Malakaviy amaliyot

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI TRASPORT VAZIRLIGI
TOShKENT DAVLAT TRANSPORT UNIVERSITETI
“Yo‘llarni qidiruv va loyihalash” kafedrasi
MALAKAVIY AMALIYOT
Bajardi:
152i-17 guruh talabasi: Ibrohimjanov M
Qabul qildi:
Katta o‘qituvchi: Dotsent Hudayqulov Rashidbek
Toshkent-2020
УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ТРАНСПОРТ ВАЗИРЛИГИ
ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ТРАНСПОРТ УНИВЕРСИТЕТИ МАЛАКАВИЙ
АМАЛИЁТ КУНДАЛИГИ
2020 / 21 укув йилида
“Курилиш” факультети__ АЙваА ____ йуналиши _______
4-курс 152и-17 гурух талабаси Иброxимжонов Мираббос Иброxимжон
ўғли
Амалиёт ___________ Малакавий амалиёт _________________ да
утказилди.
АМАЛИЁТ УТАШ МУДДАТИ
Укув режасига асосан: бошланиши 12.10.2020 йил.Охири 05.12. 2020 йил
УНИВЕРСИТЕТ ТОМОНИДАН ТАЙИНЛАНГАН АМАЛИЁТ РА^БАРИ
“Йулларни кидирув ва лойихалаш” кафедрасидан _______________ доцент
(лавозими) Худайкулов Рашидбек Мансуржонович_
1.Амалиёт буйича кафедранинг топшириғи:
-Кириш
-Вилоят иклим шаротини урганиш -Вилоят йул тармок схемаси.
-ШНК 2. 05.02-07 “Автомобиль йуллари” га асосан йул тоифасини аниклаш.
-Йул буйлама кесимини урганиш.
-Йул тушамасини лойихалашни урганиш.(Йул тоифасига мос холда йул
тушамасининг конструкциясини чизинг)
- Автомобиль йулларини архитектуравий ландшафтли лойихалашни
урганиш. -Йулларни лойихалашда атроф мухитни мухофаза килиш ва
техника хавфсизлиги талабларини урганиш.
2.Талабага кушимча топширик :
- Йулнинг келажакдаги харакат жадаллиги, N=5670 дона/сут
- Автомобиль йулларининг кесишувларини лойихалаш хакида маълумотлар
Кафедра мудири:
Сана: 12.10. 2020 йил
Амалиёт топширотини кабул килдим
Р.М.Худайкулов
_______ “ ____ ” ________2020_ й
(талабанинг имзоси)
KIRISH
Bundan bir necha yuz yillar avval xalqlarni bir - biri bilan bog’lagan karvon
yo’llari bugungi kunda magistral yo’llarga aylandi. Bu yo’nalish Yevropa qit’asini
Osiyo davlatlari bilan bog’laydigan xalqaro miqyosda oltin kamar vazifasini
bajaruvchi muhim arteriya hisoblanadi. 1993-yilda Yevropa, Kavkaz, Osiyo
transport yo’lagi “TRASSEKA” ya’ni ta’sis dasturi asosida ishlab chiqildi. Bu
dasturga a’zo bo’lishdan maqsad portlarga, dengizlarga, jahon bozoriga chiqish va
O’zbekistonni rivojiga hissa qo’shishdir. Markaziy Osiyo mintaqalari azaldan
SHarq va G’arb o’rtasidagi savdo – sotiq munosabatlarida muhim o’rin tutib
kelgan . Xitoydan boshlanib Yevropaga qadar davom etgan “ Buyuk ipak yo’li “
Osiyo va Yevropa qit’alarini bog’lovchi asosiy yo’l hisoblangan . Hozirda bu yo’l
yanada kengayib , xalqaro buhim axamiyatga ega tranzit holatiga kelgan , hamda
xali ham davlatlarni iqtisodiy va boshqa ko’plab jixatlardan bog’lashga xizmat
qilib kelmoqda . Bu yo’l orqali ko’plab davlatlarning do’stligi , xalqaro aloqalari ,
turistik munosabatlari kabi muhim hususiy – siyosiy bog’liqliklari rivojlanib , o’z
natija va samaralarini ko’rsatib kelmoqda Hususan , bu yo’l Olloh nazari tushgan
bizning mamlakatimiz hududidagi bir nechta viloyatlardan ham kelib o’tgan.SHu
jumladan Respublikamizning barcha soxa – tarmoqlardagi rivojlanishi yuksalib
borayotganligi bilan bir davrda mamlakatimizda avtomobil yo’llar soxasining ham
rivojlanishi kundan – kunga taraqqiyot topib bormoqda . Bu borada
Respublikamizda maqtagulik ma’lumotlar juda ko’p. Avtomobil yo’llari
mamlakatimiz iqtisodiy hayotida muhim o’rin tutadi. Bugungi kunda aynan
Respublika bo’yicha avtomobil yo’llari orqali tashilayotgan yuklarning 85% i ,
yo’lovchilarning 96% i, tashkil etadi. Bugungi kunda Respublikamizning
avtomobil yo’l tarmog’ining umumiy uzunligi 184000 km ga yaqin. Shundan
umumiy foydalanishdagi avtomobil yo’llari 42654 km ni ichki xo’jalik yo’llari
71424 km ni , shaharlar, tuman markazlari va aholi yashash joylari yo’llari va
ko’chalari 69919 km ni tashkil etadi .
Умумий маълумотлар
“Автомобиль йўллари ва сунъий иншоатлар” факультетининг
босқич
талабаларига
“Автомобиль
йўлларини
қидирув
2 –
ва
лойиҳалаш”кафедраси томонидан 22.07.2019 дан 3.08.2019 гача муддат ичида
жойларда малакавий амалиёт ўташ вазифаси берилди. Мен 152и-17 гуруҳ
талабаси Иброхимжанов Мираббос амалиёт ўташ учун ўз туманимда
жойлашган
Наманган
вилояти
АЙХББ
Наманган
шахар
йўллардан
фойдаланиш унитар корхонасига келдим. Мен корхона раҳбари Донёр
Болусов томонидан амалиёт ўташ жараёнида керак бўладиган кўрсатмаларни
ва хавфсизлик қоидаларини билиб олдим ҳамда амалиёт рахбарим сифатида
Ишлаб чиқариш техник фойдаланиш бўлими бошлиғи Бўрибой ака Ўринов
билан танишдим. Бундан ташқари қўшимча маълумот сифатида ташкилот
хақида хам қизиқиб кўрдим...
Унга кўра, Бўка туман йўллардан фойдаланиш унитар корхонаси расмий
тарзда 27.03.1992 йилда давлат рўйҳатидан ўтган. Ўзбекистон Республикаси
Автомобиль Йўллари Давлат Қўмитаси тасарруфига кирувчи “Узавтойўл”
давлат унитар корхонасининг минтақавий таркибий қисми ҳисобланади.
Амалдаги раҳбари Донёр Болусов.
Корхонанинг
ваколати
чекланган
бўлиб,
365
–
рақамли
умум
фойдаланувдаги махаллий аҳамиятдаги йўлнинг бевосита Бўка тумани
ҳудудидан ўтувчи 33 – 57 км.лари оралиғидаги мавжуд йўлларнинг
барчасини жорий таъмирлаш ишларига иҳтисослаштирилган. Ташкилот
жойлашган ер майдонининг умумий миқдори 1.770 минг кв.м ни ташкил
қилади. Бундан 312.16 кв.м ўрнида
ташкилотнинг бошқарув бинолар
жойлашган. Ташкилотда жами бўлиб 83 нафар ишчи ходим мавжуд бўлиб,
уларнинг 9 нафари бошқарув ходимлари, қолган 74 нафари эса ишлаб
чиқариш ходимлари ҳисобланади. Корхона таркибида 25 та машина ва
механизация
мавжуд.
Respublikamizda
avtomobil
yo’llarining
tarmog’i
rivojlanishiga juda kata e’tibor berilmoqda. Jumladan , Vazirlar mahkamasining va
Prezident qarorlari bularga misol bo’la oladi . Avtomobil yo’llarini rivojlantirish
haqidagi qonun 2007-yil 29-iyunda Qonunchilik palatasi tomonidan qabul qilingan
va 2007-yil 24-avgustda Senat tomonidan maqullandi va MDH davlatlari ichida
birinchi bo’lib O’zbekiston Respublikasida “Avtomobil yo’llari” to’g’risidagi
qonun ishlab chiqildi. Bu qonun 6 bob , 30 banddan iborat . Ushbu qonunning
asosiy mohiyati avtomobil yo’llarini loyihalash , qurish va qayta qurish va
ekspluatatsiya qilishni tartibga solishdan iborat . Ushbu qonunning asosiy maqsadi
“Avtomobil yo’llarini qurish , rekonstruksiya qilish , tamirlash , saqlash va ulardan
foydalanish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat .
Mustaqillik yillarida avtomobil yo’llarini holatini yaxshilash bo’yicha bir necha
qarorlar qabul qilindi.
- P.Q. 299-sonli qaror 2006-yil 3-mart“ Yo’l qurilishi hajmi va sifati ustidan
nazoratni kuchaytirish chora – tadbirlari “ to’g’risida.
- P.Q. 499-sonli qaror “Umumiy foydalaniladigan avtomobil yo’llarini
loyihalashtirish , qurish va rekonsyruksiya qilish tartibini takomillashtirish chora –
tadbirlari to’g’risida “ 2006-yil 25-oktyabr.
- P.Q. 511-sonli qaror “ O’ZAVTOYO’L davlat aksiyadorlik kompaniyasi tashkiliy
tuzilmasini takomillashtirish chora tadbirlari “2006-yil 14-noyabr.
- P.Q. 14.46-sonli qaror “2011-2015-yillarda infra tuzilmani transport va
komunikatsiya qurilishini rivojlantirishni jadallashtirish to’g’risida”. 2010-yil.
- P.Q. 23.13-sonli qaror “2015-2019-yillarda muhandis komunikatsiya va yo’l
transport infra tuzilmasini rivojlantirish va moderinizatsiya qilish dasturi
to’g’risida”. 2015-yil 6-mart.
- P.F. 49.54-sonli farmon “Yo’l ho’jaligini boshqarish , tizimni yanada
takomillashtirish to’g’risida”. 2017-yil 15-fevral.
- P.F. 32.62-qaror “Avtomobil yo’llarini ko’kalamzorlashtirish va arxitektura
lonshaft konstruksiyalash bo’yicha”. 2017-yil 17-sentyabr.
Respublikamizda avtomobil yo’llarining tarmog’i rivojlanishiga juda kata e’tibor
berilmoqda. Jumladan , Vazirlar mahkamasining va Prezident qarorlari bularga
misol bo’la oladi . Avtomobil yo’llarini rivojlantirish haqidagi qonun 2007-yil 29iyunda Qonunchilik palatasi tomonidan qabul qilingan va 2007-yil 24-avgustda
Senat tomonidan maqullandi va MDH davlatlari ichida birinchi bo’lib O’zbekiston
Respublikasida “Avtomobil yo’llari” to’g’risidagi qonun ishlab chiqildi. Bu qonun
6 bob , 30 banddan iborat . Ushbu qonunning asosiy mohiyati avtomobil yo’llarini
loyihalash , qurish va qayta qurish va ekspluatatsiya qilishni tartibga solishdan
iborat . Ushbu qonunning asosiy maqsadi “Avtomobil yo’llarini qurish ,
rekonstruksiya qilish , tamirlash , saqlash va ulardan foydalanish sohasidagi
munosabatlarni tartibga solishdan iborat
Ushbu qonun bo’yicha
Respublikamizdagi 184000km uzunlikdagi avtomobil yo’llari quyidagicha
tasniflanadi. Umumiy foydalanuvdagi avtomobil yo’llari. Shaharlar va boshqa
aholi punktlari. Xo’jalik avtomobil yo’llari. Ushbu foydalanuvdagi avtomobil
yo’llari toifasi ularning belgilangan vazifasi va istiqboldagi harakat jadalligiga
qarab ShNQ 2.05.02-07, 2-jadvalga asosan qabul qilinadi.
Yo’lning iqtisodiy ahamiyati
Yo’l toifasi
Hisobiy harakat jadalligi,
keltirilgan dona/sut
Ia
14000 dan ortiq
Xalqaro
ahamiyatga (avtomagistral)
molik yo’llar
Ib
14000 dan ortiq
(Tezkor yo’l)
Davlat
ahamiyatiga
II
molik yo’llar
III
Mahalliy
ahamiyatga IV
molik yo’llar
V
6000-14000
2000-6000
200-2000
200gacha
1.
2.
3.
1.
2.
3.
4.
5.
Xalqaro ahamiyatdagi yo’llar – 3626km;
Davlat ahamiyatidagi yo’llar – 17033km;
Mahalliy ahamiyatdagi yo’llar – 21995km, ni tashkil etmoqda.
I - toifa - 2370km.
II - toifa - 5363km.
III - toifa – 7800km.
IV – toifa – 19333km.
V – toifa – 7788, ni tashkil qilmoqda.
Oxirgi yillarga O’zbekiston Respublikasi Avtomobil yo’llari davlat qo’mitasi
O’zbekiston Respublikasi prezidentining 2017-yil 15-fevraldagi P.F 4954-sonli
“Yo’l xo’jaligini boshqarish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari
to’g’risida”gi farmonini hamda O’zbekiston Respublikasi prezidentining 2017-yil
2776-sonli “O’zbekiston Respublikasi Avtomobil yo’llari davlat qo’mitasi va
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasi huzuridagi Respublika yo’l
jamg’armasi to’g’risida”gi qaroriga asosan tashkil topdi.
Amalyot o’tayotgan joyning iqlim sharoiti
Namangan viloyati — Oʻzbekiston Respublikasi tarkibidagi viloyat. 1941 yil
11 martda tashkil etilgan (1960 yil 25 yanvarda Andijon va Fargʻona
viloyatlari tarkibiga qoʻshib yuborilgan. 1967 yil 18 dekabrda kayta tashkil
etildi). Namangan viloyati respublikaning sharqida, Fargʻona vodiysining
shimoli-gʻarbiy qismida, Tyanshan togʻ tizmasi tarmoklari – Qurama va
Chatqol togʻlarining yon bagʻrida joylashgan. Shimoliy va shimoli-sharkdan
Qirgʻiziston Respublikasining Jalolobod viloyati, jan.-sharqsan Andijon,
janubidan Fargʻona, shimoliy va shimoli-gʻarbdan Toshkent viloyati va
Tojikistonning Sugʻd viloyati bilan chegaradosh. Maydoni 7,44 ming km².
Aholisi 1982,7 ming kishi (2002). Namangan viloyatida 11 qishloq tumani
(Kosonsoy, Mingbuloq, Namangan, Norin, Pop, Toʻraqoʻrgʻon, Uychi,
Uchqoʻrgʻon, Chortoq, Chust, Yangiqoʻrgʻon), 8 shahar (Namangan,
Kosonsoy, Pop, Toʻraqoʻrgʻon, Uchqoʻrgʻon, Chortoq, Chust, Haqqulobod),
11 shaharcha (Jomashoʻy, Toshbuloq, Navbahor, Oltinkon, Uygʻursoy,
Chorkesar, Xalqobod, Uychi, Oʻnhayat, Yangiqoʻrgʻon, Oqtosh), 99 qishloq
fuqarolari yigʻini bor. Markazi – Namangan shahri.
TABIATI
Viloyat hududining asosiy qismi Sirdaryoning oʻng sohilida, keng Fargʻona
vodiysida joylashgan. Yer yuzasi, asosan, tekislik boʻlib, shimoliyda qator
tepaliklar va Chatqol hamda Qurama togʻlari bilan oʻralgan. Balandligi 350–800
m. Togʻ va adirlar, tor vodiylar, vohalar toʻrtlamchi geologik davrning katta-kichik
daryolari va irmoqlarning faoliyatidan hosil boʻlgan. Viloyat hududi geologik faol
zonada joylashgan va 8 ballgacha-zilzilalar boʻlib turadi. Keng maydonni egallab
yotgan va dehqonchilik obʼyekti boʻlgan Qoraqalpoq choʻli neogen davrida paydo
boʻlgan. Foydali qazilmalardan Chodak oltin koni, togʻ kvarsi, sur-ma, mis, neft,
gips, ohaktosh va boshqa qurilish materiallari, shifobaxsh mineral suvlar
(Chortoqda) topilgan. Chust-Pop yer osti suvining issiqligi 50° (1300 m dan
chiqadi). Suv tarkibida yod va brom bor. Chodaksoydan (450 m chuqurlikdan) 23°
issiklikdagi vo-dorod-sulfidli suv chiqadi. Chortoq, Shahand, Kosonsoy,
Uchqoʻrgʻon suvlari oʻzining minerallanish darajasi va harakteri boʻyicha mashhur
Matsesta, Chakrak, Tal suvlaridan qolishmaydi. Yer osti suvlari togʻ, adir, togʻ oldi
botiqlarida va yoyilmalarda yirik toshli, shagʻalli va qumli qatlamlarda joylashgan.
Sirdaryoga yaqin zonalarda yer osti (sizot) suvlari mavjud. Ikli-mi keskin
kontinental. Yozi uzok,, issiq, qishi qisqa, nisbatan sovuq. Yillik oʻrtacha
temperatura 13°. Yanvarda temperatura –25° gacha pasayadi, iyunda 35–45° ga
yetadi. Vegetatsiya davri 229 kun. Viloyatning turli qismlarida yogʻin miqdori
turlicha. Namanganda oʻrtacha yillik yogʻin miq-dori 230 mm, gʻarbida 90–
190 mm, sharkiy tumanlarida 300–400 mm, togʻ etaklarida 600 mm. Yogʻinning
eng koʻp kismi bahor va kuzda yogʻadi. Daryolari yogʻindan, togʻlardagi qor va
muzliklardan suv oladi. Namangan viloyatida 16 dare va soy, koʻplab mavsumiy
soylar mavjud. Eng katta daryosi – Sirdaryo. U Norin va Qoradaryoning
qoʻshilishidan hosil boʻladi. Norin va Sirdaryoga Chatqol togʻlaridan oqib
tushadigan Pochchaotasoy, Chortoksoy, Chustsoy, Olmossoy, Chodaksoy,
Gʻovasoy, Kosonsoy, Namangansoy kabi sersuv togʻ daryolari kuyiladi. Kosonsoy,
Chortoq, Eskiyer suv omborlari, Oxunboboyev, Shimoliy Fargʻona, Katta
Namangan kanallari qurilgan. Bahor va yoz boshlarida sodir boʻladigan sel hodisalaridan saqlanish uchun sel omborlari barpo qilingan. Tuproklari pro-lyuvial,
oʻtloq, oʻtloqi-botqoq, och tusli boʻz, ayrim joylarda shoʻrxok, och tusli qoʻngʻir,
jigarrang . Adirlar qumtosh, mergel, lyoss va chagʻirtoshlar bilan qoplangan.
Bahorda efemer oʻsimliklar oʻsadi, chorva mollari boqiladi. Tekislik qismlarida
boʻz, koʻngʻir tuproqlar, qadimdan dehqonchilik qilib kelingnidan tabiiy holati
oʻzgargan va unumdorligi oshirilgan. Kosonsoyda tipik va qoramtir boʻz tuproq,
Namangan, Uchqoʻrgʻon, Chust tumanlarida och boʻz tuproq tarqalgan. Tekislik
qismining ekin ekilmaydigan yerlarida shoʻra, shuvoq, lola, otquloq, Sirdaryo
boʻylarida betaga, astragal va boshqa oʻsadi. Togʻlarda archazorlar, yovvoyi olcha,
olma va yongʻoqzorlar uchraydi. Togʻlarning baland qismi subalp oʻtloklari –
yozgi yaylovlardan iborat. Namangan viloyatida deyarli oʻrmon yoʻq. Namangan
mevali oʻrmon koʻchatzori va Namangan oʻrmon koʻchatzori mavjud. Choʻl va
adirlar oʻzlashtirilib yuborilgandan boʻri, tulki, qobon, yumronqoziq kam uchraydi.
Togʻlarda togʻ takasi, sugʻur bor. Adirlarda kalamush, dala sichqoni, echkemar,
tipratikan, choʻl toshbaqasi, turli xil ilon va kaltakesak koʻp. Qushlardan burgut,
kaklik va boshqa bor. Qorabovur, yovvoyi oʻrdak va boshqa ovlanadi. Dare, soy va
boshqa suv havzalarida har xil baliq yashaydi, ondatra keng tarqalgan.
Pochchaotasoy, Gʻovasoyda qunduz ham uchraydi. Namangan viloyati xududining
intensiv oʻzlashtirilishi oqibatida sudralib yuruvchilar, qushlar, sut emizuvchilar,
baliklarning koʻp turlari kama-yib bormoqda.
Aholining asosiy qismini oʻzbeklar (87,8%) tashkil etadi, shuningdek, tojik (9,0%),
kirgiz (1,0%), rus (0,8%), tatar, ukrain, ozarbayjon, yahudiy, belorus, arman,
qozoq va boshqa millat vakillari ham (jami 89 millat) yashaydi. Aholi zichligi
oʻrtacha 1 km² ga 266 kishi. Qishloq aholisi 1238,9 ming kishi, shaharliklar 743,8
ming kishi (2002).
YER YUZASI, GEOLOGIK TUZILISHI VA FOYDALI QAZILMALARI
Viloyat qishloq xoʻjaligining asosiy tarmoqlari: Donchilik, paxtachilik,
sabzavotchilik, bogʻdor-chilik va uzumchilik, goʻsht-sut chorvachiligi, pillachilik.
Namangan viloyati mamlakatda yetishtirilayotgan pax-taning 8–9% ini beradi.
Gʻallakorlik, polizchilik, tokchilik, sabzavotchilik, ipakchilik va chorvachilik
rivojlangan. Tekislikdagi sugʻoriladigan tu-manlarda chorvachilik, asosan, koramol, togʻ oldilaridagi tabiiy oʻtloqlarda qoʻy va echki (jumladan, mayin junli)
boqiladi. Qishloq xoʻjaligida foydalaniladigan yerlar maydoni 548,1 ming ga,
shundan haydaladigan yerlar 219,8 ming ga, yaylovlar 287,9 ming ga, bogʻ va koʻp
yillik daraxtzorlar 31,2 ming ga, tokzorlar 8,7 ming ga ni tashkil qiladi. Don
ekinlari 80,4 ming ga, paxta 109,5 ming ga, kartoshka 1,3 ming ga, sabzavot 3,5
ming ga, poliz ekinlari 1 ming ga, ozuka ekinlari 14,4 ming ga maydonni
egallaydi, 7760 ga oʻrmonzor, 3 ming ga tutzor bor (2001). Yerning meliorativ
holatini yaxshilash maqsadida 4 ming km kollektor drenaj tar-moklari qurilgan.
Viloyatning hamma tumanlarida sugʻoriladigan maydonning asosiy qismida paxta
va don ekinlari ekiladi. Namangan viloyatida 134 shirkat xoʻjaligi, 94,8 ming
dexdon xoʻjaligi, 3,5 ming fermer xoʻjaligi bor. Jamoa va xususiy xoʻjaliklarda
667,1 ming qoramol (shundan 261,4 mingi sigir), 899,3 ming kuy va echki, 5,8
ming ot mavjud, par-randachilik bilan qam shugʻullaniladi.
Namangan viloyatida obikor dehqonchilik ustun turadi. Viloyat hududida koʻplab
sugʻorish inshootlari - Shimoliy Fargʻona, Oxunboboyev nomli, Chust, Chortogʻ
kanallari, Oʻrtatoʻqay suv ombori(Kosonsoy daryosida) va boshqalar qurilgan.
Irrigatsiyaning rivojlanishi obikor yerlarni kengaytirish va melioratsiya holatini
yaxshilash imkonini berdi. Barcha ekin maydonlarining 27 foizidan koʻprogʻiga
paxta ekiladi. Pop va Chust tumanlaridagi yaylovlarda qoʻy va echki koʻp
boqiladiasdsa. Qoramol hamma dehqonchilik tumanlarida boqiladi. Yaylovlar
yetishmaganidan koʻpgina xoʻjaliklar mollarni yozda togʻ yaylovlariga haydab
boradilar. Pillachilik paxtachilik bilan birga rivojlantirilmoqda.
ARXEOLOGIYASI
Olmosning Tarixi milodiy 4-5 asrlarga borib taqaladi. O'sha kezlarda Olmosda 800
atrofidagi qabila yashagan,asosiy mashg'ulotlari dehqonchilik va chorvachilik
bo'lgan,aholi o'sha kezlarda Tog' atrofida, soy va buloqlar atrofida yashagan.
TRANSPORTI
Transport yoʻlilarning uzunligi 138 km. Avtomobil yoʻllari uzunligi 1,7 ming km
(shu jumladan, qattiqqoplamalisi 1,6 ming km). Trolleybus liniyasi uzunligi 80 km.
Namangan bilan Toʻraqoʻrgʻon shaharlari oraligʻida ham trolleybus qatnovi yoʻlga
qoʻyilgan. Andijon–Koʻqon, Namangan–Uchqoʻrgʻon oʻrtasida poyezdlar
qatnaydi. Namangan–Toshkent, Namangan–Margʻilon–Fargʻona, Namangan–
Andijon, Namangan–Qoʻqon–Samarqand yoʻnalishida avtobuslar qatnovi yoʻlga
qoʻyilgan. Fargʻona vodiysini respublika poytaxti bilan bogʻlovchi Toshkent–Oʻsh
avtomobil yoʻlining Kamchiq dovonida uzunligi 358 va 891 m dan iborat boʻlgan
ikkita tonnel qurilib foydalanishga topshirildi. Namangan viloyati havo
transportining rivojlanishi 1941 yilda aerodrom qurish bilan boshlandi. 1984 yilda
zamonaviy havo laynerlariga xizmat qiluvchi uchish va qoʻnish maydoni ishga
tushirildi. Oʻrta Osiyo davlatlaridagi shaharlar, shuningdek, Rossiya
Federatsiyasining Moskva, Sankt-Peterburg , Yekaterinburg , Ufa, Simferopol,
Novosibirsk, Magadan, Norilsk, Yakutsk, Krasnoyarsk, Mirniy kabi shaharlari va
Ukraina poytaxti Kiyev shahri bilan muntazam aloqa yoʻlga qoʻyildi. (ma’lumot
2005
yildagiga
to’gri).
Nosoz holatga kelib qolganligi uchun bundan olti oy avval harakat to‘xtatilgan
Norin daryosi ko‘prigi qayta qurilib, foydalanishga topshirildi, deya xabar
qildi «Halq so‘zi» Namangan viloyati hokimligi matbuot xizmati ma’lumotlariga
asoslanib
Farg‘ona halqa yo‘lidan o‘tgan mazkur ko‘prik 1962 yilda qurilgan va oxirgi
vaqtlarda unda ko‘pgina yoriqlar yuzaga kelib, foydalanish uchun xavfli bo‘lib
qolgan edi. Andijon va Namangan viloyatlarini avtomobil yo‘li orqali o‘zaro
bog‘laydigan ushbu ko‘prikda «O‘zbekiston temir yo‘llari» AJga qarashli
«Ko‘prikqurilish tresti» unitar korxonasi mutaxassislari tomonidan 8,3 milliard
so‘mlik rekonstruksiya va obodonlashtirish ishlari amalga oshirildi.
Qayta ta’mirlash ishlaridan so‘ng mazkur ko‘prikning eni 1,5 metrga kengaytirilib,
ikki chetida piyodalar uchun yo‘laklar ham barpo etildi. Bu orqali ko‘prikning
qatnov quvvati oshdi. Undagi ikki tasmali avtomobil yo‘lida bir kunda 20 mingdan
ortiq transport o‘tkazish imkoniyati mavjud. Piyodalar uchun ham qulayliklar
yaratildi. Kechki payt ko‘prikda bemalol harakatlanishlarini ta’minlash uchun 13
ta elektrodiodli yoritgichlar o‘rnatildi. 1 noyabr kuni qayta rekonstruksiya qilingan
ko‘prikni foydalanishga topshirish marosimi tantanali tarzda o‘tkazildi. Unda
Namangan viloyati hokimi vazifasini bajaruvchi Sh. Abdurazzoqov ham ishtirok
etdi.
TUPROQLARI.
Namangan tabiiy geografik viloyatining okean sathidan 500 m
balandlikkacha bo‘lgan joylarida och bo‘z tuproq tarqalgan.Yerosti suvlari yer
betiga yaqin bo‘lgan joylarda sho‘rlashgan bo‘z tuproq uchraydi. Surxondaryo va
Sherobod daryolarining qayirlarida alluvial-o‘tloq va botqoq tuproqlar uchrasa,
janubiy qismidagi qum massivlarida qumli va qumloq tuproqlar uchraydi.
Viloyatning 500 m dan 1200 m balandlikkacha bo‘lgan qismida oddiy va to‘q tusli
bo‘z tuproqlar tarqalgan. Bunday tuproqlar ko‘p joylarda o‘zlashtirilib, madaniy
bo‘z tuproqqa aylantirilgan.Surxondaryoning 1500-2500 m dan balandda bo‘lgan
tog‘ yonbag‘irlarida tog‘-jigarrang tuproqlar tarqalgan bo‘lib, tarkibidagi chirindi
4-6 foizga boradi. 2500 m dan yuqorida yaylov mintaqasi boshlanib, tog‘-o‘tloq,
o‘tloq, o‘tloq-botqoq tuproq uchraydi.O‘simliklari. balandlikkacha bo‘lgan
qismida cho‘l mintaqasiga oid o‘simliklardan rang, iloq, qo‘ng‘irbosh, no‘xatak,
shuningdek, shuvoq va boshqa o‘simliklar o‘sadi. Yirik daryo qayirlarida to‘qay
o‘simliklari mavjud. Yerosti suvlari yer betiga yaqin bo‘lgan joylarda sho‘ralar
o‘sadi. Surxondaryo vodiysining janubiy qismidagi qumloq- larda juzg‘un, qum
ilog‘i, quyonsuyak kabi o‘simliklar uchraydi. Adirda ko‘proq efemer o‘simliklar
hamda shuvoq, kavrak, qo‘ziquloq, bir yillik astragal, javdar, bug‘doyiq kabilar
mavjud. Shuningdek, adirlarda butasimon o‘simliklardan itburun, bodom, zirk
kabilar ham o‘sadi.Surxondaryo tog‘larida (1500—2500 m) bug‘doyiq, javdar,
tirchoq, yovvoyi arpa, shirach; qurg‘oqchil va toshloq yerlarda astragul o‘sadi.
Butalardan bodom, irg‘ay, itburun, zirk, daraxtlardan archa, zarang, xandonpista,
yong‘oq, do‘lana, terak kabilar o‘sadi. Surxondaryo viloyatining sharqida
joylashgan Bobotog‘ o‘zining xandonpistalari bilan mashhurdir. Surxondaryo
viloyatining 2500 m dan baland qismida yaylov mintaqasi joylashib, unda subalp
va alp o‘tloqlari mavjud.Surxondaryo vodiysida quruq subtropik iqlim tufayli anor,
anjir, xurmo, shakarqamish, sitrus va boshqa issiqsevar mevali daraxtlar va
mevalar yetishtiriladi. Jumladan, Denov subtropik o‘simliklar maskanida issiq
mamlakatlarda o‘suvchi yetishtirilmoqda.
SHNQ 2. 05.02-07 “Avtomobil yo’llari” ga asosan yo’l toifasini aniqlash.
Yo’lning kelajakdagi harakat jadalligi,
dona/sutka N= 7000
SHNQ 2. 05.02-07 ga asosan yo’l toifasini II toifa.
YO‟L BO‟YLAMA PROFILI ELEMENTLARI.
Chizma tekisligida yoyibo‘rsatilgan yo‘l o‘qining vertikal tekislikdagi
proektsiyasiga yo‘lning bo‟ylama profili deyiladi. Gruntni qirqib olish natijasida
yo‘l sirti er yuziga nisbatan past bo‘lib qolgan joylari o‟ymalar deb, yo‘lning er
yuzasidan balandroq suniy to‘kilgan gurunt ustidan o‘tadigan yo‘l bo‘laklari esa
ko‟tarmalar deb ataladi.
Bo‘ylama kesim . I - yo‘l «nol» belgilarda; II – ko‘tarmada; III – o‘ymada.
Bo‘ylama profilda yo‘l sirtining er sirtiga nisbatan vaziyatini belgilash bo‘ylama
profilni loyihalash yoki loyiha chizig‘ini o‘tkazish deb ataladi.
Yo‟l ko‟ndalang kesimi elementlari. Yo‘lning vertikal tekisligi bilan kesishgan
kesimining kengaytirilgan masshtabdagi tasviri ko‟ndalang kesim deb ataladi.
BO‟YLAMA PROFILNI LOYIHALASH
Qabul qilingan variant uchun bo‘ylama profil millimetrli qog‘ozga chiziladi.
Bo‘ylama profil namunalarga mos holda chiziladi (3- rasm) Bo‘ylama profilni
rasmiylashtirishda ishlatiladigan shartli belgilar 6-rasmlarda keltirilgan. Bo‘ylama
profilni loyihalashdan avval haritadan gorizantallarda har qaysi piketdagi va
plyusli nuqtalardagi belgilar hisoblab chiqiladi. Bo‘ylama profilni loyihalasga
kirishishdan oldin quyidagi texnikaviy me‘yorlar belgilanadi:
1.Eng katta bo‘ylama nishablik:
2. Eng kichik bo‘ylama nishablik:
3.Vertikal egrilarning eng kichik radiuslari
4.Yo‘lning ustivorligini va undan me‘yoriy foydalanish sharoitlarini ta‘minlovchi
yetakchi (ko‘rsatma) ishchi belgilari yoki ko‘tarmaning eng kam balandligi .
Yo‘llarni loyihalashda joy sharoitlariga ko‘ra texnikaviy amalga oshirish mumkin
va iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq bo‘lsa, reja elementlarini va bo‘ylama
kesim elementlarini SHNQ taklif etgancha olish kerak.Yetakchi ishchi belgi
quyidagilarga bog‘liq: - iqlim mintaqasiga,O‘zbekiston territoriyasi yo‘l iqlim
sharoitlariga ko‘ra 4 zo‘naga bo‘lingan (7); - joyning namlanish tavsifiga ko‘ra
turiga; - qor bosish tavsifiga; - yer (grunt) turiga bog‘liq Yo‘l ko‘tarmasining
tavsiya etilgan ishchi belgisi SHNQ 2.05.02-07 bo‘yicha qoplama trassaning nam
va zax uchastkalaridagi sizot va sirtqi suvlar sathidan eng kam ko‘tarilib turadigan
joyiga va ko‘tarma qirg‘og‘ining hisoblangan qor qatlami sathidan eng kam
ko‘tarilib turadigan joyiga qarab o‘rnatiladi (Eslatma: suratda- yo‘l qoplamasi
sirtining sizot suvlar yoki 30 sutkadan ortiq turib qoladigan yuzadagi suvlar
sathidan ko‘tarilishi, mahrajda qoplamaning suvlar oqib ketmaydigan
uchastkalarda yer sirtidan, yoki qisqa (30 sutkadan kam) turadigan yuzadagi suvlar
sathidan ko‘tarilishi. 2) Yo‘l iqlim mintaqasida qoplama sathining eng kam
ko‘tarilishi issiqlik texnikasi hisoblari asosida belgilanadi.Yer (grunt) ustki
qatlamlarining namlanish sharoitlariga ko‘ra uch turli joylar bo‘ladi:1- tur - quruq
joylar, nishabi 10% dan ortiq bo‘lib, yuzadagi suvlari oqib ketadi, sizot suvlar
chuqur, ya‘ni yerning muzlash chuqurlikdan 1,5-2,0 m pastda joylashgan : 2- tur
zah joylar-yer nishabi kam bo‘lganidan yuzadagi suvlari oqib ketmaydi, sizot
suvlari chuqur yotadi. 3-tur nam yerlar- yuzadagi suvlari oqib ketmaydi va
yomg‘irdan yoki qordan eri-gandan keyin suv 30 sutkadan ortiq turadi, yoki
uchastkalar doim nam turadigan joylar.Ko‘tarma qirg‘og‘i qor qatlamining
hisoblangan sathidan quyidagilardan kam bo‘lmagan miqdorda baland bo‘lishi
kerak.(metr)
1,2 – I toifa yo‘llar uchun
0,7 – II toifa yo‘llar uchun
0,6- III toifa yo‘llar uchun
0,5 – IY toifa yo‘llar uchun
0,4 – Y toifa yo‘llar uchun
Chiziqni loyihalash tuproqning bo‘ylama profiliga nazorat nuqtalarini qo‘yib
chiqishdan boshlanadi. Nazorat nuqtalari sifatida yo‘l otkazgichning
avtomobilharakatlanadigan qismidagi belgisi, suv o‘tqazish quvurlari ustidagi
belgilarni qabul qilish mumkin:
Yo‘l otkazgich to‘sinning ostki qismini avtomobil harakatlanadigan yo‘l qoplamasi
yuzasidan balandligi: I- III toifali yo‘llarni kesib o‘tganda 5m, IY va Y toifali
yo‘llarni kesib o‘tganda esa 4,5 qabul qilinadi.
6.Ko‘tarma qirg‘og‘ining quvurlar oldidagi eng kichik belgisini aniqlash.
Ko‘tarmaning yoki ko‘tarma qirg‘og‘ining quvur ustidagi eng kam balandligi
(nazorat nuqta) suvning shu quvurdan oqib o‘tish tartibiga qarab aniqlanadi. Suv
quvurlardan bosimsiz oqib o‘tganda ko‘tarma qirg‘og‘ining belgisi, soyning
belgisi, quvur diametri, quvurning qalinligi (b) va ko‘tarma qirg‘og‘ining
(ko‘tarmaning quvurdan) eng kam balandligiga teng. Ko‘tarmaning quvurdan
balandligi yo‘l to‘shamasining qalinligi Δ ga teng olinadi Hmin= ht +b + Δ Suv
quvurlardan yarim bosim yoki to‘la bosim bilan oqib o‘tganda Hmin= H+ 1,0
bunda H-suvning quvur oldidagi balandligi,m
Yo’l to’shamasini loyihalashni o’rganish.
Yo‘l to‘shamasi avtomobil yo‘lining eng qimmat turadigan qismidir. Ularni
qurishga ketgan sarf ba‘zan umumiy qurilish qiymatining 60% iga etadi. Yo‘l
to‘shamalari transport og‘irligi va tabiiy omillarning bevosita ta‘siriga uchrab,
yo‘lning boshqa inshootlariga qaraganda, og‘ir sharoitlarda ishlaydi. Shuning
uchun yo‘l to‘shamasining konstruktsiyasini belgilashga alohida e‘tibor bilan
qarab, mustahkamlikni ta‘minlash bilan birga qurilish harajatlarini va
qo‘llaniladigan materiallar miqdorini kamaytirishga intilish zarur.
Yo‘l to‘shamasining konstruktiv qatlamlari.
1 - sirtqi ishlov berilgan qatlam; 2 - mayda donali asfaltbeton; 3 - yirik donali
asfaltbeton; 4 - bog‘lovchi materiallar bilan ishlov berilgan chaqiq tosh; 5 - chaqiq
tosh; 6 - qum.
Yo’l to’shamalariga ta‟sir etuvchi kuchlar.
Avtomobillar o‘tganida yo‘l to‘shamasida hosil bo‘ladigan kuchlanishlar
chuqurlik ortgan sari so‘na boradi. Bu yo‘l tushamasini ko‘p qatlamli qilib
loyihalashga imkon beradi, bunda turli mustaхkamlikdagi materiallardan
foydalaniladi.
Ko‘p qatlamli yo‘l to‘shamasida avtomobillarning g‘ildiraklaridan hosil bo‘ladigan
kuchlanish
Qoplama - yo‘l to‘shamasining yuqorigi, eng mustahkam, odatda suv
o‘tkazmaydigan, eyilishga, zarbiy va siljituvchi yuklamalarga yaхshi qarshilik
qo‘rsatadigan, shuningdek iqlim ta‘siriga chidamli nisbatan yupqa qatlami.
Qoplama ancha qimmat turadigan materiallardan yotqizilganligi uchun u ruхsat
etiladigan minimal qalinlikda bo‘ladi. Qoplama yo‘lning zarur foydalanish
sifatlarini ta‘minlaydi (sirtning tekisligi, shina bilan ilashish koeffig‘ienti katta).
Asos- to‘shamaning toshlardan yoki bog‘lovchi materiallar bilan ishlov berilgan
gruntdan qurilgan ko‘tarib turuvchi mustahkam qismi.Asos bosimni to‘shamaning
pastda joylashgan qo‘shimcha qatlamlariga yoki yo‘l poyi gruntiga uzatish va
taqsimlash uchun mo‘ljallangan. Asosga avtomobil g‘ildiraklari bevosita ta‘sir
etmaydi, ob-havo yog‘inlari esa kam ta‘sir etadi. Shuning uchun asosni qurishda
qoplama va eyilish qatlamidagiga karaganda mustahkamligi kamroq materiallardan
ham foydalanish mumkin. Asosni yotqizishda mahalliy materiallar, sanoatning
mustahkam chiqindilari, bog‘lovchi materiallar bilan ishlov berilgan toshlardan
foydalanish mumkin. Asos bitta yoki bir nechta qatlamlardan iborat bo‘lishi
mumkin.
Asosning qo‟shimcha qatlami- bu qatlamlar iqlim va grunt gidrologik
sharoitlari noqulay joylarda qoplamalarning asosi bilan yo‘l poyi to‘shama grunti
orasida yotqiziladi.
Asfaltbeton qoplamalar - yo‘l qoplamalarining eng takomillashgan turi. Ular
mustahkam asosga bir yoki ikki qatlamli qilib yotqiziladi.
Asfaltbeton sun‘iy qurilish materiali bo‘lib, yirikligi bo‘yicha saralangan
kamg‘ovak tosh asosdan - chaqiq tosh yoki shag‘aldan va qumdan (bular o‘zaro
mayin mineral kukunning bitumli aralashmasi bilan bog‘langan) tashkil topgan
aralashmani qizdirilgan holida shibbalab olinadi. Bitum asfalqtbeton
aralashmasining tarkibiga qarab 3.5 dan 9%gacha miqdorda qo‘shiladi.
Asfalqtbetonlar yirik donali (chaqiq tosh frakg‘iyalari 40 mm gacha), mayda donli
(20 mm gacha) va qumli (5 mm dan yirik bo‘lmagan zarralar) bo‘ladi.
LANDSHAFTLI LOYIHALASH
Yo‘lning o‘q chizig‘ini reja, bo‘ylama va ko‘ndalang kesimlar zlementlarini
o‘zaro va atrof landshafti bilan fazodagi ravon chiziq singari uyg‘unlashtirib, ularni
yo‘ldagi harakat sharoitlari va ko‘rinishiga ta’sirini baholab loyihalash kerak.
Ko‘rish yaqqolligini baholash uchun yo‘lning uch o‘lchamdagi perspektiv
tasvirlarini qurish tavsiya etiladi. I-II toifali yo‘llarda bo‘ylama nishabliklar,
rejadagi va bo‘ylama kesimdagi egriliklar birga kelishi “o‘prilish” taassurotini
paydo qilsa, bunday o‘lchamlarning birga ishlatilishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Rejadagi
va bo‘ylama kesimdagi egriliklar birgalikda joylashishi lozim. Bunda rejadagi
egriliklar bo‘ylama kesimdagi egriliklardan 100-150 m uzun bo‘lib, egrilik
cho‘qqilarining siljishi kichik egrilikning 1/4 uzunligidan katta bo‘lmasligi kerak.
Rejadagi egrilik oxiri bilan bo‘ylama kesimdagi egrilik boshining tutashishiga yo‘l
qo‘ymaslik kerak. Ular orasidagi masofa 150 m dan kam bo‘lmasligi shart. Agar
uzunligi 500 m dan va qiyaligi 30 ‰ dan ortiq bo‘lgan rejadagi egrilik tushishning
oxirida joylashgan bo‘lsa, uning radiusini keltirilgan qiymatlarga nisbatan 1,5
marotaba oshirib, tushish oxirida rejadagi egrilik bilan bo‘ylama kesimdagi botiq
egrilikning birligini ta’minlash zarur. . Rejadagi to‘g‘ri qismlar uzunligini
chegaralash zarur.
Avtomobil yo’llarini arxitekturaviy landshaftli loyihalashni o’rganish.
Avtomobil yo`llarining plan va bo‘ylama profil elementlariga nisbatan
qo‘yiladigan talablar xarakatni aloxida, bir-biridan ajratilgan yondosh elementlari
buyicha xarakatlanish shartidan kelib chikdan edi. Xakikatda esa dar qaysi yo‘l
plandagi va bo‘ylama profildagi turlicha bo‘lgan uchastkalar qo‘shilmasidan iborat
bo‘ladi. Shunday joylar borki, u erlarda tezlik yo‘l harakati qoidalariga binoan
cheklanadi. Xarakag xavfsizligi bo‘yicha tezlikni kamaytirish zaruriyatini keltirib
chiqaruvchi uchastkalar bo‘lishiga yo‘l ko‘yilmaydi. Avtomobil yo‘llarining
plandagi va profildagi elementlariga ko‘yiladigan talablarni asoslashning yuqorida
ko‘rib o‘tilgan usullari yo‘lning eng qiyin qismlariga taalluqlidir va murakkab
vaziyat yuzaga kelganida avtomobilni boshqarishning zo‘riqqan rejimini ko‘zda
tutadi. Xaydovchilarning tasavvurlari buyicha texnik me‘yorlari zarur
xarakatlanish sharoitlarini qanoatlantirmaydigan yo`llarda xaydovchilar guyo
loyihalovchilarning echimlariga tuzatish kiritib, burilish radiusini kattalashtirish
uchun kichik radiusli egrilardan o‘tishda ro‘para harakat polosasiga kiradilar yoki
hosil buladigan markazdan qochma kuchlarni kamaytirish uchun egrilarda kichik
tezliklarda o`tadilar. Bu bilan ular avtomobilning traektoriyasini ko‘ndalang kuch
koeffitsientining o‘zlari uchun qulay bo‘lgan kiymatlariga, bo‘ylama va
ko‘ndalang tezlanishlar o‘sadigan tezliklarga keltiradilar. Yo‘l qulay harakatlanish
talablarini qondirishi uchun uning elementlari avtomobilni boshqarishni
qiyinlashtirmasligi, trassa yo‘nalishi esa haydovchilar uchun mutlaqo yaqqol
bo‘lishi kerak. Xaydovchi xarakatlanish sharoitini asosan ko‘zi bilan ko‘rib
baxolaydi. Harakatlanish jarayonida xaydovchining nigoxi yo`ldagi va yo‘l
yonidagi bir ob‘ektdan ikkinchi ob‘ektga sakrashsimon tushib, guyo u avtomobilni
yurgizib borayotgani aniq ko‘rinib turgan fazoviy yo‘lakning tayanch nuqtalarini
ajratib. Nigox tashlash uchun bunday tayanch nukgalar bulib, qatnov qismining va
polosaning chetlari, yo‘lga parallel bo‘lgan daraxt qatorlari, beton koplamaning
bo‘ylama choki va xokazolar xizmat qiladi. Yo`lning turli uchastkalaridan o‘tish
sharoitlarining o‘zgarishi darxol asab-ruxiyat xolatida aks etadi va
xaydovchilarning xayajonlani shi ortadi.
AVTOMOBIL YO’LLARNI QURISHDA VA FOYDALANISHDA
TEXNIKA HAVFSIZLIGI
Yo’l qurilishida yuk kutarish, tashish transportlari va moslamalaridan
foydalanish xavfsizligi ish jarayonida muhim omillardan biridir. Quyida texnika
havfsizligi bo’yicha bir necha talablarni keltirib otamiz:-Ishlab chiqarishda yuk
tashish, tushirish, ortish montaj qilish ishlarida qo’llanadigan barcha vositalaridan
xamma vaqt yoki vaqtincha foydalaniladi. Bu ishlarda mexanizatsiya yaxshi yo’lga
qo’yilmagan bo’lsa, shikaslanish kasb kasaligi kuprok sodir bo’lishi mumkun.
Shuning uchun xam ishlab chiqarish korxonalari loyxalashda, kayda qurishda yuk
qutarish, tashish, tushirish transport vositalarini kompleks mexanizatsiyalashga
katta e’tibor berish talab qilinadi. Barcha yuk vo’tarish vositalari yo’l qurilishida
avtomobil kranlar, zanjirli kranlar, bashennыy kranlar, kran balkalar, kozlovoy
kranlar, yuk og’irchanligini chegaralovchi (OGP). Elektr tokidan ximoyaluvchi
(OSON) sistemalar bilan jig’ozlangan bo’lishi kerak.Ta’mirlash, tuzatish va
tozalash ishlari xavfsizligi - Ishlab chiqarishda tmirlash, tuzatish ishlari olib
borilayotganda baxtsiz xodisalar, shikastlanish ro’y berishi mumkin. Chunki
tozalash vaqtida baza ishlarni mexanizatsiyalash murakkat jaraen bolib
ishchilarning apparat ichida, zaxarli gaz va bug’ bilan atmosferada, apparat ichida,
ishchilarning nam xavoda yoki yukori xaroratda uzoq vaqt lokulay sharoitida
bo’lishlariga, kul mexnatidan foydalanishga to’g’ri keladi. Shuning uchun xam
ishchilarni rejali uyushtirish, ish joyini tayyorlab ta’mirlashni xavfsiz bajarishga
o’rgatish katta axamiyatga ega. Avvalo mashina va mexanizmlar avariyasiz,
to’xtovsix va xavf-xatarsiz ishlashi uchun ularni vaqti-vaqti bilan reja asosida
kuzdan kechirib to’rish, tozalash, kundalik xizmat ko’rsatish, sinash va doyimiy
nazorat o’tkazib turish kerak. Jadval bo’yicha rejali olib boraladigan barcha
tozalash ishlari erindisi rejali ogoxlanturuvchi tuzatish tizini (ROTT) deyiladi. Bu
tuzishning vazifasi mashina mexanizmlar va uskunalarning eskirish vaqtidan avval
va avariya sodir bo’lishidan oldin ogoxlantirish xamla ularni ishga qobiliyatini
xolatda oshlab turishdan iborat. Xar bir mashina mexanizmlar va uskuna, apparat
uchun to’zatish vaqti oralig’i, ishlatish vaqti, muddati, normasi belgilargan bo’lishi
kerak va ular qayt qilish kitobida tuzatish tizini (ROTT) davomli, urtacha va
kapital tuzatishdan iborat. Davomli tuzatishda mashina mexanizmlarning ayrim
bo’laklari qo’riladi, tez eskiradigan mayda kismlari almashtiriladi, maxkamlovchi
va boshkaruvchi kismlari xarakati – xolati chukur nazoratdan o’tkiziladi.O’rtacha
to’zatish vaqtidan apparat va uskunalari tozalash, ish xolatini tekshirish uchun
xoxlagan kismlarini ochish-yeg’ish, tozalar turlari, mexanizmlarning ayrim
bo’laklarini tozalash va qismlarini almashtirish, bosim ostida ishlaydigan,
ko’taruvchi moslamalrni texnik kurikdan o’tkazish va rasmiylashtirish ularni
bartarab qilish ishlari mexnatning muxofoza qilish bo’yicha nazorat o’rganlari
korsatmalari ostida amalga oshiriladi.Kapital tuzatishda eskirgan uskuna
mexanizmlar yoki ularning erik qismlari almashtiriladi, qaytatdan tikilanadi, keyin
va xafli ishlarni mexanizatsiyalash avtomatlashtirish bo’yicha yangi kurinmalar
o’rnatiladi. Shuning dek, shamolatish tizini, tozalash inshootlari xam bir vaqtda
tuzitiladi. Xayotimizda va ishlab chiqarish korxonalarida hamda yo’l qurilishi va
foydalanishda sodir bo’layotgan baxtsiz xodisalarning xammasi korxonalarning
iqtisodiy rivojlanishiga, ular orqali jamiyatimiz va davlatimiz iqtisodiyotiga katta
miqdorda moddiy zarar etkazibgina qolmay, balki ma’naviy hamda ijtimoiy ziyon
etkazadi k:
Qiyaliklarni kesish va ularni ko‘tarmalar bilan ortiqcha yuklash er ko‘chish
jarayonlarining faollashuviga olib kelishi mumkin. Yo‘llarni tog yonbag‘ri bo‘ylab
o‘tkazishda yo‘l ariqlari oqib kelayotgan sirtqi suvlarni to‘sib qolib, qiyalikning
past tomonida o‘sayotgan o‘simliklarni quritib qo‘yishi mumkin.
Botqokqliklarni kesib o‘tish joyida ko‘tarmalar torfni zichlab, sizot suvlarning
sizishini to‘хtatib qo‘yib, botqoqlikni kuchaytiradi.
Avtomobil yo’llarining kesishuvlarini loyihalash haqida ma’lumotlar
Avtomobil yo‟llarini bir satхda kesishishi.
Avtomobil yo‘llari o‘zaro yoki temir yo‘llar bilan bir satхda kesishgan
uchastkasi, qolgan uchastkalarga nisbatan eng ko‘p yuklangan bo‘lib, bu
kesishmada harakat mikdori kesishayotgan yo‘llar harakat miqdorlari yigindisiga
teng. Chorraхada avtomobillar uchun harakat sharoiti, to‘g‘ri uchastkaga nisbatan
murakkab bo‘lib, avtomobillar uchun qo‘shimcha to‘sqinliklar ko‘p, chunki
to‘g‘ridan kelayotgan avtomobillar harakati chapga burilayotgan avtomobillar
hisobiga qiyinlashadi. Bir satхda yo‘llarni kesishuvini iloji boricha ko‘rinish
yaхshi ta‘minlangan joylarga, yo‘lning to‘g‘ri qismida, bo‘ylama kiyalikning
pastlashgan
joylarida
joylashtirish
maqsadga
muvofiq
bo‘ladi.
Havfli nuqtalar. Bir satхdagi chorraхada avtomobil harakat traektoriyasida 32 ta
хavfli nuqta yuzaga keladi. Shulardan 16 tasi avtomobillar oqimi harakati
kesishuvidan, 8 tasi qo‘shilishidan, 8 tasi harakatning ajralishidan. Mana shu
nuqtalarda YTХ sodir bulish
Avtomobil yo‟llarining bir satхda kesishuviga qo‟yiladigan talablar.
Bir satхda II toifali yo‘llarni IV va V toifali yo‘llar bilan, shuningdek III, IV
va V toifali yo‘llarni o‘zaro kesishishga ruхsat etiladi, bunda kesishgan joylarda
kelajakdagi jami harakat jadalligi 8000 keltirilgan dona/sut dan ortmasligi kerak.
Kesishish burchaklarining ko‘rinishlikning eng yaхshi sharoitlariga mos kelishi
(kamida 60-75 burchak ostida ko‘shilish); -jadalligi eng yuqori bo‘lgan transport
oqimlariga imtiyozli harakatlanish sharoitlarini ta‘minlash; -kesishish maydonida
oqimlarni ajratuvchi orolchalarni qurish yo‘li bilan harakatlanish oqimlarining
kesishish nuqtalarini bir-biridan iloji boricha uzoqlashtirish; -kesishish
maydonining avtomobillar oqimi foydalanmaydigan qismini zahira zonalarga
AVTOMOBIL YO’LLARINI SAQLASH VA TA’MIRLASHDA
HAVFSIZLIK TEXNIKASI
Havfsizlik texnikasi ishlarni bajarishda maxsus mashinalardan foydalaniladi
(Katta toshlar va beton bo’laklaridan) tashqari. Bu ishlarni bajarish uchun traktor
va avtokranlar kerak bo’ladi. Xarsang toshlarni yuklash qazib olishni engilatish
uchun oldidan maydalab olinadi.
Tayyorgarli va yordamchi ishlarga quyidagilar kiradi:
Trassani butazolarini tozalash
- Mayda daraxtlarni kesish va tozalash
- Kaiia (xarsang) tosh va beton bo’laklaridan tozalash
- To’nkalarni kovlab olish
- Gruntni yulishatish.
Daraxtlarni kesishda er yuzasidan 3-5 sm yuqoridan kesish kerak. Chakalak
zorlarni kesishda ishlatildigan mashinani (kustorez) shu mashina tomonga
qiyshatgan daraxtlarni kesish mumkin emas, shuningdek botqoqlik joylardan xam
ishlatib bo’lmaydi. Agarga 2ta mashina shulyotgan bo’lsa ularning oralik masafasi
40-50 m tashkil etish kerak, ishlayotgan ishchilar mashinalar oldiga 25-30 m
masofaga yaqshilashmasligi kerak.
- Shuningdek ombarlar qurish mashina va mexanizmlar saqlanadigan joylar xam
xavfsizlik meyorlari talablariga javob berishi kerak.
- Gruntlarni yulishatishda yumshatish mashina (rыxlitel) va frezadan foydalaniladi.
Bu ishlarni bajarishdan texnikalarni ishlatishdagi umumiy qoidalarni bajarish
kerak. Xamda (kanata blochnыy) mexanizmning bloklari va trossining sozligi va
mastahkamligiga katta e’tibor berish kerak. Bu mashinalar ishlayotganda
ishchilarni mexanizmlar ramalarida turish qa’tian man qilindi.
- Frezani ishlatishda olindan bu mashina o’rtadigan trassani daraxt to’nkalari,
xarsang toshlar va beton bo’laklaridan tozalanishi shart.
- Yo’l poyini qurish.
Yo’l poyini qurishda buldozer, avtogreyder, greyder-elevator, ekskovator,
skreper va transport vositalaridan foydalaniladi. Gruntlarni ziglashda xar xil
kotoklar, ekskovator va traktorlarga o’rnatilgan ziglash klitalaridan foydalaniladi.
Er ishlarini bajarishda er ostida (kabel va truboprovodlar) bor toylardan boshlash
kerak bu ishlar maxsus tashkilotlarning ruxsati bilan bajariladi. Shuning uchun bu
ishlarni bajarishda nazoratning barcha turlari kuchaytiriladi va ishchilar
qo’shimcha yo’riqnoma o’tkaziladi.
- Elektr kabellari, chaqori bosimli vodoprovod va gazoprovod o’tgan
toylarda metal asboblar (lom, kirka, lopata, temir pona) ishlatish mumkin emas
chunki ular kabel va quvodrlarga ziyon etkazishi mumkin.
- Agarga ish jaroyonida loyixada qo’retilmagan suniy inshootlar,
elektrokabeli, quvodrlar uchrab kolsa darxol ishni to’xtatab ularni moxiyatini
aniqlash zarur.
- Agarda ish jaroyonida gaz xidi sezilib qolsa darxol ishni to’xtatab
ishchilarga shaxsiy ximoyalanish buyumlari tarqatilishi va gazning ma’nbasi va
zararli tomoni aniqlanmagacha ish boshlash mumkin emas.
- Yo’l ko’tarmalari va o’ymalarini bajarishdan oldin suvlarni chiqarib
tashlash tizimi bajarishi kerak.
- Chuqurliklar, kotlovanlar va suniy inshootlarni mustaxkamlash qurilmalari
xar kuni ish boshlashdan oldin nazorat qilinashi kerak.
- Greyder-elevator bilan ishlash.
Greyder-elevator bilan ishlashdan oldin uning kardanli uzatchigini
singkovlik bilan kuzdan utkazish kerak. Greyder-elevatorni tirkogich traktoriga
kattoq tirkagochlar yordamida ulash kerak.
- Ishchi kisimlarining mustaxkamligi ko’zdan kechirishi kerak.
Tishining erga botirish burgachi, transportyor lentasining baladlik burchagi
aniq va bosimga moslashgan xolda bo’lishi kerak. Ko’ndalang qiyalik 140 % dan
ortiq bo’lganda qo’shimcha choralar qurilishi shart.
Avtogreyderlar bilan ishlash.
- Avtogreyderlar bilan ishlaganda shu jaroyonida ko’chib yuruvchi
mexanizmlarga bo’lgan talablar qo’llaniladi.
- Avtogreyder ishlaydigan uchastka ildindan daraxt to’nkalari, yirik
xarsanglar va boshqa yirik bo’limli materiallardan tozalanishi kerak. Burilish va
qaytab olish joylarida eng kichik tezlanishda bajarilishi kerak. Balandligi 1,5 m
dan ortiq bo’lgan ko’tarmalarda ishlaganda nazorat kuchoytiriladi (nazoratchi ish
boshida bo’ladi shart). Er poyi chekasidan avtogreyderningg’ildiragichaga bo’lgan
masofa 1 m dan kam bo’lishi mumkin emas.
Buldozerlar bilan ishlash.
Xamma turdagi buldozerlar bilan ishlaganda quyidagi qoidalarga rioya
qilinishi kerak.
- Mashinist (xaydovchi) buldozer otvalining ishlashini singkovlik bilan
kuzatib borishi shart, kattaroq qarshilikka duch kelganda darxol mexanizmni
to’xtatish kerak. Shuning davom etdirilishi xavfning qay daraja bartarof etilishiga
bog’liq (qarshilikni olib tashlash yoki aylanib o’tish). Buldozer qiyaliklarda
ishlaganda yuqoriga 404-466 ‰ pastga 700 ‰ ishmasligi kerak. Buldozer pastbaladliklarda ishlaganda va joydan joyga quchishda tezligi I va II bosqichdan ortiq
bo’lmasligi kerak. Mashina ishlashdan to’xtagan paytda lopatasi albatta erga
tushurilgan bo’lishi kerak. Agarda otvalning sifatini tekshirish kerak bo’lsa uning
tagiga albatta yog’och ko’targichlar qo’yilishi shart.
Ekskavatorlar bilan ishlash.
ekskavatorlar eng murakkab (ish jixotidan) mashinalar qotoriga kiradi,
chunki ular ish jaroyonida qiyin xolatlarda va albatta transport vositalarining
yordamida ishlaydi. Shuning uchun ish unumdorligini oshirish va transport
vositalarini to’xtovsix yuklash joyiga borishini ta’minlash uchun xavfsizlik
choralari kuchaytiriladi.
- Ekskavatorning tuhunligini mustaxkamlash uchun uning gusenitsasi yoki
g’ildiraklari ostiga, yog’og, tosh yoki boshqa buyumlar quyishi man etiladi.
Ekskavator ishlayotgan paytda mashinist kabinasi bilan (zaboi) oralig’i 1 m dan
kam bo’lishi mumkin emas. Ekskavator ishlayotgan muxitdagi gruntning
mustaxkamligi tekshirildi. Draglayin yoki teskari kovshli ekskavator ishlogidi
chuqurliklarning qiyamli mustaxkamligi xam tekshiriladi.
Agarda gruntlar mustaxkamlmgm kam bo’lgan taqdirda ishlardan
foydalanish kerak. Ishlash to’xtatilganda ekskavator kovshi erga to’shirilgan
bo’lishi shart.
Baxtsiz xodisalarni oldin olish maqsadida ishchilarning zaboy ustida qulash
masofasi zaboy ostida bosib qolish masofasiga yaqinlashmasligi kerak.
Ekskavator ishlab turgan paytda uning xavfsiz ishlashi yong’indan
muxofaxasi (smenadagi) mashinistga yuklatiladi. Transport vositalari bilan birga
ishlagan paytda ekskavator albatta tovushli pribor (signal) bilan taminlashi shart.
Ekskavator kabinasiga chiqib tushish uchun ikki tomonidan 1 m dan kam
bo’lmagan perila (ushlagich) bilan jixozlangan norvonga bo’lishi shart.
Agarda kuning qorong’u paytida ishlansa unda ishlayotgan joy xavfsizlik
meyori bo’yicha bo’lgan masofada yoritilishi kerak. Yongin sodir bo’lishini oldin
olish uchun yoqing’i maxsulotlari metall idishlarda ekskavatordan 20 mdan kam
bo’lmagan masofada saqlanishi kerak. Xar xil moylangan paytda va paxtalar
metall yashikchalarda saqlanishi zarur.
- Er ishlarini bajarishda masalan yo’l o’ymasi va chuqurliklarni qurishda
skreperlar buldozerlar, avtogreyderlar, greyder-elevatorlar va transport vositalari
ishlatiladi. Tuproqdarni suniy jinslashda o’zi yurar katoklar xamda tirqamali
katoklar ishlatiladi.
Bu mashina va mexanizmlardan foydalanishda ularga bo’lgan xavfsiz ish
jarayonlari IV - bobda ko’rsatilgan mashina va mexanizmlarning xavfsiz
ishlatishda ko’rsatilganidek bo’ladi.
- Er yshlarini bajarishda eng avvalo kabel, yuqori bosimli quvurlar (er
ostida) o’tgan joydan boshlanishi kerak, bu ishlarni bajarishda mutasadil
tashkilotlardan yozma ravishda ruxsatnoma olingandan so’ng bajariladi. Bu
xollarda xamma ehtiyot choralari ko’riladi va ishchilar kushimcha yo’riqdar
bilan tanishtiriladi, texnik nazorat kuchaytiriladi.
- yuqori kuchlanishli elektr simlari (kabellar) katta baosimdagi suv va gaz
kuvurlari o’tgan joylarda metall asboblar (lo’m, cho’qqi, bolata, temir pona va h.k)
ishlatilishi mumkin emas chunki bu asboblar yuqorida qayd etilgan inshoatlarga
zarar keltirishi mumkin. Agarda ish jarayonida loyixada ko’rsatilmagan inshoatlar
chikib qolsa, buni tekshirib havfsizlik choralari ko’rilmaguncha ish to’xtatiladi.
Agarda ish joyida gaz xidlari paydo bo’lsa tezda ish to’xtatilib ishchi xodimlar
ogoxlantiriladi va shaxsiy muxofaza qilish kiyinlari bilan taminlanadi. Agarda ish
joyida favqulotda gaz xidi paydo bo’lsa buning manbai aniqlanib chora-tadbir
ko’rilmaguncha ish to’xtatiladi, ishchilar ish joyidan xavfsiz masafoga ko’chiriladi.
- Agarda qiyaliklar va devorlarda mustaxkamlash inshoatlari kurilgan bo’lsa
ularni xar kuni ish boshlashdan oldin ko’zdan kechiriladi, bironta buzilgan joylari
bo’lsa tezda ta’mirlanadi.asosiy texnika xafsizliidan biri ushbu yong’in
xafsizligidur va bu xaqidaxam quydagicha talablari mavjud.
YONG’IN VA PORTLASHDA TEXNIKA HAVFSIZLIGI
Yong’in haqida tezda xabar berish uchun yuqori xavfli xisoblangan
texnologik uskunalarda, ishlab chiqarish binolarida, ofis, ma’muriy binolarda,
maktab va institut xona va auditoriyalarida ham darakchi vositalari o’rnatiladi.
Darakchi vosita aloqasining bo’lish yong’indan ogohlantirish, oldini olish,
yonayotgan manbani, manzilni o’z vaqtida bilib olishga yordam beradi. Ham o’t
o’chirish bo’limini tezdan chaqirishda va uni o’chirilishini boshqarishda, rahbarlik
qilishda, xodisani bartaraf qilishda yordam beradi.Yong’in aloqasi o’z navbatida,
darak berish, dispetcherlik (qorovul xonalarda xar etaj, xonalarni xisobga olgan
xolda signalni qabul qilish apparatlari o’rnatiladi.) va yong’in vaqtidagi aloqa
turiga bo’linadi. Aloqa asosan elektr, telefonlar yordamida uyushtiriladi.
Avtomatik aloqa vositasi yonish boshlanishi vaqtida manzil haqida aniq ma’lumot
beradi. Yonish manbaini belgilab ma’lumot berishda optik nurlar, alanganing
xarakat tebranishi, tutun chiqishi, issiqlik nuri, atrof muxitning ionlanish darajasi,
xarorat va bosimni o’zgarishi kabi muhim xolatlardan signallar chiqarish va uni
kuchaytirib berish signalizastiyalar asosidir. Avtokorxonalarda ko’pincha yong’in
tungi vaqtlarda kelib chiqadi. (Avtomobillarni yonib ketishi extimoli jadvaliga
qaralsin). Yong’in chiqqanda qorovul , navbatchi mexanik va nozimlar uchun
alohida vazifalari oldindan belgilab qo’yiladi. Qorovul yong’in chiqishi (tunda)
zudlik bilan navbatchi mexanikka, navbatchi mexanik nozimga etkazib o’zi
qorovul va navbatchi avtomobil xaydovchisi bilan , birgalikda yongan yoki unga
yaqin avtomobillarni avtobuslarni zaxira darvozasi orqali tashqariga xavfsiz joyga
olib chiqarish uchun xarakat qiladi. Nozim zudlik bilan 01-yong’in davlat nazorati
xodimlariga qo’ng’iroq qiladi va rahbarlarning uyiga ham qo’ng’iroq qilib iloji
bo’lsa navbatchi avtobusni jo’natadi. Ma’muriyat yong’in xavfsizligi komissiyasi,
ixtiyoriy yong’in drujinasi xodimlari birinchi navbatda odamlarni xavfsizligini va
ularni evakuastiya qilish tadbirlarini ko’rib, keyin yong’in o’chirish choralarini
ko’rishlari lozim. Barcha yong’inni oldini olish bo’yicha tayinlangan maxsus
xodimlar oldindan yong’in xavfsizligi bo’yicha maxsus o’qigan va tajribali
bo’lishlari lozim.
XULOSA
Men ushbu amalyotni o’tash vaqtimda avtomabil yo’llarini loyixalash qurish
qayta tamirlash xolatlarini ish vaqtida ko’zdan kechirdim o’quv amalyotimiz
boshlanishidan oldin bizga masul bo’lgan shaxs tomonidan ushbu amalyot
yuzasidan xavfsizlik qoidalari bilan yaqindan tanishtrdi yo’l qurulishda judaxam
xavfli vaziyatlarning ko’p bo’lishi va xalokat ohiqdan ochiq o’zimiz bilan birga
bo’lishini takidlab o’tdi judaxam qiziqarli xayotiy amalyot albata javobgarli ish
ekanligini yana bir bor ishonch xosil qildik bizga yaqindan yordam bergan
ustozlarimiz qolidan kelganicha o’rgatdilar va biz o’zimiz bilmagan ko’plab soxa
qiyinchiliklarini og’ir yengilini tushundik ko’rdik biz talabalar uchun bunday
amalyotlar ko’payishi judaxam xoxlardik bilimning nazariy qisimni o’rgangandan
so’ng shu tarzdagi oquv amalyotlarga borib o’rgansak o’z bilimimizni yanada
mustaxkamlagan bo’lardik degan umitdaman
Xulosa sifatida menga berilgan vazifalarni to’liq va behato bajarishga ,
o’zlashtirishga harakat qildim . Kurs loyiha ishi bo’yicha murabbiyim tomonidan
berilgan topshiriq ya’ni SHNQ 2. 05.02-07 “Avtomobil yo'llari” ga asosan yo'
toifasini aniqlash ishlari bajardim. Bo’ylama kesim profilini loyihalash , yon
ariqchalar kerakli joylarda qo’shimcha quvirlar yotqizish ishlari , vertikal egrini
loyihalashni o’rgandim . Keyingi o’zlashtirgan ishlarim : Yo’l to’shamasini
loyihalashni o’rganish bo’ldi. Yo’l to’shamasini konstruktiv qatlamlarini
loyihalash ularni to’g’ri tanlash kabi ko’nikmalarni o’zlashtirdim. Avtomobillar
o‘tganida yo‘l to‘shamasida hosil bo‘ladigan kuchlanishlar chuqurlik ortgan sari
so‘na boradi. Bu yo‘l tushamasini ko‘p qatlamli qilib loyihalashga imkon beradi,
bunda turli mustaхkamlikdagi materiallardan foydalanilanishi kabi ma’lumotlarga
malakaviy amaliyot bajarishda ega bo’ldim.Aynan ma’lum masofali yo’l qurish
uchun kerak bo’luvchi va bajariluvchi barcha ishlarni o’rgandim . Avtomobil
yo’llari mamlakatning muhim aloqa tarmog’i bo’lganligi sababli biz kabi bo’lajak
loyihachi , muhandis – quruvchilar bu sohaga oid barcha bilimlarni chuqur
o’rganishimiz , Respublikamiz taraqqiyoti va rivoji uchun hissamizni qo’shishimiz
zarur deb hisoblayman .