faollari maxsus
kurslarda o ‘qitilib, ulam ing ishi nazorat qilinadi.
N AZO R AT SA V O LL A R f
1. S a n ita riy a m a o rifi ish in in g usul va v o sita la rin i g a p irib b erin g .
2. S a lo m a tlik in s titu ti va m a rk a z la rin in g v azifalari n im a d a n ib o rat?
3. S a n ita riy a m ao rifi ish in i b o la la r o ra s id a o lib b o rish x u su siy atlari q a n d ay ?
4. S a n ita riy a m ao rifi ishin i tu rli jo y la rd a o lib b o rish x u su siy atlari q a n d a y ?
5. Sanitariya faollarining ishini tashkil qilish va u lam in g vazifalarini aytib bering.
6. S alo m atlik u n iv ersitetlari h aq id a tu s h u n c h a b ering.
7. « G iy o h v a n d lik va u n g a q arsh i k u rash ish » m a v z u sid a o ‘tk a z ila d ig a n s u h ­
b a tn in g ta x m in iy rejasin i tu zin g .
192
Ilova
0 ‘zbekiston Respublikasi shifokorining
QASAM YODI
S h ifo k o r d e g a n y u k s a k u n v o n n i o lib tib b iy o t fa o liy a tig a
k ir is h a r e k a n m a n :
—
0
‘z im n in g b o r b ilim va m a h o ra tim n i b e m o m i d av o lash g a
h a m d a in s o n s o g ‘lig ‘in i s a q la s h g a b a g h s h la s h g a ;
— y o s h i, jin s i, irq i, m illa ti, tili, d in i, e ’tiq o d i, ijtim o iy
k e lib c h iq is h i v a ijtim o iy m a v q e y id a n q a t ’iy n a z a r h a r b ir
b e m o r g a k u c h - g ‘a y ra tim v a v a q tim n i a y a m a y tib b iy y o r d a m
k o ‘rsa tish g a ;
— b e m o r n in g s o g ‘lig ‘ini sh a x siy m a n f a a tla r im d a n y u q o ri
q o ‘y ish g a , k a m ta r v a h a lo l b o ‘lis h g a ,o ‘z b ilim v a m a h o ra tim n i
d o im o o s h irib b o ris h g a ;
— s h if o k o r s irin i s a q la s h g a ;
— k ish ila rg a h a m is h a m e h r - m u r u w a t v a sh ifo to p is h la rig a
is h o n c h h a d y a e tish g a ;
— S u q ro t, A b u A li ib n S in o sin g a ri u lu g ‘ ta b ib la rn in g
sh o n li a n ’an alarin i d a v o m ettirishga ta n ta n a li q asam y o d q ilam an.
U s h b u q a s a m y o d n i b u z g a n s h ifo k o rla r q o n u n o ld id a ja v o b
b e r a d ila r .
1 3 -2 2
193
M U N D A R IJ A
K irish ............................................................................................................................................... 3
1-bob.
Jamiyat sog‘Iig‘ini saqlash ishining nazariy asoslari
1.1. 0 ‘z b e k is to n d a ja m iy a t so g ‘lig ‘in i sa q la sh fa n in in i riv o jlan ish i ..........................................5
1.2. M u h itn in g o rg an izm g a ta ’s i r i .............................................................................................................6
1.3. 0 ‘z b e k is to n a h o lisi so g ‘lig‘in i b e lg ilo v c h i o m il l a r ................................................................. 6
1.4. T e k sh irish u s u lla r i...................................................................................................................................7
1.5. 0 ‘z b e k is to n s o g 'liq n i sa q la sh tiz im in in g aso siy t a m o y il l a r i ............................................. 7
1.6. Ijtim o iy s u g 'u rta la s h va ijtim o iy t a ’m i n o t .................................................................................9
1.7. T ib b iy x o d im la rn in g m a ’n av iy q i y o f a s i .................................................................................. 10
1.8. 0 ‘z b e k is to n s o g 'liq n i s a q la sh m u a s s a s a la rin in g tu z ilish i va v a z if a la r i....................... 12
1.9. C h e t el m a m la k a tla rid a s o g 'liq n i sa q la sh is h la rin in g ta s h k il q ilin is h i........................ 16
1.10. J a h o n S o g ‘liq n i S a q la sh T a sh k ilo ti (J S S T ) .......................................................................... 17
1.11. 0 ‘z b e k is to n d a s o g 'liq n i s a q la sh ish i .......................................................................................... 17
2-bob. S t a t is ti k te k s h iris h u su llari
2 .1 . S tatistik a fani va u n in g v a z i f a la r i ................................................................................................... 29
2 .2 . S ta tistik te k s h irish u su lla rin i o 'r t a tib b iy o t x o d im i ish id a q o 'l l a s h .............................31
2 .3 . S ta tistik te k sh irish b o s q ic h la r i ........................................................................................................32
2 .4 . N isb iy d a ra ja la r.G ra fik t a s v ir .......................................................................................................... 38
2.5 O 'r ta c h a m i q d o r l a r ...............................................................................................................................4 2
2 .6 . D in a m ik q a t o r l a r ..................................................................................................................................4 5
2 .7 . K o m p y u te rla rd a n f o y d a l a n i s h ....................................................................................................... 4 7
3-bob. A holi s o g ‘lig ‘i k o 'r s a tk ic h la r i va m uhim
ijtim o iy - tib b iy m u a m m o la r
3 .1 . D e m o g ra fik k o 'r s a t k ic h l a r
................................................................................................... 48
3 .2 . A h o lin in g jis m o n iy r iv o jla n is h i ......................................................................................................58
3 .3 . A h o lin in g k a sa lla n ish i va m u h im ijtim o iy -tib b iy m u a m m o la r ....................................... 59
194
4 -b o b . S h a h a r a h o lisi va s a n o a t k o rx o n a la ri ish c h ila rig a tibbiy
y o rd a m k o ‘r s a tis h n i ta s h k il qilish
4 .1. P o lik lin ik a ish in i ta sh k il q ilis h ...................................................................................................
74
4 .1 .1 . D is p a n s e r k u z a tu v i u s u lla r i...............................................................................................76
4 .1 .2 . R 6 ‘y x a tx o n a .............................................................................................................................77
4 .1 .3 . U c h a s tk a sh ifo k o rla ri va o 'r ta tib b iy x o d im la rn in g p o lik lin ik a d a
a m alg a o sh ira d ig a n i s h l a r i .....................................................................................................77
4 .1 .4 . B e m o rlarg a u y d a y o rd a m k o 'r s a ti s h ...............................................................................78
4 .1 .5 . B e m o rla rn i m e h n a t q o b iliy a tig a b o g 'liq b o 'lg a n m a s a la la r
e k s p e r t i z a s i ..................................................................................................................................78
4 .1 .6 . P o lik lin ik a n in g sa n ita riy a -p ro fila k tik i s h i ...................................................................79
4 .2 . S h a h a r sh ifo x o n a s in i ish in i ta sh k il q i l i s h
..........
4 .2 .1 . S h ifo k o rla m in g e g allab tu rg a n lav o zim larig a k o 'r a b a ja ra d ig a n i s h l a r i
79
80
4 .2 .2 . O 'r t a m a la k a li tib b iy o t x o d im la ri ish in i u y u s h tir is h .............................................81
4 .2 .3 . B e m o rla rn i sh ifo x o n a g a q a b u l q ilish va c h iq a rish t a r t i b i ..................................... 83
4 .2 .4 . S ta ts io n a rd a d a v o la s h -m u h o fa z a r e j im i........................................................................ 85
4 .2 .5 . B e m o rla rn i p a r h e z ta o m la r b ila n o v q a tla n ish in i u y u s h tir is h ............................86
4.3. P o lik lin ik a h a m d a sh ifo x o n a ishi k o 'rsa tk ic h la ri va h is o b o ti.............................................. 86
4 .4 . T e z tib b iy y o rd a m n i u y u s h t ir i s h .................................................................................................9 0
4 .5 . D is p a n s e rla r ish in i ta s h k il q i l i s h .................................................................................................92
4 .6 . S to m a to lo g iy a x iz m a tin i ta s h k il q ilis h .......................................................................................95
4 .7 . S a n o a t k o r x o n a la ri is h c h i- x iz m a tc h ila r ig a tib b iy y o rd a m
k  r s a tis h n i ta s h k il q i l i s h .............................................................................................................. 9 7
4 .7 .1 .S e x la rd a s o g 'liq n i sa q la sh p u n k tla ri ta sh k il q ilish va u la rn in g
ish t a m o y i l l a r i .................................................................................................................................... 98
5-bob. O n a l a r v a b o l a l a r s o g ‘l i g ‘in i m u h o f a z a
q ilis h n i t a s h k i l e t i s h
5.1. O n a la r v a b o la la r s o g 'lig 'in i m u h o fa z a q ilish n in g m u h im m u a m m o la r i
104
5 .1 .1 . A b o r t ....................................................................................................................................... 108
5.1.2. C h a la t u  i s h
.............................................................................................................. 109
5 .1 .3 . P e rin a ta l o ' l i m ................................................................................................................... 110
5.2. A k u sh erlik v a g in e k o lo g ik y o rd a m n i u y u s h tir is h ................................................................ 110
5 .2 .1 . X o tin - q iz la r m a s la h a tx o n a s i....................................................................................... 111
5 .2 .2 . S a n ita riy a m a o rifi i s h l a r i
................................................................................. 113
5 .2.3. T u g 'm q x o n a s ta ts io n a r i................................................................................................... 114
5 .2 .4 . T u g 'm q x o n a ish lari k o 'r s a tk ic h la r i ........................................................................... 116
5 .3. B o lalarg a tib b iy y o rd a m
k o T sa tish n i ta sh k il q i li s h ........................................................ 119
195
5.3.1 B o la la r p o lik lin ik a s i......................................................................................................... 119
5 .3 .2 . B o la la r sh ifo x o n a s i ( s t a t s i o n a r i ) ................................................................................ 121
5 .3 .3 . S h a h a r b o la la r s h ifo x o n a s i va p o lik lin ik a sin in g fao liy ati k o 'r s a tk ic h la r i
123
5 .3 .4 . M a k ta b g a c h a b o 'lg a n b o la la r m u a s sa s a la rid a tib b iy x iz m a tn i u y u s h tiris h 124
5 .3 .5 . G o 'd a k la r u y i ...................................................................................................................... 126
5 .3 .6 . A k u s h e rlik - te ra p e v tlik - p e d ia tr lik m a jm u a si ( A T P M ) ...................
126
6-bob. S an itariya-ep id em iologiya xizm atini uyushtirish
6 .1 . S a n ita riy a -e p id e m io lo g iy a x iz m a ti t i z i m i ............................................................................. 128
6 .2 . S a n ita riy a -e p id e m io lo g iy a n a z o ra t m a r k a z i ......................................................................... 129
6 .2 .1 . S a n ita riy a -g ig iy e n a b o 'l i m i ............................................................................................. 132
6 .2 .2 . E p id e m iy a g a q a rsh i b o 'l i m .....................................................................................
133
6 .2 .3 . S E N M sa n ita riy a sh ifo k o ri y o r d a m c h is in in g v a z if a la r i.................................... 134
6 .2 .4 . S E N M r e j a s i ........................................................................................................................ 137
6 .2 .5 . S E N M fa o liy ati k o 'r s a tk i c h l a r i .................................................................................. 138
7-bob. Q ish lo q a h o lisig a tib b iy x iz m a t k o 'r s a tis h n i u y u sh tirish
7 .1 . T ib b iy x iz m a t k o 'r s a tis h b o s q i c h la r i ...................................................................................... 142
7.2. Q ish lo q v ra c h lik u c h a s t k a s i .......................................................................................................... 144
7 .2 .1 . F e ld s h e r- a k u s h e rlik p u n k ti ( F A P ) .................. •......................................................... 144
7 .2 .2 . Q ish lo q u c h a s tk a k a sa lx o n a si ( Q U K ) ........................................................................ 149
7.2.3. Q ish lo q sh ifo k o rlik a m b u la to r iy a la r i......................................................................... 151
7 .2.4. Q is h lo q sh ifo k o rlik p u n k ti ............................................................................................ 152
7 .2 .5 . Z o n a l k o n s u lta tiv p o lik lin ik a s i................................................................................... 154
7 .2 .6 . H a m s h ira p a rv a ris h i sh ifo x o n a s i ( b o 'l i m i ) .............................................................. 154
7 .2.7. D a v o la s h -p ro fila k tik a ish la rin i u y u s h t ir i s h ............................................................. 154
7 .2 .8 . Q ish lo q a h o lis in i d is p a n s e r n a z o ra tig a o l i s h .......................................................... 155
7 .2.9. H o m ila d o r a y o llarg a va b o la la rg a d a v o la s h -p ro fila k tik a y o rd a m in i
u y u s h t i r i s h ..................................................................................
155
7.2 .1 0 . S a n ita riy a -p ro fila k tik a ish la rin i u y u s h tir is h ........................................................... 156
7 .2 .1 1 . S a n ita riy a feld sh eri va u n in g v a z ifa la ri..................................................................... 157
7 .2 .1 2 . Q ish lo q x o 'ja lig id a g i m a v s u m iy ish d a v rid a tib b iy x iz m a tn i
u y u s h t i r i s h ........................................................................................................................... 159
7 .3 . T u m a n m a rk a z iy s h if o x o n a s i....................................................... ... .......................................... 160
7 .3 .1 .
A k u s h e rlik m a j m u y i ...................................................................................................... 162
7.4. T u m a n m a rk a z iy s h ifo x o n a s i p o l ik l in ik a s i .......................................................................... 163
7.5. T ez tib b iy y o rd a m m u a s s a s a la r i ............................................................................................... 164
196
7.6. T u m a n y u q u m li k a s a llik la r s h if o x o n a s i.............................................................................. 164
7.7. T u m a n te r i-ta n o s il k asallik lari d is p a n s e r i ............................................................................ 165
7.8. T u m a n silg a q arsh i d is p a n s e r i.......................
165
7.9. T u m a n s a n ita riy a -e p id e m io lo g iy a n a z o ra t m a r k a z i ........................................................ 165
7 .1 0 .V ilo y a t s h i f o x o n a s i ...........................................................
166
8-bob. SogM iqni s a q la s h tizim i iq tiso d iy o ti, re ja la s h tirilis h i,
u n i m a b la g 4 b ila n t a ’m in la sh va b o sh q a ris h
8.1 . S o g 'liq n i sa q la sh iq tis o d iy o ti.................................................................................................... 169
8 .1 .1 . S o g 'liq n i sa q la sh ishi te ja m k o rlig in i ta h lil q ilish u s u l i ................................... 170
8 .1 .2 . S o g 'liq n i s a q la sh n in g iq tiso d iy s a m a ra d o rlig in i ta h lil q ilish u s u l i
171
8.2 . S o g 'liq n i sa q la sh tiz im in i reja la sh tirish va m a b la g ' b ilan t a ’m i n l a s h ....................... 175
8 .2 .1 . S o g 'liq n i sa q la sh tiz im in i reja la sh tirish u s u l i ..................................................... 175
8 .2 .2 . S o g 'liq n i sa q la sh tiz im in i m o d d iy jih a td a n t a ’m i n l a s h ................................. 177
8.3 . S o g 'liq n i sa q la sh tiz im in i b o s h q a r is h ................................................................................... 181
8 .3 .1 . S o g 'liq n i sa q la sh tiz im in i b o s h q a ris h n in g a h a m i y a ti ....................................... 181
8 .3 .2 . T ib b iy o t x o d im la rin in g m e h n a tin i ilm iy a so sd a ta sh k il e t i s h ......................... 182
9-bob. S a n i t a r i y a m a o r i f i . S o g ‘lo m t u r m u s h t a r z i n i t a r g ‘ib o t e t i s h .
S a l o m a t l i k i n s t i t u t i v a m a r k a z la r i
9.1 . S a n ita riy a m a o rifin in g aso siy v a z if a la r i................................................................................. 185
9.2 . S a n ita riy a m a o rifi m u a s s a s a la ri................................................................................................ 186
9.3 . S a n ita riy a m a o rifi ish la rin in g usullari va v o s ita la r i........................................................... 187
9.4 . A h o li g u ru h i in o b a tg a o lin g a n h o ld a sa n ita riy a m ao rifi ish larin i tash k il etish
x u s u s iy a tla r i..................................................................................................................................... 188
9 .5 . B ir s u h b a tn in g ta x m in iy rejasi. S u h b a t m av zu si: «A lkogolizm va u n in g
a s o ra tla r i» .......................................................................................................................................... 189
9.6. S a n ita riy a f a o l l a r i ............................................................................................................................ 191
I l o v a ..................................................................................................................................................... 193
A K B A R T U R D IY E V IC H N IK B O Y E V
JAMIYAT SO G ‘LIG‘INI SAQLASH VA
TIBBIYO T STATISTIKASI
Tibbiyot kollejlari u chun о ‘q uv qo ‘llanm a
T o s h k e n t — « IL M Z IY O » — 2005
M u h a rrir B. Hoshimov
R asso m Sh. X ojayev
T e x n ik m u h a r rir F. Samatov
M u s a h h ih a L. Sharipova
20 0 5 -y il I- m a rtd a c h o p etish g a ru x sat b erild i. B ichim i 60x84 ' / |6.
«T aym s» h a rfid a te rilib , o fset u su lid a c h o p e tild i. S h a rtli b.t. 12,5N a s h r ta b o g ‘i 12,0. 3000 nusxa. B u y u rtm a № 2 2 .
B ahosi s h a rtn o m a asosida.
« IL M Z1Y O » n a sh riy o t uyi. 7 00129, T o s h k e n t, N av o iy k o ‘c h a si, 30-uy.
S h a rtn o m a № 4 5 —2004.
0 ‘zb e k isto n M a tb u o t va a x b o ro t a g e n tlig in in g « 0 ‘q ituvchi»
n a sh riy o t-m a tb a a ijodiy uy id a c h o p etildi.
T o s h k e n t, Y u n u so b o d d a h a si, M u ro d o v k o ‘c h a si, 1-uy.
пт
7u,
N 58 Nikboyev A. T. Jamiyat sog‘Hg‘ini saqlash
va tibbiyot statistikasi: ( T ib b i y o t k o lle jla ri
u c h u n o ‘q u v q o ‘ll a n m a ) Т .: — « IL M Z IY O » ,
2005, -
2 0 0 - b e t.
BBK 51.1 (5 U) ya 722