Kuvnakov A.E. E-mail:avazavaz@umail.uz Tel: +998935049849 21.10.2023 1 Dasturlash tillari oylik reytingi 21.10.2023 2 Nima uchun ma'lumotlar bazalarini o'rganish kerak? Ma'lumotlar hamma joyda mavjud va bizning hayotimiz uchun juda muhimdir Ma'lumotlar to'g'ri, xavfsiz, samarali tarzda yozilishi, saqlanishi, kiritilishi va boshqarilishi kerak At the “low end”: scramble to web-scale (a mess!) At the “high end”: scientific applications Database management systems (DBMSs) are indispensable software for achieving such goals The principles and practices of DBMSs are now an integral part of computer science curricula They encompass OS, languages, theory, AI, multimedia, and logic, among others As such, the study of database systems can prove to be richly rewarding in more ways than one! Zamonaviy ma’lumotlar bazasi 21.10.2023 4 21.10.2023 5 Ma’lumotlar bazasi tarixi 21.10.2023 6 21.10.2023 Ma’lumotlar bazasining maqsadi, vazifalari va asosiy tushunchalari. REJA 1. Axborot tizmlari tushunchasi 2. Ma`lumotlar bazasi 3. Asosiy tushunchalar va ta`riflar. 21.10.2023 7 Ma’lumot va axborot tushunchasi Ma’lumot – qayta ishlanmagan tartiblangan simvollar to’plami Axborot – So’rovlar asosida qayta ishlangan va talab qilingan hamda ma’noga ega ma’lumotlar to’plami 21.10.2023 8 Ma’lumotlar bazasi ? Turli ma’lumotlarni yig’ilgan joyi MB turli joylarda saqlanishi mumkin Telefon kitobi Qog’ozda Sotib olish ruyxati Komyuterda Bajariladigan ishlar ruyxati Yodda Turli xisobotlar Powerpoint, Excel va boshq. Facebook yoki Telegramdagi Dastur yoki sahifadagi Izoh do’stlar, kontaktlar ……. …….. berish joyida …… …… 21.10.2023 9 21.10.2023 Axborot tizmlari tushunchasi Ko`pgina masalalarni yechish asosida axborotlarni qayta ishlash yotadi. Axborotlarni qayta ishlashni yengillashtirish maqsadida avtomatlashtirilgan axborot tizimlari yaratiladi. Avtomatlashtirilgan axborot tizimlari deb shunday tizimlarga aytiladiki, ularning tarkibida texnik vositalar, jumaladan shaxsiy kompyuterlar ishtirok etadi. Axborot tizimlari deb keng ma`noda axborotlarni qayta ishlaydigan ixtiyoriy tizimni tushunish mumkin. Tadbiq etish sohasiga qarab axborot tizimlarni ishlab chiqarish, ta`lim, sog`liqni saqlash, harbiy va boshqa soha tizimlariga ajratish mumkin. 10 21.10.2023 Axborot tizimlarini maqsadli ishlatilishiga qarab bir qancha kategoriyalarga bo`lish mumkin. Ma`lumot beruvchi tizim Qidiruv tizimi Boshqaruv tizimi va boshqa tizimlar. Bularning barchasi avtomatlashtirilgan axborot tizimi bo`la oladi. Axborot tizimlari asosida ma`lumotlar bazasi(MB) yotadi. MB deganda ma`lumotlarni shunday o`zaro bog`lanishi tushiniladiki, u mashina xotirasida saqlanib, maxsus ma`lumotlar bazasini boshqarish tizimining dasturtiy vositasi yo`rdamida to`ldirilishi, o`zgartirilishi va takomillashtirilishi mumkin. 11 Axborot tizimining apparat va dasturiy qismi Axborotni kiritish Axborotni qayta ishlash Axborotni uzatish Boshqa tizimlar Teskari aloqa Axborotlarni tashqi va ichki manbalardan kiritish uchun xizmat qiladi Kiritilgan axborotlarni qulay ko'rinishga keltirish va qayta ishlash uchun xizmat qiladi Kiritilgan axborotlarni qayta ishlash uchun jamiyat a'zolari tomonidan kiritiladigan ma'lumotlar Mijozlarga va boshqa tizimlarga axborotlarni etkazib berish uchun xizmat qiladi MB Axborotni kiritish Axborotni qayta ishlash Axborotni uzatish Teskari aloqa Boshqa tizimlar 21.10.2023 Aniq ma’lumotlarni (masalani) hal qilishda inson real dunyoni u yoki bu sohasi bilan cheklanadi. Bunday hollarda faqat ba’zi bir ob’ektlarni o‘rganishgina qiziqish uyg‘otadi. Bunday ob’ektlarni majmuasini predmet soxa deyiladi. Ob’ekt – bu ixtiyoriy predmet, xodisa, tushuncha yoki jarayondir. Ma’lumot – bu uni ma’nosiga e’tibor bermay qaraladigan ixtiyoriy simvollar to‘plamidir. O‘zaro bog‘langan ma’lumotlar ma’lumotlar tizimi deyiladi. Barcha ob’ektlar atributlari bilan xarakterlanadi. Masalan, ob’yekt sifatida fakultet, kutubxona, kompyuter va boshqalarni qarash mumkin. 14 21.10.2023 Jumladan, kompyuter ob’ektini atributlari sifatida hisoblash tezligi, operativ xotira xajmi, o‘lchamlari va boshqalarni ko‘rish mumkin. Atributlarda saqlanadigan xabarlar ma’lumotlarni qiymatlari deyiladi. Ma’lumotlarni nomlangan eng kichik birligi ma’lumot elementidir. U ko‘pincha maydon deb aytiladi va bayt va bitlardan tashkil topadi. Ma’lumotlar agregati ma’lumot elementini nomlangan to‘plamidir. MB administratori deyilganda birorta shaxs yoki bir necha shaxslardan iborat bo‘lgan va MB sini loyihalash, uzatish va samarador ishlashini ta’minlovchidir. 15 Ma`lumotlar bazasi – Ma`lum masalaga yoki biror faoliyatga taaluqli o`zaro bog`langan va alohida ko`rinishda tashkil etilgan ma`lumotlar. MB ma`lumotlarini xususiyatlari: to`liqlik; aktuallik; qulaylik; To`g`ri tashkil etish. Ma`lumotlar banki - bir nechta MB, texnik vosita va dastur ta`minotidan iborat avtomatlashtirilgan tizim. Ma`lumotlar banki Ma`lumotlar banki quyidagilarni o`z ichiga oluvchi axborot tizimlarini zamonaviy ko`rinishi hisoblanadi: Hisoblash tizimi; Ma`lumotlar bazasini boshqarish tizimlari (МBBT); Bir yoki bir nechta ma`lumotlar bazasi (МB); Dasturlar to`plami (МB dasturlari). Ma`lumotlar bazasi axborotlarni saqlash, hamda ma`lumotlarga qulay va tezkor murojatni ta`minlab beradi. U ma`lum qoidalar bo`yicha tashkil etilgan har xil xarakterdagi ma`lumotlar to`plamidan iborat MB dagi axborotlar quyidagicha bo`lishi kerak: Qarama – qarshi bo`lmasligi; Xatosiz bo`lishi; Yaxlit bo`lishi. MB ma`lumotlarini qayta ishlash masalalari MB yaratish; MB o`zgartirish; MB yangilash; МB tartiblash; МB ma`lumotlarni qidirish; МB fayl ko`rinishda diskda saqlash; МB diskdan yuklash; Hisobotlar yaratish va bosmaga chiqarish. Ma’lumotlar bazasi tushunchasi bilan ma’lumotlar banki tushunchasi ham mavjud Ma’lumotlar banki (MBn) tushunchasi ikki xil talqin etiladi. 1. Hozirgi kunda ma’lumotlar markazlashmagan holda SHK yordamida qayta ishlanadi. Ilgari ular alohida xonalarda joylashgan EHMlarda markazlashgan holda qayta ishlangan. EHMlariga axborotlar tashqi qurilmalar orqali kelib to‘plangan. Ma’lumotlar bazasi markazlashgani hisobiga ularni ma’lumotlar banki deb atashgan. Bunda ma’lumotlarga murojat etish ishchi stansiyalardan markazlashgan xolda tashkil etilgan va shuning uchun ma’lumotlar banki bilan ma’lumotlar bazasi tushunchalari o‘rtasida farq qilingan. 20 21.10.2023 Xozirgi kunda ko`p xollarda ma`lumotlar bazasi markazlashmagan xolda tashkil qilinmoqda. Shuning uchun ma`lumotlar banki va ma`lumotlar bazasi sinonim so`zlar sifatida ham ishlatiladi. 2. Boshqacha talqinda ma’lumotlar banki deyilganda ma`lumotlar bazasi uni boshqarish tizimi(MBBT) tushuniladi. MB ni ishlatish afzalliklari: Ixchamligi; Axborotlarni qayta ishlash tezligini oshishi; Kam mehnat sarfi; Har doim yangi axborot olish imkoniyati mavjudligi; Ma’lumotlarni ortiqchaligini kamayishi va boshqalar. 21 MB Turlari Bitta foydalanuvchi ma'lumotlar bazasi: Bitta foydalanuvchi tomonidan bazaga murojat qilishi sifatida yaratilgan Yagona MB Agar bitta foydalanuvchi uchun ma'lumotlar bazasi tizimi bir nechta foydalanuvchilar uchun ishlatilsa, ikkita muammoni hal qilish kerak: Ma'lumotlar buzilishi, ishlashi va tezlik. 21.10.2023 User 1 User N User 2 22 MB Turlari Bitta foydalanuvchi Ko’p foydalanuvchi MB ma'lumotlar bazasi: agar 50 dan kam foydalanuvchi bo'lsa, bu ma'lumotlar bazasi ishchi guruhlar bazasi deb ataladi, Agar foydalanuvchilar soni 50 dan katta bo'lsa, u korxona ma'lumotlar bazasi deb ataladi. 21.10.2023 User A User N User B 23 Kompyuterlar va Ma’lumotlar bazasi Amazon.com Sotib olish ruyxati Mahsulot harakati, Narxi, Sotib olinadigan ruyxat Kredit karta, foydalanuvchi malumotlari Asosiy etibor xavfsizlikka qaratilgan Malumotlar kompaniya uchun juda muhim xisoblanadi 5-20 malumotlar tushunarli 21.10.2023 ko’rinishda keltiriladi Xavsizlik muhim emas 24 Ma’lumotlarni boshqarish tizimi (Database management system) Foydalanuvchilarga ma’lumotlarni yaratish, saqlash, o’zgartirish va uzatishni boshqarish uchun maxsus ishlatiladigan dastur. Katta hajmdagi ma’lumotlarni qayta ishlashni yengillashtirish Xafsizlikni ta’minlash Zaxira (Backups) Ma’lumotlarni Import/Export qilish Boshqa dastur bilan muloqatni ta’minlash 21.10.2023 25 Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (Database management system) Amazon.com Ma’lumotlar bazasi diagrammasi Ma’lumotlar bazasi, MBBT tizimi yordamida ma’lumotlarni yaratish, saqlash, o’zgartirish va uzatish funktsiyasini bajaradi. 21.10.2023 26 C.R.U.D. C – Create –Yaratish R – Read – O’qish U – Update – O’zgartirish D – Delete – O’chirish Ushbu asosiy operatsiyalar asosida ma’lumotlar qayta ishlanadi 21.10.2023 27 Ma’lumotlar bazasi turlari O’zaro munosabatdagi ma’lumotlar Munosabatda bo’lmagan ma’lumotlar (NoSQL) Ma’lumotlarni bitta yoki bir A’nanaviy jadvalda turli necha jadvallarga joylashishini ta’shkillashtirish Har bir jadval ustun va qatorlardan tashkil topgan Har bir qatorning unikal identifikatori mavjud ma’lumotlarni saqlashni tashkillashtirish Xujjatlar(JSON, XML, va boshq ) Grafik va diagrammalar Ozgaruvchan jadval 21.10.2023 28 Ma’lumotlar bazasi (Misol) Musiqa sotuvchi elektron dokondagi mavjud mahsulotlarni saqlashni modellashtirish Artist Yaratgan qo’shiqlari va albomi …… …… 21.10.2023 29 Bitta faylda CSV formatda saqlash Ma’lumotlarni ajratilgan holda saqlash (Comma Separated Variable). Har bir atributga alohida qator yaratilib saqlanadi Har gal dastur orqali ma’lumot o’zgartirilmoqchi bo’lsa file chaqiriladi va o’zgartiriladi 21.10.2023 30 CSV Formatida ma’lumot saqlash 21.10.2023 31 Ma'lumotlar bazasini loyihalash Ma'lumotlar bazasini loyihalashning asosiy bosqichlari Kontseptual (infologik) dizayn (loyihalash) Mantiqiy (datalogik) dizayn Fizik dizayn 21.10.2023 32 Ulman-Chen notasiyasining mohiyat-aloqa modeli elementlari Yordamida ob’ektlar belgilanadi. Yordamida ob’ekt atributlari belgilanadi. Ular ob’ektlar bilan yo`nalishsiz chiziqlar yordamida birlashtiriladi Yordamida ob’ektlar orasidagi aloqalarni belgilaymiz. Bunda birga ko`p bog`langan A va V orasida V ga qaratib yo`nalgan yo`nalishli chiziq bilan ko`rsatiladi, ya’ni 1:N. Agar A va V ob’ektlar o`rtasida N:1 bog`lanish bo`lsa, strelka A ga qarab yo`naltiriladi. Ko`pga – ko`p bog`lanish N:M A va V ob’ektlar o`rtasida M: N bo`lsa, ularni ulovchi chiziq orqa li bog`lanadi. A va V orasida 1:1 bog`lanish bo`lsa, 21.10.2023 yo`nalishsiz chiziq bilan bog`laymiz. 33 Foydali qazilma boyitish zavodi predmet sohasi uchun mohiyat – aloqa modeli 21.10.2023 34