O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI TRANSPORT VAZIRLIGI TO SHKENT DAVLAT TRANSPORT UNIVERSTETI AVTOMOBIL YO’LLARI MUHANDISLIGI FAKULTETI “SHAHAR YO‘LLARI VA KO‘CHALARI” KAFEDRASI “TASDIQLAYMAN” “Avtomobil yo‘llari muhandisligi” fakulteti dekani _________ prof.t.f.d A.X.O‘roqov “____” ________2021 y. “SHAHAR YO‘LLARI VA KO‘CHALARINI EKSPLUATATSIYA QILISH” fanidan O‘ Q U V – U S L U B I Y M A J M U A Bilim sohasi: Taʼlim sohasi: Taʼlim yo‘nalishi: 300 000 – Ishlab chiqarish-texnik soha 340 000 – Arxitektura va qurilish 5341500 – Shahar yo’llari va ko’chalari Toshkent 2021 1 “Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilish” fani o‘quv-uslubiy majmuasi 5341500 – Shahar yo’llari va ko’chalari bakalavr talabalari uchun tasdiqlangan o‘quv dasturiga muvofiq tuzilgan. Tuzuvchilar: A.G’. Yunusov TDTU, “ Shahar yo’llari va ko’chalari” kafedrasi dotsenti TDTU, “Shahar yo’llari va ko’chalari” kafedrasi assistenti TDTU, “Shahar yo’llari va ko’chalari” kafedrasi assistenti J.M.To’xtayev F.J. Saydametova Taqrizchilar: Sh.B. Axmedov TDTU, “Avtomobil yo‘llarida sunʼiy inshootlar” kafedrasi mudiri, dotsent (PhD) B.A. Xoliqov “Yo‘l loyiha byurosi” MCHJ, 1-Avtomobil yo’llarini loyihalash bo’limi bosh mutaxassisi “Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilish” fanining o‘quv-uslubiy majmuasi «Shahar yo‘llari va ko‘chalari» kafedrasi majlisida muhokama qilingan va “AYM” fakulteti Ilmiy-uslubiy Kengashiga tasdiqlash ucnun taqdim etilgan. Majlis bayonnomasi ___-sonli «____» _________2021 yil. “Shahar yo‘llari va ko‘chalari” kafedrasi mudiri PhD A.G’. Yunusov Fanning O‘quv-uslubiy majmuasi “Avtomobil yo‘llari muhandisligi” fakulteti Ilmiy-uslubiy Kengashida ko‘rib chiqilgan va o’quv jarayonida qo’llashga tavsiya qilingan. (2021 yil “____“ _____ dagi №____-sonli bayonnoma). “Avtomobil yo‘llari muhandisligi” fakulteti Ilmiy-uslubiy Kengash raisi: prof.t.f.d A.X.O‘roqov 2 MUNDARIJA Kirish 4 O‘quv materiallari 6 1.1. Nazariy mashg‘ulotlar materiallari 6 1.2. Amaliy mashg‘ulotlar materiallari 80 1.3 Laboratoriya mashg’ulotlari materiallari 135 Mustaqil ta’lim 152 Mustaqil ta’lim materiallari 152 I bob II bob 2.1. III bob Glossariy (o‘zbek, rus va ingliz tilida) 159 Ilovalar 168 Fan bo’yicha test savollari 171 Fan dasturi 193 Fanning ishchi o‘quv dasturi 193 3 KIRISH O’quv-uslubiy majmua – Toshkent Davlat Transport universitetida bakalavriat ta’lim bosqichlarining o’quv rejalarida aks etgan fanlar bo’yicha professor-o’qituvchining dars jarayoniga o’quv-uslubiy tayyorligini tasdiqlovchi eng muhim mezon, meyoriy-uslubiy hujjatdir. Majmuaning asosiy maqsadi – avvalambor fanning o’qituvchisi, shuningdek talaba uchun, fanni har tomonlama sermazmun, chuqur nazariy, uslubiy va amaliy tarzda etkazish (talaba uchun – o’zlashtirish) uchun yagona o’quv – uslubiy va axborot-resurs manbaini yaratish hisoblanadi. O’quv – uslubiy majmua Toshkent Davlat Transport universiteti bakalavriat ta’lim yo’nalishlari uchun mo’ljallangan bo’lib, u jumladan quyidagi tarkibiy tuzilishga ega: - fanning me’yoriy- uslubiy ta’minoti; - fanning mazmuni va axborot-resurs ta’minoti; - fanni o’qitishning interaktiv texnologiyalari; - talabalarning bilimini baholash uslubiyoti; - qo’shimcha elektron ta’lim resurslarini o’z ichiga olgan. Ilg’or xorijiy tajriba bilan uzviylik: Mazkur majmua ilg’or xorijiy tajribani keng o’rganish, umumlashtirish va undan ta’lim va tadqiqotlar jarayonida samarali foydalanish mahsulidir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 20 apreldagi “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” PQ-2909-son Qarorida O‘quv rejalari va dasturlarining mazmuni va tarkibini takomillashtirish, ilg‘or xorijiy tajribani inobatga olgan holda oliy ta’limning bakalavriat yo‘nalishlari va mutaxassisliklar bo‘yicha o‘quv rejalarining darslarga oid bloklarini optimallashtirish va o‘quv soatlarining hajmlarini taqsimlash alohida ta’kidlangan. Ushbu qarorda belgilangan vazifalarni amalga oshirish maqsadida ta’lim va tadqiqotlarning mazkur axborot-resurs manbaini ishlab chiqishda C.A. O'Flaherty. Hayways: The location, Design, Construction, and Maintenance of Pavements kabi yetakchi adabiyotlarning boy tajribaga ega bo’lgan ma’lumotlardan samarali foydalanildi. Majmuani takomillashtirish masalalari. Elektron o’quv-uslubiy majmua o’quv yili mobaynida xalqaro texnika va texnologiyalar tizimidagi o’zgarishlar va tendensiyalar, mamlakatimizning avtomobil yo’llari sohasida qollaniladigan innovatsion ishlanmalar, avtomobil-yo’l qurilishi va loyihalarini asoslashda arxitekturaviy yechimlarni o’rganishda, yangi qabul qilingan qonunlar, farmonlar va qarorlarni, xorijda va respublikada chop 4 etilgan yangi o’quv va ilmiy adabiyotlarni, fan-texnika va texnologiya borasida erishilgan yangi yutuqlarni hisobga olgan holda muntazam takomillashtirilib boriladi. “Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilish” fani quyidagi maqsad va vazifalarni o’z ichiga oladi: Fanni o’qitishdan maqsad – mavjud foydalanuvdagi Shahar yo‘llari va ko‘chalarini texnik va ekspluatatsion holatini talab darajasida bo‘lishini ta’minlash, transport- ekspluatatsion sifatlarini oshirish uslublarini, texnologiyalarini talabalarga o‘rgatish, hamda shunga mos bilim, ko‘nikma va malakani shakllantirishdan iboratdir. Fanning vazifasi – Shahar yo‘llari va ko‘chalarini O‘zbekiston Republikasi tabiiy-iqlim sharoitlarini hisobga olgan holda texnik va ekspluatatsion holatini talab darajada bo‘lishini ta’minlash usullarini amaliyotga joriy qilishdan iboratdir. 5 I BOB. O‘QUV MATERIALLARI 1.1 NAZARIY MASHG‘ULOTLAR MATERIALLARI 1-MAVZU: SHAHAR YO‘LLARI VA KO‘CHALARINI EKSPLUATATSIYA QILISH VA UNING VAZIFALARI REJA 1. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilishning ijtimoiy iqtisodiy ahamiyati. 2. O‘zbekiston Respublikasi shaharlari ko‘cha yo‘l tarmog‘lari holati va ularni rivojlanish istiqbollari. 3. Shahar yo‘llarini ekspluatatsiya qilish korxonalarining asosiy vazifalari va shahar yo‘l xo‘jaligining tarkibi 4. Shahar yo‘l ekspluatatsiya xizmatini tashkil etish asoslari. Tayanch so‘z va iboralar: Shahar yo‘llari, ekspluatatsiya, yo‘l tarmog‘i, rivojlanish, takomillashtirish, ta’mirlash va saqlash, mavjud muammolar, transport yo‘laklari. Respublikamiz iqtisodiyotining rivojlanishi va taraqqiy etishi avvalo, avtomobil yo‘llari tarmog‘ining holatiga bog‘liqdir. Respublika bo‘yicha transportda tashilayotgan xalq xo‘jaligi yuklarining 83 % dan ko‘prog‘ini avtomobil yo‘llari orqali amalga oshirilishi, iqtisodiyotning rivojlanishidagi avtomobil yo‘llarining ahamiyatini belgilab beradi. Bugungi kunda Prezidentning tashabbusi bilan “Buyuk Ipak yo‘li”ni tiklash, “Yevropa-Kavkaz-Osiyo” transport yo‘lagi (TRASEKA)ni rivojlantirish bo‘yicha olib borayotgan ishlari, avtomobil yo‘llarini loyihalash, qurish, rekonstruksiya qilish bo‘yicha chiqargan qator qarorlari, farmonlari, farmoyishlari va buyruqlari avtomobil yo‘llarini yanada yaxshilash bo‘yicha olib borayotgan ishlar sirasiga kiradi. Olib borilayotgan ishlardan asosiy maqsad jahon bozoriga chiqish va O‘zbekiston Respublikasini har tomonlama yanada rivojlantirishdir. Prezident tomonidan chiqarilgan 2009-2014 yillarda O‘zbekiston milliy avtomagistralini rekonstruksiya qilish va rivojlantirish chora tadbirlari to‘g‘risidagi PQ-1103-sonli qaroriga asosan quriladigan ko‘priklar, yo‘l o‘tkazgichlar va yo‘lni texnik parametrlarini oshirilishi hamda 4 polosali sementobeton qoplamali yo‘lni uzunligi 400 km, 4 polosali asfaltbeton qoplamali yo‘lni uzunligi 813 km, 2 polosali asfaltbeton yo‘li 288 km ga va boshqa bir qator ishlar rejalashtirilgan. XX-asr boshida O‘zbekiston hududida Toshkent, Samarqand, Buxoro kabi yirik shaharlarni o‘zaro bog‘lovchi 27 ming km ot arava va izvosh yo‘llari mavjud bo‘lib, shundan 2 ming km yo‘llar tosh va shag‘al qoplamaga ega bo‘lgan bo‘lsa, avtomobil yo‘llarining rivojlanishi 1940 yillardan boshlanib, asfaltbeton yo‘llar 1954 yildan, sementbeton yo‘llar 1962 yildan qurila boshlangan. Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasi avtomobil yo‘llari tarmog‘ining umumiy uzunligi 184 000 km ga yaqin bo‘lib, shundan umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‘llari 42557 km ni, ichki 6 xo‘jalik yo‘llari 79465 km ni, shaharlar, tuman markazlari va aholi yashash joylari yo‘llari va ko‘chalari 61788 km ni tashkil qiladi. Umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‘llarining rivojlanishi 1-rasmdagi grafikda yaqqol aks ettirilgan. 45000 40000 Йўллар узунлиги, км 35000 30000 25000 20000 15000 10000 5000 йўллар умумий узунлиги давлат аҳамиятидаги йўллар маҳаллий аҳамиятдаги йўллар асфальтбетон қопламали йўллар шағалли йўллар 2008 2004 2000 1996 1992 1988 1984 1980 1976 1972 1968 1964 1960 1956 1952 1948 1944 1940 0 халқаро аҳамиятдаги йўллар Йиллар вилоят аҳамиятидаги йўллари цементбетон қопламали йўллар қора қопламали йўллар тупроқли йўллар 1.1-rasm. Umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‘llari tarmog‘ining rivojlanish dinamikasi Respublika mustaqilligidan keyingi yillarda (1991-2009 yy.) umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‘llari tarmog‘ida sezilarli o‘zgarishlar yuz berdi. Yo‘l tarmog‘ining umumiy uzunligi 2702 km ga o‘sdi, yo‘llarning qoplamalari takomillashtirildi, yo‘llarni ahamiyati bo‘yicha ham o‘zgarishlar yuzaga keldi. O‘zbekiston hududining 22 foizdan ortig‘i tog‘li tumanlardan iboratdir. Tog‘li yerlarning murakkab relefi avtomobilni xavfsiz harakati va ishlash tartibiga ta’sir qiladi. Bunday noqulay yo‘l sharoitlari transport vositalarining xavfsiz harakatlanishiga va tezlikka, plandagi kichik radiusli egriliklar va katta bo‘ylama qiyaliklar ta’sir etadi.O‘zbekistondagi tog‘li yerlardan o‘tadigan yo‘llar 3 foizni tashkil etadi. Tog‘li yo‘llarda dovonli qismlari bo‘lgan avtomobil yo‘li A-373 “Toshkent-O‘sh” 116-214 km bo‘laklari, “Qamchiq” dovon avtomobil yo‘li, M-39 “Olmaota-Beshkek-Toshkent-Termiz” 1120-1145 km bo‘lagi, “Taxtakaracha” dovoni 1302-1320 km bo‘lagi, “Oqrabot” dovon yo‘llari davlatimizning asosiy iqtisodiy arteriyasidir. 7 2.2-rasm. Umum foydalanishdagi avtomobil yo‘llarining holati. Yevroosiyo xalqaro trasnport bozori tizimida munosib qatnashchi bo‘lishi uchun avtomobil yo‘llarini, avvalo xalqaro va davlat ahamiyatiga ega yo‘llarning transport-ekspluatatsiya sifatlarini xalqaro me’yorlar va standartlar talablari darajasiga ko‘tarish, yuklar va yo‘lovchilarni tashishning barcha yo‘nalishlari bo‘yicha raqobatbardosh tranzitni amalga oshirish, hamda avariyalarni kamaytirish erishish lozim. Respublika bo‘yicha mavjud avtomobil yo‘llari tarmog‘ining va transport oqimi harakat xavfsizligining zamonaviy holatidan kelib chiqilganda, yo‘l tarmog‘ining foydalanuv holati avtomobillar harakat sharoitining qulaylik, xavfsizlik va tejamkorlik talablariga javob bermaydi. Bugungi kunda avtomobil yo‘llarida qulay va xavfsiz harakat sharoitini ta’minlash uchun avvalo saqlash ishlarini qoidali tashkil qilish, yirik hajmdagi ta’mirlash va rekonstruksiya ishlarini bajarish talab etiladi. Respublika bo‘yicha o‘ziga xos yo‘llardan foydalanish sharoitlari mavjudligi, avtomobillar xarakat sharoitining qulayligini va xavfsizligini ta’minlashda ushbu jihatlarni hisobga olish zarurligini ko‘rsatadi. Avtomobil yo‘llari - muxandislik inshootlari kompleksi bo‘lib, hisobiy yuk va belgilangan tezlikda avtomobillar harakati uzluksizligini, xavfsizligini va qulayligini ta’minlashga xizmat qiladi. Yo‘lning muhandislik inshootlari kompleksiga yo‘l poyi, yo‘l to‘shamasi, ko‘priklar, quvurlar va boshqa sun’iy inshootlar, yo‘l jixozlari va 8 himoya qurilmalari, avtoservis, yo‘l va avtotransport bino va inshootlari kiradi. Yo‘l va uning inshootlari elementlari holatini va o‘lchamlarini yo‘lning texnik va foydalanuv holatlari ifodalaydi. Yo‘lning texnik holati – yo‘l va uning inshootlari doimiy (ekspluatatsiya jarayonida o‘zgarmaydigan yoki faqat rekonstruksiya va ta’mirlashdan keyin o‘zgaradigan) ko‘rsatkichlarining (yo‘l poyi va qatnov qismi loyihaviy kengligi, to‘g‘ri va egri uzunligi, tik kutarilish va tushish joylari nishabligi va uzunligi, ko‘tarma balandligi va o‘yma cho‘qurligi, ko‘prik va yo‘l o‘tkazgichlar gabariti va yuk ko‘tarishi, jixozlanish elementlari) me’yoriy talablarga muvofiq kelish darajasi hisoblanadi. Yo‘lning ekspluatatsion holati–yo‘lning o‘zgaruvchan ko‘rsatkichlarini va tavsiflarini (yo‘l to‘shamasi mustaxkamligi, yo‘l ustki yuzasi holati, qatnov qismi va yo‘l cheti haqiqiy foydalanuv kengligi, qoplama ravonligi va tishlashish sifati, yo‘l belgi chizig‘i, muxandislik jixozlari holati) transport vositalari va meteorologik sharoit ta’siridan, hamda saqlash darajasiga bog‘liq ravishda me’yoriy talablarga muvofiq kelish darajasi hisoblanadi. Yo‘l va uning inshootlarini texnik va ekspluatatsion holatini zarur bo‘lgan darajasini ta’minlash uchun yo‘llarni ta’mirlash va saqlash xizmati tashkil qilinadi. Yo‘llarni ta’mirlash va saqlash xizmatining asosiy maqsadi - harakat jadalligi va yuklarni o‘sib borishiga muvofiq ravishda yo‘lning texnik va ekspluatatsion holatini oshirish hamda ta’minlab turish, shu bilan birga avtomobillar ish samaradorligini va unumdorligini oshirish, yuk tashish tan narxini pasaytirishdan iborat. Nazorat savollari: 1. Avtomobil yo‘llari iqtisodiyotni yuksalishida qanday ahamiyatga ega? 2. O‘zbekistonda avtomobil yo‘llarining tarixi haqida nima bilasiz? 3. Umumiy foydalanishdagi yo‘llar tarmog‘ining zamonaviy holatini ifodalab bering? 4. Respublika mustaqilligidan keyingi yillarda avtomobil yo‘llari tarmog‘ida qanday sifat o‘zgarishlar yuzaga keldi? 5. Yo‘lning texnik va ekspluatatsion holatlariga ta’rif bering? 9 2 – MAVZU: SHAHAR YO‘LLARI VA KO‘CHALARINI EKSPLUATATSIYA QILISHNING NAZARIY ASOSLARI Reja: 1. Avtomobil yo‘llari xolati va faoliyatini ekspluatatsiya qilishning nazariy asoslari. 2. Qoplama ravonligi va uning avtomobillar xarakatlanishiga ta’siri. Tayanch so‘z va iboralar: xaydovchi, avtomobil, yo‘l – transport, atrof – muxit, yo‘l qoplamasi, eksplutatsion ko‘rsatkich, texnik ko‘rik, yo‘l xolati, tezlik, deformatsiya, qoplama xolati. 1. Avtomobil yo‘llari xolati va faoliyatini ekspluatatsiya qilishning nazariy asoslari Trasnport vositalari turlicha va avtomobil yo‘llari esa o‘zining texnik toifasi, to‘shamasi va xududda joylashuvi bo‘yicha o‘zgaruvchanligidan kelib chiqqan xolda “Xaydovchi – Avtomobil – Tashqi muxit – Yo‘l” bog‘liqligi qabul qilingan. Bu bog‘liqlikni sinchiklab o‘rganish natijasida xar bir ishtirokchini yakka va umumlashgan xolda xulosalar chiqarish imkoni yaratibgina qolmay, loyihalash va me’yoriy xujjatlarini yaratishga asos bo‘ladi. Bu tuzilish shaklini bo‘laklab o‘rganish ya’ni 1 va 2 xaydovchi va avtomobil oqimi; 3 va 4 odam va avtomobil yo‘li; 5 va 6 odam va tashqi muxit; 7 va 8 avtomobil oqimi va yo‘l; 9 va 10 yo‘l va tashqi muxit; 11 va 12 avtomobil oqimi va tashqi muxit. Bunday bog‘liqlarning o‘zaro muloqatini sinchiklab o‘rganish transportdan foydalanishdagi nafni aniqlashda katta axamiyatga egadir. “Tashqi muxit – Xaydovchi” bog‘liqligi transport oqimi jarayoning axborot olish modeli xisoblanib xaydovchini xarakat qatnovi sharoitiga moslashuvida psixofiziologik o‘zgarishlarga asoslanadi. “Xaydovchi – Avtomobil” bog‘liqligi xaydovchining fiziologik imkoniyatlari va avtomobilning ijrochi mexanizmlar monandligiga tayangan modelini tashkil qiladi. Xaydovchi tashqi muxit ta’siridan xabardor bo‘lgan xolda xavfsiz xarakatni ta’minlaydi. “Avtomobil – Yo‘l” bog‘liqligi transport vositalarining yo‘l to‘shamasi bilan uzviy muloqatidagi mexanik modelini tashkil qiladi. Bu bog‘liqlikni o‘rganishdan maqsad yo‘l to‘shamasiga kuch ta’sir etganida uning mustaxkamligi va ishlash muddatini o‘zgarishligi to‘shamada paydo bo‘ldigan xolat o‘zgarishlari, yo‘lni saqlash va undan foydalanishda turlicha tadbirlar ishlab chiqishdan iborat. “Tashqi muxit – Yo‘l” bog‘liqligi murakkab vazniy xarorat almashuv modelini tashkil etib suv – xarorat tartibida yo‘lga ta’sirini aniqlashga asoslanadi. “Yo‘l – Avtomobil” bog‘liqligi “Avtomobil – Yo‘l” bog‘liqligining teskari ko‘rinishida namoyon bo‘lib, yo‘lning ayrim notekisliklari natijasida kutulmaganda noxushliklar sodir bo‘lib avtomobilning ayirib qismlarida murakkablashgan tebranish jarayonlari sodir bo‘ladi. “Avtomobil – Xaydovchi” bog‘liqligi “Xaydovchi – Avtomobil” bog‘liqligining teskari ko‘rinishi bo‘lib, yo‘lda xarakatlanish sharoitlarini xaydovchining ish unumdorligiga ta’sirini o‘rganishga imkoniyat yaratib beradi. “Tashqi muxit – Avtomobil” bog‘liqligi avtomobilning mustaxkamligi va turli iqlim sharoitlarida ishlay olishligini 10 o‘rganishga qaratilgan. Tabiiyki bular turli darajada o‘zaro bog‘langan bo‘lib avtomobil yo‘llaridan foydalanish yechimlarini ishlab chiqishga qo‘l keladi. Bunda bog‘liqliklardan asosiylari “Tashqi muxit – Xaydovchi”, “Avtomobil – Yo‘l”, “Tashqi muxit – Yo‘l” hisoblanib, bularga fizik – mexanik yondoshuv avtomobil yo‘llaridan foydalanishda nazariy yechimning asosi xisoblanadi. 5 Odam 2 6 3 4 7 9 Avtomobil yo‘li 8 Tashqi muxit Avtomobil oqimi 1 10 11 12 2.1 – rasm. Avtomobil transportidan foydalanish tizimining tarkibiy shakli 2.Qoplamaning ravonligi va uning avtomobillar xarakatlanishiga ta’siri. Yo‘lning ravonligi yo‘l yuzasining tavsifi bo‘lib, noravonlik yoki xaqiqiy yuzaning loyihadagi yuzadan og‘ishi mavjudligi bilan aniqlanadi. Bu og‘ish avtomobil o‘tayotganida uning g‘ildiraklari va kuzovi tebranishdan xosil bo‘ladi. Bo‘ylama va ko‘ndalang ravonliklar ajratiladi. Koplamada noravonlik xosil bo‘lishining asosiy sabablari kuyidagilardan iborat: transportning yukori yuklamasi, yul tushamasi yetarlicha mustaxkam emasligi va siljishining chidamsizligi, sifatsiz materiallarning ko‘llanilishi, qurilishda qoplama ravonligi talablarining buzilishi va yo‘l poyi hamda yo‘l to‘shamasini qurish ishlarining sifati yomonligini, suvni chetlatish ta’minlanganligi va ko‘pchish xosil bo‘lishi, transport iqlim omillari ta’siri, qoplamaning yeyilishi, deformatsiyalanishi va buzilishi, bu nuqsonlarning o‘z vaqtida bartaraf etilmaganligi. Qoplama ravonligi quyidagilarga sezilarli ta’sir ko’rsatadi: - xarakat tezligiga, avtomobilning ish unumdorligiga, tashish tannarxi va xarakat xavfsizligiga. Avtomobil tebranish ta’siriga ko‘ra, noravonlikni uchta guruxga ajratish mumkin: makronoravonlik, mikronoravonlik va g‘adur-budirlik. Makronoravonliklar to‘lqinlari uzunligi 5 m va o‘zgarishilarga qaramay yakuniy natijalar (ish unumdorligi, yullarning o‘tkazish va tashish qobilyati, tashish tannarxi, xarakatning qulay va xavfsizligi) har qanday iqlim sharoitida doimiy bo‘lishi yoki berilgan chegaralarda o‘zgarib turishi mumkin. 11 - XAYM kompleksi sistemasining o‘zaro ta’siri boshqariladigan jarayon bo‘lishi bilan birga, kompleksning umumiy faoliyati va uning alohida sistemalarning o‘zaro ta’siri ham boshqariladi; - "yul sharoitlari" sistemasining ekspluatatsion sifatlari ham boshqariladigan bo‘lib, ob-xavo va iqlim sharoitlaridan qat’iy xisoblanadi; yo‘lning transport-ekspluatatsiya tavsiflari loyihalash bosqichida aniqlanadi xamda ekspluatatsiya jarayonida belgilangan darajada tutib turilishi kerak. Faoliyat jarayonida XAYM kompleksini bir xolatdan boshqasiga o‘tkazish imkoniyatlari katta, bunda alohida sistemalariga (masalan, yo‘llarning parametrlari, tavsiflari va xolatlariga, yo‘l tarmoqlarida transport oqimlarini taqsimlashga, transport oqimlarining jadalligi va tarkibiga) yoki bir vaqtda bir nechta sistemalariga mos keladigan boshqaruvchi ta’sirlardan foydalaniladi. Yo‘lning ravonligi - yo‘l yuzasining tavsifi bo‘lib, noravonlik yoki xaqiqiy yuzaning loyihadagi yuzadan og‘ishi mavjudligi bilan aniqlanadi. Bu og‘ish avtomobil o‘tayotganda uning g‘ildiraklari va kuzovi tebranishidan xosil bo‘ladi. Mikronoravonliklar yuzaning mikroprofilini yuzaga keltirib, 10 smdan 50 m gacha uzunlikdagi noravonliklardan tashkil topgan. Bu norovonliklar avtomobilga sezilarli tebranishni xosil qiladi (2.2 – rasm). 2.2rasm. Yo‘l qoplamasi parametrlari: 1- qoplamaning g‘adur-burligi; 2- mikronoravonliklar; 3- o‘lchov plankasi; li norovonliklar orasidagi masofalar yoki to‘lkinlar uzunligi; hi-botiqlar chukurligi yoki noravonliklar balandligi. G‘adir-budirlik 10 sm gacha uzunlikdagi to‘lqinli noravonliklar iborat bo’lib, avtomobilga past chastotali tebranishlarni xosil qilmaydi, chunki ularning ta’sirini shinalar yutib yuboradi. Shuning uchun ravonlikni, taxlil qilishda gadur-budirlik xisobga olinmaydi. Shunday qilib, hamma asosiy noravonliklar qoplama yuzasi mikroprofiliga taalluqqli ekan. Bular chuqurchalar, do’ngliklar, botiqlar, siljishlar, to’lqinlar, yoriqlar va h,.k. Bu noravonliklarni aksariyati qurilish bosqichidayoq, shakllanadi. 12 Yo’llar ekspluatsiyasi davomida noravonliklar soni va o’lchamlari ostida oliy toifali yo’llarning asfalt beton va smentbeton qoplamalarida noravonlik balandligi (yoki chuqurligi) 20 mm ga yetishi mumkin, chaqiq, toshli va graviyli, boglovchi materiallar bilan ishlov berilgan qoplamalarda - 40 mm; chaqiq. Toshli va graviyli qoplamalarda - 50 mm. Har bir qoplamaga muayyan turdagi noravonliklar xosdir. Bitumomineral qorishmasi va asfalbeton qoplamalariga xos noravonliklaruvalanishi, chuqurchalar, to’lqinsimonlik, izlar xisoblanadi; - sementbeton qoplamalarga g‘adir-budir, uvalanish, chuqurchalar, tutashgan joylarning buzilishi; - chaqiq toshli va graviyli, bog‘lovchi materiallar bilan mustaxkamlangan qoplamalarga to’lqinsimonlik (qirralar), chuqurchalar, cho‘kishlar, izlar. Yo‘l qoplamalari ravonligiga qo‘yilgan talablarni ishlab chiqishda avtomobillar xisobiy tezlikda ruxsat etilgan tebranishlar ampeletutasi va tezlanishiga asoslanadi. To’rtta me’zon ajratib ko‘rsatiladi, bu me’zonlar asosida avtomobilning ruxsat etilgan u yoki bu tebranishlari baxolanadi: - yurishning qulayligi va xaydovchi hamda yo’lovchilar uchun qulaylik; - avtomobil kuzovida yuklarning turg‘unligi; - ressor ishini va avtomombilning boshqa qismlari ishonchli va uzoq, muddat ishlashi; - yo‘l konstruksiyasining ishonchli va uzoq vaqt xizmat qilishi. Ma’lum bo‘lishicha xaydovchi va yo‘lovchilarni qulayliklar bilan ta’minlash xal qiluvchi me’zon xisoblanar ekan. Nazorat savollari: 1. “Xaydovchi – Avtomobil – Tashqi muxit – Yo‘l” tizimi bo‘laklarinining o‘zaro muloqatiga ta’rif bering. 2. Tashqi muxitning xaydovchi talabiga mosligini izoxlang. 3. “Avtomobil – Yo‘l” bog‘liqligi TES qanday ta’sir ko‘rsatadi. 4. Qoplama ravonligining avtomobil xarakatiga ta’sirini bayon eting. 3-MAVZU: TABIIY-IQLIM OMILLARINING YO‘L HOLATIGA VA AVTOMOBIL HARAKAT ShAROITIGA TA’SIRI REJA: 1.Yo‘l tuzilmasiga tabiiy-iqlim omillarining ta’siri. 2.Yo‘l qoplamasining ustki yuzasining holatlari va yil davrlari bo‘yicha harakat sharoiti. 3.Avtomobil yo‘llaridagi deformatsiyalar va buzilishlar. 4.Tabiiy omillar va avtomobillar ta’siridan yo‘lning deformatsiyalanish jarayoni. 5.Yo‘l to‘shamasi va qoplamasidagi deformatsiya va buzilishlar. Qoplamaning yemirilishini aniqlash. Tayanch so‘zlar va iboralar: Tabiiy-iqlim, yo‘l holati, deformatsiya, 13 buzilishlar, harakat sharoiti, turg‘unlik, qoplama nuqsonlari, yoriqlar, transport yuklanmalari, qoplama sifati transport-ekspluatatsion ko‘rsatkichlar. Yo‘l poyining mustahkamligi va turg‘unligi, asosan undagi suv issiqlik rejimiga bog‘liq. Suv issiqlik holati deb, yo‘l poyini turli nuqtalarida temperatura va namlikni davriy o‘zgarishlariga aytiladi. Suv issiqlik rejimi yo‘l iqlim zonalari xususiyatlariga qarab farqlanibgina qolmay avtomobil yo‘llarining joylashuvi, ya’ni yo‘l poyi konstruksiyalari ko‘ratma yoki o‘ymadan o‘tishga atmosfera yog‘inlariga, muzlash chuqurligiga va boshqa faktorlarga bog‘liq, agar bu ko‘rsatkichlarning o‘zgarishi chegaradan o‘tsa, yo‘l poyi o‘z mustahkamligini va turg‘unligini yo‘qotadi, u holda keskin havo temperaturaning o‘zgarishi va namlikni ortishi suniy inshootlarni qurish zarurligini ko‘rsatadi. Atmosfera yog‘inlari yomg‘ir va qor ko‘rinishida bo‘lib, silliq va suv o‘tkazmaydigan qoplamadan yo‘l yoqasiga oqib, so‘ng yon qiyalik yon ariqlarga tushadi. Agar yomg‘ir jadal yog‘sa yo‘l yoqasi va yon qiyaliklarni yuvib, yon ariqlardan toshib oqadi va yo‘l poyiga shimiladi. Quyosh ta’sirida gruntga shimilgan suvlar yuqoriga qarab harakatlanadi, bu esa o‘z navbatida yo‘l poyini ko‘tarilishiga, to‘shamani buzilishiga sabab bo‘ladi. Iqlim va ob-havo tabiat faktorlarining asosiy qismi bo‘lib, yo‘lning transportekspluatatsion ko‘rsatkichlariga, avtomobillarning harakat rejimi va harakat xavfsizligiga hamda ularning ishlash qobiliyatiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Avtomobil yo‘lari turli xil ta’sirlar va tabiiy omillar ostida ishlaydi. Bu ta’sir etuvchilar ikki xil ko‘rinishda bo‘ladi. Yo‘l poyi va to‘shamasini mustahkamlik va xizmat muddatiga ta’siri; Yo‘lning qoplama yuzasida bo‘ladigan o‘zgarishlari, g‘ildirak bilan qoplamani ilashish xususiyatlarini pasayishiga olib keladi. To‘shama konstruksiyalariga ta’sir etuvchi asosiy namliklar: Atmosfera suvlari, qoplama yoriqlari, yo‘l yoqasiga singadigan, qatnov qismi va yo‘l yoqasi birlashadigan yerlarida; qoplama usti, kyuvetlarda turib qoladigan suvlar; yer osti suvlari, ayniqsa yer yuzasiga yaqin suvlar; bug‘ shaklidagi, issiq qatlamlardan sovuq qatlamlarga o‘tib yuruvchi suvlar. Yo‘l poyining mustahkamligi va turg‘unligi, asosan undagi suv issiqlik rejimiga bog‘liq. Suv issiqlik holati deb, yo‘l poyini turli nuqtalarida temperatura va namlikni davriy o‘zgarishlariga aytiladi. Suv issiqlik rejimi yo‘l iqlim zonalari xususiyatlariga qarab farqlanibgina qolmay avtomobil yo‘llarining joylashuvi, ya’ni yo‘l poyi konstruksiyalari ko‘tarma yoki o‘ymadan o‘tishga atmosfera yog‘inlariga, muzlash chuqurligiga va boshqa faktorlarga bog‘liq, agar bu ko‘rsatkichlarning o‘zgarishi chegaradan o‘tsa, yo‘l poyi o‘z mustahkamligini va turg‘unligini yo‘qotadi, u holda keskin havo temperaturaning o‘zgarishi va namlikni ortishi sun’iy inshootlarni qurish zarurligini ko‘rsatadi. Atmosfera yog‘inlari yomg‘ir va qor ko‘rinishida bo‘lib, suv o‘tkazmaydigan qoplamadan yo‘l yoqasiga oqib, so‘ng yon qiyalik yon ariqlarga tushadi. Agar yomg‘ir jadal yog‘sa yo‘l yoqasi va yon qiyaliklarni yuvib, yon ariqlardan toshib 14 oqadi va yo‘l poyiga shimiladi, yo‘l poyini va to‘shamasini namligini oshiradi. Bo‘ylama qiyaligi bo‘lgan yo‘llarda oqimni ta’siri kuchayishi evaziga yo‘l to‘shamasining cheti va yo‘l yoqasining yuvilishi, ulardan suv oqib o‘tgan joylarda ko‘tarmani yuvilishi ro‘y beradi. Quyosh ta’sirida gruntga shimilgan suvlar yuqoriga qarab harakatlanadi, bu esa o‘z navbatida yo‘l poyini ko‘tarilishiga, to‘shamani buzilishiga sabab bo‘ladi. Yo‘l poyi va to‘shamasini yuzasi mustahkamlanadi va suv qochiruvchi ariqlar quriladi. O‘ymalarda suv atrof joylardan oqib keladi, bu yo‘l yoqasini yuvib, surilish hosil qilishi mumkin. Qish vaqtida grunt g‘ovagini to‘ldiruvchi suv muzlaganida hajmi oshadi va yo‘l poyini shishiradi, bu holat yo‘l poyida muzlashdan ko‘pchish, erigandan so‘ng buzilishlarni yuzaga keltiradi. Yo‘l poyi gruntini muzlashdan ko‘pchishi yoki hajmini ruxsat berilgandan oshishi yo‘l to‘shamasini buzilishiga olib keladi. Yo‘l poyini yuqori qismi gruntini namlanishi suv o‘tkazmaydigan yo‘l to‘shamasini pastki yuzasida kondensatsiyadanadigan bug‘ holatdagi suv bilan namlanishlarni yuzaga keltiradi. Muzlash darajasi chuqur bo‘lgan joylarda yo‘l to‘shamasining ko‘tarilib qolishiga olib keladi. Yo‘l to‘shamasining kapilyar va kondensatsiyalangan suvlar bilan namlanishdan saqlash va yo‘l poyi turg‘unligini ta’minlash uchun unga bug‘ va suv o‘tkazmaydigan qatlam quriladi. Organik material bilan ishlangan yoki sintetik materiallar ko‘rinishidagi qatlamlar suvni kapilyarlar orqali ko‘tarilishiga va yo‘l poyini yuqori qatlamida hamda yo‘l to‘shamasida yig‘ilishiga qarshilik qiladi. Yo‘l to‘shamasini suv-isssiqlik tartibini yaxshilashga qaratilgan ishlar yo‘l to‘shamasini qurish davrida amalga oshiriladi. Masalan: drenaj, issiqlik o‘tkazmaydigan qatlam va boshqalar. Suv qochiruvchi inshootlar asosan quritish va yo‘l to‘shamasini suv-issiqlik tartibini yaxshilashga mo‘ljallangan, poyini qurib bo‘lgandan so‘ng yo‘l to‘shamasini qurilishida quriladi. Ularga drenaj va issiqlik o‘tkazmaydigan qatlam, shuningdek qumli drenajli qatlamni quritish uchun drenajlar kiradi. Yo‘l poyini qurishda asosiy masala – yo‘lga oqib keluvchi suvni qabul qiluvchi inshootlar qatori ko‘rinishida yuza suv qochiruvchi sistemani yaratish va ularni yaqin suv havzalariga olib borish. Yuza suv qochiruvchi sistema tarkibiga o‘ymalardagi va balandligi 1,5 m gacha bo‘lgan ko‘tarmalar bo‘ylab qurilgan yon ariklar, yon tomonda qazilgan rezervlar, o‘ymalarda tog‘ yon bag‘ri arig‘lari, botqoqlikni quritish uchun ariqchalar, suvni yo‘ldan olib suv havzasiga quyuvchi ariqlar, tog‘ yo‘llaridagi lotoklar va bosh. kiradi. Ayrim suv qochiruvchi inshootlar yo‘l poyini qurishgacha ishni boshlashi kerak. Shuning uchun ko‘tarmani qurish rezerv va ariqlarni qazishdan boshlanadi. O‘ymani o‘yishdan avval tog‘ yon bag‘ri ariqlarini qiladi, ko‘chkili tog‘ yon bag‘rini va botqoqlikni quritiladi. Chuqur drenajlarni o‘tkazishdan asosiy maqsad – yo‘l poyi tagidagi grunt suvlari sathini shunday chuqurlikkachang tushirish kerakki, pasaytirilgan grunt suvlarini sathidan kapillyar suvlar yo‘l to‘shamasiga yetib chiqmasin Kapillyar ko‘tarilishni balandligi har xil gruntlar uchun har xil bo‘ladi. Drenaj quvurlarini 2,5 – 15 3 m chuqurlikka yotqizish kerak bo‘ladi, shundan nomi xam kelib chiqqan va uni qurishda qiyinchilik tug‘diradi. Boshqa ishlarda suv to‘suvchi drenajlarni qurish bo‘yicha farqi yo‘q. Ishni o‘ziga hosligi, yon ariq tagidagi drenajlarni qurilgan yo‘l poyi bo‘lgani uchun, tor sharoitda qurish kerakligi bilan bog‘liq. Transheyalarni devori tikka qilib transheya qazuvchi ekskavator yoki orqa lapatali ekskavator bilan qaziladi. Grunt otvalga olib borib tashiladi, keyin щsha ekskavator bilan transheyani inventar mustahkamlagichini o‘rnatiladi. Qurilish ishlarida, keng mikdorda, nina filtr bilan suvni so‘ruvchi va pasaytiruvchi asbob bilan grunt suvlarini sathini vaqtincha pasaytiriladi. Avval nina filtrining sistemasi bilan grunt suvlari sathi pasaytiriladi keyin transheya qaziladi. Avtomobil yo‘llarini transport-ekspluatatsion xolatini baholashda zarur bosqichlar biri yo‘l qoplamasini mustahkamlik darajasini aniqlash. Qoplama mustahkamligi yo‘l qoplamasining ravonligiga jiddiy ta’sir ko‘rsatib, harakat tezligining ta’minlanishiga va transporti vositalarinidan foydalanish samaradorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Qoplamada asta-sekin mustaxkamlik pasayishi sababli qoplamada har xil deformatsiya va buzilishlar paydo bo‘ladi. 3.1-rasm. Avtomobil yo‘llariga tabiiy-iqlimning ta’siri: 1 –yer osti suvi; 2 – ariqlardagi suv; 3 –tabiiy yog‘ingarchilik; Deformatsiya - qoplama zarralarining holatini birmuncha o‘zgarishi, ko‘chishi bilan bog‘liq. Qoplamani deformatsiyasi yonida sodir bo‘ladigan o‘zgarishlar o‘lcham va shaklini, qoplamani og‘irligi o‘zgarmasdan va yaxlitligini yo‘qotilishi. Egiluvchan va qoldiq (plastiklik) deformatsiyalarga bo‘linadi. Egiluvchan deformatsiyalar ta’sir qilgan yuk (o‘tishidan) olingandan so‘ng o‘sha vaqtda yo‘qoladi. Qoldiq deformatsiya esa ta’sir qilgan yuk olingandan so‘ng qaytmaydi va bu xolat takrorlanishi ta’sirni yig‘ilishga olib keladi. Buzilish – o‘lchamlari o‘zgarishi, shakli va og‘irligi qoplamani yaxlitligini yoqotilishi. Agar yo‘l qoplamasi hamma qoidalari va normalarga asosan qurilgan bo‘lsa, bu yo‘lda buzilishlar bo‘lmaydi (qoplama emirilishidan tashqari), lekin zamonaviy transportdan tushayotgan yuk ta’sirida va tabiiy-iqlim faktorlari ta’sirida deformatsiyalar xosil bo‘ladi, ruxsat etilgan xolatdan oshmaydi. Yo‘l qoplamasining deformatsiyasi uchta holatda unga tushadigan turli darajadagi yuklarga bog‘liq. Birinchi holatda agarda yuk yuqori darajada katta bo‘lsa, yo‘l to‘shamasi va 16 yo‘l poyi yaxshi mustahkamlangan bo‘lsa yo‘l qoplamasi buzilmaydi, faqat egilish bo‘ladi, yuk o‘tishi bilan oldingi holatiga qaytadi. Ikkinchi holatda yuklarning oshishi yoki vaqt o‘tishi bilan yo‘l to‘shamasi va poyida mustahkamlikning pasayib borishi evaziga mayda plastik deformatsiyalarni paydo bo‘lishi. Uchunchi holatda yo‘l to‘shamasining mustahkamligi ob-havo va TV dan keladigan ta’sir hisobiga pasayishi evaziga mustahkamlikning me’yor talablariga javob bermasligi evaziga yo‘l to‘shamasida va qoplamasida deformatsiyalar va buzilishlar yuzaga keladi. Yo‘l to‘shamasining mustahkamligi katta og‘irlikdagi yuklar evaziga egilish darajasiga bog‘liq. Juda katta yuk yoki yo‘l poyi gruntining mustahkamligi pasayishi hisobiga deformatsiyalanish asta-sekin yig‘ilib boradi. Bu deformatsiyalarni o‘z vaqtida oldini olmaganligi, zarur choralar ko‘rilmaganligi sababli yo‘l to‘shamasida buzilishlar yuzaga keladi. TV g‘ildiragini bosimi ta’sirida yo‘l to‘shamasining qismida egilishlar yuzaga keladi. Bahor yoki kuz oylarida gruntning namligini ortishi natijasida mustahkamligi kamayadi. Bu davrda og‘ir yuklarni harakatlanishi hisobiga yo‘l to‘shamalarida sinishlar, buzilishlar kuzatiladi. Bunday holatlarda buzilish va deformatsiyalarning oldini olish uchun 2-3 haftaga yo‘ldan og‘ir yuklarni harakatini taqiqlab qo‘yadi. 3.2-rasm. To‘shamasidagi deformatsiya va buzilishlarning ko‘rinishi: 1 – cho‘zilish oralig‘i; 2 –egilish; 3 – to‘shamani siqilgan joyi; 4 –yo‘l to‘shamasida yoriqlar; 5 – to‘shamani yuqori kesilishlari; 6 – yo‘l to‘shamasining deformatsiyasi; 7 – gruntning surilish yo‘nalishi; 8 – gruntning siqilish yo‘nalishi; 9 –yo‘l to‘shamasining asosidagi gruntning holati; 10 – gruntga berilayotgan bosim maydoni Asfaltobetonning deformatsiyasi asosan bitumning toshlarni qoplab, bir-biriga bog‘lab turgan yupqa qatlamida yuz beradi. Bitumning deformatsiyaga chidamligini oshirish uchun uning mustahkamligini oshirish muhim ahamiyatga ega. Deformatsiyani quyidagi guruhlarga va turlariga bo‘linadi: Ob-havo ta’siridan paydo bo‘ladigan deformatsiyalar. (turli ko‘rinishdagi yoriqlar, past-balandliklar, uvalanish, erish va eskirish); 17 Transportning mexanik ta’siridan paydo bo‘ladigan deformatsiyalar (yemirilish, iz bo‘lib qolish, ishqalanish, chuqur, cho‘qish, ezilish va qoplama chetining ajralib chiqishi); Tuproq va gidrologik omillar natijasida paydo bo‘ladigan deformatsiyalar (qabarish, bikirlik qoplamani egilishi, bo‘ylama yoriqlar va cho‘kish); Ishlab chiqarish kamchiliklari natijasida paydo bo‘ladigan deformatsiyalar (deformatsiyaning hamma turlari). To‘shamalarni buzilishlari vaqt o‘tishi bilan undagi yoriqlar, cho‘kishlar, bo‘rtish, chuqurchalar va boshqa turdagi o‘zgarishlar ko‘rinishda sodir bo‘ladi. To‘shamadagi bu o‘zgarishlar qoplamaning turlariga ham bog‘liq bo‘lib, turlicha ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. Cho‘kish-yetarli darajada qatlamning zichlanmagan qismida va grunt namligini me’yordan ortib ketishidan sodir bo‘lib, grunt xossasi va gidrogeologik sharoitlarga bog‘liq. Qoplama chekkalarida avtomobil g‘ildiraklari ta’sirida namligi ortib ketgan va yetarli zichlanmagan joylarda izli bo‘ylama chuqurlar hosil bo‘ladi. To‘shamalarda sodir bo‘ladigan o‘zgarish va buzilishlar asosan unga ta’sir etuvchi kuchlar hisobiga sodir bo‘ladi. Bular ezilish, siljish, to‘lqinsimon, tarnovsimon izlar va notekis cho‘kishlardir. Ezilish – organik bog‘lovchilar qo‘shib qurilgan qoplamalarda kunning isib ketishi va me’yoridan ortiq ortiq qo‘shilganda yuqori plastik holatga ega bo‘lib, kuch ta’sirida siqilishi natijasida sodir bo‘ladi. Bunday hol ko‘pincha og‘ir yukli transport vositalarini muntazam to‘xtash joylarida kuzatiladi. Siljishlar – notekisliklardan tashkil topib, to‘shama asosi pishiq bo‘lib, kuch ta’sirida qoplamani surilishi natijasida sodir bo‘ladi. Bunday holatlar transport harakatini to‘satdan tormoz berish natijasida (bekat, chorraha, tutashmalarda) ko‘proq hosil bo‘ladi. Tarnovsimon izlar- transport vositalarini bir izdan ko‘p o‘tib harakatlanishi natijasida hosil bo‘ladi. Buzilishlar – yo‘l to‘shamalarini yaxlit holda ko‘rilganida unda yoriqlar, chekkalarning bo‘laklanishi, qoplamadagi yoriqlardan sodir bo‘ladi. Doimo muzlaydigan tumanlarda yo‘l poyi va yo‘l to‘shamasini buzuvchi muzlashlar hosil bo‘ladi. Tekis va uncha baland bo‘lmagan joylarda yog‘in miqdori ko‘p bo‘lganda, quvurlarni olib ketish, ko‘priklarni buzilishi va uni oldida yo‘l poyini yuvilishi mumkin. Yo‘l poyini bunday buzilishga qarshi turish mahsus inshootlarni (selni yo‘nalturuvchi, oqimni bo‘luvchi, ko‘chkiga qarshi, muz surilishiga qarshi va boshqa inshootlar) qurish bilan amalga oshiriladi. Suv qochirish uchun har xil inshootlarning kompleksi umumiy «yo‘ldan suv qochiruvchi» nomi bilan ataladi, ular ikki guruhga – quruvchi va doimiyga bo‘linadilar. Birinchi guruhiga yo‘l poyini qurish davrida uni namlashdan saqlovchi inshootlar va tadbirlar kiradi. O‘ymalar, ariqlar va boshqa inshootlarni tepadan qiyalik bo‘yicha suv pastga oqib ketishi va ish joyida ushlanib qolmasligini ta’minlab quriladi. Agar kuchli grunt suvlarining oqimi bo‘lsa drenaj sistemasi yoki filtrlar bilan suvni yutuvchi himoya kerak bo‘ladi. Bu ishlarni ishni tashkillashtirish 18 loyihasida ko‘zda tutiladi. Ikkinchi guruhga xamma suv qochiruvchi inshootlar: yuza suvlarini olib ketuvchi suv qochiruvchi ariqlar va lotoklar, grunt suvlarini pasaytirish uchun chuqur drenajlar, grunt suvlarini ushlab qolish uchun drenajlar, drenajlovchi, bug‘- va suv o‘tkazmaydigan, issiqlik o‘tkazmaydigan kapillyar to‘suvchi va muzlashga mustahkam qatlamlar kiradi. Yo‘l to‘shamasining pastki qatlamlarida bog‘lanmagan yoki kam bog‘langan materiallar bo‘lganligi uchun grunt asosida deformatsiyalar yig‘ilib yo‘l to‘shamasida buzilishlarni yuzaga keladi. Deformatsiyalarni paydo bo‘lishida TV g‘ildiragidan tushadigan og‘irlik va ob-havo faktorlarining (temperatura va namlik) ta’sir kuchlari hisobidandir. Avtomobil yo‘lining ekspluatatsiya davrida mayda deformatsiyalar va ularni o‘zgarishlari ko‘rinmaydi. Deformatsiyalarni o‘z vaqtida aniqlash uchun yo‘l to‘shamasini mustahkamligini aniqlash bo‘yicha profilaktik nazoratlar o‘tkazish kerak. Yo‘ldan foydalanishda harakat qatnovi tufayli notekis yedirilishlar sodir bo‘ladi, bu yedirilish harakat tezligiga uzviy bog‘liqdir. Qoplamada ishlatilgan materiallarning sifatsizligi sababli harakat qatnovi ta’sirida zarralarni ajralib ketish, ya’ni uqalanib ketish sodir bo‘ladi. To‘shama loyihalanishida qoplamaning yuqori qatlami yedirilishi inobatga olinib, unga mos material tanlanadi. Tanlangan material yedirilishga chidamli bo‘lsa, yoki qo‘shimcha g‘adir-budur yuza sodir etuvchi qatlam qurilsa asosiy qatlam yedirilishini oldi olinadi. Harakat qatnovi tarkibi va ishlatiladigan material sifati, shuning qoplamaning turiga bog‘lab No (mm) qalinlikdagi qo‘shimcha yedirilish qatlami quriladi. 2-jadval Qo‘shimcha yedirilish t/r Qoplamaning turi qatlami, mm 1. Asfaltbetonli 10-20 2. Sementobetonli 30-40 3. Organik bog‘lovchilar bilan ishlov berilgan 40-50 chaqiq tosh yoki qum-shag‘alli 4. Chaqiq tosh yoki qum-shag‘alli 50-80 Bu qatlam hisobga olinmay qurilgan qoplamada yedirilish jadallashib, uning ishlash muddati qisqaradi. Qoplamaning taxminiy yillik yedirilishi quyidagi formuladan topiladi: No = a+b*B bu yerda: a-muxit ta’siri ostida qoplamaning yillik yedirilish qiymati; b-qoplama mustahkamdigi va turiga bog‘liq koeffitsient; B-yo‘ldan tashiladigan yillik yuk miqdori mln.t. Nazorat savollari: 1. Yo‘l poyiga yer osti suvlarini ta’siri. 2. Avtomobil yo‘llariga tabiiy omillar ta’siri necha xil ko‘rinishda bo‘ladi. 19 3. To‘shamada sodir bo‘ladigan buzilishlar va deformatsiyalar qanday kuchlar ta’sirida paydo bo‘ladi. 4. Qoplama chekkalarini buzilishlariga nimalar sabab bo‘ladi. 5. Qoplamani yillik yedirilishi qanday aniqlanadi. 4 – MAVZU: SHAHAR YO‘LLARI VA KO‘CHALARINING TRANSPORTEKSPLUATATSION KO‘RSATKICHLARINI BAHOLASH Reja: 1. Yo‘llarning transport ekspluatatsion xolati ko‘rsatkichlarini aniqlash. 2. Saqlash va ta’mirlash ishlarining sifatini boshqarish 3. Mavjud foydalanuvdagi yo‘lning ekspluatatsion holatini va transportfoydalanish sifatlarini baholash uchun jihozlar va asboblar. Tayanch so‘z va iboralar: yo‘l darajasi, me’yorlar, ta’mirlash, kompleks usul, ekspluatatsiya jarayoni, mezon, sifat ko‘rsatkichi, ravonlik, mustaxkamlik, ilashishlik, tezlik, nazorat. Yo‘llarni ta’mirlash ishlarini rejalashtirishda birinchi qadam xar bir uchastka uchun ta’mir turlarini aniqlashdan iborat, keyin ishlar tarkibi va xajmi aniqlanadi. Ta’mir turini tayinlashning asosiy mezoni yo‘l qoplamasining mustaxkamlik ko‘rsatkichi xisoblanadi. Biroq xozirgi sharoitlarda u bilan teng kuchli bo‘lgan yo‘l xolatini belgilovchi boshqa ko‘rsatkichlar xam bor. Shuning uchun ta’mir ishlarini rejalash asosida ko‘rsatkichlar majmuasini baxolash yotadi. Qaysi ko‘rsatkich minimum bo‘lsa, boshqalardan qat’iy nazar o‘sha ta’mir turi belgilanadi. Saqlash ishlari xar yili butun yo‘l uzunligida bajariladi. Yo‘l qoplamasi yetarlicha mustaxkam bo‘lsayu, lekin g‘ildirak bilan ilashish sifatlarini ta’minlamasa, shu uchastkada yeyilgan qatlamni tiklovchi ta’mir talab etiladi. Chunki avtomobillarning xisobiy tezligi va xavfsiz xarakatining ta’minlanganlik ko‘rsatkichi kamaygan bo‘ladi. Kuchaytirib ta’mirlash, yo‘l qoplamasinig mustaxkamligi nafaqat avtomobillarni xisobiy yuklamalar bilan o‘tkazmay qolgan uchastkalarda bajariladi, balki qoplama ravonligini tekislovchi qatlamsiz va qoplama qatlamsiz yaxshilash mumkin bo‘lmay qolgan uchastkalarda xam bu zarur. Ta’mir ishlarining tarkibi va xajmi yo‘lning asosiy ko‘rsatkichlari pasayib ketish sabablarini puxta taxlil qilgandan keyin aniqlanadi. Ta’mir ishlari ruyxatida shu sabablarni bartaraf qiladigan tadbirlar xam ko‘rilishi lozim. Shu bilan birga, ekspluatatsiya qilish tizimi mavjud yo‘lning xolati, tabiiy sharoit va transport xamda yo‘lovchilarni tashish jarayonida vujudga keladigan omillardan iborat bo‘ladi. Ko‘rsatkichlarni aniqlash sxemasi ish turlarini turkumlarga qarab, ularning qiymatini texnik iqtisodiy asoslash va baxolash imkoniyatini yaratadi. Bu usul ilmiy jixatdan asoslangan bo‘lib, xarajatlar sarfini tejashga olib keladi. Avtomobil va yo‘llarni o‘zaro ta’siri murakkab jarayon bo‘lib ularning taxlili avtomobilning barqarorligini, tashqi muxitni xarakat sharoitiga ta’sirini va yo‘l to‘shamasining mustaxkamligi, ishlash qobilyatiga mexanik ta’sirini baxolashga 20 imkoniyat yaratadi. Ushbu, avtomobil yo‘llariga ko‘rsatilgan o‘zaro ta’sirilarni, muvofiqlashtirishni quyidagi asosiy ko‘rsatkichlari bilan xarakterlash mumkin: yuklamani qaytalanishi (chastota); egilishi (qoplamani deformatsiyasi); qoplama bilan g‘ildirakni ilashishi (sseplenie). Ekspulatatsiya koeffitsienti – xisobiy tezlikni ta’minlanganligi xar qaysi uchastkada yakka avtomobilning xaqiqiy maksimal tezligi Vmaks xisobiy tezlikka nisbatan berilgan toifa yo‘l va sharoit relefe uchun Vx (ShNQ 2.05.02-07 ga muvofiq qabul qilingan), Kxse = Vmaks / Vx qo‘lay sharoitda (yog‘ingarchilik, qor yog‘ish, bo‘ron, muzgarchilik, kuchli shamol, tuman, va x.k. bo‘lmaganda) yo‘l Kxse ≥ 1 qiymatini ta’minlab berishi lozim. Kuzgi – baxorgi va qishqi davrlarda Kxse ≥ 0,75. Muzgarchilik, bo‘ron va kuchli qor yog‘ganda, tuman xolida Kxse ≥ 0,5. Transport vositalarining tortish kuchi qoplama yuzasi xolati va g‘ildirakning qoplama bilan ishqalanishiga bog‘liq bo‘lib, sirpanchiqlik koeffitsienti – xaqiqiy sirpanchiqlik koeffitsientini Kxaq ni ruxsat etilganiga (Kr ) nisbati bilan xarakterlanadi: Ksk =Uxaq/Uxis ≥ 1 Bu yerda, Uxaq – xaqiqiy bo‘ylama ilashish qoeffitsienti Uxic – xavsizlik sharoiti bo‘yicha qoplama bilan g‘ildirakni bo‘ylama ilashishni eng yuqori tezlik koeffitsienti xisoblanadi. Qoplamaning yeyilish koeffitsienti – Key = hx/H, bu yerda N – berilgan fursatda qoplamaning yoyilish qiymati (4) ishda berilgan formula bilan xisoblanadi yoki o‘lchash bilan aniqlanadi, mm; hx - berilagan tur qoplamani ruxsat berilgan qiymatining yeyilishi. Egilish bo‘yicha yo‘l to‘shamasining mustaxkamlik koeffitsienti, mustaxkamligik koeffitsienti bilan belgilanadi: Km =Yexaq/Yexis bu yerda, Yexaq – yo‘l to‘shamasining ekvivalent umumiy modul elastikligi, tajriba yo‘li bilan aniqlanadigan, kg/sm2; Yexis – talab qilinadigan modul elastikligi kg/sm2 Berilgan fursatda trasnportning tarkibi va xarakat jadalligi bo‘yicha xisoblanadi. Saqlash va ta’mirlash ishlarining sifatini boshqarish tizimi, o‘zaro bog‘langan tadbirlar, me’yorlar, usullar va vositalar kompleksini o‘z ichiga oladi. Ular yo‘l tashkilotlarining ta’mirlash va saqlash ishlari sifatini muntazam oshirib borishi, hamda uni qo‘llab turish bo‘yicha faoliyatini rejali ravishda tashkil etishga qaratilgan. Bu ishlar quyidagi vazifalarni amalga oshirish bilan ro‘yobga chiqariladi: sifatni rejalash, ishlab chiqarishni tashkil etish, hamda ta’mirlash va saqlash ishlarining sifatini baholashning axborot ta’minoti. Sifatni rejalash masalasi, har bir ish bo‘yicha sifat ko‘rsatkichlari qiymatini belgilashdan iborat. Ko‘rsatkichlar qiymati rejalanayotgan davr oxirida ta’minlanishi 21 kerak, shuningdek, shu qiymatlarga erishishni ta’minlaydigan tadbirlar rejasini amalga oshirish yo‘llari belgilab chiqiladi. Sifat bo‘yicha topshiriqlarni rejalashda yo‘lning texnik darajasi va ekspluatatsiya holati ko‘rsatkichining amaliy qiymati Uf, talab etilgani Utr dan qanchalik og‘ishidan kelib chiqiladi. Ekspluatatsiya jarayonida tabiiy omillar va transport oqimi ta’sirida yo‘lning nuqsonlari kuchayib boradi (4-rasm). 4.1 – rasm. Ekspluatatsiya jarayonida yo‘l sifatining o‘zgarishi: 1,2- tabiiy omillar va yo‘ldagi harakatlar ta’siridagi o‘zgarishlar; 3- yo‘l nuqsonlarining o‘sishi; 4,5- sifatning amaldagi va talab etilgan darajalari; 6boshqaruvchi ta’sirlar zonasi. Bu sifatning amaldagi darajasi- Uf pasayishiga olib keladi. Uf < Utr bo‘lganda yo‘l zamonaviy harakatlar talabiga javob bermaydi. Shuning uchun T > T1, onda tizimni tartibga keltirish, ta’mir tadbirlari bilan boshqaruvchi ta’sirlar o‘tkazish zarurati tug‘iladi. Ekspluatatsiya jarayonida, yo‘lning ayrim elementlari va inshootlarning sifat darajasini oshirish va uning muqobil qiymati U0 ni belgilash zarurati tug‘iladi. Bunda mezon sifatida, nuqsonlarni tuzatish uchun xarajatlarning yo‘l tashkil etuvchisi Sd dan va transport harajatlari tashkil etuvchisi Sa dan keltirilgan umumiy xarajatlar minimal bo‘lishi qabul qilinadi. U0= Sd+ Sa=min Yo‘lni ta’mirlash ishlarini qabul qilish. Ishlarni qabul qilish quyidagi turlarga bo‘linadi: oraliq (oy, chorak)-oy, chorak davomida bajarilgan ishlar hajmi va sifati aniqlanadi; yopiq ishlarni qabul qilish- keyingi ish natijalarida avval bajarilib, qisman yoki butkul yopilib ketadigan ishlar to‘g‘ri bajarilgani tekshiriladi; tugallangan ishlarni qabul qilish (uzil-kesil qabul) – bajarilgan ta’mir ishlari sifati va hajmi bilan tegishli xujjatlarda ko‘rsatilganiga mos kelish yo kelmasligi tekshiriladi. Bajarilgan ishlarni moliya vazirligi huzuridagi Respublika yo‘l jamg‘armasi texnik nazorat bo‘limi xodimlari qabul qiladi. 22 Mavjud foydalanuvdagi shahar yo‘llarning ekspluatatsion holatini va transport-ekspluatatsion sifatini baholash uchun quyidagi jixoz va asboblardan foydalaniladi: -ravonlikni aniqlash uchun: turli modifikatsiyadagi zarba o‘lchagichlar (TED2, TXK-2, PKRS-2 va boshqalar), uch metrli reyka ponasi va niveleri bilan; -mustahkamlikni aniqlash uchun: egilishni o‘lchaydigan turli modifikatsiyadagi asboblar (MADI-SNIL, KP-204 va boshqalar), dinamik yuklama beradigan turli qurilmalar (UDN, DINA va boshqalar); -ilashish koeffitsientini aniqlash uchun: PPK-2 (MADI-VNIIBD da ishlab chiqilgan asbob), PKRS-2, PKRS-KP-, “qum dog‘i” va boshqalar; - yo‘lning qatnov qismida izlarni aniqlash uchun (ko‘ndalang ravonlik) uch metrli reyka va nivelir; -avtomobillar tezligini aniqlash uchun: sekundomer va boshqa asboblar, analitik formulalar. Yo‘l to‘shamasining ravonligini zarbao‘lchagich bilan aniqlash, avtomobilning yo‘l to‘shamasi notekisliklari sababli tebranishlari amplitudasini aniqlashga asoslanadi. Avtomobilning bir kilometr yo‘l davomida tebranishlari amplitudalari qo‘shib chiqiladi (sm/km). Yo‘l to‘shamasining ravonligi uch metrli reyka yoki nivelir bilan ham aniqlash mumkin. Biroq bu usul bilan bo‘ylama ravonlikni aniqlash ancha qiyin va sekin kechadi. Yo‘l to‘shamasining mustahkamligini ikki usul bilan aniqlash mumkin: statik va dinamik. Birinchisida egilishni o‘lchaydigan asbob o‘rnatilgan hisobiy avtomobil, ikkinchisida-dinamik yuklama beruvchi qurilma zarur. Sinovlarda yo‘l to‘shamasining mustahkamligini tavsiflovchi asosiy ko‘rsatkichlardan biri, to‘shamaning yuklama ostida elastik egilishi hisoblanadi. Uning qiymati asosida mustahkamlik, ya’ni elastiklik moduli (MPa) hisoblab topiladi. Avtomobil g‘ildiragining qoplama bilan ilashish koeffitsienti ham ikki usulda aniqlanadi: statik va dinamik. Birinchisida PPK-2 (MADI-VNIIBDda ishlab chiqilgan mitti asbob) va “qum dog‘i” (ma’lum hajmdagi qum o‘lchab solingan stakanli qurilma, Soyuzdorni ishlanmasi), ikkinchisida-PKRS-2, PKRS+KP-511 va b. asboblar qo‘llaniladi. Nazorat savollari: 1. Saqlash va ta’mirlash ishlarining sifatini boshqarish tizimi nimalarni o‘z ichiga oladi? 2. Ekspluatatsiya jarayonida yo‘l sifatining o‘zgarishi nimalarga bog‘liq? 3. Ta’mirlash ishlarini qabul qilish qanday tartibda amalga oshiriladi? 4. Saqlash va ta’mirlashda mehnat unumdorligini oshirish usullariga ta’rif bering? 5. Yo‘lning ekspluatatsion xolati ko‘rsatkichlarini aniqlash usullarini bayon eting. 23 5-MAVZU: SHAHAR YO‘LLARI VA KO‘CHALARINI TA’MIRLASH VA SAQLASH BO‘YICHA TADBIRLAR TIZIMI Reja: 1. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ta’mirlash va saqlash ishlarining tarkibi va tasnifi. 2.Yo‘l to‘shamasi va qoplamasi xizmat qilishida ta’mirlashlar oraliq davri. 3.Yo‘l holatini baholash ko‘rsatkichlariga asoslangan holda ta’mirlash ishlari turini belgilash. 4. Yo‘llarni ta’mirlash va saqlash ishlarini rejalashtirish asoslari. No‘qsonlar jadvalini tuzish. Tayanch so‘zlar va iboralar: Ta’mirlash, saqlash, qishki saqlash, ko‘kalamzorlashtirish, ko‘kalamzorlashtirish,ta’mirlashlararo oraliq muddat. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ta’mirlash va saqlash ishlari quyidagi turlarga bo‘linadi: a) Ta’mirlash bo‘yicha: - mukammal ta’mirlash; - joriy ta’mirlash. b) Saqlash bo‘yicha: - avtomobil yo‘lini saqlash; - qishda saqlash; - ko‘kalamzorlashtirish. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ta’mirlash va saqlash xizmatining asosiy vazifalari quyidagilarni tashkil qiladi: - avtomobil yo‘llarini ta’mirlash va saqlash ishlari tasnifiga va ta’mirlashlar oraliq muddatini ta’minlashga muvofiq avtomobil yo‘llarini o‘z vaqtida va sifatli saqlash hamda ta’mirlashni tashkil qilish; - yo‘l va uning inshootlarini texnik holatini baholash va doimiy nazorat qilish; - piyodalar va transport vositalari harakat xavfsizligini, yo‘l va inshootlar texnik va ekspluatatsion holatini oshirish bo‘yicha yillik va istiqbolli rejalarni ishlab chiqish va amalga oshirish; - yo‘l va ko‘priklarning harakat uchun xavfli bo‘laklarini aniqlash va hisobga olish, shu bilan birga yilning turli davrlarida harakat xavfsizligini yaxshilash bo‘yicha tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish; - harakatni cheklanishi va o‘zilishini bartaraf qilish bo‘yicha tadbirlarni ishlab chiqish, mavsumiy deformatsiyalar va tabiiy ofatlar oqibatlarini bartaraf qilish, yo‘ldagi harakat sharoiti haqida manfaatdor tashkilotlarni va harakat ishtirokchilarini o‘z vaqtida xabardor qilish; - yo‘l va uning inshootlarini texnik hisobga olish va pasportlashtirish, harakatni hisobga olish, yo‘l va ko‘priklar holati haqida ma’lumotlarning avtomatlashgan bazasini, axborot-qidiruv va boshqa avtomatlashgan tizimlarni tashkil qilish va rivojlantirish; - yo‘l tashkilotlari va avtomobil yo‘llaridagi tezkor aloqa barcha vositalarini, 24 avtomatika, telemexanika va hisoblash texnikalarini doimiy sozligini saqlash, ushbu vositalarni takomillashtirish, harakatni avtomatik boshqarish uchun ularning qo‘llanilishini kengaytirish; - yo‘llarni muhandislik va arxitektura-badiiy jihozlash loyihasiga topshiriqlar tayyorlash, obodonlashtirish, arxitektura-badiiy bezash, manzaraviy va qordan, qumdan himoyalovchi ko‘kalamzorlashtirish; - avtomobil yo‘llarini o‘z vaqtida ta’mirlash va saqlash ishlarini tashkil qilishga mo‘ljallangan binolarni, inshootlarni, mashinalarni, transport vositalarini va boshqa asosiy fondlarni samarali ishlatilishini ta’minlash; - yo‘llarni ta’mirlash va saqlash ishlari sifatini oshirish va bahosini pasaytirish bo‘yicha tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish, buning uchun yangi fan va texnika yutuqlarini hamda ilg‘or tajribalarni, zamonaviy texnologiyalarni, mahalliy qurilish materiallarini qo‘llash, ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish va mexanizatsiyalash hamda qo‘l mehnatini bartaraf qilish bo‘yicha tadbirlarni amalga oshirish; - IIV boshqarmalari va mahalliy hokimiyat bilan birgalikda yo‘l va uning inshootlarini qo‘riqlashni taminlash, yo‘l va uning inshootlarini qo‘riqlanishi va ulardan to‘g‘ri foydalanish qoidalariga rioya qilinishini nazorat qilish, yo‘llarni ta’mirlash va saqlashda tabiiy resurslardan oqilona foydalanish bo‘yicha tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish. Ta’mirlashlararo me’yoriy xizmat muddati – bu iqtisodiy samarali bo‘lgan vaqt davri bo‘lib, hisobiy xizmat muddatiga tengdir. Bunda umumiy keltirilgan yo‘l, transport va transportdan tashqari sarf-xarajatlarning eng kam miqdori ta’minlanadi. Ta’mirlashlararo me’yoriy xizmat muddati respublikamizning hududiy sharoitlarini hisobga olgan holda MQN 46-2008 “Nobikr yo‘l to‘shama, qoplama va sirtqi ishlov qatlamlarining ta’mirlashlararo xizmat muddatlarining sohaviy me’yorlari”da keltirilgan. Keyingi yillarda harakat jadalligining o‘sishi, Respublikamiz hududi orqali xalqaro yuk tashuvchilarning tranzit harakatini yuzaga kelishi va avtomobillar parkidagi konstruktiv o‘zgarishlar natijasida yo‘llardagi oqim tarkibida o‘qqa tushadigan yuk miqdori 130 kN bo‘lgan hisobiy guruh avtomobillarining harakati kuzatilmoqda, bu esa yo‘l tuzilmasida ko‘plab buzilishlar sodir bo‘lishiga olib kelmoqda. Natijada, mukammal ta’mirlashga bo‘lgan talab muddatidan oldinroq yuzaga kelmoqda. Bu esa, amaldagi mavjud me’yorlarni qayta ishlash va takomillashtirishni talab qilmoqda. Respublika bo‘yicha ta’mirlash ishlarining oqsashi, ishlar va materiallar sifatining pastligi mavjud muammoni chuqurlashtirmoqda. Ta’mirlash ishlarini o‘z vaqtida bajarilmay qolishi natijasida, bugungi kunda “ta’mirlanmay qolgan yo‘llar” ko‘payib bormoqda va bu ko‘rsatkich umumiy foydalanishdagi yo‘l tarmog‘ining 59 % ni tashkil qiladi. Bugungi kunda respublika bo‘yicha avtomobil yo‘llaridan foydalanishda mavjud mashina-mexanizmlarning eskirganligi, zamonaviy texnologiyalarning yetishmasligi, qurilish materiallari sifatining pastligi va talabga javob bermasligi, sohada malakali mutaxassislarga bo‘lgan talabning yuqoriligi kabi mavjud masalalar yuqoridagi muammoni ya’nada chuqurlashtirmoqda. 25 Keyingi yillarda dunyo miqiyosida avtomobil yo‘llarini ta’mirlash va saqlash uchun zarur bo‘lgan zamonaviy texnika va texnologiyalar jadal rivojlanib bormoqda. Kompleks ishlarni bajaradigan texnologiyalar, ixtisoslashgan mini texnika va texnologiya bugungi kunda davr talabi bo‘lib qolmoqda. Shu maqsadda Respublikamizda ham avtomobil yo‘llarini ta’mirlash va saqlash ishlarini samarali tashkil qilish uchun zamonaviy texnika va texnologiyalarni xorijdan olib kirish, qolaversa Respublikamizda ishlab chiqarishni yo‘lga quyish eng muhim masalalardan hisoblanadi. 5.1-rasm. Yo‘llarni ta’mirlash va saqlash bo‘yicha ishlarni rejalashtirishning maqsad va vazifalari yaxlitlashgan sxemasi Yo‘l xolatini baholash ko‘rsatkichlariga asoslangan xolda ta’mirlash ishlari turi belgilanadi. Avtomobil yo‘llarini ta’mirlash va saqlash bo‘yicha tadbirlarni tanlash bo‘yicha yo‘l holatini baholash va diagnostika qilish natijalari asosida qabul qilinadi. Ta’mirlash va saqlash bo‘yicha ishlarni rejalashtirishning bosh maqsadi ekspluatatsiya jarayonida yo‘lning optimal xizmat muddatini va iste’mol xususiyatlarini ta’minlashdan iboratdir. Avtomobil yo‘llarini ta’mirlash va saqlash ishlarini rejalashtirishda ma’lum bir sharoitda bir yoki bir qancha maqsad va vazifalarga erishish uchun aniq bir sxema bo‘yicha tuzilgan harakat dasturiga amal qilish lozim. Bu sxema quyidagi 2-rasmda aks ettirilgan. Ushbu vazifalarni yechish va oldinga qo‘yilgan maqsadga erishish uchun yo‘lning jihozlari va elementlari bo‘yicha, harakatni tashkil qilish va xavfsizlikni ta’minlash bo‘yicha to‘liq kompleks texnik va tashkiliy tadbirlarni amalga oshirish zarur. Yo‘llarni ta’mirlash va saqlash bo‘yicha tasnifda ko‘zda tutilgan ishlar turlari va tarkibi bir-birini to‘ldiradi va harakat talablariga muvofiq yo‘lning ekspluatatsion sifatlarini ta’minlashga yo‘naltirilgan tadbirlar yagona tizimini ifodalaydi. Vaqt maboynidagi turli xil ta’mirlashlar turlari orasida o‘zaro aloqa va ma’lum bir ketma-ketlik mavjuddir (5.2-rasm). 26 5.2-rasm. Yo‘l to‘shamasini ta’mirlashlar sxemasi 1-chang qatlami; 2-o‘yiq; 3-qoplama; 4-asos; 5-qo‘shimcha qatlam; 6-o‘yiq ta’mirlash; 7-ustki yuza ishlov berish; 8-ko‘chaytiruvchi qatlam; 9-yangi yo‘l to‘shamasi. Yo‘llarni saqlash bo‘yicha ishlar jarayonida yo‘llarni chang va loydan tozalash bo‘yicha hamma ishlar bajariladi, barcha mayda deformatsiya va buzilishlar, qoplama ustki yuzasidagi sodir bo‘ladigan sirpanchiqlar bartaraf qilinadi. Qoplamani ta’mirlashda saqlash jarayonida bajariladigan ishlardan tashqari qoplamani tishlashish sifatini va g‘adir-budurligini, ravonligini, yemiriluvchi qatlamni tiklash bo‘yicha ishlar amalga oshiriladi. Yo‘l to‘shamasini ta’mirlashda bir yoki bir necha qo‘shimcha qatlamlarni yotqizish yo‘li bilan to‘shamani ko‘chaytirish amalga oshiriladi. Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, qatnov qismini saqlash ishlari yo‘l to‘shamasi mustaxkamligini va qoplama tishlashish sifatini, ravonligini o‘zgartirmaydi, lekin ba’zi bir sirpanchiqliklarni tugatish, belgilarni o‘rnatish, belgi chiziqlar hisobiga harakat xavfsizligini oshirishda sezilarli ta’sir qiladi, shu bilan birga yoriqlarni bekitish va o‘yiqlarni bartaraf qilish hisobiga yo‘l to‘shamasi va qoplamasi xizmat muddatiga sezilarli ta’sir qiladi. Yo‘l qoplamasini ta’mirlash bo‘yicha ishlar ravonlikni va tishlashish sifatini yaxshilanishiga, harakat tezligini va xavfsizligini, o‘tkazuvchanlik qobiliyatini va yo‘l to‘shamasi xizmat muddatini oshishiga olib keladi. Yo‘l to‘shamasini ta’mirlash va ko‘chaytirish bo‘yicha ishlar yo‘lning barcha asosiy iste’mol xususiyatlarini oshiradi yoki qayta tiklaydi, shu bilan birga yo‘l to‘shamasini xizmat muddatini va ruxsat etarli o‘qqa tushadigan yuklarni oshiradi. Yo‘l xarakteristikasi va ko‘rsatgichlari qiymatlari, yo‘lni me’yoriy talablarga mosligini hisobiy tezlikni ta’minlanganlik xususiy koeffitsientlari bo‘yicha belgilash mumkin. Har bir yo‘l uchastkani ish turini belgilashda shunday dalillarni hisobga olish kerakki, ko‘p hollarda bir ish turi bir vaqtning o‘zida bir necha ko‘rsatgichlarni yaxshilash mumkin. Misol uchun ravonlikni yaxshilash maqsadida asfaltobetonga tekislovchi va qo‘shimcha qatlam yotqizish bilan bir vaqtning o‘zida qoplamaning ilashuvchanlik sifatini oshirishga erishib va shu uchastkada ilashuvchanlik sifatini oshirish uchun boshqa ish turlarini belgilash shart emas. 27 Yo‘llarni saqlash bo‘yicha ishlarni rejalashtirishning eng ko‘p tarqalgan usullaridan biri, bu yo‘lning har bir bo‘lagida ish turlarini va hajmini aniqlash uchun tuziladigan no‘qsonlar qaydnomasiga asoslangan rejalashtirish uslubi hisoblanadi. No‘qsonlar qaydnomasi davriy ko‘riklarda va yo‘llarni saqlash sifatini baholashda tuziladi. Yo‘llarni ta’mirlash va saqlash ishlariga ketadigan sarf-xarajatlar MQN 312008 «Umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‘llarini ta’mirlash va saqlash ishlari bo‘yicha mablag‘ sarfi me’yori va uni hisoblash qoidasi»ga asosan aniqlanadi. Nazorat savollari: 1. Avtomobil yo‘llarini ta’mirlash va saqlashning tasnifi. 2. Avtomobil yo‘llarini saqlash ishlarini tarkibini qanday? 3. Yo‘l qoplamasi va to‘shamasining xizmat qilishida ta’mirlashlar oraliq davri. 4. Ta’mirlash ishlarini turlarini belgilashni qanday ko‘rsatkichlar asosida belgilanadi. 6-MAVZU: SHAHAR YO‘LLARI VA KO‘CHALARINI QISHGI MURAKKAB SHAROITDA SAQLASH REJA: 1.Tog‘li hududdagi yo‘llarni ekspluatatsiya qilish. 2.Yo‘llarni tosh qulashi, ko‘chki, o‘pirilish, qor ko‘chkilaridan himoya qilish va tozalash. 3.Quruq-issiq iqlim sharoitidagi va sug‘oriladigan hududlardagi yo‘llarni ekspluatatsiya qilish. 4.Qumli cho‘llardagi yo‘llarni ekspluatatsiya qilish. Tayanch so‘zlar va iboralar: Tog‘li hudud, ekspluatatsiya, qor ko‘chkilari, ko‘chki, o‘pirilish, murakkab sharoit, murakkab relef. O‘zbekiston hududining 22 foizdan ortig‘i tog‘li tumanlardan iboratdir. Tog‘li yerlarning murakkab relefi avtomobilni xavfsiz harakati va ishlash tartibiga ta’sir qiladi. Bunday noqulay yo‘l sharoitlari transport vositalarining xavfsiz harakatlanishiga va tezlikka, plandagi kichik radiusli egriliklar va katta bo‘ylama qiyaliklar ta’sir etadi.O‘zbekistondagi tog‘li yerlardan o‘tadigan yo‘llar 3 foizni tashkil etib, bu umumfoydalanuvdagi avtomobil yo‘llarining 700 km dan ortig‘ini tashkil etadi. Bu tog‘li yo‘llarga A-373 “Toshkent-O‘sh” 116-214 km bo‘lagi “Qamchiq” dovon avtomobil yo‘li, M-39 “Olmaota-Beshkek-Toshkent-Termiz” 1120-1145 km bo‘lagi, “Taxtakaracha” dovoni 1302-1320 km bo‘lagi, “Boysun”, “Dehqonobod”, “Oqrabot” dovon yo‘llari davlatimizning asosiy iqtisodiy arteriyasidir[3]. Bu davon yo‘llar qishki qarov ishlarining davomiyligi, havo haroratining pastligi, katta miqdordagi yoringarchilik kuzatilishi bilan xarakterlanadi. Eng issiq iyul oyining o‘rtacha harorati +18,60S va absolyut minumum yanvarda -400S ni tashkil etib, suvuq kunlar sentabrdan may oyigacha 6-7 oy davom etadi. Qorning 28 yog‘ish sanasi o‘rtacha 16 oktabrdan boshlanib, 30 aprelgacha kuzatiladi. Doimiy o‘lchanadigan joylardagi qor qatlamining o‘rtacha qalanligi 140-222 sm gacha bo‘lishi mumkin. Tog‘li hududlardan o‘tgan avtomobil yo‘llarida qor ko‘chkilarining xavfini oldini olish uchun ko‘chkiga qarshi turli inshootlardan foydalaniladi. Qish mavsumi davrida shahar yo‘llarida paydo bo‘ladigan sirpanchiqliklar va qor uyumlarini bartaraf etish bir muncha qiyinchiliklarni keltirib chiqarib, transport vositalarining harakat tezligining kamayishiga va yo‘l-transport hodisalarining ko‘payishiga olib keladi. Qishgi davr yilning boshqa davrlariga nisbatan eng murakkab davrdir. Qish davrida yo‘l sharoiti eng noqulay sharoitda bo‘ladi. Bu davr uchun yo‘l qoplamasi ustki yuzasining xul, nam, loy, qor qoplagan, yaxmalak, muzlagan sirpanchiq bo‘lishi bilan xarakterli xisoblanadi. Bu davr saqlash ishlari kompleks tadbirlarni talab etadi. Bu vaqtda xarakat sharoiti qulayligini va xavfsizligini ta’minlash uchun yuqori darajadagi saqlash ishlarini tashkil qilgan va ta’minlagan bo‘lishi lozim. Shahar yo‘llari va yo‘l inshootlarini qishda saqlashning vazifasi shahar yo‘llari va yo‘l inshootlarini yilning qish davrida uzluksiz va xavfsiz avtomobil xarakatini ta’minlash shartlari bo‘yicha yo‘l qo‘yiladigan talablarga muvofiq ularning xolatini doimiy saqlashni ta’minlashdan iborat.Shahar yo‘llari va yo‘l inshootlarini qishda saqlashga quyidagi ishlar kiradi: - qordan doimiy ximoya qilish inshootlari (devorlar, panellar, ko‘tarmalar va qorni ushlash to‘siqlari)ni tayyorlash, o‘rnatish va ta’mirlash, qordan ximoya qilish inshootlariga qarash; vaqtinchalik qorni tutib turadigan qurilmalar (shchitlar, to‘siqlar va to‘rlar) tayyorlash, o‘rnatish (qayta o‘rnatish), tiklash, yo‘l oldi tasmasida qorni tutib qolish uchun qorni ushlash to‘siqlari barpo etish kerak. Qishgi saqlash ishlari asosiy mohiyati qor va muzga qarshi kurashdan iborat. Asosan qishda yo‘lni qor bosishi ko‘p kuzatiladi. Bu xolat qor yog‘ishi natijasida, qor buron natijasida, qor kuchishi natijasida, qor siljishi natijasida yuzaga kelishi mumkin. Yo‘l ustki yuzasini muzlashi yuzaga keladigan yaxmalak evaziga, qor qatlamini salbiy haroratda muzlashi evaziga, yo‘l qoplamasi ustki yuzasida suv qatlami yoki qoplama hul bo‘lganda havo xarorati nol gradusdan past bo‘lganda suvning muzlashi evaziga bo‘lishi mumkin. Qish davrida yog‘ingarchiliklar bo‘lmaganda ham muz qatlami yuzaga keladi, bu nisbiy havo nisbiy namligi bilan bog‘liq. Agar havo nisbiy namligi 85% dan yuqori bo‘lsa va shu onda havo harorati noldan past bo‘lsa, u holda qoplama ustki yuzasida erkin suv qatlami yuzaga keladi va bu suv muzlaydi. Natijada yaxmalak yuzaga keladi. Qishgi davr saqlash ishlarini tashkil qilish uchun avtomobil yo‘lining qishgi saqlash ishlari texnologik xaritasi tuzib olinadi. Yo‘lni qordan ximoyalash maqsadida qor bosishi mumkin xududlarda yo‘l bo‘ylab ximoyalovchi vositalar qo‘llaniladi. Bularga qor ushlovchi devorlar, to‘siqlar, panjarlar, qor ushlab qoluvchi daraxtlar misol bo‘ladi. Bundan tashqari qordan himoyalovchi inshootlar (t/b karkaslar, mustahkam polietilenli plyonka, galereyalar va boshqalar misol bo‘ladi.). Qor ushlab qoluvchi to’siqlarning balandligi 1,5-2,0 m gacha, agar qor ushlovchi devorlar bo‘lsa ularning balandligi 4-5 m gacha bo‘lishi mumkin. Qor 29 ushlab qoluvchi daraxtlar qor tuplanish xajmiga qarab yo‘lga nisbatan ekish uzoqligi va daraxtlar qator soni belgilanadi. Shahar yo‘llari va ko‘chalari mintaqasida joylashgan daraxtlar atrof muhitni himoya qilish va ekologik barqarorlikni ta’minlashga va shahar yo‘llari va ko‘chalaridan foydalanish ko‘rsatkichlarini uzaytirish uchun xizmat qiladi. Daraxtlar avtomobillardan keladigan shovqinni ma’lum darajada pasaytiradi. Shahar yo‘llari qumli cho‘llardan o‘tgan joylarda daraxt-buta ekinlari ekish orqali himoyalash va qumlarni mustahkamlashga erishiladi. Shahar yo‘llari bo‘yidagi ihotazorlar shahar yo‘llarining foydalanish muddatini uzaytirish bilan birga, haydovchi va yo‘lovchilarga mikroiqlimni nomoyon etadi, aholi yashash joylaridan o‘tgan bo‘lsa, avtomobillarning shovqinini pasaytiradi va zaharli gazlarni yutadi. Nazorat savollari: 1.Tog‘li hududdagi yo‘llar orqali harakatlanishda qanday noqulay sharoitlar to‘g‘risida. 2. Yo‘llarni ko‘chki, o‘pirilish, qor qatlami va qor ko‘chkilaridan himoya qilish va tozalash ishlari. 3. Shahar yo‘llari bo‘yidagi daraxtlarning ahamiyati qanday. 4. Qumli cho‘llardagi yo‘llarni ekspluatatsiya qilishning o‘ziga xos tamonlari nimalardan iborat. 5.Qishda yo‘llarni saqlashning o‘ziga xos xususiyatlari va qor-muz konlarini shakllantirish manbalari qanday? 6.Qor ko‘chkisi nima va ulardan qanday himoya qilish kerak? 7.Yo‘llarda qishki silliqlik nima va qanday usullar va Materialalar unga qarshi kurashish uchun foydalanadimi? 7-MAVZU: SHAHAR YO‘LLARI VA KO‘CHALARINI SAQLASH REJA: 1. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini bahor, yoz va kuz davrlarida saqlash ishlari. Yo‘llarni saqlash ishlari texnologiyasi va uni tashkil etish. 2. Qish davridagi meteorologik sharoit va yo‘llarning holati. Yo‘llarni qishgi saqlash ishlari. Yo‘llarni qishgi davrda saqlash ishlari texnologiyalari. 3. Yo‘llarni qishgi mavsumga tayyorlash va murakkab sharoitdagi Shahar yo‘llari va ko‘chalarini saqlash. 4. Tog‘li sharoitdagi shahar yo‘llari va ko‘chalarini saqlashning o‘ziga xos xususiyatlari. 5. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ko‘kalamzorlashtirish. Yo‘llarni qordan himoyalovchi ekinlar. Tayanch so‘zlari: meteorologik sharoit, qishgi saqlash ishlari, texnologiyalar, qor uyumi, usullar, tutib qoluvchi qurilmalar, tozalash, mexanizatsiya. 30 Yo‘lni saqlash ishlaridan asosiy maqsad, yo‘lning qatnov qismini TFK sifatlarini barqaror ushlab turishdan iborat bo‘lib, bunda transport vositalarining ta’siri natijasida paydo bo‘ladigan nuqsonlar, muzlab ko‘pchish, ortiqcha namlanish, tabiiy iqlim ta’siridan keladigan buzilishlarni yo‘qotishdir. Bular muntazam ishlar sirasiga kirib, ular yo‘llarni ekspluatatsiya qiladigan tashkilotlarning texnika vositalari, moddiy va mehnat resurslari bilan bajariladi. Shahar yo‘llari va yo‘l inshootlarini saqlashning asosiy vazifasi - yilning istalgan vaqtida avtomobil harakatini uzluksizligini va xavfsizligini ta’minlash shartlari bo‘yicha qo‘yilgan talablarga muvofiq, yo‘llarni saqlash va doimiy qarashni ta’minlashdan iboratdir. Avtomobil yo‘lidagi barcha elementlarni va sun’iy inshootlarni, yo‘lning qatnov qismini, yo‘l poyini hamda yo‘l mintaqasida saqlash ishlarini tashkil qilish ishlari ikki guruhga bo‘linadi. Bahor, yoz va kuz davrida supurish va qoplama chang bo‘lishini oldini olish, yo‘l inshootlarni va yo‘l belgilarini oqlash, yo‘l to‘siqlari, ariqlar va yon ariqchalar, lotoklar, suv o‘tkazuvchi quvurlar, yo‘l o‘tkazgich, ko‘priklarning, tayanch qismini tozalash va yuvish, yo‘l chekkasini chiqindi va begona o‘tlardan tozalash, daraxtlarni butalash va parvarishlash daraxtlarni oqlash, kam hajmli mayda ta’mirlash ishlarini bartaraf etish va h.k. Bahor kelishi bilan barcha turdagi qoplamalar qishki sirpanchiqda ishlatilgan materiallardan tozalanadi. Bugungi kunda saqlash ishlarida zamonaviy universal mashinalarni ishlatish davr talabi bo‘lib qolmoqda. Yozda takomillashtirilgan qoplamalarni saqlashda suv sepuvchi mashinalar yoki mexanik chyotkalar bilan tozalashdan iborat bo‘ladi. Yozda quyosh nuri ta’sirida qoplamaning ayrim joylarida ortiqcha bog‘lovchi materiallar chiqib qolishi mumkin. Bunday uchastkalarga oz miqdorda (0,1 ÷ 0,2 l/m2) organik eritmalar (kerosin, solyarka, moy) bilan ishlov berib, ketidan mayda tosh yoki yirik qum sepiladi va 0,5 soatdan keyin mashina bilan supirib tashlanadi. Kuzda turli qoplamali yo‘l to‘shamalarini saqlash ishlari qishga tayyorgarlik ishlaridan iborat bo‘ladi: qoplama tozalanib, yoriqlar berkitiladi va qoplama yuzasidagi suvlarning oqib ketishi bo‘yicha choralar ko‘riladi. Yilning turli faslardagi ishlar qoplama turlariga qarab belgilanadi. Gruntli yo‘llarni saqlash ishlarida yuzani avtogreyder yoki boshqa mashina bilan tekislash va chuqur izlarga grunt tashlab, katok bilan zichlash ishlari amalga oshiriladi. Mayda chaqiq toshli qoplamali yo‘llarda ko‘ndalang va bo‘ylama chuqur ishlari yo‘qotiladi, qatnov qismidan suv ketgaziladi, yilning quruq fasllarida chang suv sepish yoki emulsiya bilan bostiriladi. Bahor, yoz va kuzda vaqti-vaqti bilan tekislab qo‘yiladi. Qoplamani loydan tozalash bahor, yoz va kuzda muntazam bajariladi. Yo‘lning qatnov qismini loy bo‘lishi, ilashish koeffitsientini pasaytiradi. Chuqurchalarda qolgan loy qurib, chang hosil qiladi. Qoplamani yeyilishi natijasida ham chang hosil bo‘ladi. Changga qarshi bog‘lovchi materiallar sepiladi. Keyingi vaqtlarda changga qarshi 20 foizli xlor ohagi ishlatilmoqda. Meteorologik sharoit - ma’lum bir muddatda yoki ma’lum bir paytda meteorologik elementlar miqdori bilan xarakterlanadigan atmosfera holati. 31 «Meteorologik sharoit» tushunchasining sinonimi sifatida «Ob-havo sharoiti» atamasi ishlatilishi ko‘proq to‘g‘ri hisoblanadi. Ob-havo - ma’lum bir hudud ustidagi atmosfera quyi qismining (havoning) muayyan bir qisqa vaqtdagi tabiiy holati. Vaqt va masofa bo‘yicha tez o‘zgarib turadi. Ob-havo ma’lum bir vaqtning o‘zidagi bir-biri bilan uyg‘un meteorologik elementlar majmui bilan ifodalanadi. Ob-havo davriy (kecha bilan kunduz), fasliy hamda nodavriy (siklon o‘tishi, turli havo massalarining kelishi, antisiklon turishi) o‘zgarishlariga ega. Meteorologik elementlar deganda quyidagilarni tushunamiz: havo harorati, havo bosimi, havo namligi, yog‘ingarchiliklar (qor, yomg‘ir, qor buron, aralash, yaxmalak, meteorologik ko‘rinish (quyoshli kunlar, bulutli kunlar va tuman, shamol va chang tuzon. Qishgi davr uchun past havo harorati, yuqori havo namligi, yog‘ingarchiliklar miqdorining ko‘pligi, yaxmalak bo‘lish jarayonning tez-tez o‘chrashi, quyoshli kunlar kam bo‘lishi, bulutli kunlar ko‘p bo‘lishi va tez-tez uchraydigan tumanlar, izg‘irinli shamollar bo‘lishi xarakterlidir. Qishgi davr yilning boshqa davrlariga nisbatan eng murakkab hisoblanib, buni xisobiy davr deb qabul qilish mumkin. Qish davrida yo‘l sharoiti eng noqulay sharoitda bo‘ladi. Bu davr uchun yo‘l qoplamasi ustki yuzasining xul, nam, loy, qor qoplagan, yaxmalak, muzlagan sirpanchiq bo‘lishi bilan xarakterli xisoblanadi. Bu davr saqlash ishlari kompleks tadbirlarni talab etadi. 7.1-rasm. Yo‘llarni qishgi saqlash darajasining asosiy ko‘rsatkichlari: B1-qor va muzdan tozalangan yo‘l ustki yuzasi, m; B2-qatnov qismi kengligi, m; hr-yo‘l ustki yuzasidagi zichlashgan qor yoki yumshoq qor qalinligi; ho-yo‘l yoqasidagi qor qatlami qalinligi; Bz- ifloslangan tasma kengligi. Bu vaqtda xarakat sharoiti qulayligini va xavfsizligini ta’minlash uchun yuqori darajadagi saqlash ishlarini tashkil qilgan va ta’minlagan bo‘lishimiz lozim. Qishgi davrda hisobiy xarakat tezligining ta’minlanganligi saqlash ishlari sifati bilan baholanadi. Shahar yo‘llari va yo‘l inshootlarini qishda saqlashning vazifasi Shahar yo‘llari va yo‘l inshootlarini yilning qish davrida uzluksiz va xavfsiz avtomobil xarakatini ta’minlash shartlari bo‘yicha yo‘l qo‘yiladigan talablarga muvofiq ularning xolatini doimiy saqlashni ta’minlashdan iborat. Shahar yo‘llari va yo‘l inshootlarini qishda saqlash ishlari tasdiqlangan smetalarga muvofiq butun yil mobaynida Shahar yo‘llari va yo‘l inshootlarining barcha elementlari va inshootlari bo‘yicha avtomobil yo‘lining butun uzunligida muntazam ravishda amalga oshiriladi. Shahar yo‘llari va yo‘l inshootlarini qishda saqlashga quyidagi ishlar kiradi: 32 - qordan doimiy ximoya qilish inshootlari (devorlar, panellar, ko‘tarmalar va qorni ushlash to‘siqlari)ni tayyorlash, o‘rnatish va ta’mirlash, qordan ximoya qilish inshootlariga qarash; vaqtinchalik qorni tutib turadigan qurilmalar (shchitlar, to‘siqlar va to‘rlar) tayyorlash, o‘rnatish (qayta o‘rnatish), tiklash, yo‘loldi tasmasida qorni tutib qolish uchun qorni ushlash to‘siqlari va xandaqlar barpo etish xamda ularni vaqti-vaqti bilan yangilab turish; Shahar yo‘llari va ko‘chalarini qordan tozalash, Shahar yo‘llari va ko‘chalarini qor uyumlaridan tozalash, yo‘l chetlaridagi qorlarni yig‘ishtirish, past toifadagi Shahar yo‘llari va ko‘chalarining qatnov qismida qor qoplamini qiyalab tekislash va zichlash; qishki sirpanchiqni oldindan aniqlash va prognozlashtirishning avtomatlashtirilgan tizimlarini, shuningdek ko‘priklar, yo‘l o‘tkazgichlar va turli satxdagi yo‘l yechimlarida muzgarchilikka qarshi reagentlarni taqsimlashning avtomatlashtirilgan tizimlarini o‘rnatish va saqlash; qishki sirpanchiqlikka qarshi kurash, muzgarchilikka qarshi materiallarning yangi bazalarini o‘rnatish, mavjudlarini esa tiklash va ta’mirlash, ularga borish yo‘llarini qurish, tabiiy sho‘r suv olinadigan quduqlar qazish, jixozlash va ularga xizmat ko‘rsatish, muzgarchilikka qarshi materiallarni tayyorlash va saqlash, muzgarchilikka qarshi xossalarga ega bo‘lgan qoplamaning yuqori qatlamini qurish va saqlash; muzlarga qarshi kurashish, muzga qarshi inshootlarni qurish, sun’iy inshootlar yaqinida o‘zanlarni tozalash va mustaxkamlash, muzlarni yo‘qotish; ko‘chkiga choratadbirlarni amalga oshirish, ko‘chki qatlamlarini yig‘ishtirib olish. Qishgi saqlash ishlari asosiy mohiyati qor va muzga qarshi kurashdan iborat. Asosan qishda yo‘lni qor bosishi ko‘p kuzatiladi. Bu xolat qor yog‘ishi natijasida, qor buron natijasida, qor kuchishi natijasida, qor siljishi natijasida yuzaga kelishi mumkin. Yo‘l ustki yuzasini muzlashi yuzaga keladigan yaxmalak evaziga, qor qatlamini salbiy haroratda muzlashi evaziga, yo‘l qoplamasi ustki yuzasida suv qatlami yoki qoplama hul bo‘lganda havo xarorati nol gradusdan past bo‘lganda suvning muzlashi evaziga bo‘lishi mumkin. Qish davrida yog‘ingarchiliklar bo‘lmaganda ham muz qatlami yuzaga keladi, bu nisbiy havo nisbiy namligi bilan bog‘liq. Agar havo nisbiy namligi 85% dan yuqori bo‘lsa va shu onda havo harorati noldan past bo‘lsa, u holda qoplama ustki yuzasida erkin suv qatlami yuzaga keladi va bu suv muzlaydi. Natijada yaxmalak yuzaga keladi. Qishgi davr saqlash ishlarini tashkil qilish uchun avtomobil yo‘lining qishgi saqlash ishlari texnologik xaritasi tuzib olinadi. Qish davrida qor qatlamidan yo‘lni tozalash maqsadida qor kurash ishlari amalga oshiriladi. Yo‘lni qordan ximoyalash maqsadida qor bosishi mumkin xududlarda yo‘l bo‘ylab ximoyalovchi vositalar qo‘llaniladi. Bularga qor ushlovchi devorlar, to‘siqlar, panjarlar, qor ushlab qoluvchi daraxtlar misol bo‘ladi. Bundan tashqari qordan himoyalovchi inshootlar (t/b karkaslar, mustahkam polietilenli plyonka, galereyalar va boshqalar misol bo‘ladi.). To‘siqlardagi ushlab qolinadigan qor miqdori to‘siqning balandligiga bog‘liq: Nt = 0,34 Wкор +Nqor (1) shundan kelib chiqib tusiqlar balandligi 1,5-2,0 m gacha, agar qor ushlovchi devorlar bo‘lsa ularning balandligi 4-5 m gacha bo‘lishi mumkin. Qor ushlab qoluvchi daraxtlar qor tuplanish xajmiga qarab yo‘lga nisbatan ekish uzoqligi va daraxtlar qator soni belgilanadi, masalan qor kuchish xajmi 25 m3/m bo‘lganda yo‘ldan 33 uzoqligi 15-25m, qatorlar soni 2 ta kengligi 4 m ni tashkil qiladi. Bu kursatkichlar qor kuchish xajmiga qarab oshib boradi, qor kuchib kelish xajmi 200 m3/m ga yetganda daraxtlar yo‘ldan uzoqligi 70 m, qatorlar soni 9 ta kengligi 22 m ni tashkil qiladi. Izlanishlar shuni ko‘rsatadiki qoplama ustki yuzasidagi qor qalinligi 3-5 sm bo‘lganda avtomobillar tezligi 60 km/s gacha kamayadi, qor qalinligi 25 sm dan oshganda deyarli xarakat to‘xtaydi. Yo‘lni qordan tozalash ishlari maqsadi yo‘l poyidan qorni to‘liq surib tozalab tashlash va avtomobillar xarakatini qulay va xavfsizligini ta’minlashdan iborat bo‘lib, bu ishlar yig‘ishtirilayotgan qor qalinligiga qarab bir qancha turlarga bo‘linadi: Patrulli qor tozalash, qor tozalash tezligi 25-80 km/s , yig‘ishtirilayotgan qor qalinligi 0,30 m gacha. Kuchaytirilgan qor tozalash (vallarni yuqotish, qor buron yotqiziqlarini tazalash va kichik qalinlikdagi qor uyumlarini tozalash, katta qalinlikdagi qor uyumlarini tozalash, qor kuchkilaridan tozalash.), qor tozalash tezligi 3-6 km/s , yig‘ishtirilayotgan qor qalinligi 0,30-1,0 m va undan katta. Patrulli qor tozalashda mashinalar uzliksiz xarakatlanish (patrullik qilish) evaziga o‘z xizmat kursatayotgan uchastkasida qor to‘xamaguncha va qordan yo‘lni to‘liq tozalamaguncha davom etadi. Patrulli qor tozalashga qor yog‘ishi boshlangandan kirishiladi. Qorni tez va zudlik bilan tozalash lozim, chunki qor qatlami avtomobillar g‘ildiragi ostida zichlashib «snejniy nakat» xoliga kelishi mumkin. Shunning uchun bu ishda faqat avtomobilli qor tozalagichlardan foydalanamiz. Qor vallarini tozalashda rotorli qor tozalagichlar ishlatiladi. Uning qor uloqtirgichi yordamida qor vallari yo‘ldan uzoqroqqa uloqtiriladi. Bu ishda qisman avtogreyderlardan xam foydalanishimiz mumkin qaysiki qor valini bir yerga yitsishtirishda. Qor uyumlarini tozalashda qor tozalagich mashinalar kompleksidan foydalanamiz. 7.2-rasm. Qorni tutib qoluvchi qurilmalarning ishlashia- uzluksiz; b- panjarasimon; I- esayotgan shamol yo‘nalishi; II- qorning birinchi uyumi; III- to‘siqlarni faol ishlash davri tugashi; IV- to‘siqlar qor bilan qoplangan va bashqa ishlamaydi. 34 7.3– rasm. Qorni tutib qoluvchi devorlar 7.4– rasm. Qorni tutib qoluvchi devorlar: a - yog‘ochdan, b - yig‘ma keramzitbeton. Shahar yo‘llari va yo‘l inshootlarini ko‘kalamzorlashtirish vazifasi Shahar yo‘llari va ko‘chalarini qor va qum ko‘chkilaridan yoki eroziyadan doimiy ximoya 35 qilishni ta’minlashdan, Shahar yo‘llari va yo‘l inshootlarining ma’muriy-badiiy bezagini barpo etishdan iboratdir. Shahar yo‘llari va yo‘l inshootlarini ko‘kalamzorlashtirishga quyidagi ishlar kiradi: -ko‘chatxona va daraxtzorlar uchun tuproqni tayyorlash, ko‘chatlar yetishtirish va ko‘chatlarni transportda tashish; -Shahar yo‘llari va ko‘chalarini qum va qor ko‘chkilaridan ximoya qilish uchun o‘rmon tasmalarini barpo etish, eroziyaga qarshi va manzarali daraxtlarni ekish; -daraxtlarni parvarish qilish, daraxtlarni kesish-kallaklash, quruq daraxtlarni yig‘ishtirib olish, daraxtlarni yong‘indan himoya qilish, o‘simlik zararkunandalari va kasalliklariga qarshi kurashish; -urug‘lik sepish va gul ekish, ajratilgan mintaqaga va ajratish tasmasiga o‘t ekish. Manzarali ko‘kalamzorlashtirishga Shahar yo‘llari va ko‘chalarini dekorativ manzarali ko‘kalamzorlashtirish kiradi. Shahar yo‘llari mintaqasida joylashgan daraxtlar atrof-muhitni himoya qilish va ekologik barqarorlikni ta’minlashga va Shahar yo‘llari va ko‘chalarini foydalanish ko‘rsatkichlarini uzaytirish uchun xizmat qiladi. Daraxtlar avtomobillardan keladigan shovqinni ma’lum darajada pasaytiradi. Shahar yo‘llari qumli cho‘llardan o‘tgan joylarda daraxt-buta ekinlari ekish orqali himoyalash va qumlarni mustahkamlashga erishiladi. Shahar yo‘llari bo‘yidagi ihotazorlar Shahar yo‘llari va ko‘chalarining foydalanish muddatini uzaytirish bilan birga, haydovchi va yo‘lovchilarga mikroiqlimni nomoyon etadi, aholi yashash joylaridan o‘tgan bo‘lsa, avtomobillarning shovqinini pasaytiradi va zaharli gazlarni yutadi va hakozo. Nazorat savollari: 1. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini saqlash qanday ishlardan iborat? 2. Saqlash ishlari texnologiyasi va uni tashkil etish. 3. Ob-havo sharoitining yo‘llarning holati ta’siri. 4. Yo‘llarni qishgi saqlash ishlari qanday ishlar bajariladi? 5. Yo‘llarni qishgi davrda saqlash ishlari texnologiyalari. 6. Murakkab sharoitdagi shahar yo‘llari va ko‘chalarini saqlash qanday ishlardan tashkil topgan? 7. Cho‘l hududlarda yo‘llarni saqlash qanday ishlar bajariladi? 8. Yo‘llarni qum bosishidan saqlashda qanday ishlar bajariladi? 9. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ko‘kalamzorlashtirish deganda nima tushunasiz? 36 8-MAVZU: SHAHAR YO‘LLARI VA KO‘CHALARINI JORIY TA’MIRLASH REJA: 1. Yo‘l qoplamasini joriy ta’mirlash. Yo‘l poyini va suv qochirish tizimini joriy ta’mirlash. 2. Asfaltbeton qoplamalarini yemiriluvchi qatlamini qayta tiklash va termoprofillash. Yo‘l jihozlarini joriy ta’mirlash. 3. Remeksirlar. Qoplama ustki yuzasiga sirtqi ishlov berish va qoplama g‘adir budurligini oshirish usullari. 4. Sementbeton qoplamalarini joriy ta’mirlash. Tayanch so‘z va iboralar: Saqlash ishlari, texnologiya, yo‘l mintaqasini saqlash,qatnov qismini saqlash, yo‘l jixozlari, yo‘l xizmati bino va inshootlari, changdan tozalash, o‘simliklar, qishgi mavsum, tog‘li sharoit, chul hududlar, qum bosishi. Joriy ta’mirlashning vazifasi - yo‘lning qatnov qismi, yer ko‘tarmasi, suv ketkazish tizimi, sun’iy, mustaxkamlovchi, ximoyalash, boshqaruvchi inshootlar, parom kechuvlari, tonnellar, yo‘l jixozlari, dam olish joylari va tarixiy yodgorliklarga borish yo‘llari, kesib o‘tish va chiqish yo‘llarida foydalanish jarayonida doimiy ravishda paydo bo‘ladigan mayda shikastlanishlarni bartaraf etish, shahar yo‘llari va yo‘l inshootlarining konstruktiv elementlarini tartibli saqlash xamda toshqinlar va muz ko‘chishi davrida ular yemirilishining oldini oladigan profilaktika ishlarini bajarishdir. Joriy ta’mirlash, qoidaga ko‘ra, shahar yo‘lining butun uzunligida doimiy ravishda bajariladi xamda yo‘l-foydalanish tashkilotining ta’mirlovchi xodimlari tomonidan amalga oshiriladi. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini , yo‘l inshootlarini joriy ta’mirlash vaqti-vaqti bilan o‘tkaziladigan texnik ko‘riklar (baxorgi va kuzgi) natijalari asosida joriy ta’mirlash smetalarida nazarda tutilgan mablag‘lar xisobiga amalga oshiriladi. Uncha axamiyatli bo‘lmagan va oson bartaraf etiladigan shikastlanishlar aniqlangan yo‘l qoplamasi va yo‘l inshootlarining xolatini texnik ko‘zdan kechirish natijalari shahar yo‘llarini joriy ta’mirlashni tayinlash uchun mezon xisoblanadi. Shahar yo‘llari va yo‘l inshootlarini joriy ta’mirlashga quyidagi ishlar kiradi: a) yer ko‘tarmasi va suv ketkazish tizimi bo‘yicha: - yer ko‘tarmasi, suv ketkazish tizimi, zaxiralar, ximoyalash, mustaxkamlash va boshqarish inshootlarining ayrim mayda shikastlanishlarini tuzatish; - o‘t ekib, tuproq to‘kib va qirqib qiyaliklar, ko‘tarmalar va o‘ymalarni qisman tekislash va ayrim uchastkalarning yo‘l chetlarini tekislash; b) yo‘l to‘shamasi bo‘yicha: - sement-beton qoplamalarda choklarni ta’mirlash va to‘ldirish; - barcha turdagi qoplamalardagi chuqurlar, yoriqlar, o‘nqir-cho‘nqirlar, g‘ildirak izlarini to‘ldirish, cho‘kkan, yorilgan joylarni, yo‘l xoshiyalarini, bordyurlarni tuzatish, qora qoplamali yuzada g‘adir-budirlikni tiklash; 37 - chaqiq tosh va shag‘al qoplamali, shu jumladan bitum va qatron materiallar qoplangan yo‘llarga tosh ushoqlari va mayda shag‘al to‘kish; - yo‘llarni xlorli kalsiy, qatron, bitum va boshqa materiallar bilan changsizlantirish; - ayrim uchastkalarda qo‘shimcha qo‘shmagan xolda tuproqli va shag‘al avtomobil yo‘llari kesimini to‘g‘rilash; Shahar yo‘llariga yotiq yo‘l belgilarini chizish, inshootlarni bo‘yash, yo‘l chetlaridagi va ajratilgan tasmadagi o‘tlarni o‘rib olish; v) sun’iy inshootlar bo‘yicha: - inshootlar ayrim elementlari (panjara, to‘shama, tirgak, kashak, to‘sadigan devorlar va drenaj qurilmalari)ning uncha katta bo‘lmagan shikastlanishlarini tuzatish; - tosh devorlarni ta’mirlash, suvash, mixparchinlarni qisman almashtirish, ko‘priklar va yo‘l o‘tkazgichlarning metall elementlarini bo‘yash; - ariqlardan o‘tish ko‘prikchalarini almashtirish va tuzatish; - ko‘chma ko‘priklardagi, parom kechuvlaridagi, qirg‘oqda to‘xtash joylaridagi uncha katta bo‘lmagan buzilishlarni tuzatish (ochiq joylarni bitumlangan arqonlar bilan to‘ldirish va boshqalar); - tirgak devorlar va parapetlarning shikastlangan joylarini ta’mirlash; - suv ketadigan quvurlar va novlarni xamda ularga tutash izolyatsiyani tuzatish, buzilgan choklar, yo‘lkalar, panjaralar va to‘siqlarning shikastlangan joylarini tuzatish, ko‘prik inshooti ko‘tarma bilan tutashadigan zonani tiklash yoki qayta qurish, ko‘chma plitalarini qisman almashtirish yoki ularning xolatini tuzatish; - ko‘prik ko‘tarma bilan tutashgan zonada 10 santimetrgacha cho‘kishlarni tuzatish xamda oqishni to‘xtatgan xolda suv o‘yib ketgan joylarni tuzatish, panjaralar va to‘siqlarni, shuningdek yoritish ustunlarini yaxlit bo‘yash, ko‘prik inshooti konstruksiyasiga tegishli yo‘l belgilarini chizish; - temir-beton konstruksiyalarning nuqsonlarini yo‘qotish, shu jumladan yuzani gidrofoblash, plitalarning g‘ovak, siniq va yoriq joylarini tuzatish, teshiklarini berkitish, diafragmalarning yemirilishlarini tuzatish, bo‘ylama choklarni yaxlitlash, oraliq qurilmalarni yaxlit bo‘yash; - qoplamalar va to‘shamani qisman almashtirish, suv chiqarish quvurlari va novlarni almashtirish, ko‘prik ko‘tarmasi qismidagi izolyatsiyani tiklash, ko‘prikda va unga borish joylarida suv chiqarish tizimini tiklash, buzilgan choklarni tuzatish yoki almashtirish, yo‘lkalar, panjaralarni kuchaytirish yoki almashtirish, to‘siqlar o‘rnatish yoki ularni almashtirish; - telekuzatish, yoritish, ventilyatsiya, isitish, yong‘inni avtomatik o‘chirish, aloqa, kichik stansiya, tonnellarning elektr uzatish va suv ketkazish liniyalari (shu jumladan, sementatsiya) tizimining ishdan chiqqan ayrim elementlarini ta’mirlash va almashtirish; g) binolar va yordamchi inshootlar bo‘yicha: - devorlar va qoplamalar materiallarini 40 foizgacha almashtirgan xolda binolarning nuqsonlari va shikastlanishlarini tuzatish, suvoqlarni to‘g‘rilash va tirqishlarni ta’mirlash, to‘siq, devor, pol, shift, tom, eshik, pech, quduq, suv quvuri, 38 kanalizatsiya va gaz tarmog‘i, aloqa liniyalarining ayrim elementlarini almashtirgan xolda bo‘yash, oqlash, oyna qo‘yish, ta’mirlash; - ishlab chiqarish binolari va yo‘ldagi binolarning tashqi devorlarini qisman tiklash; d) shahar yo‘llarini jixozlash, xarakat xavfsizligini tashkil etish va ta’minlash bo‘yicha: - ayrim xolatlarda yetishmayotgan belgilar va to‘siqlarni o‘rnatish, shikastlanishlarni tuzatish, ayrim nosoz yo‘l belgilari va to‘siqlarni bo‘yash va almashtirish xamda shiyponchalar, o‘rindiqlarni o‘rnatish va ularni ta’mirlash, pannolarni o‘rnatish va ta’mirlash; - obodonlashtirish va me’moriy bezash elementlaridagi, shuningdek muxofazalovchi va ogoxlantiruvchi qurilmalardagi nosozliklarini tuzatish; - ko‘rinishni ta’minlash uchun ayrim daraxtlarni olib tashlash va daraxt shoxlarini kesish; - shahar yo‘llari va ko‘chalari jixozlari va elementlarini bo‘yash, ularni ozoda va tartibli saqlash. Bahorda kunlar isishi bilan qoplamadagi sho‘ralash, uvalanish, o‘yiq, yoriq, alohida to‘lqinlar, o‘ydim-chuqur, do‘ngliklar, sinishlar va qoplama qirg‘og‘ining noravonliklari kabi mayda shikastlanishlar bartaraf qilinadi. Asfaltbeton qoplamalarni termoprofillash Yo‘l qoplamalarining ulardan foydalanish davrida xizmat ko‘rsatish muddatlari va mustahkamligini oshirish ularning nafaqat mustahkamligini, balki dastlabki sifat ko‘rsatkichlarini qaytadan tiklash imkoniyatlarining mavjudligidadir. Shuning uchun, qoplama sifatida keng ko‘lamda tarqalgan asfaltbeton qoplamalarni regeneratsiya (yo‘qotilgan sifatini qaytadan tiklash) masalalariga alohida ahamiyat berish zarur. Hozirgi zamon talablariga tadbiqan regeneratsiya (qayta tiklash) deyilganda, foydalanishda bo‘lgan yo‘l to‘shamasini qayta ishlash va ishlov berishning shunday uslubi tushuniladiki, bunda takomillashgan ishlab chiqarish texnologik jarayonlar bazasida eski materiallardan foydalangan holda qoplamaning texnik-foydalanish ko‘rsatkichlarini oshirishning imkoniyatlari mavjud bo‘ladi. Asfaltbetonni regeneratsiyalash (qayta tiklash) deyilganda, uni material va qoplama sifatidagi qaytadan ishlanishini farqlash kerak. Birinchi holatda materialning fizik-mexanik ko‘rsatkichlari qaytadan tiklanadi yoki talab qilingan darajaga yetkaziladi, ikkinchi holatda tamirlanayotgan asfaltbeton qoplamaning yaxlitligi va tekisligi , mumkin qadar uning ilashish ko‘rsatkichlari qaytadan tiklanadi. Qoplamalarni ta’mirlashda ularni qizdirib tekislash uslubi (termoprofillash) keng ravishda qo‘llanilmoqda. Termoprofillash uslubining mohiyati ta’mirlanayotgan qoplamani infraqizil nurlar bilan qizdirish, 2-5sm chuqurlikda o‘yib uyum holiga keltirish, uyulgan qorishmani, agar zarur bo‘lsa yangi tayyorlangan qorishma qo‘shib aralashtirib, bo‘ylama va ko‘ndalang yo‘nalishlarda yoyib qaytadan yotqizish va zichlashdan iborat. 39 Termoprofillash ishlari to‘rt xil rejimda bajariladi: - yangi material qo‘shmasdan va eski asfaltbeton qorishma yaxlitligining mavjud holatida oddiy termoprofillash (issiqlik ta’sir etib tekislash); - xuddi shu uslubda eski qorishma yaxlitligini ta’minlash bilan termoprofillash (termotekislash); - eski qatlam ustidan aloxida yangi qatlam yotqizish bilan tekislash (yangi qatlam yotqizish bilan termotekislash, qisqacha termik usulda yotqizish); - xuddi shu uslubda eski qorishmaga yangi material qo‘shib aralashtirish va yaxlit bir qatlam sifatida yotqizish (aralashtirish orqali termoprofillash yoki termoaralashtirish). Nazorat savollari 1. Yo‘l qoplamasini joriy ta’mirlashga qanday ishlar kiradi? 2. Yo‘l poyini va suv qochirish tizimini joriy ta’mirlash ishlari. 3. Asfaltbeton qoplamalarini yemiriluvchi qatlamini qayta tiklashda qanday ishlar amalga oshiriladi. 4. Yo‘l jihozlarini joriy ta’mirlashda qanday ishlar bajariladi? 5. Qoplama ustki yuzasiga sirtqi ishlov berish va qoplama g‘adir budurligini oshirish usullari. 6. Sementbeton qoplamalarini joriy ta’mirlash. 9-MAVZU: SHAHAR YO‘LLARI VA KO‘CHALARINI MUKAMMAL TA’MIRLASH Reja: 1. Yo‘l poyi va suv qochirish tizimini mukammal ta’mirlash. 2. Yo‘l to‘shamalarini va qoplamalarini mukammal ta’mirlash texnologiyalari. 3. Chaqiq tosh, qum va shag‘al qoplamalarni mukammal ta’mirlash. 4. Asfaltbeton va semenbeton qoplamalarni mukammal ta’mirlash. 5. Yo‘l to‘shamasini kuchaytirish va kengaytirish. 6. Yo‘l jixozlarini mukammal ta’mirlash. Tayanch so‘z va iboralar: Ta’mirlash ishlari, mukammal ta’mirlash, texnologiya, xarajatlar tarkibi, yo‘l mintaqasini ta’mirlash,qatnov qismini ta’mirlash, yo‘l jixozlari, yo‘l xizmati bino va inshootlari, changdan tozalash, o‘simliklar. Mukammal ta’mirlash belgilangan tartibda ishlab chiqilgan, davlat ekspertizasidan o‘tgan va tasdiqlangan loyixa-smeta xujjatlariga muvofiq bajariladi va qoidaga ko‘ra, yo‘lning ta’mirlanayotgan uchastkasi butun uzunligida avtomobil yo‘lining barcha inshootlari va elementlari bo‘yicha kompleks tarzda amalga oshirilishi kerak. Mukammal ta’mirlashning vazifasi- shahar yo‘lining eskirgan konstruktiv elementlari va detallarini to‘liq tiklash xamda almashtirish, shuningdek transportfoydalanish sifatlarini mazkur toifadagi avtomobil yo‘li uchun tegishli xisoblab 40 chiqarilgan xarakat jadalligida navbatdagi mukammal ta’mirlashgacha bo‘lgan davrdagi iste’mol xossalariga qo‘yiladigan normativ talablarni ta’minlashga imkon beradigan darajaga ko‘tarishdan iborat. Xarakat jadalligi mazkur toifadagi yo‘l uchun belgilangan normadan oshib ketgan taqdirda shahar yo‘li yanada yuqori toifaga o‘tkazilib, rekonstruksiya qilinishi lozim. Texnik tekshirish natijalari bo‘yicha aniqlangan shahar yo‘llari transportfoydalanish xolati mukammal ta’mirlashni tayinlash uchun mezon xisoblanadi. Bunda yo‘l to‘shamasining mustaxkamligi cheklangan qiymatgacha pasaygan bo‘ladi yoki shahar yo‘llari va yo‘l inshootlarining boshqa elementlari parametrlari va tavsiflari ortib ketgan xarakat talablariga shu qadar javob bermaydiki, ularni saqlash ishlari vositasida ko‘rsatilgan talablarga muvofiq keladigan xolatga keltirish mumkin bo‘lmaydi yoki bu iqtisodiy jixatdan maqsadga muvofiq emas. Shahar yo‘llari xamda yo‘l inshootlarining aloxida uchastkalari va elementlarini tegishlicha asoslagan xolda tanlab mukammal ta’mirlashga yo‘l qo‘yiladi. Yengib bo‘lmaydigan kuchga ega xolatlar (tabiiy va texnogen xususiyatga ega bo‘lgan favqulodda vaziyatlar, xarbiy tuzilmalarning qayta joylashtirilishi) natijasida buzilgan avtomobil yo‘llari va yo‘l inshootlarini mukammal ta’mirlashni belgilangan tartibda nuqsonlar qaydnomasi va ijro smetalari bo‘yicha bajarishga ruxsat beriladi. Mukammal ta’mirlash bo‘yicha xarajatlar tarkibiga, ta’mirlash ishlari xarajatlaridan tashqari, ta’mirlash o‘tkazilishi davrida ta’mirlanayotgan uchastkada joylashgan yo‘llar va yo‘l inshootlari elementlarini mukammal ta’mirlash ishlari xajmiga kiritilmagan saqlash xarajatlari kiritiladi. Shahar yo‘llari va yo‘l inshootlarini mukammal ta’mirlashga quyidagi ishlar tegishlidir: a) yer ko‘tarmasi va suv ketkazish bo‘yicha: - ayrim uchastkalardagi yer ko‘tarmasini uning geometrik parametrlarini ta’mirlanayotgan yo‘l uchun belgilangan toifaga to‘g‘ri keladigan normalargacha sozlash va tuzatish (bo‘ylama qiyaliklarni yumshatish, rejada va bo‘ylama kesimda ko‘rinishni ta’minlash, vertikal va gorizontal egri radiuslarni kattalashtirish, virajlar o‘rnatish), avtomobil yo‘lining ayrim uchastkalarini ta’mirlanayotgan avtomobil yo‘li umumiy uzunligining 25 foizigacha bo‘lgan doirada to‘g‘rilash, qabariqli, ko‘chki tushgan uchastkalarni qayta qurish, drenajlar, quritish zovurlari, qirg‘oqni ximoya qiladigan va eroziyaga qarshi inshootlar, suv chiqarish quduqlari, yomg‘ir kanalizatsiyasi, izolyatsiyalovchi yupqa qatlamlarni qurish va yer ko‘tarmasining chidamliligini ta’minlaydigan boshqa ishlarni bajarish; - avtomobil yo‘llarining kesishish va tutashish joylarida yer ko‘tarmasi va suv ketkazish tizimini qurish xamda bekatlar, dam olish maydonchalari, avtomobil to‘xtash joylari, yo‘lkalar, piyodalar va velosipedchilar yo‘lkalari, aloxida kesib o‘tish joylari, chiqish yo‘llari, yo‘llarning qatnov qismidan tashqarida bo‘lgan yo‘lta’mirlash xizmati ob’ektlari va tarixiy joylarga borish yo‘llarini qurish; - mukammal ta’mirlash bo‘yicha ishlarni ta’minlash uchun zarur bo‘lgan yerlarni doimiy yoki vaqtincha foydalanish uchun ajratish; - yo‘llarni mukammal ta’mirlash ishlari xududidagi eski yo‘l bo‘laklarini yo‘qotish xamda yo‘l zonasidagi zaxira maydonlarni rekultivatsiya qilish; 41 b) yo‘l to‘shamasi bo‘yicha: - yo‘l to‘shamasini kengaytirish (bir tasmadan ortiq bo‘lmagan kenglikda) va yo‘l chetini ta’mirlanayotgan avtomobil yo‘lining toifasiga to‘g‘ri keladigan normalarga yetkazish, bo‘ylama va ko‘ndalang notekisliklarni tuzatgan, asosiga va qoplamasiga qo‘shimcha tekislovchi qatlam yotqizgan xolda kuchaytirish (qalinlashtirish); - asos sifatida mavjud yo‘l to‘shamalaridan foydalangan xolda qoplamalarning yanada mukammalashgan turlarini qurish, eskirgan sement-beton va asfalt-beton qoplamalarni qayta qoplash, takomillashtirilgan qoplamalarning chetlari bo‘ylab mustaxkamlovchi tasmalarni va bordyurlarni tiklash xamda qayta qurish; - yer ko‘tarmasini to‘g‘rilash va qayta qurish joylarida, kesishma va tutashmalarda, qayrilish maydonchalarida, yo‘lkalarda, piyodalar va velosipedchilar yo‘lkalarida, aloxida kesib o‘tish joylarida, chiqish yo‘llarida, yo‘l-ta’mirlash xizmati ob’ektlariga borish yo‘llarida, ta’mirlanayotgan shahar yo‘llarining aylanib o‘tish joylarida yo‘l to‘shamalarini yangidan qurish; v) sun’iy inshootlar bo‘yicha: - qatnov qismini to‘liq yoki qisman qayta qurish, kengaytirish va ko‘priklar xamda yo‘l o‘tkazgichlarning, ularning gabaritlari va xisoblab chiqilgan og‘irliklarini tasdiqlangan loyixa-smeta xujjatlariga muvofiq ta’mirlanayotgan shahar yo‘li uchun belgilangan texnik toifaga to‘g‘ri keladigan normalarga yetkazgan xolda kuchaytirish; - nuqsonli yoki eskirib qolgan tayanchlar yoki oraliq qurilmalarning barchasini yoki bir qismini yangilariga to‘liq almashtirish, plitalarni kuchaytirgan xolda ko‘prik ko‘tarmasi elementlarini almashtirish, suv o‘tkazish quvurlarini qayta qurish yoki almashtirish, barcha yoki bitta po‘lat-temir-beton (po‘lat) oraliq qurilmalardagi plitalar (to‘shama)ni almashtirish, ko‘prikosti gabaritini kesishadigan to‘siqning (avtomobil yo‘llari, temir yo‘llar) tegishli sinfi uchun talab qilinadigan kattalikkacha oshirish; - taxlamdagi podfermenniklar va aloxida bloklarni almashtirish, tayanchlar yuzasini torkretirlash, rigellar va ustunlar qismlarini tiklash, tayanchlarning ayrim elementlarini kuchaytirish, ko‘rik o‘tkazish va ta’mirlash uchun tayanchlar o‘rnatish; - oraliq qurilmalarni ko‘targan xolda tayanch qismlarni almashtirish yoki to‘g‘rilash; tirgak devorlari, ko‘chkiga qarshi galereyalar, ko‘tarmalarni qurish va ularni tiklash, mustaxkamlovchi va tartibga solish inshootlarini qurish, ximoya qurilmalarini (ko‘tarma g‘ov, shpor, dambalar va xokazolar) tiklash yoki qurish; - qo‘shimcha ventilyatsiya shtolnyalari va shaxtalarni qurish, shuningdek tonnellarning elektr yoritish, isitish, yong‘inni o‘chirish tizimlarini o‘rnatish, pardozlashni nazarda tutgan xolda tonnellarni tiklash; - mukammal ta’mirlangandan keyin pasport tuzgan xolda ko‘prik inshootlarini tekshirish va sinash; - oraliq qurilmalarning ayrim ko‘tarib turuvchi elementlarini kuchaytirish yoki almashtirish yoki ularga qo‘shimcha qilish; g) binolar va yordamchi inshootlar bo‘yicha: 42 - binolarning ichki tuzilishini o‘zgartirish va ta’mirlanayotgan binolar balans qiymatining 40 foizidan oshmaydigan ta’mirlash ishlarining ayrim turlarini bajarish; - mavjud bino qiymatining 25%idan oshmagan xolda yordamchi binolar va inshootlar (ustaxonalar, saroylar, omborlar, quduqlar, oshxonalar, bug‘ qozonxonasi, xovli maydonidagi muxandislik tarmoqlari, tozalash inshootlari) xamda ob’ekt atrofini obodonlashtirish devorlarini qurish; - yo‘llarni ta’mirlash va saqlash ishlari uchun zarur bo‘lgan ishlab chiqarish binolari va yordamchi inshootlarni, vaqtinchalik inshootlarni xam kiritgan xolda, vaqtinchalik bino va inshootlar uchun mo‘ljallangan smeta baxosi doirasida (bitum va emulsiyali bazalar, muzgarchilikka qarshi materiallarni saqlash va qayta ishlash bazalari, tosh maydalash va saralash bazalari, asfalt-beton va sement-beton qorishtirish qurilmalari, bazalari, trassa oldi konlarining bino va inshootlari, qurilish ashyolari omborlari, katta ko‘priklarni qo‘riqlash bazalari, yo‘l-ta’mirlash punktlari) qurish; - shahar yo‘llarini mukammal ta’mirlash bo‘yicha ishlar qilinadigan joylarda yo‘l xizmati ishchilarini joylashtirish maqsadida vaqtinchalik bino va inshootlarga mo‘ljallangan mablag‘lar xisobidan ular keyinchalik yashaydigan doimiy turar joylarni qurish. Xar yili vaqtinchalik bino va inshootlarga (vaqtinchalik o‘rniga doimiy turar joylarni qurishni xisobga olgan xolda) sarflanadigan xarajatlar tegishli yo‘ldan foydalanish xizmat idorasi uchun belgilangan mukammal ta’mirlash bo‘yicha yillik ish xajmining 5%idan oshmasligi kerak. Joylardagi avtomobil yo‘llari davlat boshqaruvi organlari, zaruriyat bo‘lganda, ko‘rsatib o‘tilgan mablag‘larni jamlashlari xamda ulardan belgilangan tartibda yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan maqsadlarda foydalanishlari mumkin; d) avtomobil yo‘llarini jixozlash, xarakat xavfsizligini tashkil etish va ta’minlash bo‘yicha: - avtobus bekatlarida yangi to‘xtash va chiqib-tushish maydonchalari va avtopavilonlarni, xarakat qatnashchilarining dam olishi uchun jixozlangan avtomobillarning to‘xtashi va to‘xtab turishi uchun mo‘ljallangan maydonchalarni, shuningdek piyodalar o‘tish joylarini (jumladan, turli satxlarda) qurish va mavjudlarini ta’mirlash; - axoli punktlaridan o‘tadigan shahar yo‘llari uchastkalarida yo‘lkalar, shovqindan ximoya qilish inshootlari va piyodalar (velosipedchilar) yo‘lkalari, transportlarni tekshirish chuqurlari, xojatxonalar va estakadalarni qurish; - yangi to‘suvchi to‘siqlar, yo‘naltiruvchi moslamalar va yo‘l belgilarini o‘rnatish va mavjudlarini qayta o‘rnatish, yo‘llar mukammal ta’mirlangandan keyin butun avtomobil yo‘lida yoki uning uchastkalarida doimiy yotiq yo‘l belgilarini chizish; - tezlikni o‘zgartirish tasmalari va ajratuvchi orolchalar, shuningdek tik ko‘tarilish joylarida sekin yuradigan transport uchun qo‘shimcha tasmalar va uzoq cho‘ziladigan nishabliklarda tutib turadigan avariyali kamgaklar o‘rnatish; - bir va turli satxdagi mavjud kesishma va tutashmalarni takomillashtirib qayta qurish xamda yangilarini qurish, turli satxlardagi mavjud kesishma va tutashmalarda parametrlarni yaxshilash xamda qo‘shimcha virajlar, kirish va chiqish yo‘llarini 43 qurish, shahar yo‘llarining ayrim uchastkalarida, ko‘priklar, yo‘l o‘tkazgichlar, tonnellarda elektr yoritish moslamalarini o‘rnatish, liniyali radio aloqasi va texnologik xamda signal berish-chaqirish aloqasining boshqa vositalarini, kabel tarmoqlarini o‘rnatish; - shahar yo‘llarining va temir yo‘llar bilan kesishgan joylarida xarakatni tashkil etish va tartibga solishning yangi vositalarini o‘rnatish (montaj qilish) va mavjudlarini qayta o‘rnatish; - masofadan turib boshqariladigan belgilarni va axborot almashib turiladigan tablolarni, svetoforlarni, avtomatika va telemexanika tizimlarini qo‘llagan xolda yo‘llarning xolati va xarakat sharoitlari monitoringi, dispetcherlik va avtomatlashtirilgan xarakatni boshqarish tizimlari uchun jixozlar va xisobga olish punktini qurish; - qorni o‘lchash, suvni o‘lchash postlari va boshqa postlarni qurish. Mukammal ta’mirlash bo‘yicha boshqa ishlar: - ta’mirlash ishlarini bajarish uchun tuproq zaxiralari va maxalliy tosh materiallari konlarini qidirish va o‘zlashtirish, kesib o‘tish yo‘llari, ishlab chiqarish bazalari va konlarga, elektr bilan ta’minlash uchun yuqori voltli elektr uzatish liniyalariga olib boradigan yo‘llarini, boshi berk temir yo‘llarini qurish; - yo‘l-qurilish materiallarini vaqtincha saqlash uchun maydonchalar qurish, ta’mirlanayotgan uchastkalarni vaqtincha aylanib o‘tish yo‘llari qurish, shuningdek tabiiy ofatlar natijasida buzilgan shahar yo‘llari uchastkalarini aylanib o‘tish yo‘llarini tugatish, tabiatni muxofaza qilish tadbirlari, vaqtincha ajratilgan mintaqani rekultivatsiya qilish, ilgari konlar, zaxiralar, aylanib o‘tish yo‘llari, avtomobil yo‘llarining zarur bo‘lmagan uchastkalari, yo‘l inshootlari, ishlab chiqarish ob’ektlari va boshqalar uchun band qilingan yerlarni rekultivatsiya qilish; - shahar yo‘llari va yo‘l inshootlarini mukammal ta’mirlashga loyixa-smeta xujjatlarini tayyorlash, yer ajratish, imoratlarni buzish va dov-daraxtlar bo‘yicha loyixa-smeta xujjatlarini ishlab chiqish, shu jumladan ularni ekspertizadan o‘tkazish; - loyixaga muxandislik va ilmiy-texnik ishlanmalarni ilova qilish. Nazorat savollari: 1. Mukammal ta’mirlashning vazifasi nimalardan iborat? 2. Yo‘l poyi va suv qochirish tizimini mukammal ta’mirlash qanday ishlar amalga oshiriladi? 3. Yo‘l to‘shamalarini va qoplamalarini mukammal ta’mirlash texnologiyalari. 4. Qora qoplamali yo‘llarni mukammal ta’mirlash. 5. Asfaltbeton va semenbeton qoplamalarni mukammal ta’mirlash. 6. Yo‘l to‘shamasini kuchaytirish va kengaytirish. 7. Yo‘l jixozlarini mukammal ta’mirlash. 44 10-MAVZU: SHAHAR YO‘LLARI VA KO‘CHALARINI EKSPLUATATSIYA QILISH VA BOSHQARISHNI TASHKIL QILISH REJA: 1. O‘zbekiston Respublikasi avtomobil yo‘llarini boshqarish va uning tuzilmasi. 2. Yo‘l xo‘jaligining asosiy vazifalari va ishlab chiqarish bazalari. 3. Yo‘llarni ta’mirlash va saqlash ishlarini sifatini baholash. 4. Shahar yo‘llarini ekspluatatsiya qilishda mehnat muxofazasi va xavfsizlik texnikasi qoidalari.Yo‘llarni ta’mirlash va saqlash ishlarini bajarishda atrof-muhit muxofazasi. Tayanch so‘zlari va iboralar:Ta’mirlash, saqlash, tasnifi, tarkibi, yo‘l to‘shamasi, yo‘l qoplamasi, xizmat muddati, ta’mirlashlar oraliq davri, baholash, yo‘l holati, tadbirlar. “O‘zavtoyo‘l” kompaniyasining oliy boshqaruv organi uning Kengashidir. Kompaniya kengashi kompaniya rahbari, uning o‘rinbosarlari, kompaniya a’zolari bo‘lgan korxona rahbarlari tarkibida tasdiqlanadi. Kompaniya kengashining alohida vazifalariga quyidagi masalalar kiradi: - respublika avtomobil yo‘l tarmoqlarini rivojlantirish va takomillashtirish konsepsiyasini ishlab chiqish; - respublika yo‘l xo‘jaliklarini iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy va ijtimoiy rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlarini aniqlash; - yo‘l jamg‘armasini tashkil etish tartibini beligalash va undan asosli ravishda sarflanganligini baholash; - yo‘l xo‘jaliklari bo‘yicha amaldagi qonunchilikni takomillashtirish masalalarini ko‘rib chiqish va kelgusida respublika hukumatiga takliflar kiritish; - kelgusida respublika xukumatiga takliflar kiritish uchun yo‘l xo‘jaliklari bo‘yicha amaldagi qonunchilikni takomillashtirish masalalarini ko‘rib chiqish; hamkorlik faoliyatining yillik va kelajak dasturlarini tasdiqlash, ularni amalga oshirishning hisobotini eshitish; - kompaniyaning Ustav jamg‘armasiga kirishda to‘lanadigan solik miqdorini belgilash; - kompaniya tarkibiga kirish yoki chiqish haqida qaror qabul kilish; - kompaniyaning markazlashgan jamg‘armasini tashkil etish va sarflash tartibini belgilash; - kompaniya daromadidan markazlashgan jamg‘armani to‘ldirish va ishtirokchilar o‘rtasida taqsimlash. "O‘zavtoyo‘l" kompaniyasi Kengashining majlisi zaruratga qarab, bir yilda kamida ikki marta chaqiriladi. Kompaniya Kengashining Qarorlari ochiq ovoz berish va ko‘p ovoz olish yo‘li bilan qabul qilinadi va qarorlarda rasmiylashtiriladi. Kompaniya Kengashining har bir a’zosi bir ovozga ega. 45 “O‘zavtoyul” kompaniyasi Kengashi besh yil muddatga ishchi organ sifatida kompaniya boshqaruvini saylaydi. "O‘zavtoyul" kompaniyasining boshqaruvi: Kengash qarori bajarilishini tashkil etadi; Kengashda tasdiqlanishi lozim bo‘lgan qaror loyihalarini tayyorlaydi, Kengashda ko‘rib chiqiladigan barcha masalalarni qayta ishlab chiqishni amalga oshiradi; kompaniyaning ilmiy- texnik kengashini tuzadi; Kengashning alohida vazifasiga kirmaydigan, kompaniyaning doimiy faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan barcha masalalar bo‘yicha qarorlar qabul qiladi. Boshqaruv majlisi kamida bir oyda bir marta o‘tkaziladi. Qarorlar ochiq ovoz berib, ko‘p ovoz olish yo‘li bilan qabul qilinadi va kompaniya buyruqlarida rasmiylashtiriladi. "O‘zavtoyo‘l" kompaniyasining rahbari uning o‘rinbosarlari kabi respublika xukumati tomonidan tasdiqlangan Boshqaruv raisidir. Boshqaruv raisi kompaniyaning faoliyati uchun shaxsan javobgar bo‘lib, quyidagi huquqlarga ega: - o‘z huquqlari doirasida buyruq va farmoyishlar chikarish; - boshka uyushmalar, korxonalar, muassasalar bilan munosabatlarda kompaniyani manfaatini ifodalash; kompaniya nomidan shartnomalar, shuningdek, mehnat shartnomalarinituzish; - moliyaviy hisobot va boshqa hujjatlarni imzolash, ishonch qog‘ozlarini berish; - kompaniyaning yangi tuzilgan bo‘linma va korxonalari hakidagi Nizom va Ustavlarni tasdiqlash; - ijrochi apparatning tuzilishi, shtat jadvali va ularni saklash uchun harajatlar smetasi, uning tarkibiy bo‘linmalari hakidagi nizomni va lavozim yo‘riqnomlarini tasdiqlash; - boshkaruvning navbatdagi majlisini chaqirish hakida qaror qabul qilish. "O‘zavtoyul" kompaniyasining rahbar organlari ishini ta’minlash uchun Boshqaruv raisi tomonidan ijrochi apparat tuziladi. "O‘zavtoyo‘l" kompaniyasining Kengashi kompaniya ishtirokchilari bo‘lgan korxonalarning malakali mutaxassislaridan besh yil muddatga taftish komissiyasi saylaydi. Taftish komissiyasi kompaniya va Boshqaruvning moliyaviy-xo‘jalik faoliyati ustidan nazorat o‘rnatadi, tekshirish natijalari hakida faqat kompaniya Kengashi oldida hisob beradi. Kompaniya faoliyati bir yilda kamida bir marta taftish qilinadi. “O‘zavtoyo‘l” DAKning faoliyatidan maqsad respublika aholisining va xalq xo‘jaligining kam xarajatlar bilan yukni transportda tashish ehtiyojlarini yanada to‘liq qondirish uchun avtomobil yo‘llarini har tomonlama rivojlantirish va takomillashtirish, saqlash va ta’minlashdir. “O‘zavtoyo‘l” kompaniyasining asosiy vazifalari: 46 -qaysi idoraga qarashliligidan qat’iy nazar, respublikaning barcha avtomobil yo‘llari tarmog‘ini rivojlantirish va takomillashtirishda yagona texnikaviy siyosatni amalga oshirish; -O‘zbekiston Respublikasi “Davlatistiqbolstat” qo‘mitasi bilan hamkorlikda kelgusida aholining ko‘payishini, regional iqtisodiy imkoniyatlarni, mudofaa qobiliyatini mutahkamlash va atrof-muhitni muhofaza qilish talablariga rioya qilishni hisobga olgan holda respublika yo‘l tarmog‘ini rivojlantirishning uzoq muddatli konsepsiya loyihasini ishlab chiqish; -umumfoydalanuvdagi avtomobil yo‘llarining texnikaviy holati va ulardagi o‘tkazuvchanlikni ta’minlash ustidan doimiy nazoratni amalga oshirish; -umumfoydalanuvdagi avtomobil yo‘llarini loyihalash, qurish, qayta qurish, ta’mirlash va saqlash bo‘yicha masalalarni har tomonlama hal qilishni ta’minlash; -davlat topshiriqlari asosida hamda korxonalar, tashkilotlar, muassasalar, davlat hokimiyat va boshqaruv organlari bilan tuzilgan to‘g‘ridan-to‘g‘ri shartnoma va bitimlar orqali samarali pudrat qurilish faoliyatini ta’minlash; -respublikaga xorijiy sheriklarni jalb qilish va respublikadan tashqarida ham kompaniyaning muvaffaqiyatli tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishga imkon yaratadigan o‘zaro manfaatli tashqi iqtisodiy aloqalarni yo‘lga qo‘yish va rivojlantirish; -kompaniya a’zolari bilan hamkorlikda mehnat jamoalarining ijtimoiy hayotini yaxshilash, ishlab chiqarish imkoniyatlarini hamda daromadlarini oshirish uchun sharoit yaratishdan iboratdir. Yuklangan vazifalarga binoan “O‘zavtoyo‘l” kompaniyasi: -respublika avtomobil yo‘l tarmoqlarini hisobga olib borishni va ularning transport foydalanish holatlarini baholashni tashkil etadi; -ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishning respublika miqyosidagi dasturlarini ishlab chiqishda ishtirok etadi; -umumfoydalanuvdagi avtomobil yo‘l tarmoqlarini kelgusida shakllantirish va takomillashtirishni belgilaydi; -umumfoydalanuvdagi avtomobil yo‘l tarmoqlaridan foydalanish va hisobga olishni tashkil etadi, yo‘l korxonalari va harbiylashtirilgan yo‘l-ko‘prik bo‘linmalarini tuzadi, sarf etiladigan barcha yo‘l qurilish materiallari va texnikasi zahiralarini tuzish va saqlashni tashkil etadi; -ilmiy-texnikaviy rivojlanishdagi eng muhim yo‘nalishlarni aniqlab beradi, qo‘shma ilmiy-texnikaviy dasturlarni ishlab chiqishni amalga oshirishni tashkil etadi, ishlab chiqarishga samara beruvchi materiallarni, ilg‘or texnologiyani, yangi texnikani tatbiq etishda yordamko‘rsatadi; -ilg‘or yo‘l qurilish me’yorlarini ishlab chiqishni va qo‘llashni tashkil etadi, eskirib qolgandavlat yo‘lstandartlarini qayta ko‘rib chiqish bo‘yicha takliflar kiritadi; -jiddiy vaziyatlar yuzaga kelgan holatlarda (tabiiy ofat, avariya va shunga o‘xshash) a’zolarining faoliyatini muvofiqlashtiradi; - avtomobil yo‘llarini qurish, ta’mirlash va saqlash uchun moliyaviy mablag‘lar yig‘ishni tashkil etadi va nazorat qiladi; 47 - umumfoydalanuvdagi avtomobil yo‘llarini qurish, ta’mirlash va saqlash harajatlarini belgilashda va kompaniya a’zolariga o‘zaro xizmatlarini ko‘rsatishda narx belgilashning umumiy tamoyillarini aniqlaydi; - respublika uchun muhim iqtisodiy va strategik ahamiyatga ega bo‘lgan yo‘l tarmog‘i inshootlarini qurish (qayta tiklash) uchun davlat buyurtmasini tuzadi; - davlat topshiriqlarini bajarish uchun moddiy-texnika xomashyolar me’yorlarini va markazlashtirib ajratiladigan kapital jamg‘arma limitlarini saqlash vazifasini bajaradi; - markazlashtirilgan kompaniya mablag‘i hisobidan kompaniya a’zolariga vaqtincha moddiy yordam berilishini ta’minlaydi; - ishlab chiqarish, mehnat va boshqaruvni tashkil qilishni takomillashtiradi; - xodimlarning malakasini oshirish, ularni tayyorlash va qayta tayyorlash xamda ijtimoiy masalalarni hal etishda yordam beradi; - axborot, nashriyotchilik, maslahat, muhandislik va vositachilikka oid hamda boshqa xizmatlarni bajaradi. “O‘zavtoyo‘l” kompaniyasi davlat avtomobil yo‘llari boshqarmasida maxsus tayinlangan organ sifatida quyidagi huquqlarga ega: -respublika yo‘l jamg‘armasi mablag‘laridan foydalanishning aniq yo‘nalishlarini tuzish va belgilash; -egalik qilish uchun berilgan vakolatlari doirasida kompaniya a’zolariga tegishli davlat mulkini boshqarish; -hududiy yo‘l tashkilotlari mavqeiga ega yo‘llardan foydalanish korxonalarini tuzish, tarqatib yuborish, qayta tuzish, ularga umumfoydalanuvdagi avtomobil yo‘l tarmoqlarini biriktirish; mazkur korxonalarga rahbarlar tayinlash; -berilgan vakolatlar doirasida, idoraviy qaramlikdan vv mulkchilik shaklidan qat’iy nazar, barcha uyushma, korxona, tashkilot va muassasalar uchun bajarish majburiy bo‘lgan me’yoriy hujjatlarni ishlab chiqish va tasdiqlash; -manfaatdor davlat boshqaruv organlarining roziligi bilan qonunlarni takomillashtirish, kompaniya a’zolari tomonidan davlatdan ajratish va hususiylashtirish haqida respublika xukumatiga takliflar kiritish; -respublika yo‘l jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan kompaniyalarning ijrochi apparatini va hududiy yo‘l tashkilotlarini saqlash. Kompaniya xo‘jalik korxonalari uyushmasi sifatida quyidagi huquqlarga ega: -davlat va boshqa uyushma, korxona, tashkilotlar bilan o‘zaro munosabatda kompaniya a’zolarining manfaatlarini ifodalash; -kompaniya a’zolarining roziligi bilan sug‘urta, zahira jamg‘armalarini tashkil etish uchun moliyaviy, moddiy-texnikaviy va boshqa resurslarni markazlashtirish; -kompaniyaning markazlashgan mablag‘lari hisobidan xo‘jalik hisobidagi bo‘linmalar, markazlar, firmalar, xizmat ko‘rsatish korxonalarini tuzish, xorijiy davlatlarda bo‘linmalar, vakolatxonalar ochish, xorijiy sheriklar bilan qo‘shma korxonalar tuzish, qayta tuzish va tugatish; 48 -respublikadan tashqarida hukumatlararo kelishuvlar asosida yoki xorijiy sheriklar bilan tuzilgan shartnomalar asosida belgilangan tartibda ishbilarmonlik faoliyatini amalga oshirish; -shartnoma asosida xizmat ko‘rsatish bo‘yicha shaxsiy ishlab chiqarish va xo‘jalik faoliyatini amalga oshirish; -ish haqi miqdori, tizimi va shaklini mustaqil belgilash. Respublika miqyosida avtomobil yo‘llarini loyihalash “O‘zavtoyo‘l” DAK tarkibiga kirgan hududiy “Yo‘l loyiha markaz”lari, avtomobil yo‘llari ilmiy-tadqiqot instituti va turli mulkchilik shaklidagi MChJ lar tomonidan amalga oshiriladi. Yo‘l loyihasini ishlab chiqishda sohaga tegishli me’yoriy hujjatlarga amal qilinishi shart qilib belgilanadi. Loyihalash jarayonida harakat xavfsizligining qay darajada ta’minlanganini baholash uchun yakuniy avariyalik koeffitsienti grafigini butun yo‘l uzunligi bo‘yicha hisoblab, me’yoriy ko‘rsatkichdan oshmaslik chora-tadbirlari qo‘riladi. Loyiha ishlari yakunlanganidan keyin uni belgilangan tartibda IIV YHXBB yoki IIB YHXB bilan kelishib, so‘ngra qurilish tashkilotlariga real sharoitda amalga oshirish uchun beriladi. Loyiha bo‘yicha yo‘l qurilishini asosan respublikada “Yo‘l-ta’mirlash qurilish tashkilotlari”, ayrim hollarda “Xalqaro davlat ahamiyatidagi avtomobil yo‘llarini saqlash bo‘yicha ixtisoslashgan ta’mirlash – foydalanish korxonalari” tomonidan amalga oshiriladi. Qurilishni amalga oshirayotgan qanday tashkilot (Nazarbekavtoyo‘l korxonasi, Samarqand obodonchiligi aksiyadorlik uyushmasi, Olmaliq obodonchiligi yopiq aksiyadorlik uyushmasi) bo‘lishidan qat’iy nazar, ularga qo‘yiladigan asosiy talab loyihada ko‘rsatilgan ishlarning barchasini sifatli qilib bajarish hisoblanadi. Bajarilgan ishlarni Davlat komissiyasi tomonidan maxsus tuziladigan aktga asosan foydalanishga qabul qilinadi. Hududiy yo‘l foydalanish tashkilotlarining (Qoraqalpoqavtoyo‘l, Andijonavtoyo‘l, Buxoroavtoyo‘l, Jizzaxavtoyo‘l, Qashqadaryoavtoyo‘l, Navoiyavtoyo‘l, Namanganavtoyo‘l, Samarqandavtoyo‘l, Surxondaryoavtoyo‘l, Sirdaryoavtoyo‘l, Toshkentavtoyo‘l, Farg‘onaavtoyo‘l, Xorazmavtoyo‘l) asosiy vazifalari yo‘lni har qanday ob-havo sharoitida, yilning har qanday faslida transport vositalarining xavfsiz, qulay va tez harakatlanishini ta’minlashdan iborat. Nazorat savollari. 1.O‘zbekiston Respublikasi avtomobil yo‘llarini boshqarish tuzilmasini tushuntirib bering. 2.Yo‘l xo‘jaligining asosiy vazifalari nimalardan iborat? 3. Yo‘l xo‘jaligining ishlab chiqarish bazalari nimalar kiradi?. 4.Yo‘llarni ta’mirlash va saqlash ishlarini sifatini qanday baholanadi. 5.Shahar yo‘llarini ekspluatatsiya qilishda mehnat muxofazasida qanday ishlar bajariladi? 6.Xavfsizlik texnikasi qoidalari nimalardan iborat? 7. Shahar yo‘llarni ta’mirlash va saqlash ishlarini bajarishda atrof-muhit muxofazasida ishlar tartibini tushuntirib bering? 49 11-MAVZU: SHAHAR YO‘LLARI VA KO‘CHALARINI EKSPLUATATSIYA QILISH VA BOSHQARISHNI TASHKIL ETISHDA CHET EL TAJRIBALARI Reja: 1. Mamlakatimiz shahar yo‘llari va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilish va boshqarishni tashkil etish tahlili 2. Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi (MDH) yo‘llarining holati va rivojlanishi. Tayanch so’z va iboralar: yo’l, xalqaro, mahalliy, rekonstruksiya, normativ– huquqiy baza, moddiy ta’minot Mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishi asosan transport tarmog'ining, shu jumladan, avtomobil yo'llarining holatiga bog'liq. Iqtisodiyot rivoji bilan yuk va yo'lovchi tashishga bo'lgan ehtiyoj ortib bormoqda, avtomobil yo'llariga qo'yiladigan talablar ortib bormoqda. Avtomobil transportining ehtiyojlarini maksimal darajada qondirish uchun avtomobil yo'llarining transport-ekspluatatsion xususiyatlarini bosqichma-bosqich yaxshilash kerak. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda ham tajriba shuni ko'rsatmoqdaki, avtomobil yo'llarining transportfoydalanish sifatini oshirish uchun ajratilayotgan mablag'lar yetarli emas. Zamonaviy amaliyotda avtomobil yo'llarining transport-ekspluatatsion sifatini oshirish uchun ajratilayotgan cheklangan mablag'lar ularning paydo bo'lishining oldini olish o'rniga tanqidiy holatga ega bo'lgan yo'l uchastkalarini ta'mirlash uchun ishlatiladi. Avtomobil transporti talablariga mos kelmaydigan yo'llar va uning uchastkalarini o'z vaqtida ta'mirlash va rekonstruksiya qilish natijasida katta iqtisodiy yo'qotishlarga, transport harajatlari, yoqilg'i sarfi, avtomobil qismlari va shinalarining eskirishiga, yuqori avariya holatlariga olib keladi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan avtomobil yo’llarini rivojlantirish va yo’l tarmog‘ini takomillashtirishga katta e‘tibor qaratilmoqa. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PF-4947-sonli farmoni bilan tasdiqlangan 2017 — 2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasida, PF-4954-sonli ―Yo’l xo’jaligini boshqarish tizimini yanada takomillashtirish chora tadbirlari to’g‘risida‖gi farmonida, PQ-3262-sonli ―Avtomobil yo’llarini ko’kalamzorlashtirish va arxitektura-landshaft konstrukstiyalash tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to’g‘risida‖gi qarorida, PQ-3309-sonli ―Avtomobil yo’llari ko’priklarini, yo’l o’tkazgichlar va boshqa sun‘iy inshootlarni qurish hamda foydalanishni tashkil etish tizimini takomillashtirish to’g‘risida‖gi qarorida, PQ-4035-sonli ―Avtomobil yo’llarini qurish va ulardan foydalanish sohasida ishlarni tashkil etishning ilg‘or xorijiy uslublarini joriy etish chora-tadbirlari to’g‘risida‖gi qarorida yo’l xo’jaligini rivojlantirish va avtomobil yo’llari tarmog‘ini takomillashtirish masalalari ustivor vazifalar qilib belgilangan. 50 11.1-rasm Umum foydalanadigan yo’llarining zichligi km 1000 kv km hududiga Zamonaviy sharoitlarda yo’llar MDH mamlakatlarining muhim transport arteriyalari bo’lib, yuk va yo’lovchilar tashishni ta‘minlaydi. Yo’llar va ko’priklarni qurish va reabilitatsiya qilish har bir MDH davlatining ustuvor vazifasi etib belgilandi. Yo’l tarmog’ining takomillashuvi MDH davlatlarining iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish darajasiga bevosita ta‘sir ko’rsatadi. Bundan tashqari, yo’llarning rivojlanishi iqtisodiy jarayonlarning globallashuvi sharoitida MDH mamlakatlarining yanada integratsiyalashuvi uchun katta ahamiyatga ega va iqtisodiy rivojlanish sur‘atini keltirib chiqarishi, shu bilan odamlar hayotini yaxshilash uchun zarur shart– sharoit va imkoniyatlar yaratishi kerak. MDH Avtomobil yo’llari tegishli tartibga ega mavjud va yangi tashkil etilgan yo’llar majmui bo’lib, MDH ga a‘zo davlatlar hududlarini bog’lovchi yo’nalishlar bo’yicha yo’lovchilar va yuklarni optimal tashishni ta‘minlovchi tizim sifatida qaralishi lozim. SHu bilan birga, ularning tarmog’i SHimoliy – Janubiy va G’arbiy – SHarqiy yo’nalishlarga yo’naltirilgan asosiy va oraliq yo’llar va bog’lovchi yo’llardan iborat. MDH yo’llarini rivojlantirishdan maqsad barqaror rivojlanish va yo’l harakati xavfsizligi, shuningdek Yevropa va Osiyo yo’l tizimlari va xalqaro transport yo’laklariga integratsiya nuqtai nazaridan ularning darajasini MDH ga a‘zo davlatlar iqtisodiyoti va aholisi ehtiyojlariga moslashtirishdan iborat. Umum foydalanish yo’llarining tarmoq uzunligi – MDH davlatlarida 1231850 km maydoni 22045,1 ming kvadrat kilometr, ko’priklar va yo’l o’tkazgichlar soni– 95593 dona umumiy uzunligi 2 812 600 km. MDH yo‘llarining holati va ularning rivojlanish istiqbollari Belarus davlati yo’llari eng yuqori zichlikka ega (412.6 km 1000 kvadrat. hududi km), eng kam – Qozog’istonda (25,8 km), Hamdo’stlik mamlakatlari uchun o’rtacha 55,9 kmnitashkil etadi (11.1-rasm). 11.1-rasm Umum foydalanadigan yo’llarining zichligi km 1000 kv km hududiga 1000 aholi boshiga o’xshash ko’rsatkichlar quyidagicha: eng yuqori zichlik– Belarusda (8.8 km), eng past – O’zbekistonda (1.6 km), MDH mamlakatlarida o’rtacha 4,5 kmni tashkil etadi(11.2-rasm). 51 11.2-rasm Umum foydalanadigan yo’llarining zichligi 1000 aholiga, km. Afsuski, MDH mamlakatlarida ba‘zi yo’llar hali ham o’tish turi bilan qoplangan. Barcha mamlakatlarda, istisnosiz, gruntli yo’llar bor. Ularning butun Hamdo’stlik mamlakatlaridagi uzunligi 76,456 km. Ba‘zi mamlakatlarda ko’prik qurilishining ma‘lum rivojlanishiga qaramay yog’och ko’priklar xali xam bor. Yo’l tarmoqlarining asosiy muammolariga quyidagilar kiradi: normativ–huquqiy bazani modernizatsiya qilish sekin olib borilmoqda; moliyaviy qo’llab–quvvatlashning pastligi tufayli mavjud yo’l tarmog’ining yomonlashuvi ortib bormoqda va yo’llarni qurish va rekonstruksiya qilish, asosiy vositalarni yangilash va hokazo. cheklangan. MDH mamlakatlari yo’l inshootlarida moliyaviy resurslar yetishmaydi, bu esa milliy yo’l tarmoqlarining rivojlanishiga ham, holatiga ham salbiy ta‘sir ko’rsatadi (11.3rasm). 11.3-rasm. Davlat axamiyatidagi avtomobil yo‘llarida moliyaviy resurslarni ajratish MDH davlatlaridagi 1 km davlat yo’llari uchun moliyaviy ta‘minlanganlik darajasi sezilarli darajada farq qiladi. Tojikistonda minimal 1,1 ming Aqsh $ dollarni tashkil etadi va 1 km yo’l Qozog’istonda (Aqsh $ 1.6 ming).). Eng yuqori ko’rsatkich Ozarbayjonda kuzatiladi–57,6 ming dollar. (1.4.rasm) Yo’l soxasini moliyalashtirishning cheklanganligi tufayli yo’llarni ta‘mirlash va saqlash uchun ajratilgan mablag’lardan yangi yo’llar qurish uchun foydalanilganda salbiy holat yuzaga keladi. 52 1.4-rasm Umum foydalanishdagi 1 km yo’lga MDH mamlakatlarida moliyaviy ta‘minganlik darajasi Yo’l ma‘muriyatlari ma‘lumotlariga ko’ra, yo’llarni ta‘mirlash va saqlash uchun oz miqdorda mablag‘ ajratilgan. Eng kami Tojikistonda (2,1 ming dollar) va Qirg’iziston ($2,5 ming dollar). Ozarbayjonda davlat yo’llari moliyaviy ta‘minlanganlik eng yuqori darajada 1 km yo’lga 208,2 ming dollarni tashkil etadi. Mutaxasislarning fikricha ta‘mir mablag’larining faqat 1 km yangi yo’l qurilishiga o’tkazilishi taxminan 3 km ekspluatatsiya qilinayotgan yo’llarning yo’qolishiga olib kelishi taxmin qilinmoqda. MDH mamlakatlarida 1 km yo’llarni rekonstruksiya qilish va kapital ta‘mirlashning o’rtacha qiymati 1.5-rasmda ko’rsatilgan. 11.5-rasm. 1 km yo’lni rekonstruksiya, kapital ta‘mirlashning o’rtacha qiymati ( mln.Aqsh dol). Rejalashtirilgan loyihalarga yo’llarni rekonstruksiya qilish va kapital ta‘mirlashning o’rtacha qiymati oshishi qo’yiladi (1.6-rasm). 53 1.6-rasm. Rejalashtirilgan loyihalarda rekonstruksiya qilish, yo’llarni kapital ta‘mirlashning o’rtacha qiymati, million AQSH dollari Milliy yo’l tarmog’ini kengaytirish iqtisodiy rivojlanish qonuniyatlarini taqozo etuvchi zaruriyatdir, ammo barcha MDH mamlakatlari uchun iqtisodiy rivojlanishning hozirgi bosqichida kam bo’lmagan muhim vazifa mavjud, bu yo’l tarmog’ini saqlab qolishdir. Xalqaro yo’llarni reabilitatsiya qilish va yangi bo’laklarini qurish orqali uning holatini yaxshilash va texnik darajasini ko’tarish yo’l ma‘muriyatlarining birlamchi vazifasidir. Umuman, Hamdo’stlik davlatlarida yo’l soxasida 1 millionga yaqin kishi mehnat qiladi. Bir yo’l tashkiloti tomonidan ekspluatatsiya qilinadigan yo’llar uzunligi MDH mamlakatlari bo’ylab o’zgarib turadi va Armanistonda 169 km dan Belorussiyada 7139 km gacha o’zgaradi (1.7rasm). 11.7-rasm. Bir tashkilot tomonidan saqlanadigan yo’llar uzunligi O’zbekistondagi jami avtomobil yo’llar tarmog’i 184 ming kilometrdan ziyod uzunlikda bo’lib, undan 42 ming 676 kilometri umumiy foydalanishdagi Avtomobil yo’llari, 116 ming 560 kilometri ichki xo’jaliklararo, qishloq, shahar va ovullarning Avtomobil yo’llariga to’g’ri keladi. 24 ming 750 kilometr esa idoraviy inspektorlik yo’llari tarmog’i hisoblanadi. MDH mamlakatlarida transport vositalarining umumiy soni 359720,4 mingtani tashkil etadi va har yili ortib bormoqda, bu yo’llarni loyihalash, qurish, ekspluatatsiya, ayniqsa, og’ir va katta hajmli tovarlar, jumladan, 54 avtomobillarning o’qga tushadigan yuklarini hisobga olishni talab qiladi. 1991 yildan Hamdo’stlik davlatlari yo’llarni loyihalash, qurish va ekspluatatsiya bo’yicha milliy standartlarni ishlab chiqdilar, ularning xususiyatlari va iqtisodiy imkoniyatlarini aks ettirdilar hamda huquqiy bazaning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga oldilar. Natijada, hozirgi kunda Hamdo’stlik davlatlari yo’l standartlarida yo’l tasnifi, yo’l harakati xavfsizligini ta‘minlash, hisobiy yuklardan tortib to geometrik elementlar uchun mavjud standartlar bir biridan farq qiladi. Bu holat MDH davlatlari hududlaridan o’tuvchi davlatlararo va xalqaro yo’nalishlarning shakllanishiga salbiy ta‘sir ko’rsatadi. Bunday yo’nalishlar nafaqat zamonaviy og’ir transport vositalari uchun, balki xalqaro transport uchun ham o’ziga tortuvchi bo’lishi kerak. O’z navbatida, bu ko’p jihatdan yo’llarning texnik va ekspluatatsion darajasining o’xshashligi va rivojlangan dunyoda bunday yo’llarga qo’yiladigan talablarga mos kelishi bilan bog’liq. MDH ning deyarli barcha mamlakatlarida yo’llardagi transport vositalarining harakat jadalligi sezilarli darajada oshdi va transport vositalarining o’qlarga tushadigan yuklari ko’paydi. Natijada yo’llarni o’tkazish qobilyatini ta‘minlash muammosi yomonlashdi, yedirilishi tezlashdi. Ta‘kidlash lozimki, yo’llarda yo’l harakati xavfsizligi va yuqori tezlik bilan xarakat qilishni ta‘minlash bilan bir qatorda zamonaviy yo’l xizmati tuzilmasiga ega bo’lishi lozim. Xalqaro yo’nalishlar bo’yicha aqlli tizimlar va zamonaviy nazorat punktlari va transport vositalarini tortish joriy etilishi lozim. Xalqaro yo’llardagi yo’l to’shamasi va sun‘iy inshootlari transport vositalarining bir o‘qqa tushadigan og‘irligi kamida 11,5 tonnadan 13–14 tonnagacha ruxsat berish uchun mo’ljallangan bo’lishi kerak. Ko’prik tuzilmalar uchun, me‘yoriy yuk sinfi zamonaviy og’ir transport vositalari ehtiyojlaridan kelib chiqib, A14 dan past bo’lmasligi kerak. Avvalo, Yevropa hamjamiyati normalari bilan uyg’unlashtirilgan davlatlararo va xalqaro yo’llar (I va II texnik kategoriyalar) uchun yagona standartlar va normalar zarur. Ayni paytda, ko’pgina mamlakatlardagi mavjud yo’l infratuzilmasi yetarli darajada yuqori darajaga erishmagan, natijada yo’l eskirish ko’payib, transport harajatlari ko’payib, bu iqtisodiyot rivojiga salbiy ta‘sir ko’rsatmoqda. Yo’l tarmog’ining samaradorligi qishloq xo’jaligi, sanoat va savdo, bandlik imkoniyatlari, ta‘lim rivojlanishini tezlashtirishi mumkin. Yo'l-transport hodisalari va ularning oqibatlariga uchta turli xil omillar ta'sir qiladi: inson omillari - xulq-atvor o'zgarishi, harakatlanish tezligining pasayishi, transport vositasini haydash paytida giyohvand moddalarni iste'mol qilishdan voz kechish va bularning barchasi yo'l harakati xavfsizligini yaxshilashga yordam beradi. Avtotransport vositasi - Agar biror kishi xatoga yo'l qo'yib, yo'l-transport hodisasi bilan yakun topsa, transport vositasining avariyaga uchraganlarni himoya qilish qobiliyati asosan avariya natijasini belgilaydi. Infratuzilma - uzoq muddatli istiqbolda infratuzilma avariyalarning oldini olish va avariya holatida passiv himoya bilan ta'minlash uchun faol ish olib borishi mumkin. Ushbu omillarning barchasi uchun umumiy bo'lgan narsa shundaki, ularning har birini yaxshilash uchun mablag sarflanishi kerak. Yo'l haqlari ushbu mablag'larni taqdim etishi mumkin. 55 Nazorat savollari: 1.Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi (MDH) yo‘llarining holatini tahlil qiling. 2. O’zbekistondagi jami avtomobil yo’llar tarmog’i qanchani tashkil etadi? 3. O’zbekistondagi jami mavjud avtomobil yo’llar tarmog’ining qancha % shahar yo’llari va ko’chalari hissasiga to’g’ri keladi?. 4. Shahar yo‘llarni ta’mirlash va saqlash ishlarini bajarishda atrof-muhit muxofazasida ishlar tartibini tushuntirib bering?. 5. Xalqaro yo’llardagi yo’l to’shamasi va sun‘iy inshootlari transport vositalarining bir o‘qqa tushadigan og‘irligi qancha bo’lishi kerak?. 6. MDH mamlakatlarida 1 km yo’llarni rekonstruksiya qilish va kapital ta‘mirlashning o’rtacha qiymati qanchani tashkil etmoqda? 12-MAVZU: YO‘LLARNING EKSPLUATATSION KO‘RSATKICHLARINI ANIQLASHNING ZAMONAVIY USULLARI Reja: 3. Yo‘l to‘shamasi mustaxkamligi va unga qo‘yiladigan talablar. 4. Yo‘l to‘shamasi mustaxkamligini aniqlashda foydalaniladigan zamonaviy qurilmalar va chet el tajribalari 5. Zamonaviy o‘lchash qurilmasi yordamida yo‘l poyi gruntining mustaxkamligini aniqlash Avtomobil yo‘llarini uzoq muddat xizmat qilishida qoplamaning transportekspluatatsion ko‘rsatkichlari muhim ahamiyatga ega. Ushbu ko‘rsatkichlarning eng muxim axamiyatga ega bo‘lganlari qoplama ravonligi, tishlashish sifati hamda mustaxkamlik ko‘rsatkichlarini hisoblanadi. Yo‘l qoplamasi transplort – ekspluatatsion ko‘rsatkichlarni baholashning asosiy vazifasi avtomobil yo‘llarini qurilish sifatini taʼminlash, ekspluatatsiya jarayonida yo‘l aktivlarini samarali boshqarish hamda yo‘llarda harakat xavfsizligi va xarakat qulayligini taʼminlashdan iboratdir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF-4954-sonli «Yo‘l xo‘jaligini boshqarish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g’risida»gi Farmoni qabul qilindi. Mazkur Farmonda avtomobil yo‘llarini boshqarish bo‘yicha maxsus vakolatlarga ega bo‘lgan davlat organi sifatida Davlat qo‘mitasining asosiy vazifalari va faoliyat yo‘nalishlari belgilab berildi. Belgilangan yo‘nalishlardan biri bu ilmiytadqiqot ishlarini tashkil etish, avtomobil yo‘llarini loyihalashtirish, qurish, rekonstrukstiya qilish, ta’mirlash va saqlash sohasida innovastion texnologiyalar va zamonaviy standartlarni joriy etishdir. Ushbu ishlarni amalga oshirishda xalqaro standartlarga mos o‘lov qurilmalari va uslubrari muxim axamiyatga ega. Bunga misol tariqasida Terratest 5000 BLU qurilmasini keltirish mumkin. 56 12.1-rasm. Terratest 5000 BLU qurilmasining umumiy ko’rinishi 57 12.2-rasm. Yuklanuvchi disk va yuklantiruvchi qurilmaning umumiy ko’rinishi. 58 12.3-rasm Sinov kompyuterining umumiy ko’rinishi Terratest 5000 BLU qurilmasi yordamida avtomobil yo‘llari qurilishida asos va yo‘l poyi gruntining mustahkamligini aniqlash quyidagi ketma-ketlikda bajariladi: 1.Yuklanuvchi plita sinov nuqtasidagi grunt ustiga qo‘yiladi (3.8-rasm). Grunt tekislanib plita gorizontal holatga keltiriladi. 12.3-rasm. Yuklanuvchi plita sinov nuqtasidagi grunt ustiga qo‘yish jarayoni 2.Plita gruntga o‘rnatilgandan so‘ng, avval datchik korpusining pastki qismidagi yashil tugma orali Bluetooth yoqiladi. LED-chiroq yonadi. LED-chiroqning yonishi plita datchigini sinov kompyuteriga ma’lumot jo‘natishga tayyorligini bildiradi. 3.Sinov kompyuterini yoqish uchun “Start” tugmasini bosib turish talab etiladi. “Start” tugmasini ekranda rasm chiqmaguncha taxminan 3 sekund bosib turish kerak. Kompyuter yongandan so‘ng Bluetooth aloqa o‘rnatilishini kuting. Aloqa o‘rnatilgach LED -chiroq ko‘k rangda yonadi. 59 a) a) 12.4-rasm.a,b-sinov jarayonida elektron sinov komp’yuteri ekranining holati. 4. Birinchi ovozli “FIRST PRELOAD”(3.12-rasm) signali eshitilganda va ekranda “10 kg 1. Preload” yozuvi chiqganda u quyidagicha bajariladi: yo‘naltiruvchi sterjenning yuqori qismidagi ko‘k dastakni ushlab undagi yashil richagni qo‘lingiz bilan qising. Boshqa qo‘lingiz bilan ta’sir etuvchi yukni sterjenning yuqori qismidagi dastakka tirag va richagni qo‘yib yuborib yukni maxkamlang. So‘ng richagni yana siqing shunda yuk pastga tushib prujinaga erkin urulib qaytadi. Qaytgan yukni tezda ushlab olish va yana sterjenning yuqori qismiga maxkamlash kerak. Ko‘k chiroqning yonishi plita ma’lumotlarni sinov kompyuteriga jo‘natayotganini bildiradi. Qachon LED-chiroq yana yashil yonganda asbob keyingi o‘lchovga tayyorligini bildiradi. To‘liq bitta sinov o‘tkazish uchun 6 ta zarbani yani 3ta dastlabki va 3ta test zarbasini bajarish kerak. 5. Ovozli signal “FIRST TEST” va ekranda “ 10 kg (3.12-rasm) Test” yozuvi chiqgandan so‘ng birinchi test bajariladi. Test ham huddi yuqoridagi ketma-ketlikda bajariladi. Birinchi sinov bajarilgandan so‘ng asbob s4 yani birinchi zichlanish qiymati va uning egrilik grafigini ko‘rsatadi. 2-Test ham huddi yuqoridagi ketma-ketlikda bajariladi. Ikkinchi sinov bajarilgandan so‘ng asbob 4s va s5 yani 1 va 2- zichlanish iymati va uning egrilik grafigini ko‘rsatadi. 3-Test ham huddi yuqoridagi ketmaketlikda bajariladi. 3-sinov bajarilgandan so‘ng asbob s 4, s5 va s 6 yani 1, 2 va 3zichlanish qiymati va uning egrilik grafigini ko‘rsatadi. Ekrandagi o‘shimcha ko‘rsatilayotgan ko‘rsatkich bu elastiklik moduli Evd birligi MN/m2 (12.5-rasm) 1-sekundlik ovozli signaldan so‘ng sinov tugatiladi va sinov natijalari ichki xotira va agar USB xotira kompyuterga o‘rnatilgan bo‘lsa unga ham saqlanadi. Keyin “Print” tugmasini bosish orqali sinov natijalari qog’ozga chop etiladi (12.5rasm). 60 12.5-rasm.Sinov natijalarining ko‘rinishi. O‘tkazilgan sinov natijasida tabiiy holatda zichlangan grunt uchun elastiklik moduli Evd =18.2 MN/m2 ga teng ekanligi aniqlandi. Terratest 5000 BLU qurilmasi yordamida aniqlangan ma’lumotlarni “Terratest 2.4” dasturida qayta ishlash 1. “Terratest 2.4” dasturini o‘rnatish. 12.6-rasm. “Terratest 2.4” dasturini kompyuterga o‘rnatish jarayonida ochiladigan dastlabki oyna 12.7-rasm. “Terratest 2.4” dasturining interfeysi Dastur diskdan kompyuterga ko‘chiriladi va o‘rnatiladi. Diskdan ko‘chirilgan ma’lumotlar ichidan “setup” tanlanadi va ekranda 3.13-rasmdagi oyna paydo bo‘ladi. Bu va keyingi ikki oynadan “Next” tugmalari bosilgandan so‘ng “Terratest 2.4” kompyuterga o‘rnatiladi. Kompyuter ishchi stolida dastur belgisi o‘rnatiladi. 2. “Terratest 2.4” dasturini ishga tushurish va dastur bilan tanishish. Dasturni ishga tushurish uchun kompyuter ishchi stolidagi “Terratest 2.4” belgisi tanlanadi. Dastur tanlangadan so‘ng ekranda 3.14-rasmdagi oyna hosil bo‘ladi. Dastur oynsidagi asosiy bo‘limlar: -bo‘limi alohida o‘lchov ma’lumotlarini ko‘rsatadi. - bo‘limida o‘lchovlar statistikasi olib boriladi. 61 -bo‘limida o‘lchov o‘tkazilgan nuqtalar GPS dan olingan kordinatalar asosida internetda Google Maps onlayn xaritada belgilanadi. Dastur asosiy bo‘limlari oynasining chap tomonidagi kichik oynada quyidagi funkstiyalar mavjud: - sinov ma’lumotlarini tayyorlash funkstiyasi. - sinov ma’lumotlarini o‘qish funkstiyasi. - sinov kompyuteridagi ma’lumotlarini o‘qish funkstiyasi. -sinov natijalarini yuklash funkstiyasi. - sinov natijalarini saqlash funkstiyasi. -qidiruv funkstiyasi. sinov natijalarini chop etish funkstiyalari. barcha belgilangan PDF shaklidagi ma’lumotlarni Export qilish funkstiyasi. dasturni yopish funkstiyasi. 3.Sinov kompyuterida saqlangan ma’lumotlarni “Terratest 2.4” dasturida qayta ishlash. Dasturni ishga tushuramiz va sinov paytida sinov kompyuteri yoki undagi USB-fleshkaga saqlangan ma’lumotlarni dastur o‘rnatilgan kompyuterga o‘tkazamiz. Bunda sinov kompyuteri USB kabel bilan, USB-fleshka esa to‘g’ridan-to‘g’ri komp’ter USB portiga ulanadi. USB-fleshka kompyuterga ulangandan so‘ng tanlanadi va ekranda quyidagi (3.15) oyna paydo bo‘ladi. 12.8-rasm. Sinov natijalarini “Terratest 2.4” dasturiga yuklash 62 funkstiyasi Bu oynada sinov ma’lumotlari joylashgan manzil yani USB-fleshka tanlanib, undagi kerakli sinov natijalari ochiladi (12.8-rasm) Ma’lumotlar ochilgandan so‘ng dastur ularni qayta ishlab grafigini quradi va talab etilgan qiymatlar bilan solishtirib oradagi farqni aniqlaydi. 12.9-rasm. “Terratest 2.4” dasturida sinov natijalariga ishlov berish Yo‘l poyining zichlanganlik darajasiga grunt namligining ta’sirini tadqiq qilish. Avtomobil yo‘llari yo‘l poyining sifatini tavsiflovchi asosiy ko‘rsatkich bu – yo‘l poyi gruntining zichlanganlik koeffitsienti (zichlanganlik darajasi)dir. Gruntnign zichlanganlik koeffitsienti bu – nazorat qilinayotgan yotqizilgan qatlam grunti skeletining hajmiy og’irligini ushbu grunt skeletining maksimal hajmiy og’irligiga (GOST 22733 bo‘yicha aniqlangan) nisbati bilan aniqlanadigan ko‘rsatkichdir. Ushbu ko‘rsatkichning ta’minlasnishini qurilish jarayonida amaldagi me’yorlar asosida nazorat qilib borilishiga qaramay gruntning zichlanganlik darajasini ta’minlashda turli qiyinchiliklarda duch kelinadi. Buning asosiy sababi zichlanganlik darajasiga ta’sir etuvchi omillarning turlichaligidir. Bular gruntning namligi, turi, zichlovchi mexanizm turi va o‘tishlar soni va h.k.lardir. Grunt tarkibi uch xil – qattiq, suyuq, gaz(havo) fazalaridan iborat bo‘lib, zichlash ishlari natijasida grunt tarkibidagi havo fazasi hajmining qisqarishi hisobiga grunt skeletining hajmiy og’irligi ortib boradi. Bu jarayonda gruntdagi namlik qattiq zarralarning zichlanish natijasida hosil bo‘ladigan bir-biri bilan ishqalanishini kamaytiradi, ya’ni qattiq zarrachalarni qoplab olib ularni qulay zichlanishini ta’minlaydi. Gruntning namligi optimal namlikka qadar oshib borishi bilan grunt skeletining hajmiy og’irligi ham oshib boradi va namlikning optimal qiymatida eng yuqori qiymatga erishadi (12.10-rasm). Gruntlarning tabiiy namligi ko‘p hollarda qurilish jarayonida maksimal zichlikni ta’minlash uchun yetarli bo‘lmaydi. Shu sabab yo‘l poyini qurishda gruntni zichlashdan oldin gruntning namligini optimal qiymatga yetkaziladi. 63 Optimal namlik Zichlik Maksimal zichlik Namlik 12.10-rasm. Gruntning zichligi va namligi o‘rtasidagi munosabat grafigi. Ushbu bobda gruntning zichlanganlik darajasiga uning namligi ta’sirini tadqiq qilish qilish maqsadida sinov ishlari kichik tadqiqot uchastkasi va Toshkent shaxridagi 4P1 avtomobil yo‘lining 39-km va 4P12 avtomobil yo‘lining 17-km oralig’ini tutashtiruvchi yangi qurilayotgan avtomobil yo‘lining yo‘l poyini a) PK36PK42 oralig’idagi qismida va PK52-PK58 oralig’idagi qismida o‘tkazildi. Kichik tadqiqot uchastkasida 12.11-rasm. Gruntning kichik tadqiqot uchastkasida zichlanmasdan oldin va zichlangandan keyigi holati. Kichik tadqiqot uchastkasi MCHJ “Asfaltobeton” IICHK laboratoriyasi hududida joylashgan bo‘lib qatlam modelini tayyorlash uchun qo‘llanilgan materialning asosiy fizik xossalari – gruntning tabiiy namligi optimal namligi, maksimal zichligi oquvchanlik chegarasidagi namligi, juvalanish chegarasidagi namligi va plastiklik soni laboratoriya sharoitida aniqlandi. 64 12.12-rasm. Standart zichlashtirish uslubida gruntning optimal namligi va maksimal zichligini aniqlash jarayoni. Qatlam modelini tayyorlashda qo‘llanilgan gruntning asosiy fizik xossalari GOST 5180-84 va GOST 22733-2002 ga muvofiq aniqlandi. Ularning qiymatlari quyidagi 3.6-jadvalda keltirilgan. Gruntning fizik xossalari 12.1-jadval Grunt Plastilik Wopt ρdmax Woq Wj turi soni Supes 18% 1,76g/sm3 26,6% 20,20% 6,4 Gruntning fizik xossalari o‘rganilganidan so‘ng, uni namlab qatlam uchun belgilangan 1x1x0.3m o‘lchamdagi joyda zichlash ishlari bajarilidi. Zichlab tayyorlangan qatlam modelini dastavval quyidagi rasmda ko‘rsatilgan sxema asosida 5 ta nuqtada Terratest 5000 BLU LWD, PDU MG4 - UDAR qurilmalari yordamida elastiklik moduli aniqlandi. 1-nuqta 2-nuqta 5-nuqta 3-nuqta 4-nuqta 12.13-rasm. Kichik tadqiqot uchastkasida sinov ishlarini o‘tkazish sxemasi. 12.14-rasm. Qatlam modelining elastiklik modulini aniqlash jarayoni. 65 12.14-rasmda ko‘rsatilgan sxema bo‘yicha aniqlangan qatlam modelining asosiy fizik va mexanik ko‘rsatkichlari quyidagi 12.2-jadvalda ko‘rsatilgan. Qatlam modelining asosiy fizik va mexanik ko‘rsatkichlari. 12.2-jadval Zichlik Elastiklik Elastiklik Namlik (kesuvchi moduli moduli (laboratoriya Zichlanganlik № xalqa (PDU-MG (Terratest sharoitida), koeffitsienti usulida), Udar), 5000 BLU) , % 3 2 g/sm MN/m MN/m2 13,1 1,70 0,97 102 39,8 1 2 12,3 1,63 0,93 97 30,6 3 12,7 1,63 0,93 90 30,2 4 9,8 1,62 0,92 75 22,4 5 9,3 1,61 0,91 66 25,9 Elastiklik moduli (PDU-MG4 Udar), Mpa Yuqoridagi jadvalda kichik tadqiqot uchastkasidagi 5 ta sinov nuqtasi aniqlandan gruntning namligi, zichligi, zichlanganlik koeffitsienti, Terratest 5000 BLU va PDU-MG4 UDAR qurilmalarida aniqlangan elstiklik modullari keltirilgan. Ushbu jadval ma’lumotlari asosida quyida ikki qurlima natijalari o‘rtasidagi regression bog’liqlik grafigi qurildi (12.15-rasm). 110 105 100 95 90 85 80 75 70 65 60 Epdu = 59,379ln(Eterra) - 114,42 R² = 0,71 20 22 24 26 28 30 32 34 36 38 40 42 Elastiklik moduli (Terratest 5000 BLU), Mpa 12.15-rasm. PDU-MG4 UDAR va Terratest 5000 BLU qurilmalari natijalari o‘rtasidagi regression bog’liqlik grafigi. 12.2-jadval ma’lumotlari asosida grunt namligining elastiklik moduli qiymatiga ta’sirini ifodalovchi 12.15-rasmda keltirilgan grafik qurildi. 66 namlik 105 14,0 100 13,0 95 12,0 90 11,0 85 Namlik, % Elastiklik moduli (PDU-MG4 Udar) , Mpa elastiklik moduli 10,0 80 9,0 75 70 8,0 65 7,0 60 6,0 1 2 3 4 5 Sinov nuqtalari 12.16-rasm. Gruntning elastiklik moduli va namligining o‘zgarishi grafigi. 14,00 45 35 Namlik, % 10,00 30 8,00 25 6,00 20 Kzich=0,86-0,0024W+0,00337Evd R2=0,85 15 4,00 10 2,00 0,00 Zichlanganlik koeffitsienti Elastiklik moduli Namlik % 0,97 0,93 0,93 0,92 0,91 1 2 3 4 5 0,97 0,93 0,93 0,92 0,91 39,8 13,1 30,6 12,3 30,2 12,7 22,4 9,8 25,9 9,3 Elastiklik moduli, Mpa 40 12,00 5 0 12.16-rasm. Kichik tadqiqot uchastkasidagi 5 ta sinov nuqtasida gruntning namlik, elastiklik moduli va zichlanganlik koeffitsientining ko‘rsatkichlari grafigi. Qurilish obyektida Yo‘l poyi gruntining zichlanganlik darajasini aniqlash bo‘yicha bajarilgan ishlar Toshkent shaxridagi M39b avtomobil yo‘lining 39-km va 4P12 avtomobil yo‘lining 17-km oralig’ini tutashtiruvchi yangi qurilayotgan avtomobil yo‘lining yo‘l poyini PK36-PK 58 oralig’idagi qismida o‘tkazildi (12.17-rasm). Bunda yo‘l 67 poyidagi 14 ta nuqtada gruntining elstiklik moduli Terratest 5000 BLU LWD qurilmasida, gruntning zichligi kesuvchi xalqa asbobida, yo‘l poyi gruntidan olingan namunalarning asosiy fizik xossalari esa laboratoriya sharoitida aniqlandi. 12.17-rasm. Qurilish obyektida gruntning elastiklik moduli va zichligini aniqlash jarayoni. Dala sharoitida yo‘l poyi gruntidan olingan namunalarning laboratoriya sharoitida aniqlangan asosiy fizik xususiyatlari quyidagi 3.8-jadvalda keltirilgan. Gruntning asosiy fizik xossalari 12.3-jadval Grunt Plastilik Wopt ρdmax Woq Wj turi soni Supes 20% 1,67g/sm3 28,4% 23,80% 4,6 Qurilish obyektida joylashgan 14 ta nuqtada aniqlangan yo‘l poyi gruntining elastiklik moduli, zichligi va namligining qiymatlari quyidagi 12.4-jadvalda keltirilgan. Yo‘l poyi gruntining 14 ta nuqtada aniqangan fizik-mexanik ko‘rsatkichlari. 12.4-jadval. № Namlik (laboratoriya sharoitida), % Zichlanganlik koeffitsienti Elastiklik moduli (Terratest 5000 BLU) , MN/m2 1 2 13,0 9,6 1,01 0,68 44,6 11,1 68 9,4 10,9 9,6 10,2 10,0 10,2 11,3 13,1 12,3 12,7 9,8 9,3 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 0,74 0,89 0,78 0,80 0,76 1,04 0,71 0,92 0,92 0,97 0,93 0,93 29,5 24 33 16,6 16,7 52,2 22,2 30,6 39,8 30,2 22,4 25,9 Yuqoridagi jadvalda keltirilgan ma’lumotlar asosida yo‘l poyi gruntining zichlanganlik darajasi va elastikli moduli o‘rtasidagi regression bog’liqlik grafigi qurildi. 1,1 Zichlanganlik koeffitsienti 1,05 1 0,95 0,9 0,85 0,8 0,75 0,7 Kzich= 0,0075Evd + 0,648 R² = 0,5429 0,65 0,6 0 10 20 30 40 50 60 Elastiklik moduli, Mpa 12.18-rasm. Gruntning zichlanganlik darajasi va elastiklik moduli o‘rtasidagi regression bog’liqlik grafigi. Yuqoridagi 12.18-rasmda ko‘rsatilgan grafikdan shunga xulosa qilish mumkinki gruntning zichlanganlik darajasi va elastiklik moduli o‘rtasidagi bog’lanish kuchsiz (R2=0.54) bo‘lganligi sababli gruntning zichlanganlik darajasiga uning elastiklik moduli orqali baho berish mushkul. Qurilish obyektida aniqlangan gruntning zichlanganlik darajasi, elastiklik moduli va namlik ko‘rsatkichlari yordamida ularning sinov nuqtalari bo‘yicha o‘zgarishi grafigi qurilganda yuqoridagi uch ko‘rsatkich o‘rtasida o‘zaro bog’liqlik borligini ko‘rish mumkin (12.19-rasm). 69 12.19-rasm. Qurilish obyektida gruntning zichlanganlik koeffitsienti, elastiklik moduli va namlik ko‘rsatkichlari grafigi. Yuqoridagi uch ko‘rsatkich o‘rtasidagi bog’liqlikni aniqlash maqsadida MS Excel dasturida elastiklik moduli, namlik va gruntning zichlangalik koeffitsienti o‘rtasidagi ko‘plikdagi regression bog’liqlik aniqlandi (12.20-rasm). Kzich=0,323+0,00713*Evd+0,0289*W Namlik, % R2=77 12.20-rasm. Gruntning zichlanganlik koeffitsienti, elastiklik moduli va namligi o‘rtasidagi bo‘gliqlik grafigi. 12.20-rasmda gruntning zichlanganlik darajasi bilan uning elastiklik moduli va namligi o‘rtasidagi bog’liqlik grafigi qurildi va Ms Excell dasturidan foydalanib aniqlangan regression bog’liqlik tenglamasi keltirildi. Bunda regression bog’liqlikning ishonchlilik koeffitsienti qiymati R2=0.77 ga tengligini ko‘rishimiz mumkin. Yuqorida kichik tadqiqot uchastkasi va qurilish obyektida o‘tkazilgan sinov natijalarini asosida qurilmalar Terratest 5000 BLU va PDU MG-4 Udar qurilmalari natijalari o‘rtasidagi regression bog’liqlik tenglamasi (R2=0.71), gruntning (supes) zichlanganlik koeffitsienti va elastiklik moduli o‘rtasidagi regression bog’liqlik tenglamasi (R2=0.54), gruntning zichlanganlik koeffitsienti, elastikli moduli va namligi o‘rtasidagi regression bog’liqlik tenglamasi (R2=0.77) aniqlandi. Barcha 70 aniqlangan bog’liqliklar gruntning namligi optimal qiymatdan kichik bo‘lgan holatda aniqlandi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki gruntning zichlanganlik darajasini uning elastiklik moduli orqali aniqlashda grunt namligi ta’sirini hisobga olish olingan natijalarning ishonchliligini va aniqligini oshiradi. Shu sabab yuqorida o‘tkazilgan sinovlarni turli gruntlarda va turli xil namlikdagi sharoitlarda o‘tkazish, hamda turli grutlarda namlikni inobatga olgan holda gruntning elastiklik moduli orqali uning zichlanganlik darajasini aniqlash bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish zarur. Yo‘l poyining zichlanganligini baholash gruntning turiga bog’liqligi. Respublikamiz hududi tabiiy sharoitdan kelib chiqib 4 ta yo‘l iqlim mintaqasiga bo‘linadi. Bu mintaqalar faqatgina iqlim sharoiti bilangina farqlanib qolmasdan, qurilish materilallari va hududda tarqalgan gruntlarning turlari bilan ham farqlanadi. Har bir mintaqada qurilish ishlarini bajarish davomida, qurilish tannarxini oshib ketmasligini oldini olish maqsadida (sifatga ta’sir qilmagan holatda) hududdagi mavjud qurilish materiallaridan yuqori darajada foydalaniladi. Bunday holatda har bir mintaqada avtomobil yo‘llari yo‘l poyini qurish ishlari jarayonida quyidagi o‘ziga hosliklar yuzaga keladi: turli mintaqalarda gruntlarning fizik-mexanik xususiyatlari ham turlicha bo‘lib, bunday gruntlardan avtomobil yo‘llari yo‘l poyini qurishda fizik-mexanik xususiyatlarni inobatga olgan holda qurilish texnologiyasini tashkil etish; yo‘l poyini qurishda qo‘llaniladigan gruntning turiga qarab sifatni nazorat qilish uslublarini belgilash. Ushbu ikki holat bo‘yicha qaror qabul qilishda amaldagi me’yoriy hujjatlarda keltirilgan talablarga asoslaniladi. Lekin shunga qaramay bugungi kunda sifat nazoratini tashkil qilishda (zichlanganlik darajasini baholash) bir qator muammolarga duch kelinmoqda. Ushbu muammolarning asosiylariga quyida to‘xtalib o‘tamiz. Standart zichlashtirish uslubi. GOST 22733-2002 da keltirilgan bu uslub faqat eng yirik donasi 20 mm gacha bo‘lgan gruntlarga taaluqli bo‘lganligi uchun 20 mm da yirik zarraga ega bo‘lgan gruntlar uchun bu uslubni qo‘llab bo‘lmaydi va bu zichlanganlik koeffitsientining qiymatini aniqlashga to‘sqinlik qiladi. Kesuvchi xalqa uslubi. GOST 5180-84 da keltirilga bu uslub qattiq strukturaviy bog’lanishga ega bo‘lmagan gruntlar uchun qo‘llaniladi. Uslubni yirik bo‘lakli gruntlar uchun qo‘llab bo‘lmaydi. Ushbu uslub yordamida yo‘l poyini zichlanganlik koeffitsientini aniqlash uchun ketadigan vaqt o‘rtacha 5 soatni tashkil qilganligi sababli sinovlar sonini oshirishga to‘sqinlik qiladi. “DorNII urgichi” yordamida gruntning zichlanganlik darajasini aniqlash uslubi. MQN 29-2007 da keltirilgan ushbu uslub yordamida gruntning namligi bilan bog’liq ko‘rsatkichlarini aniqlash hisobiga vaqt yo‘qotiladi va bu sinovlar sonini oshirishni qiyinlashtiradi. Bu uslubni faqat bir jinsli va yirik bo‘lakli bo‘lmagan gruntlar uchun tadbiq qilish mumkin. “Lunka” uslubi. O‘zDSt 787 da keltirilga “Lunka” uslubi bo‘yicha zichlikni aniqlash uslubi tarkibidagi eng kata zarrasining o‘lchami 63 mm gacha bo‘lgan gruntlar uchun mo‘ljallangan bo‘lib yirik bo‘lakli gruntlardan qurilgan yo‘l poyining zichlanganlik darajasini baholashda noaniqliklarni keltirib chiqaradi. 71 MAYI progibomeri yordamida zichlanganlikni baholash uslubi. MQN 292007 keltirilgan ushbu uslubdan hozirgi kunda yirik bo‘lakli gruntlardan qurilgan yo‘l poyining zichlanganlik darajasini qo‘llashda keng foydalanilmoqda. Lekin ushbu uslubni amalga oshirishda juftlashgan shinali orqa o‘qiga 10 t dan kam bo‘lgan yuk tushadigan avtomobil kerak bo‘ladi. Hozirgi kunda bunday avtomobillarning kamayib borayotganligi yoki bo‘lsa ham bunday avtomobilni sinov ishlarini o‘tkazilishi kerak bo‘lgan paytda tashkil qilish borasidagi savollar o‘z javobini topishni talab qiladi. N.P. Kovaleva asbobi yordamida gruntning zichlanganlik darajasini aniqlash uslubi. MQN 29-2007 da keltirilgan ushbu uslub grunt zichligini aniqlashda tezkor uslub hisoblanib, zichlikni aniqlash bilan bir qatorda grunt namligini aniqlashning imkonini beradi. Ushbu uslub bilan gruntning zichlanganlik darajasini aniqlashning aniqligi grunt tarkibidagi 2 mm dan kata zarralar miqdoriga bog’liq bo‘lib, 2 mm dan yirik zarralarning grunt tarkibidagi miqdori ortishi bilan o‘lchash aniqligi kamayib boradi. Yuqorida keltirilayotgan mavjud uslublar qatorida taklif qilinayotgan “Terratest 5000 Blu” va “PDU MG-4 Udar” qurilmalari yordamida zichlanganlik darajasini baholash uslublariga ham to‘htalib o‘tamiz. “Terratest 5000 Blu” qurilmasi yordamida zichlanganlik darajasini baholash uslubi. Bu uslub yordamida yuqoridagilardan farqli ravishda tarkibidagi eng yirik zarrasining o‘lchami 63 mm gacha bo‘lgan gruntlardan qurilgan yo‘l poyining zichlanganlik darajasini baholash mumkin. Shuningdek bu usul qo‘llanganda sinov o‘tkazish uchun sarflanadigan vaqtning qisqaligi sabab sinovlar sonini bo‘ylama va ko‘ndalang ravishda oshirish imkoniyati tug’uladi. “Terratest 5000 Blu” qurilmasi yordamida olib borilgan sinov ishlari natijasida turli xil gruntlarda turli bog’liqliklar aniqlandi (12.21,12.22,12.23-rasm). 12.21-rasm. Gruntning zichligi, namligi va elastiklik moduli o‘rtasidagi bog’liqlik grafigi (changsimon supes). 72 12.22-rasm. Gruntning zichligi, namligi va elastiklik moduli o‘rtasidagi bog’liqlik grafigi (yengil glina). 12.23-rasm. Gruntning zichligi, namligi va elastiklik moduli o‘rtasidagi bog’liqlik grafigi (yengil suglenok). Yuqoridagi rasmlarda keltirilgan grafiklar ma’lumotlari asosida quyidagi regression bog’liqliklar aniqlandi. Changsimon supes (𝑅2 =0,77) Kzich=0,323+0,00713*Evd+0,0289*W (1) 2 Yengil (litifistirovannaya) glina (𝑅 =0,63) Kzich=1,44+0,0014*Evd-0,016*W (2) 2 Yengil suglenok (𝑅 =0,35) Kzich=0,874+0,0002*Evd-0,0034*W (3) Bu yerda: Kzich – zichlanganlik koeffitsienti; Evd – Terratest 5000 Blu qurilmasi yordamida aniqlangan elastiklik moduli; W – gruntning namligi. “PDU MG-4 Udar” qurilmasining “Terratest 5000 Blu” dan farqli tomoni shundan iboratki bu qurilma yordami tarkibidagi eng yirik zarrasining miqdori 120 mm gacha bo‘lgan gruntlardan qurilgan yo‘l poyi va asoslarning zichlanganlik darajasini aniqlash uchun ham qo‘llash mumkin. 73 “PDU MG-4 Udar” qurilmasi yordamida yirik bo‘lakli gruntlardan qurilgan avtomobil yo‘lining kostruktiv qatlamlarida o‘tkazilgan sinov ishlari natijasida (12.24-rasmda) keltirilgan bog’liqliklar aniqlandi. 12.24-rasm. Gruntning zichligi, namligi va elastiklik moduli o‘rtasidagi bog’liqlik grafigi (yirik bo‘lakli grunt). Yuqoridagi rasmlarda keltirilgan grafiklar ma’lumotlari asosida quyidagi regression bog’liqliklar aniqlandi. Yirik bo‘lakli grunt (shag’alli) (𝑅2 =0,95) Kzich=0,88+0,00044*Evd-0,038*W (4) Bu yerda: Kzich – zichlanganlik koeffitsienti; Evd – Terratest 5000 Blu qurilmasi yordamida aniqlangan elastiklik moduli; W – gruntning namligi. Yuqorida keltirib o‘tilgan mavjud uslublar ma’lum bir grunt turi uchun zichlanganlik koeffitsientini baholashda qo‘llaniladi. Ularni boshqa bir grunt uchun qo‘llab bo‘lmaydi. Bu esa hozirgu kunda avtomobil yo‘llari yo‘l poyi qurilishida sifatni nazorat qilish gruntning turiga bog’liqligini ko‘rsatadi. Taklif qilinayotgan uslublarda esa “Terratest 5000 Blu” va “PDU MG-4 Udar” qurilmalarning qo‘llanish doirasi kengligi, vaqtni tejasi, o‘lchash aniqligi yuqorida sanab o‘tilgan muammolarni hal qilishda yordam beradi. Ushbu qurlimalar bilan zichlanganlik sifatini baholashda sinovlar sonini ko‘ndalang va bo‘ylama kesimda oshirishga imkon beradi. Sinovlar sonining oshirilishi o‘z navbabtida qurilgan konstruksiyaning sifatini ishonchliligini oshiradi. Yo‘l poyi gruntini zichlanganlik darajasini zichlovchi mexanizmlar turiga bog’liqligi. Yo‘l poyi gruntini zichlashdan maqsad bu - gruntning mustahkamligi va ustuvorligini oshirishdir. Bugungi kunda avtomobil yo‘llarining yo‘l poyini qurishda gruntni zichlashda foydalaniladigan mashina-mexanizmlar parki yetarlicha shakllangan. Yo‘l poyi gruntini zichlash uchun zichlovchi mexanizm turini tanlashda gruntning fizik-mexanik xususiyatlari va obyektning tavsifi hisobga olinadi. Yo‘l poyi grunti maxsus zichlovchi mexanizmlar bilan zichlash jarayoni boshlanishidan oldin ma’lum darajada zichlikka ega bo‘ladi. Bunga sabab gruntni tashib keltirish va yoyishda qo‘llaniladigan mashina-mexanizmlarning yotqizilgan grunt qatlami ustida harakatlanishi natijasida u ma’lum darajada ammo, notekis zichlanadi. Buni quyidagi 12.5-jadvalda keltirilgan ma’lumotlar asosida ko‘rishimiz mumkin. 74 12.5-jadval Gruntni tashib keltiruvchi va tashuvchi mashina-mexanizmlarning gruntning zichlanganlik darajasiga ta’siri. Zichlanganlik Mashina-mexanizm turi Grunt zichlanish holati koeffitsienti Greyder-elevator Juda bo‘sh va bo‘sh 0,70-0,80 Buldozer To‘liq zichlanmagan 0,80-0,85 Avtomobil-samosval To‘liq zichlanmagan va deyarli zich 0,85-0,90 Skreper Deyarli zich 0,90-0,92 12.5-jadval ma’lumotlaridan shuni ko‘rishimiz mumkinki yo‘l poyini qurishda qo‘llaniladigan mashina-mexanizmlar ta’sirida yotqizilgan grunt qatlamining zichlanganligi turli ko‘rinishga keladi. Bu ko‘rsatkich gruntni maxsus zichlovchi mexanizmlar bilan zichlashda dastlabki zichlanganlik koeffitsienti vazifasini bajaradi va zichlovchi mexanizmlarning ish umumdorligi va o‘tishlar sonini aniqlashga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Masalan, bo‘sh gruntlarda silliq silindrik valsli katoklardan foydalanib bo‘lmaydi. Bunday holatda (kulachokli) qo‘y izli katoklarni qo‘llash samaraliroqdir. Gruntni zichlashda zichlovchi mexanizm ishchi organi va grunt o‘rtasidagi kontakt bosim qiymatini ham e’tiborga olish zarur. Chunki zichlash jarayonida kontakt bosimning gruntning mustahkamlik chegarasidan oshib ketishi oqibatida zichlanayotgan grunt qatlamining ustki qismi bo‘shab qoladi (qo‘y izli katoklar bundan mustasno). Kontakt bosimning ma’lum qiymatdan kam bo‘lganda grunt zichligini me’yoriy qiymatga chiqarib bo‘lmaydi. Shu sababdan talab qilingan zichlanganlik koeffitsienti va gruntning fizik-mexanik xususiyatlaridan kelib chiqib zichlovchi mexanizm turini tanlash kerak. Zichlash jarayonida eng yaxshi samaraga zichlovchi mexanizm va grunt o‘rtasidagi kontakt bosimning qiymati grunt mustahkamlik chegarasining 0,9-1 qismiga teng bo‘lganda erishiladi. Yetarli darajada kontakt bosim yuzaga keltirmasdan zichlovchi mexanizmning o‘tishlar sonini oshirish bilan qatlamning talab qilingan zichlanganlik darajasiga erishib bo‘lmaydi. Bunday holatda zichlik ma’lum qiymatga erishib, kontakt bosim oshirilmasa uning qiymati o‘zgarmasdan qoladi ya’ni talab qilinga zichlanganlik koeffitsientiga erishib bo‘lmaydi (12.25-rasm). 75 12.25-rasm. Turli xil kontakt bosimlarda 𝜎1 , 𝜎2 , 𝜎3 gruntning zichligi 𝛿 yoki deformatsiyasi 𝜀 ni zichlash vaqti t yoki o‘tishlar soni n ga bog’liqlik grafigi. Quyida keltirilgan 12.6-jadvalda gruntning zichlanganlik koeffitsienti va kontakt bosim o‘rtasidagi munosabatni ko‘rishimiz mumkin. 12.6-jadval Gruntning zichlanganlik 0,90 0,95 0,98 1 koeffitsienti Maksimal kontakt bosim (gruntning mustahkamlik chegarasiga nisbatan ulushlarda) 0,2-0,3 0,3-0,4 0,6-0,7 0,8-0,9 Yuqoridagi 12.6-jadvalda keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki grunt zichligining ortib borishi bilan birga uni yana zichlash uchun talab qilinadigan zichlovchi mexanizm va grunt o‘rtasidagi kontakt bosimning qiymati ham oshirilishi zarur. Ushbu qonuniyatdan tasdiqi sifatida hozirgi kunda zichlash ishlarida yengil, o‘rta va og‘ir katoklardan foydalanilishini keltirishimiz mumkin. O‘tkazilgan tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki bu texnologiya zichlovchi mexanizmlarning umumiy o‘tishlar sonini 20-25 % ga qisqartirib zichlash ishlari uchun ketadigan harajatlarni 30 % ga tejaydi. Hozirgi kunda dunyoda jumladan O‘zbekistonda ham avtomobil yo‘llari qurilishida titratib zichlovchi katoklardan keng qo‘llanilmoqda. Titratib zichlovchi mexanizmlar qolganlariga nisbatan kam og’irlik bilan bir xil zichlash effektini berishi va ularda gruntga berildigan kontakt bosim qiymatini nazorat qilish imkoniyatining borligi bunday mexanizmlarning qurilish jarayonida keng qo‘llanilishini ta’minlamoqda. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, yo‘l poyini qurish sifat nazoratini nafaqat zichlash ishlari tugatilganidan so‘ng amalga oshirib qolmasdan zichlashtirish texnologiyasiga amal qilinishini ham qat’iy belgilab qo‘yish zarur. Bu nafaqat zichlanganlik darajasini ta’minlashga o‘z ta’sirini ko‘rsatibgina qolmasdan qurilish ishlarini bajarayotgan pudrat tashkilotiga sezilarli darajada iqtisodiy samara keltiradi. 76 Bugungi kunda dunyoning avtomobil yo‘llari qurilishi sohasi rivojlangan mamlakatlarida zichlash ishlarida sifatni nazorat qilishda keng qo‘llanilayotgan uslub bu (Intelligent compaction) “Aqilli zichlash” uslubidir. “Aqilli zichlash” bu – real vaqt rejimida ishlaydigan GPS tizimi, katokka integratsiyalshgan o‘lchov tizimi (odatda akselerometr asosida tuzilgan), boshqaruv tizimi va bortida barcha aqilli zichlash orqali o‘tkazilgan sinov natijalarini real vaqt rejimida ko‘rsatuvchi monitor o‘rnatilgan titratib zichlovchi katoklardan foydalanib qurilish materiallari jumladan, gruntlar, qurilish qorishmalari va aspfaltbeton qorishmalarini zichlash tehnologiyasidir (12.26-rasm). 12.26-rasm. Aqilli zichlash tizimining tarkibiy qismlari. O‘lchash ishlari, rasmiylashtirish va nazorat tizimini o‘zida mujassamlashtirilgan bu tehnologiyani qo‘llash orqali zichlash jarayonini real vaqt rejimida nazorat qilish va kamchiliklarni to‘g’irlash imkonini yaratadi. Bu uslubni amaldagi zichlanganlik sifatinni aniqlash va baholash uslublaridan asosiy ustunlik tomoni shuki, integratsiyalashgan tizim bilan zichlanayotgan qatlam yuzasi bo‘yicha zichlanganlik holati bo‘yicha to‘liq ma’lumotga ega bo‘lish mumkin. An’anaviy usullardan foydalanishda esa bunday imkoniyat yo‘q ya’ni, amaldagi me’yoriy hujjatlarda yo‘l poyining eni, ko‘tarmaning balandligidan kelib chiqib zichlanganlikni aniqlash sinovlarining ko‘ndalang va bo‘ylama kesimdagi eng kam miqdori belgilab qo‘yilgan. Bu esa umumiy zichlanayotgan yuzaning deyarli 1 % ga teng bo‘lgan qismi bo‘yicha ishonchli baholash mumkin. Yotqizilgan qatlamning qolgan qismining zichlanganlik holati esa mavhumligicha qoladi. Zichlanganlik darajasi aniqlanmagan qismda ekspluatatsiya davomida ro‘y bergan nuqsonlar uchun javobgarlikni pudrat tashkilotiham, sinov laboratoriyasi ham o‘ziga olmaydi. 77 “Aqilli zichlash” tehnologiyasi qo‘llanganda esa mashinist zichlangan maydon holatini katokdan turib kuzatib boradi. Integratsiyalashgan zichlash tizimi monitorida katok bilan zichlangan maydon to‘liqligicha zichlanganlik holatiga qarab turli ranglarda ko‘rinadi (12.27-rasm). Shunga qarab zichlash ishlari ma’lum darajada bajarilgandan so‘ng mas’ul hodim me’yoriy darajada zichlangan yoki zichlanishi kerak bo‘lgan hududlar to‘g’risida aniq ma’lumotga ega bo‘ladi va keying qilinadigan ishlarni monitorda ko‘rsatilgan maydonning zichlanganlik holatiga qarab bajaradi. 12.27-rasm. Integratsiyalashgan zichlashtirish tizimi monitorida qatlam zichlanganlik holatining ko‘rinishi. Bugungi kunda mavjud me’yorlarimizda shunga o‘xshash uslubni uchratish mumkin. ShNK 3.06.03-08 ning 7.36 bandida keltirilgan katok valsi ostiga tosh tashlash uslubidir. Bu uslub to‘liq takomillashtirilmaganligi quyidagi kamchiliklarga egadir: katok ostiga tashlangan tosh qatlamning yuza qismida maydalanib ketishi kerakmi yoki qatlam ichida maydalangan holatda ham hisobga olinadimi? agar tosh qatlam ichida maydalangan holatda hisobga olinsa, bu tosh qatlam ichidagi boshqa yirikroq frakstiyaning ustiga tushib zichlikka bog’liq bo‘lmagan holatda maydalanishi va noto‘g’ri ma’lumotga ega bo‘lish ehtimolini keltirib chiqaradi; aniqlanayotgan uslubda katokning tagiga tashlangan toshning qaysi tog’ jinsidan olinganligi, o‘lchami, shakli, maydalanuvchanlik bo‘yicha markasi va yotqizilgan qatlam qay darajada namlikka ega bo‘lishi (tajribada agar qatlam namligi yuqori bo‘lsa, lekin optimal namlikdan ortmagan holda va to‘la quruq bo‘lgan holda natijalar turlicha bo‘lishi) e’tiborga olinmagan; bundan tashqari, ishlatilayotgan katokning turi, valestlari va qatlam yuzasiga nagruzkasi to‘g’risida ham aniq qiymatlar belgilanmaganligi sababli bu usulni standart metodika sifatida qabul qilish qiyin; Ushbu sanab o‘tilgan kamchiliklar uslubning keng qo‘llanilishga to‘sqinlik qilmoqda. Respublikamizda avtomobil yo‘llari qurilishida yo‘l poyini zichlashda qo‘llaniladigan mashina mexanizmlar parki yangi, zamonaviy, qulay bo‘lgan 78 mashina-mexanizmlar bilan boyib bormoqda. Shundan ekan ulardan to‘g’ri foydalanib ularning imkoniyatlarida to‘liq foydalangan holda “Aqlli zichlash” kabi uslublarning nazariy asoslarini o‘rganish va amaliyotga bosqichma bosqich tadbiq etish zarur. Nazorat savollari: 1. Yo‘l to‘shamasi mustaxkamligi va unga qo‘yiladigan qanday talablarni bilasiz? 2. Yo‘l to‘shamasi mustaxkamligini statik o‘lchash usuli qanday amalga oshiriladi? 3. Yo‘l to‘shamasi mustaxkamligi dinamik o‘lchash usulida qanday amalga oshiriladi? 4. Yo‘l to‘shamasi mustaxkamligini aniqlashda foydalaniladigan qanday zamonaviy qurilmalarni bilasiz? 5. Zamonaviy o‘lchash qurilmasi yordamida yo‘l poyi gruntining mustaxkamligini qanday aniqlanadi? 6. “Aqilli zichlash” uslubi haqida nimalarni bilasiz? 79 1.2 AMALIY MASHG‘ULOTLAR MATERIALLARI 1-AMALIY MASHG‘ULOT MAVZU: SHAHAR YO‘LLARI VA KO‘CHALARINING TRANSPORTEKSPLUATATSION KO‘RSATKICHLARINI KOMPLEKS BAHOLASH. Topshiriqlar: 1. Shahar yo‘li qoplamasining ravonligini 3 metrlik reykada baholash; 2. Shahar yo‘llari va ko‘chalari qoplamasining tishlashish koeffitsiyentini baholash. Ishni bajarish tartibi: Yo‘l qoplamasining ravonligini o‘lchash uchun 3 metrli reyka qoplamaga yo‘lning avtomobil g‘ildiraklari izi bo‘yicha o‘rganilayotgan harakat tasmasi yo‘nalishida har piketda uch marta yotqiziladi. Ravonlikning ko‘rsatkichi reyka bilan qoplama oralig‘i bo‘lib, reykaning har 0,5 m oralig‘ida belgilangan beshta nuqtada mavjud bo‘lgan kattaliklaridir. Turli xil qoplamalarning ravonlik me’yorlariga baho berish uchun quyidagi jadval ma’lumotlaridan foydalanamiz. Turli xil qoplamalarning ravonlik me’yorlari Uch metrli reyka yordamida o‘lchaganda qoplama turlari uchun ravonlik me’yorlari Baho Takomillashtirilgan kapital Yoriqlar soni % 5mm 3mm dan gacha katta Takomillashtirilgan yengil Yoriqlar soni % Eng katta yoriq Mm 4mm 7mm Gach dan a katta Eng katta yoriq Mm O‘tuvchi Yoriqlar soni % 15m 6mm m gacha dan katta Eng katta yoriq mm A’lo 95 1 7 95 1 9 95 1 20 Yaxshi 90 2 8 90 2 11 90 2 25 Qoniqarli 80 5 10 80 5 14 80 5 30 80 100m 3m Uch metrli reyka (a) bilan o‘lchovli klin (b) Uch metrli reyka yordamida yo‘l qoplamasining ravonligini o‘lchash natijalari 1-ish jurnaliga yoziladi. Olingan natijani qat’iy belgilangan o‘lcham bilan solishtiriladi va qoplamaning haqiqiy ravonligi yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan miqdorga to‘g‘ri kelishi yoki kelmasligi tahlil qilinadi. Uch metrlik reyka yordamida yo‘l qoplamasining ravonligini o‘lchash Avtomobil yo‘lining nomi ____________________________, avtomobil yo‘lining toifasi _____, o‘rtacha sutkalik harakat miqdori_________avto/sutka, qoplama turi _____________________ o‘lchash kuni______________________ Takomillashtirilgan kapital qoplama uchun O‘lchash Joyi Uch metrlik reyka tagidagi yoriqlar soni Km PK 3mm Gacha 3-5mm Gacha 1 2 3 4 5mm dan katta 5 Ravonlikka baho Eng katta mm 6 7 Topshiriq: Uch metrli reyka yordamida 200-300 metr yo‘l qoplamasining ravonligini o‘lchab, qoplamaning haqiqiy ravonligiga baho berilsin. 2-Ishni bajarish tartibi Yo‘l qoplamasining ustki qismiga ma’lum bir hajmdagi qum taqsimlanadi va doira shaklidagi qumli dog‘ hosil qilinadi. So‘ngra shu doiradan 3-marta diametr o‘lchanadi. O‘lchangan qumning diametri va qumning hajmiga asoslanib, 81 qoplamaning mayda g‘adir-budurligining o‘rtacha chuqurligi quyidagi shartli ifoda yordamida aniqlanadi: ho 'rt 4V V 1 , 275 ; Do2'rt Do2'rt B u e r d a : V- qumning hajmi, sm3, Do’rt -qumli dog‘ning o‘rtacha diametri. S V h S , sm . 2 S 2R h h 2 h o ’ r t - qiymat bo‘yicha “mayda g‘adir - budurlik va ilashish koeffisienti”ning bog‘liqlik grafigidan foydalanib, o‘rganilayotgan yo‘l qoplamasining ilashish koeffisientini qiymati topiladi. V = 4 0 k m/ s 0,8 0,6 g 0,4 x ho 'r t 0,01 0,02 0,03 0,04 0,05 0,06 0,07 V= 6 0 k m/ s 0,8 g x 0,6 0,4 ho 'r t 0,01 0,02 0,03 0,04 82 0,05 0,06 0,07 V = 8 0 k m/ s 0,8 g x 0,6 0,4 0,2 ho 'r t 0,01 0,02 0,03 0,04 0,05 0,06 0,07 Ilashish koeffisientining eng kichik qiymati yo‘l qoplamasining holati va harakat tezligiga bogliq ravishda quyidagi jadvalda keltirilgan qiymatlarga qarab belgilanadi. Harakat tezligi km/soat 40 Ho‘l qoplamaning eng kichik 0,45-0,50 ilashish koeffisienti qiymati 60 80 0,35-0,40 0,40-0,30 Hisoblab topilgan qiymatlar jadval ma’lumotlari bilan solishtiriladi va qoplamaga baho beriladi. Topshiriq: Bajarilgan ishlar natijalariga ko‘ra hulosa yoziladi. Xulosada yuqorida o‘rganilgan ikki ko‘rsatkich bo‘yicha ma’lumotlar yig‘ilib tahlili ko‘rsatiladi. 2-AMALIY MASHG‘ULOT MAVZU:SHAHAR YO‘LLARI VA KO‘CHALARIDAGI NO‘QSONLAR QAYDNOMASINI TUZISH. Ishning maqsadi: Mavjud avtomobil yo‘lining holatini o‘rganib, unga ko‘ra nuqsonlar qaydnomasini tuzish. Ishni bajarish tartibi: Talabalar shahar yo‘llariga chiqib, avtomobil yo‘lidagi mavjud nuqsonlarni aniqlaydilar. Aniqlangan nuqsonlar asosida talaba 2.1-jadvalga asosan avtomobil yo‘lining nuqsonlar qaydnomasini tuzadilar. Shahar yo‘llari bo‘yicha mavjud normalar va qoidalar asosida avtomobil yo‘lidan foydalanish davrida sodir bo‘ladigan nuqsonlardan kelib chiqib nuqsonlar qaydnomasini tuzamiz. Buning uchun MShN 05-2005 “Avtomobil yo‘llarining holatini tashxis qilish va baholash qoidalari”dan foydalanamiz. Shahar yo‘llari to‘shamasi holatini ko‘z bilan qarab baholash mustahkamlikni batafsil asbob bilan baholash lozim ma’lumotni olish usuli hisoblanadi. Ko‘z bilan qarab baholash yilda bir marta erta bahorda yo‘l to‘shamasi zaiflashib qolgan davr boshlanguncha amalga 83 PK+ 2 3 4 Loyihada ko‘zda tutilgan ish turlari va tadbirlar Ish hajmlarini hisoblash formulasi 5 6 7 8 Ishlar hajmi PK+ Yo‘l elementlarining mavjud holati O‘lchov birligi 1 Oxiri № Boshi Ishlar manzili Uzunligi, m oshiriladi. Baholashni quyidagi tartibdagi gurux bajaradi: muxandis (gurux boshligi); texnik va avtomobil haydovchisi. 2.1-jadval Gurux quyidagi jihoz va asbob-uskunalarga ega bo‘lishi kerak: 9 1) yengil avtomobil yoki kichik avtobus; 2) «Yo‘l ishlari(1.23)» va «To‘siqni chapdan aylanib o‘tish(4.2; 4.3)» yo‘l belgisi. 3) Uzunligi 1 va 2 mm yogoch reykalar va izlar chuqurligini o‘lchash uchun milllimetrlar bo‘linmalari bo‘lgan chizgich; 4) Ko‘z bilan qarab baholashdagi nuqsonlar jurnali; 5) Sariq xavfsizlik nimchalari. Ko‘z bilan qarab baholashni qoplamada mavjud bo‘lgan nuqsonlarni qayd qilishga imkon beradigan tezlik (10-20 km/soat) bilan avtomobilni o‘tish jarayonida amalga oshiriladi. Ko‘zdan kechirish qo‘layligi uchun bu ishni bajaruvchi (muhandis) mutahassis haydovchi bilan yonma-yon o‘tiradi, yozishni olib boruvchi (texnik) esa orqada joylashadi. Ba’zi qismlarni aniqroq ko‘zdan kechirish (nuqsonning tavsifini aniqlashda) yoki o‘lchashni amalga oshirish (izlar chuqurligini o‘lchash) zarur bo‘lganda avtomobil nuqsonli joydan 5-10 m oldinga o‘tadi, muxandis va texnik avtomobildan tushadi va yo‘l yoqasi bo‘yicha xarakatga teskari yo‘nalishda xarakatlanadilar. qatnov qismga chiqish bo‘lgan hollarda ishni avtomobil ximoyasi ostida amalga oshirish lozim, Bunda avtomobil shunday joylashtiriladiki, «Yo‘l ishlari» va «To‘siqni chapdan aylanib o‘tish» belgilari xarakat qarshisiga qarakatilgan bo‘lishi kerak. Ko‘zdan kechirish natijalari nuqsonlar qaydnomasi jurnaliga kiritiladi. Yo‘l to‘shamasini nuqsonlar ko‘rsatikichi quyidagi yo‘l bilan tavsiflanishi mumkin: Aloxida yoriqlar –o‘zaro bog‘langan ko‘ndalang va qiya yoriqlar (yondosh yoriqlar orasidagi o‘rtacha masofa-1-4m); Yoriqlar to‘ri-yopiq shakllar hosil qiluvchi, qatnov qismining turli joylarida joylashgan erkin ko‘rinishli yoriqlar; Cho‘kishlar-chekkalar dumaloq shakli chuqurcha ko‘rinishiga ega bo‘lgan qoplama kesimining asfaltbeton qoplamada ko‘pincha yoriqlar to‘ri birga sodir bo‘ladi; 84 Sinishlar - qoplama kesimning keskin buzilishidan yo‘l to‘shamaning to‘liq buzilishi, asfaltobeton qoplamalarida qoplamaga yondosh mintaqalarda yoriqlar to‘ri bilan birga sodir bo‘ladi. Yo‘l to‘shamasining holatini ko‘z bilan qarab baholash jarayonida uni uzunligi 100 m dan 1000 m gacha bo‘lgan bir turdagi qismlarga bo‘linadi, chegaralari esa to‘shamani yaqin bo‘lgan holati bo‘yicha belgilanadi. Qatnov qismiga chiqqanda "Yo‘l ishlari" va "To‘siqni chapdan aylanib o‘tish" yo‘l belgilari harakatga qarshi qaratilgan holda joylashgan avtomobil bilan himoyalangan holida ishlarni amalga oshirish lozim bo‘ladi. Topshiriq: Shahar ko‘cha yo‘llaridan birini tanlab vizual kuzatuvlar asosida nuqsonlar qaydnomasini tuzish. 3-AMALIY MASHG‘ULOT MAVZU: SHAHAR YO‘LLARI VA KO‘CHALARINI TA’MIRLASH VA SAQLASH BO‘YICHA ISHLARNI REJALASHTIRISH. Ishdan maqsad. Shahar yo‘llarini ta’mirlash va saqlash ishlarining tarkibi va tasnifini o‘rganish. Yo‘l to‘shamasi va qoplamasi xizmat qilishida ta’mirlashlar oraliq davrini hisobga olishni bilish. Yo‘l holatini baholash ko‘rsatkichlariga asoslangan holda ta’mirlash ishlari turini belgilashni o‘rganish. Nazariy qism Shahar yo‘llarini ta’mirlash va saqlash ishlari quyidagi turlarga bo‘linadi: a) Ta’mirlash bo‘yicha: mukammal ta’mirlash; joriy ta’mirlash. b) Saqlash bo‘yicha: avtomobil yo‘lini saqlash; qishda saqlash; ko‘kalamzorlashtirish. Shahar yo‘llarini ta’mirlash va saqlash xizmatining asosiy vazifalari quyidagilarni tashkil qiladi: - shahar yo‘llarini ta’mirlash va saqlash ishlari tasnifiga va ta’mirlashlar oraliq muddatini ta’minlashga muvofiq avtomobil yo‘llarini o‘z vaqtida va sifatli saqlash hamda ta’mirlashni tashkil qilish; - yo‘l va uning inshootlarini texnik holatini baholash va doimiy nazorat qilish; - piyodalar va transport vositalari harakat xavfsizligini, yo‘l va inshootlar texnik va ekspluatatsion holatini oshirish bo‘yicha yillik va istiqbolli rejalarni ishlab chiqish va amalga oshirish; - yo‘l va ko‘priklarning harakat uchun xavfli bo‘laklarini aniqlash va hisobga olish, shu bilan birga yilning turli davrlarida harakat xavfsizligini yaxshilash bo‘yicha tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish; - harakatni cheklanishi va o‘zilishini bartaraf qilish bo‘yicha tadbirlarni ishlab chiqish, mavsumiy deformatsiyalar va tabiiy ofatlar oqibatlarini bartaraf qilish, 85 yo‘ldagi harakat sharoiti haqida manfaatdor tashkilotlarni va harakat ishtirokchilarini o‘z vaqtida xabardor qilish; - yo‘l va uning inshootlarini texnik hisobga olish va pasportlashtirish, harakatni hisobga olish, yo‘l va ko‘priklar holati haqida ma’lumotlarning avtomatlashgan bazasini, axborot-qidiruv va boshqa avtomatlashgan tizimlarni tashkil qilish va rivojlantirish; - yo‘l tashkilotlari va avtomobil yo‘llaridagi tezkor aloqa barcha vositalarini, avtomatika, telemexanika va hisoblash texnikalarini doimiy sozligini saqlash, ushbu vositalarni takomillashtirish, harakatni avtomatik boshqarish uchun ularning qo‘llanilishini kengaytirish; - yo‘llarni muhandislik va arxitektura-badiiy jihozlash loyihasiga topshiriqlar tayyorlash, obodonlashtirish, arxitektura-badiiy bezash, manzaraviy va qordan, qumdan himoyalovchi ko‘kalamzorlashtirish; - avtomobil yo‘llarini o‘z vaqtida ta’mirlash va saqlash ishlarini tashkil qilishga mo‘ljallangan binolarni, inshootlarni, mashinalarni, transport vositalarini va boshqa asosiy fondlarni samarali ishlatilishini ta’minlash; - yo‘llarni ta’mirlash va saqlash ishlari sifatini oshirish va bahosini pasaytirish bo‘yicha tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish, buning uchun yangi fan va texnika yutuqlarini hamda ilg‘or tajribalarni, zamonaviy texnologiyalarni, mahalliy qurilish materiallarini qo‘llash, ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish va mexanizatsiyalash hamda qo‘l mehnatini bartaraf qilish bo‘yicha tadbirlarni amalga oshirish; - IIV boshqarmalari va mahalliy hokimiyat bilan birgalikda yo‘l va uning inshootlarini qo‘riqlashni taminlash, yo‘l va uning inshootlarini qo‘riqlanishi va ulardan to‘g‘ri foydalanish qoidalariga rioya qilinishini nazorat qilish, yo‘llarni ta’mirlash va saqlashda tabiiy resurslardan oqilona foydalanish bo‘yicha tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish. Ta’mirlashlararo me’yoriy xizmat muddati – bu iqtisodiy samarali bo‘lgan vaqt davri bo‘lib, hisobiy xizmat muddatiga tengdir. Bunda umumiy keltirilgan yo‘l, transport va transportdan tashqari sarf-xarajatlarning eng kam miqdori ta’minlanadi. Ta’mirlashlararo me’yoriy xizmat muddati respublikamizning hududiy sharoitlarini hisobga olgan holda MQN 46-2008 “Nobikr yo‘l to‘shama, qoplama va sirtqi ishlov qatlamlarining ta’mirlashlararo xizmat muddatlarining sohaviy me’yorlari”da keltirilgan. Keyingi yillarda harakat jadalligining o‘sishi, Respublikamiz hududi orqali xalqaro yuk tashuvchilarning tranzit harakatini yuzaga kelishi va avtomobillar parkidagi konstruktiv o‘zgarishlar natijasida yo‘llardagi oqim tarkibida o‘qqa tushadigan yuk miqdori 130 kN bo‘lgan hisobiy guruh avtomobillarining harakati kuzatilmoqda, bu esa yo‘l tuzilmasida ko‘plab buzilishlar sodir bo‘lishiga olib kelmoqda. Natijada, mukammal ta’mirlashga bo‘lgan talab muddatidan oldinroq yuzaga kelmoqda. Bu esa, amaldagi mavjud me’yorlarni qayta ishlash va takomillashtirishni talab qilmoqda. Respublika bo‘yicha ta’mirlash ishlarining oqsashi, ishlar va materiallar sifatining pastligi mavjud muammoni chuqurlashtirmoqda. Ta’mirlash ishlarini o‘z vaqtida bajarilmay qolishi natijasida, 86 bugungi kunda “ta’mirlanmay qolgan yo‘llar” ko‘payib bormoqda va bu ko‘rsatkich umumiy foydalanishdagi yo‘l tarmog‘ining 59 % ni tashkil qiladi. Bugungi kunda respublika bo‘yicha shahar yo‘llaridan foydalanishda mavjud mashina-mexanizmlarning eskirganligi, zamonaviy texnologiyalarning yetishmasligi, qurilish materiallari sifatining pastligi va talabga javob bermasligi, sohada malakali mutaxassislarga bo‘lgan talabning yuqoriligi kabi mavjud masalalar yuqoridagi muammoni ya’nada chuqurlashtirmoqda. Keyingi yillarda dunyo miqiyosida shahar yo‘llarini ta’mirlash va saqlash uchun zarur bo‘lgan zamonaviy texnika va texnologiyalar jadal rivojlanib bormoqda. Kompleks ishlarni bajaradigan texnologiyalar, ixtisoslashgan mini texnika va texnologiya bugungi kunda davr talabi bo‘lib qolmoqda. Shu maqsadda Respublikamizda ham shahar yo‘llarini ta’mirlash va saqlash ishlarini samarali tashkil qilish uchun zamonaviy texnika va texnologiyalarni xorijdan olib kirish, qolaversa Respublikamizda ishlab chiqarishni yo‘lga quyish eng muhim masalalardan hisoblanadi. 3.1-rasm. Yo‘llarni ta’mirlash va saqlash bo‘yicha ishlarni rejalashtirishning maqsad va vazifalari yaxlitlashgan sxemasi Yo‘l xolatini baholash ko‘rsatkichlariga asoslangan xolda ta’mirlash ishlari turi belgilanadi. Shahar yo‘llarini ta’mirlash va saqlash bo‘yicha tadbirlarni tanlash bo‘yicha yo‘l holatini baholash va diagnostika qilish natijalari asosida qabul qilinadi. Ta’mirlash va saqlash bo‘yicha ishlarni rejalashtirishning bosh maqsadi ekspluatatsiya jarayonida yo‘lning optimal xizmat muddatini va iste’mol xususiyatlarini ta’minlashdan iboratdir. Shahar yo‘llarini ta’mirlash va saqlash ishlarini rejalashtirishda ma’lum bir sharoitda bir yoki bir qancha maqsad va vazifalarga erishish uchun aniq bir sxema bo‘yicha tuzilgan harakat dasturiga amal qilish lozim. Ushbu vazifalarni yechish va oldinga qo‘yilgan maqsadga erishish uchun yo‘lning jihozlari va elementlari bo‘yicha, harakatni tashkil qilish va xavfsizlikni ta’minlash bo‘yicha to‘liq kompleks texnik va tashkiliy tadbirlarni amalga oshirish zarur. Shahar yo‘llarni ta’mirlash va saqlash bo‘yicha tasnifda ko‘zda tutilgan ishlar turlari va tarkibi bir-birini to‘ldiradi va harakat talablariga muvofiq yo‘lning ekspluatatsion sifatlarini ta’minlashga 87 yo‘naltirilgan tadbirlar yagona tizimini ifodalaydi. Vaqt mobaynidagi turli xil ta’mirlashlar turlari orasida o‘zaro aloqa va ma’lum bir ketma-ketlik mavjuddir (3.2-rasm). 3.2-rasm. Yo‘l to‘shamasini ta’mirlashlar sxemasi 1-chang qatlami; 2-o‘yiq; 3-qoplama; 4-asos; 5-qo‘shimcha qatlam; 6-o‘yiq ta’mirlash; 7-ustki yuza ishlov berish; 8-ko‘chaytiruvchi qatlam; 9-yangi yo‘l to‘shamasi. Shahar yo‘llarni saqlash bo‘yicha ishlar jarayonida yo‘llarni chang va loydan tozalash bo‘yicha hamma ishlar bajariladi, barcha mayda deformatsiya va buzilishlar, qoplama ustki yuzasidagi sodir bo‘ladigan sirpanchiqlar bartaraf qilinadi. Qoplamani ta’mirlashda saqlash jarayonida bajariladigan ishlardan tashqari qoplamani tishlashish sifatini va g‘adir-budurligini, ravonligini, yemiriluvchi qatlamni tiklash bo‘yicha ishlar amalga oshiriladi. Yo‘l to‘shamasini ta’mirlashda bir yoki bir necha qo‘shimcha qatlamlarni yotqizish yo‘li bilan to‘shamani ko‘chaytirish amalga oshiriladi. Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, qatnov qismini saqlash ishlari yo‘l to‘shamasi mustaxkamligini va qoplama tishlashish sifatini, ravonligini o‘zgartirmaydi, lekin ba’zi bir sirpanchiqliklarni tugatish, belgilarni o‘rnatish, belgi chiziqlar hisobiga harakat xavfsizligini oshirishda sezilarli ta’sir qiladi, shu bilan birga yoriqlarni bekitish va o‘yiqlarni bartaraf qilish hisobiga yo‘l to‘shamasi va qoplamasi xizmat muddatiga sezilarli ta’sir qiladi. Yo‘l qoplamasini ta’mirlash bo‘yicha ishlar ravonlikni va tishlashish sifatini yaxshilanishiga, harakat tezligini va xavfsizligini, o‘tkazuvchanlik qobiliyatini va yo‘l to‘shamasi xizmat muddatini oshishiga olib keladi. Yo‘l to‘shamasini ta’mirlash va ko‘chaytirish bo‘yicha ishlar yo‘lning barcha asosiy iste’mol xususiyatlarini oshiradi yoki qayta tiklaydi, shu bilan birga yo‘l to‘shamasini xizmat muddatini va ruxsat etarli o‘qqa tushadigan yuklarni oshiradi. Yo‘l xarakteristikasi va ko‘rsatgichlari qiymatlari, yo‘lni me’yoriy talablarga mosligini hisobiy tezlikni ta’minlanganlik xususiy koeffitsientlari bo‘yicha belgilash mumkin. Har bir yo‘l uchastkani ish turini belgilashda shunday dalillarni hisobga olish kerakki, ko‘p hollarda bir ish turi bir vaqtning o‘zida bir necha ko‘rsatgichlarni yaxshilash mumkin. 88 Misol uchun ravonlikni yaxshilash maqsadida asfaltobetonga tekislovchi va qo‘shimcha qatlam yotqizish bilan bir vaqtning o‘zida qoplamaning ilashuvchanlik sifatini oshirishga erishib va shu uchastkada ilashuvchanlik sifatini oshirish uchun boshqa ish turlarini belgilash shart emas. Yo‘llarni saqlash bo‘yicha ishlarni rejalashtirishning eng ko‘p tarqalgan usullaridan biri, bu yo‘lning har bir bo‘lagida ish turlarini va hajmini aniqlash uchun tuziladigan no‘qsonlar qaydnomasiga asoslangan rejalashtirish uslubi hisoblanadi. No‘qsonlar qaydnomasi davriy ko‘riklarda va yo‘llarni saqlash sifatini baholashda tuziladi. Yo‘llarni ta’mirlash va saqlash ishlariga ketadigan sarf-xarajatlar MQN 312008 «Umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‘llarini ta’mirlash va saqlash ishlari bo‘yicha mablag‘ sarfi me’yori va uni hisoblash qoidasi»ga asosan aniqlanadi. Topshiriq:Talabalar ushbu seminar darsimizdan o‘rgangan ma’lumotlariga tayanib nazorat savollariga javob beradilar Nazorat savollari: 1. Shahar yo‘llarini ta’mirlash va saqlashning tasnifi. 2. Shahar yo‘llarini saqlash ishlarini tarkibini qanday? 3.Yo‘l qoplamasi va to‘shamasining xizmat qilishida ta’mirlashlar oraliq davri. 4.Ta’mirlash ishlarini turlarini belgilashni qanday ko‘rsatkichlar asosida belgilanadi. 4-AMALIY MASHG‘ULOT MAVZU:SHAHAR YO‘LLARI VA KO‘CHALARINING TA’MIRLANAYOTGAN BO‘LAKLARIDA HARAKAT XAVFSIZLIGINI TA’MINLASH. Ishdan maqsad: Shahar yo‘llari va ko‘chalarining ta’mirlanayotgan yoki rekonstruksiya qilinayotgan bo‘laklarida harakat xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha ish turlarini va bajarilish ketma-ketligini aniqlashni talabalarga o’rgatishdan iborat. Nazariy qism Shahar yo‘llari va ko‘chalarining ta’mirlanayotgan yoki rekonstruksiya qilinayotgan bo‘laklarida harakat xavfsizligini ta’minlash juda muhim vazifalardan biri bo‘lib, agarda texnik boshqaruv vositalari me’yoriy talablar darajasida o‘z vaqtida o‘rnatilmasa bir qator muommolarni keltirib chiqaradi. Shuning uchun shahar yo‘llari va ko‘chalarining ta’mirlanayotgan yoki rekonstruksiya qilishga ajratilgan uchastkalarida avvalombor mazkur yo‘l uchastkalarida transport oqimi yo‘nalishini o‘zgartirish bo‘yicha “Yo‘l harakati xavfsizligi boshqarmasi” bilan kelishilgan holda havfsizlikni ta’minlash bo‘yicha “Transport oqimini harakatini tashkil etish sxemasi” ishlab chiqiladi. Ta’mirlanayotgan yoki rekonstruksiya qilinayotgan yo‘l bo‘laklari harakat tezliklariga bog‘liq holda “Transport oqimini harakatini tashkil etish sxemasi” ma’lum masofada oldindan yo‘l harakati ishtirokchilariga yo‘lning holati bo‘yicha ma’lumotlar berish uchun panolarda aks ettirilsa maqsadga muvofiqdir. 89 Yo‘l harakatini tashkil etishning texnik vositalari yo‘l harakati ishtirokchilarini turli xil xavflar to‘g‘risida ogohlantirib, ularga to‘g‘ri yo‘nalish va harakat rejimini tanlashda yordam beradi. Ta’mirlash ishlari olib borilayotgan maydonlarga avtomobillarni kirib ketishini oldini olib, qurilish maydoniga begonalarni kirishi chegaralaydi. Transport vositalarini yo‘lning qisqargan bo‘laklaridan harakatlanish navbatini belgilab, qulayliklar yaratadi. Texnik vositalar ichida eng muhimi ma’lumotlar beruvchi yo‘l belgilaridir. Yo‘l belgilaridan eng asosiylari quyidagilar: Harakat ishtirokchilarini yo‘lning xavfli joylarini yaqinlashayotganligi to‘g‘risida ogohlantiruvchi (1.23. “Ta’mirlash ishlari”) belgisi; haydovchilarga harakat yo‘nalishini o‘zgarishi bo‘yicha ma’lumotlar beruvchi (3.1. “Kirish taqiqlangan”, 5.31 “Aylanib o‘tish tasviri”, 5.32.1., 5.32.2. “Chetlab o‘tish yo‘nalishi”) va harakatlanish uchun yopiq hududni aylanib o‘tish tartibga soluvchi (5.34.1, 5.34.2. “Boshqa qatnov qismiga qayta tizilishning boshlang‘ich ko‘rsatkichi”) belgilari; haydovchilarga yo‘ning torayish qismlari to‘g‘isida (1.18.1, 1.18.2, 1.18.3 “Yo‘lning torayishi”, 3.14. “Cheklangan kenglik”, yo‘lni tor qismlarida 2.6. “Ro‘para harakatlanishining ustunligi”, 2.7. “Ro‘paradagi harakatlanishga nisbatan imtiyoz”) belgilari; 4.1-rasm. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini jihozlanishi harakat tezligini cheklash (3.24. “Yuqori tezlik cheklangan”, yoki 3.20 “Quvib o‘tish taqiqlanadi”,) belgilari; qurilish ishlari olib borilayotgan joyga yaqinlashayotganda avtomobilllarni to‘xtashi va to‘xtab turishini taqiqlovchi (3.27. “To‘xtash taqiqlangan” yoki 3.28. “To‘xtab turish taqiqlangan”) belgilari; yo‘lning qisqargan joyidan o‘tgandan keyin barcha cheklovlarni bekor qilinganligini bildiruvchi (3.31. “Barcha cheklovlarning oxiri”) belgisi. Yo‘l belgilarini bitta asosda 3tadan ko‘p o‘rnatmaslik va ustunlar orasidagi masofa avtomobil yo‘llarida 50 mdan, aholi yashash joylarida 25 m dan kam bo‘lmaslik kerak. 90 4.2-rasm. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini jihozlanishi Ushbu belgilarni o‘rnatishda yo‘ldagi harakat tezligiga bog‘liq holda hisobkitoblar asosida o‘rnatiladi. Avtomobil yo‘llarida ta’mirlash va rekonstruksiya ishlari yakunlangandan keyin vaqtinchalik yo‘l belgilarni o‘z vaqti olib tashlash kerak, aks holda bu belgilar harakat ishtirokchilarini chalg‘itishi va xavfsizligiga katta xavf tug‘dirishi mumkin. Topshiriq: Talabalar berilgan topshiriq bo‘yicha ta’mirlanayotgan yo‘l bo‘lagida harakat xavfsizligini ta’minlash chizmasi chizish va me’yoriy talablar asosida asoslash. Talabalar amaliyotda olgan bilimlariga tayangan holda natijasida xulosa yozib tugallaydi. 5-AMALIY MASHG‘ULOT MAVZU:SHAHAR YO‘LLARI VA KO‘CHALARINI JORIY VA MUKAMMAL TA’MIRLASH ISHLARINING TEXNOLOGIK XARITASINI TUZISH, CHIZIQLI-KALENDAR GRAFIGINI QURISH. Ishdan maqsad: shahar yo‘llari va ko‘chalarini joriy va mukammal ta’mirlash ishlarining texnologik xaritasini tuzish, chiziqli-kalendar grafigini qurish ishlarini o’rganish. Texnologik xaritani tuzishni tashkil etish Asosiy yo‘l qurilish texnikasining ish unumdorligi aniqlanib, materillarga bo‘lgan talab hisoblab chiqilgandan so‘ng, texnologik xaritani chizishga kirishiladi. Yo‘l poyi ko‘ndalang kesimi va texnologik xaritani tuzishda ShNQ 2.05.02-07 talablariga rioya qilinadi. Ish ko‘lami yetakchi mexanizm ish unumdorligiga asoslanib hisoblab chiqiladi. Yo‘lni qurish yoki mukammal ta’mir uchun hisoblangan ish ko‘lami va unga kerakli bo‘lgan mexanizmlar, materiallar miqdorini inobatga olgan holda texnologik xarita tuziladi. Tuzilgan xaritaning barcha bandlari aniq va ravon to‘ldirilishi talab etiladi. Qurilishni tashkil etishning chiziqli kalendar grafigi Chizikli kalendar grafigi qurilayotgan yo‘lning butun uzunligi bo‘yicha chiziladi. Unda ish boshlanishi va tugallanish kunlari, bajariladigan barcha 91 jarayonlar, ishtirok etuvchi mashina mexanizmlar ko‘rsatiladi. Ordinata o‘qi bo‘yicha kun, oy va yil joylashtiriladi, abssissa o‘qi bo‘yicha esa piket va kilometrlar ko‘rsatiladi. Grafikning o‘ng tarafida ishchi kuchi va mashina mexanizmlarga bo‘lgan talab epyurasi chiziladi. XII XI X IX VIII VII VI V IV III II I ПК ва км лар Шартли белгилари Тайёргарлик ишлари Тайёргарлик ишлари Асосий ишлар Асосий ишлар Текислаш ва пардозлаш ишлари Текислаш ва пардозлаш ишлари 5.2-rasm. Qurilishni tashkil etishning chiziqli kalendar grafigi Topshiriq:Shahar yo‘llari va ko‘chalarini joriy va mukammal ta’mirlash ishlarining texnologik xaritasini tuzish, chiziqli-kalendar grafigini qurish haqidagi bilimlari asosida xulosa yozadilar. 92 5.1-rasm.Texnologik xarita 93 6-AMALIY MASHG‘ULOT MAVZU:YO‘L QOPLAMASIGA USTKI YUZASIDAGI NUQSONLARGA ISHLOV BERISH TEXNOLOGIK JARAYONLARI HISOBI. Ishdan maqsad: Talabalarga ta’mirtalab shahar yo‘llari to‘shamalarini kuchaytirish ishlarini va kuchaytirish qatlami qalinligini nazariy hisoblashni o‘rgatishdan iborat. Nazariy qism Dala sinovlari natijasida aniqlangan yo‘l to‘shamasining haqiqiy elastiklik moduli Eftalab etilgan harakat Yet.ye shartlaridan kam bo‘lganida, yo‘l to‘shamasini kuchaytirish masalasi doim ko‘rib chiqiladi. Qanday kuchaytirishni amalga oshirish to‘g‘risidagi masalaning yechimi variantlarni texnik-iqtisodiy taqqoslash natijasida qabul qilinadi. Agar tekshirish davrida Ef>Yetr bo‘lib, qoplama ravonligi qoniqarsiz bo‘lsa, yo‘l qoplamasi sirtining ulanish xususiyatlarini ta’minlagan holda tekislovchi qatlamni yotqizish ishlari bajariladi. Ustki kuchaytiruvchi qatlam o‘z turiga ko‘ra mavjud qoplamadan past bo‘lmasligi kerak. Masalan, mavjud asfaltbeton qoplamada ustki kuchaytiruvchi qatlam ham asfaltbetondan bo‘lishi kerak. U yoki bu konkret sharoitlarda iqtisodiy mulohazalar, xavfsizlik talablari va harakat qulayligi asosida takomillashtirilgan yengillashtirilgan yoki o‘tish qoplamalari o‘rniga undan ham takomillashgan qoplamalar tayinlanishi mumkin. Yo‘l qoplamasi materiali uning zarur g‘adir-budirligini va yuqori haroratlarda siljishlar, g‘uddalar hamda to‘lqinlarga chidamliligini ta’minlashi zarur. Kuchaytiruvchi qatlamlarni tegishli ravishda shakllantirish va uning normal ishlashi shartlari bo‘yicha kuchaytiruvchi qatlamlarning foydalanish jarayonidagi qalinligi 6.1-jadvalda ko‘rsatilgan qiymatlardan kam bo‘lmasligi lozim. Barcha holatlarda qatlam qalinligi ushbu qatlam tayyorlangan tosh materialning yirik zarralari o‘lchamidan 1,5 baravar ko‘r bo‘lishi kerak. Kuchaytiruvchi qatlamlar qalinligini hisoblar 6.1-rasmdagi nomogrammasidan foydalangan holda belgilangan nisbat (Yef/YeTR) bo‘yicha olib boriladi. Nomogrammadan foydalanishda oldin kuchaytiruvchi qatlamlarning elastiklik moduli (Ye1) belgilanadi, keyin esa (Yef/Ye1) va (YeTR/Ye1) nisbati hisoblanadi. Olingan (Yef/Ye1) nisbati ordinata o‘qiga olib qo‘yiladi, (YeTR/Ye1) nisbati bilan tavsiflanadigan egik chiziq bilan kesishuv joyigacha gorizontal tortiladi. (X= h/D) nisbati topiladigan abssissalar o‘qi bilan kesishuv nuqtasidan g‘ildirak izining hisobiy 94 diametridan (D) foydalangan holda (A-ilova, 6.1-jadval) izlanayotgan kuchaytiruvchi qatlam qalinligi aniqlanadi. h = XD (6.1) Agar hisob-kitoblar bo‘yicha bir qatlamli kuchaytirish zarur bo‘lsa va kuchaytiruvchi qatlam qalinligi 6.1-jadvalda ko‘rsatilgan uning qiymatidan kam bo‘lib, shu qiymatning yarmidan ko‘p bo‘lsa, kuchaytiruvchi qatlam qalinligini 6.1jadval bo‘yicha qabul qilish yoki yanada yupqaroq qatlamni yaratish imkonini beruvchi materialni yotqizish variantini ko‘rib chiqish zarur. Masalan, organik yopishqoq modda bilan ishlov berilgan shag‘al o‘rniga sovuq asfaltbeton aralashmasini yotqizish kerak. Ikkala variant ham iqtisodiy va texnologik mulohazalarni hisobga olgan holda taqqoslanishi lozim. 6.1-jadval Kuchaytirish qatlam qalinligi, cm Kuchaytirish qatlamini materiali Kuchaytirish qatlam qalinligi, cm Yirikdonali 6-7 8 Maydadonali 3-5 Qattiq asosda sement bilan ishlov berilgan chaqiqtosh va shag‘alli materiallar qumli 3-4 sovuq 3 Qurilmada va yo‘lda aralashtirish usuli bilan organik bog‘lovchilar bilan ishlov berilgan chaqiqtosh va shag‘alli materiallar 5 Kuchaytirish qatlamini materiali Asfaltobeton: Shimdirish usuli bilan organik bog‘lovchi bilan ishlov berilgan chaqiqtosh Yo‘lda aralashtirish usuli bilan organik bog‘lovchi bilan ishlov berilgan gruntlar 6 Organik bog‘lovchi bilan ishlov berilmagan mineral materiallar: 8 - chaqiqtoshli qatlamda 8 - shag‘alli qatlamda 10 - qumli qatlamda 15 Izoh. Asfaltbeton qoplamalarning katta qalinlik qiymatlari IIItoifali yo‘llar uchun berilgan, kichiklari esa - IIIIVtoifali yo‘llar uchun berilgan. Ishni bajarish tartibi: Har bir talabaga mavjud avtomobil yo‘lining mustahkamlik ko‘rsatkichi beriladi. Talaba berilgan mustahkamlik ko‘rsatkichini talab etilgan mustahkamlikka yetkazish uchun ko‘chaytiruvchi qatlam qalinligini hisoblaydilar. Misol: Yo‘l toifasi, xarakat jadalligi va to‘shamaning talab qilinadigan elastiklik moduli (MPa)ni hisobga olgan xolda yo‘l qoplamasini kuchaytirish xisob kitob ishlari 95 olib borildi. Yo‘l to‘shamasini kuchaytirish uchun BND 60/90 markali zich asfaltobeton tanlandi. 6.2-rasm. Kuchaytiruvchi qatlamlar qalinligini aniqlash nomogrammasi. 96 Berilgan Yo‘l toifasi-II Yef=180 MPa Yet.e=220 MPa Ye1=3200 MPa Shinaning hisobiy iz diametri, D=37 sm Berilgan yo‘l bo‘lagida yo‘l to‘shamasi elastiklik moduli mustahkamligi 180 MPa berilgan bo‘lib, yo‘l to‘shamasi mustahkamligini oshirish uchun quyidagi formulalar orqali topamiz. 𝐸𝑓 180 = = 0,056 𝐸1 3200 𝐸𝑡.𝑒 220 = = 0,068 𝐸1 3200 Asfaltbeton uchun ro‘xsat etilgan elastik egilishga bo‘linma natijasini monagramma orqali h/D qiymatni aniqlaymiz (6.2-rasm). h = 0,08 D Yo‘l to‘shamasini mustahkamligini oshirishga talab etilgan asfaltbeton qalinligini aniqlaymiz. h = D ∙ 37 = 0,08 ∙ 37 = 2,9 sm Topshiriq:Talaba amaliyotda olgan bilimlariga tayangan holda xulosa yozib tugallaydi. 7-AMALIY MASHG‘ULOT MAVZU: ASFALTBETON QOPLAMALARINI EKSPLUATATSIYA QILISH TEXNOLOGIK XARITASINI TUZISH. Ishdan maqsad: Talabalarga asfaltbeton qoplamalarini ekspluatatsiya qilish texnologik xaritasini tuzishni o‘rgatishdan iborat. Nazariy qism Yo‘l qoplamalarining ulardan foydalanish davrida xizmat ko‘rsatish muddatlari va mustahkamligini oshirish ularning nafaqat mustahkamligini, balki dastlabki sifat ko‘rsatkichlarini qaytadan tiklash imkoniyatlarining mavjudligidadir. Shuning uchun, qoplama sifatida keng ko‘lamda tarqalgan asfaltbeton qoplamalarni regeneratsiya (yo‘qotilgan sifatini qaytadan tiklash) masalalariga alohida ahamiyat berish zarur. 97 Hozirgi zamon talablariga tadbiqan regeneratsiya (qayta tiklash) deyilganda, foydalanishda bo‘lgan yo‘l to‘shamasini qayta ishlash va ishlov berishning shunday uslubi tushuniladiki, bunda takomillashgan ishlab chiqarish texnologik jarayonlar bazasida eski materiallardan foydalangan holda qoplamaning texnik-foydalanish ko‘rsatkichlarini oshirishning imkoniyatlari mavjud bo‘ladi. Asfaltbetonni regeneratsiyalash (qayta tiklash) deyilganda, uni material va qoplama sifatidagi qaytadan ishlanishini farqlash kerak. Birinchi holatda materialning fizik-mexanik ko‘rsatkichlari qaytadan tiklanadi yoki talab qilingan darajaga yetkaziladi, ikkinchi holatda tamirlanayotgan asfaltbeton qoplamaning yaxlitligi va tekisligi , mumkin qadar uning ilashish ko‘rsatkichlari qaytadan tiklanadi. Qoplamalarni ta’mirlashda ularni qizdirib tekislash uslubi (termoprofillash) keng ravishda qo‘llanilmoqda. Termoprofillash uslubining mohiyati ta’mirlanayotgan qoplamani infraqizil nurlar bilan qizdirish, 2-5sm chuqurlikda o‘yib uyum holiga keltirish, uyulgan qorishmani, agar zarur bo‘lsa yangi tayyorlangan qorishma qo‘shib aralashtirib, bo‘ylama va ko‘ndalang yo‘nalishlarda yoyib qaytadan yotqizish va zichlashdan iborat. Termoprofillash ishlari to‘rt xil rejimda bajariladi: yangi material qo‘shmasdan va eski asfaltbeton qorishma yaxlitligining mavjud holatida oddiy termoprofillash (issiqlik ta’sir etib tekislash); xuddi shu uslubda eski qorishma yaxlitligini ta’minlash bilan termoprofillash (termotekislash); eski qatlam ustidan aloxida yangi qatlam yotqizish bilan tekislash (yangi qatlam yotqizish bilan termotekislash, qisqacha termik usulda yotqizish); xuddi shu uslubda eski qorishmaga yangi material qo‘shib aralashtirish va yaxlit bir qatlam sifatida yotqizish (aralashtirish orqali termoprofillash yoki termoaralashtirish). Topshiriq:Talaba amaliyotda olgan bilimlariga tayangan holda xulosa yozib tugallaydi.5-Amaliy mashg’ulotdan foydalangan holda texnologik xaritani chizish. 8-AMALIY MASHG‘ULOT MAVZU:SHAHAR YO‘LLARI VA KO‘CHALARINI EKSPLUATATSIYA QILISH ISHLARINI TASHKIL ETISH VA UNING NAZORAT QILISH. Ishdan maqsad: Talabalar amaldagi me’yoriy hujjatlarga asosan yo‘l qurilishida texnik nazoratni tashkil etish va texnik nazoratchi xodimlarining mas’uliyatini o‘rganish. Nazariy qism Avtomobil yo‘llarini qurish, qayta qurish va ta’mirlashda texnik nazorat buyurtmachi-quruvchi tashkilot tomonidan tuzilgan texnik nazorat guruhlari tomonidan amalga oshiriladi. 98 Texnik nazorat alohida tashkilot, shuningdek xo‘jalik korxonalarining texnik apparati xizmati sifatida ham tashkil etilishi mumkin. U buyurtmachi-quruvchi tashkilotning huquqlari va vazifalari: shartnomalar tuzish, qurilishni moliyalashtirish, material, uskuna-jihozlar sotib olish va to‘lash, shuningdek kreditlar ajratish vakolatlariga ega emas. Texnik nazorat jamlama smetada shu maqsad uchun hisoblangan mablag‘, qurilish va qayta qurish ob’ektlarida buyurtmachi-quruvchi tashkilotni saqlab turish uchun xarajatlar limitini 30 foizga kamaytirish hisobiga, ta’mirlash ob’ektlarida esa tashkilotning asosiy faoliyati mablag‘lari hisobiga tashkil etiladi. Texnik nazorat yo‘l-xo‘jalik ob’ektlari qurilishi, qayta qurilishi va ta’mirlanishi mobaynida uzluksiz olib boriladi. Texnik nazoratning asosiy vazifalari: loyiha yechimlariga, qurilish muddatlariga va me’yoriy hujjatlar talablariga amal qilinishini, shu jumladan qurilish-montaj va ta’mirlash ob’ekti qiymatining loyiha-smetada belgilangan qiymatlarga muvofiqligini nazorat qilib borishdan iborat. Asosiy vazifalardan tashqari texnik nazorat xodimlari quyidagilarni bajaradilar: Loyiha-smeta hujjatlari bilan ta’minlashda: ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ________________________________________________________ Qurilish maydonini o‘zlashtirish borasida: ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ________________________________________________________ Qurilishi va ta’mirlanishi tugallangan ob’ektlarni foydalanishga topshirishda: ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ _______________________________________________________ Texnik nazorat xodimlariga asosiy vazifalariga ko‘ra quyidagilar yuklatiladi: ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ 99 ____________________________________________________________________ _______________________________________________________________ Topshiriq: Talaba ochiq qoldirilgan joylarni MShN 19-2004 ga asosan to‘ldiradi va amaliyotda olgan bilimlariga tayangan holda topshiriq oxirida xulosa yozib tugallaydi. 9-AMALIY MASHG’ULOT MAVZU:SHAHAR KO‘CHA VA YO‘LLARINI TEXNIK HOLATINI BAHOLASH VA DIAGNOSTIKA QILISH. Ishdan maqsad: Avtomobil yo‘llarining funksional ahamiyatini hisobga olgan holda harakat komfortabelligini ta’minlash sharoiti bo‘yicha yo‘l qoplamasining ravonligini baholash uslubini taxlil qilish. Nazariy qism Dunyo miqyosida avtomobil yo‘llarida yuqori darajadagi harakat komfortabelligini ta’minlash, yangi texnologiyalarni qo‘llash orqali yo‘l qoplamasi ravonligini monitoring qilish hamda qoplama ravonligini yo‘ldan foydalanuvchilarning talablarini hisobga olgan holda baholash muhim ahamiyat kasb etadi. «Yuqori darajadagi qoplama ravonligini ta’minlash, avtomobil yo‘llarini loyihalash va qurish davrida qoplama ravonligini o‘lchashning yangi usullarini ishlab chiqish, ravonlikning mavjud baholash uslubini takomillashtirish, yo‘llarning xizmat qilish muddatini oshishi va transport xarajatlarini kamayishini ta’minlanishi ko‘rib chiqilayotgan masalaning dolzarbligini yanada yuqori darajaga ko‘taradi» Bu borada rivojlangan xorijiy mamlakatlarida, jumladan, AQSh, Germaniya, Shvesiya, Yaponiya va boshqa davlatlarda yo‘l qoplamasi ravonligini baholash uslublarini takomillashtirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Jahonda avtomobil yo‘llari qoplamalari ravonligini baholash uslubini takomillashtirishga qaratilgan resurs-tejamkorlik va atrof-muhit muhofazasi hamda yo‘l infratuzilmasi barqarorligi yo‘nalishlarida ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda. Ushbu yo‘nalishda jumladan, qoplama ravonligini o‘lchash va baholashda mavjud sensorlar yordamida o‘lchangan ma’lumotlarni qayta ishlash orqali yo‘l qoplamasi yuzasining bo‘ylama profilini hisoblash bo‘yicha maqsadli ilmiy izlanishlarni amalga oshirish muhim masalalardan biri hisoblanadi. Shu bilan birga avtomobil yo‘llarini loyihalash, qurish va ekspluatatsiya qilishda qoplama ravonligini samarali nazorat qilish orqali yo‘l qurilishida sifatni ta’minlovchi uslubni ishlab chiqish zarur hisoblanmoqda. Avtomobil yo‘llarida harakat komfortabelligini nazariy tahlil qilishda, avtomobil vertikal harakatining chorak avtomobil uchun fizik modeliga asoslangan avtomobil-o‘rindiq-odam fizik modeli ishlab chiqilgan (9.1-rasm). 100 m1, m2 m3 va m4 – chorak avtomobil qismi uchun mos ravishda ressorlanmagan, ressorlangan massalar, o‘rindiq va odam tanasi massalari, [kg]; k1, k2, k3 va k4 – shina, ressor, o‘rindiq va odam tanasi bikirliklari, [N/m]; s1, s2, s3 va s4 – shina, amortizator, o‘rindiq, odam tanasi va so‘ndiruvchanlik koeffitsienti, [N*s/m]; z1 , z2 , z3 va z4 – g‘ildirak o‘qi, kuzov, o‘rindiq va odam tanasining vertikal ko‘chishi [m]; z0 – yo‘l profilining ordinatasi [m]. 9.1-rasm. “Avtomobil-o‘rindiq-odam” fizik modeli sxemasi Ushbu modelning harakat tenglamasini umumlashgan ko‘rinishda quyidagicha ifodalangan M Z C Z K Z R (9.1) Bu yerda, M , C , K , R massa, so‘ndirgich, bikrlik va tashqi kuch matritsalari, Z tezlanish, Z tezlik va Z ko‘chish vektorlari. Sistemani uzatish funksiyasi quyidagi ifodalar orqali hisoblangan: TF1 TF2 Z 2 F ( B DA) GE Z1 B DA Z1 ( s ) F ( B DA) GE R H ( F DA GE) E 2 ( B DA) (9.2) (9.3) Bu yerda, ( A, B, C , D, E , F , H ) - kiritilgan matematik belgilashlar orqali mos ravishda ressorlanmagan massa Z (s) Z1 ( s ) , ressorlangan massa 2 uchun uzatish R R funksiyalari Yuqorida keltirilgan tenglamalardan foydalanib sistemaning MATLAB®/SIMULINK® modeli ishlab chiqilgan. Ushbu ishlab chiqilgan modelda sonli natijalar muayyan avtomobil parametrlardagi qiymatlar uchun, avtomobil o‘rindig‘i, kuzov va g‘ildiragi hamda odamning mexanik modelining vertikal harakati, impuls uyg‘otish funksiyasi (signali) ta’sirida tizimning vertikal harakatini tahlil etilgan. Quyida (1.2-rasm)da keltirilgan grafikdan avtomobil ressorlanmagan va ressorlangan qismi, o‘rindiq hamda odam mexanik tizimining rezonansi kuzatilgan. Bu rezonans qiymatlar 7.2 Gs, 10 Gs, 23.6 Gs va 75 Gs chastotani tashkil etdi. 101 Bu ishlab chiqilgan model avtomobil noravon harakatlanganda uning vertikal tebranishlarini tahlil komfortabelligini baholash imkoniyatini beradi. qoplamali yo‘llarda qilish va harakat 9.2-rasm. «Avtomobil-o‘rindiq-odam» modelining amplituda-chastota xarakteristikasi Qoplama ravonligini eksperimental tadqiq qilishda akselerometrlar yordamida yozib olingan ma’lumotlarni, etalon avtomobilning chorak modeli sifatida qaralgan Xalqaro ravonlik indeksi (International Roughness Index-IRI) bo‘yicha baholash nazarda tutilgan. Bundan tashqari avtomobil shinasi juda oz miqdorda tebranishni so‘ndiradi yoki umuman so‘ndirish ta’sir etmaydi deb qaralgan. Ushbu shartlardan kelib chiqqan xolda sistemaning fizik modeli uchun passiv sistema bo‘lgan chorak avtomobilning modeli quyidagicha tasvirlangan (9.3- rasm). 9.3-rasm. IRI ga muvofiq avtomobilning chorak modeli 9.3- rasmda ko‘rsatilgan avtomobilning chorak modelidan kelib chiqqan xolda, ikki massaning ya’ni ressorlanmagan massa mu va ressorlangan massalar ms harakat tenglamasi quyidagicha ifodalangan. 𝑚𝑠 𝑧̈𝑠 + 𝑐𝑠 (𝑧̇𝑠 − 𝑧̇𝑢 ) + 𝑘𝑠 (𝑧𝑠 − 𝑧𝑢 ) = 0 { 𝑚𝑢 𝑧̈𝑢 + 𝑐𝑠 (𝑧̇𝑢 − 𝑧̇𝑠 ) + 𝑘𝑠 (𝑧𝑢 − 𝑧𝑠 ) + 𝑘𝑢 𝑧𝑢 = 𝑘𝑢 𝑟 102 (1.4) Bu yerda, 𝑧𝑠 –ressorlangan massaning ko‘chishi, 𝑧̇𝑠 – ressorlangan massaning tezligi 𝑧̈𝑠 – ressorlangan massaning tezlanishi, 𝑧𝑢 –ressorlanmagan massaning ko‘chishi, 𝑧̇𝑢 – ressorlanmagan massaning tezligi va 𝑧̈𝑢 – ressorlanmagan massaning tezlanishi, 𝑐𝑠 – osmaning so‘ndirish koeffitsienti; 𝑘𝑠 – osmaning bikrlik koeffitsienti, 𝑘𝑢 –shinaning bikrlik koeffitsienti; 𝑚𝑠 – ressorlangan massa, 𝑚𝑢 – ressorlanmagan massalar; r– x yo‘nalish bo‘yicha avtomobil tezligiga bog‘liq bo‘lgan yo‘l qoplamasi yuzasining bo‘ylama profili. Simpson, Trapesiyasimon va Nyumark-beta sonli integrallash usullari orqali ko‘chish qiymatlari hisoblab topildi. Yuqorida keltirilgan (9.4) ifodaga asosan qoplama yuzasining bo‘ylama profili quyidagicha hisoblandi. 𝑟= 𝑚𝑢 𝑘𝑢 𝑧̈𝑢 + 𝑐𝑠 𝑘𝑢 (𝑧̇𝑢 − 𝑧̇𝑠 ) + 𝑘𝑠 𝑘𝑢 (9.5) (𝑧𝑢 − 𝑧𝑠 ) + 𝑧𝑢 Shuni takidlash kerakki, (9.5) ifodada keltirilgan 𝑚𝑢 𝑘𝑢 , 𝑐𝑠 𝑘𝑢 , 𝑘𝑠 𝑘𝑢 o‘zgarmas koeffitsientlar juda kichik qiymatlarni tashkil qildi. Shuning uchun IRI ni tahlil qilishda foydalaniladigan yo‘l qoplamasi bo‘ylama profili, ressorlangan va ressorlanmagan massalarning tezlanishi va tezligi qiymatlaridan faqatgina ressorlanmagan massaning ko‘chishi qiymatlaridan sonli usulda hisoblashni inkor etadi. Keyingi bosqichda, IRI qiymati yo‘l qoplamasi yuzasining bo‘ylama profili ma’lumotlari asosida baholanadi. Topshiriq: Yo‘l qoplamasi ravonligini xalqaro ravonlik indeksi (International Roughness Index IRI)ni o‘rganish. Shahar yo`llari va ko`chalarini diagnostika qilishda qoplama ravonligini baxolashni organish va xulosa yozish. 10-AMALIY MASHG’ULOT MAVZU:SHAHAR KO‘CHALARI VA YO‘LLARIDA, QISHGI SIRPANCHIQLIKKA QARSHI KURASHISH Ishdan maqsad: Avtomobil yo‘lini qishgi saqlash ishlari bo‘yicha ish turlarini va bajarilish ketma-ketligini aniqlashni talabalarga urgatishdan iborat. Nazariy qism. Yo‘lni saqlash ishlaridan asosiy maqsad, yo‘lning qatnov qismini transportfoydalanish ko‘rsatkichlarini sifatlarini barqaror ushlab turishdan iborat bo‘lib, bunda transport vositalarining ta’siri natijasida paydo bo‘ladigan nuqsonlar, muzlab ko‘pchish, ortiqcha namlanish, tabiiy iqlim ta’siridan keladigan buzilishlarni yo‘qotishdir. Bular muntazam ishlar sirasiga kirib, ular yo‘llarni ekspluatatsiya qiladigan tashkilotlarning texnika vositalari, moddiy va mehnat resurslari bilan bajariladi. Avtomobil yo‘lidagi barcha elementlarni va sun’iy inshootlarni, yo‘lning qatnov qismini, yo‘l poyini hamda yo‘l mintaqasida saqlash ishlarini tashkil qilish ishlari ikki guruhga bo‘linadi. Bahor, yoz va kuz davrida ishlar va qish davrida bajariladigan ishlarga bo‘linadi. 103 Chaqiqtosh taqsimlagich yordamida chaqiqtoshni taqsimlash. Yetakchi mexanizmni tanlaymiz: Mashina markasini tanlaymiz Chaqiqtosh taqsimlagich mashenasining ish unumdorligi quyidagi formula orqali topiladi. (10.1) 𝑷𝐶ℎ.𝑇. = 𝑉𝑟 ∗ (𝑏 − 𝑎) ∗ 𝐾𝑣 𝟐 ∗ 𝐾𝑡 𝒎 /𝒔𝒐𝒂𝒕 b - Taqsimlash kengligi, m; a - Qo‘shni tasmalarni qoplash kengligi, (0,05 m); Vr - Ish tezligi; KV= 0,75; KT= 0,70; Chaqiqtosh taqsimlagich mashinasining bir smenadagi ish unumdorligini topamiz. 𝑠𝑚 (10.2) 𝑃𝐶ℎ.𝑇. = 𝑃𝐶ℎ.𝑇. 2 ∗8 𝑚 /𝑠𝑚𝑒𝑛𝑎 Smenalar sonini topamiz; 𝑆 𝑛 = 𝑠𝑚 𝑠𝑚𝑒𝑛𝑎 𝑃𝐶ℎ𝑖𝑝. (10.3) Ish ko‘lami uzunligini topamiz 𝐿 𝑙= 𝑚𝑒𝑡𝑟 𝑛 (10.4) Chaqiqtosh taqsimlagich mashinasining FIK va ish vaqtini aniqlaymiz . 𝑛 𝐹= (10.3) 𝑛𝑦𝑎𝑥 (10.4) 𝑡 =8∗𝐹 𝑠𝑜𝑎𝑡 Topshiriq: Talaba amaliyotda olgan bilimlariga tayangan holda turli yo‘l bo‘laklarini bo‘ylama va ko‘ndalang kesimlari qishgi saqlash ishlar grafigini ishlab chiqishadi, xulosa yozib tugallaydi. Talaba qish sirpanchiqlikni bartaraf etish uchun materiallar va mashina-mexanizmalar hisobini o‘rganadi. 104 11-AMALIY MASHG’ULOT MAVZU:SHAHAR KO‘CHALARI VA YO‘LLARINING EKSPLUATATSION HOLATIGA TABIIY-IQLIM OMILLARINING TA’SIRINI BAHOLASH Ishdan maqsad: Talabalar berilgan topshiriqga asosan shahar ko‘chalari va yo‘llarining ekspluatatsion holatlariga tabiiy iqlim omillarining ta’sirini o‘lchaydilar va baxolaydilar. Nazariy qism Shahar ko‘chalari va yo‘llarining ekspluatatsion holatiga havo iqlim omillari katta ahamiyatga egadir. Iqlim va ob-havo tabiat faktorlarining asosiy qismi bo‘lib, yo‘lning transport-ekspluatatsion ko‘rsatkichlariga, avtomobillarning harakat rejimi va harakat xavfsizligiga hamda ularning ishlash qobiliyatiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Havo-iqlim sharoiti ta’siridan qatnov qismi samarali kengligining, ko‘rinish masofasining va tishlashish koeffitsientining kamayishi kuzatiladi. Ma’lumki, mavjud foydalanuvdagi yo‘llarda quruq, toza, tekis va mustaxkam qoplamada tishlashish koeffitsienti 0,45 dan yuqorini, oraliq muhit, ya’ni qoplama nam bo‘lsa 0,35-0,45 ni, qoplama ustki yuzasida qor yoki suv qatlami bo‘lsa 0,2-0,35 ni, yupqa muz qatlami bo‘lsa 0,1 ni tashkil qilishi aniqlangan. Turli xil havo-iqlim sharoitlari va qoplama ustki yuzasi holatlaridagi maksimal harakat tezliklari va ularning pasayish koeffitsentlari 11.1-jadvalda keltirilgan. 11.1-jadval Yo’l sharoiti 2-tasmali yo‘lda, km/soat Tezlik pasayishi koeffitsienti 4-tasmali yo‘lda, km/soat Tezlik pasayishi koeffitsienti Havo-iqlim sharoiti mikro changyomg‘ir qor + 20S +27S yaxmalak to‘zon 1 2 3 4 5 6 yaxmalak tuman 7 8 67 65 63,5 58 55 43 37 32 1,0 0,97 0,94 0,86 0,82 0,64 0,55 0,47 87 79 82 77 73 61 56,5 47,5 1,0 0,90 0,94 0,88 0,83 0,70 0,64 0,54 Shahar ko‘chalari va yo‘llari turli xil ta’sirlar va tabiiy omillar ostida ishlaydi. Bu ta’sir etuvchilar ikki xil ko‘rinishda bo‘ladi. 1. Yo‘l poyi va to‘shamasini mustahkamlik va xizmat muddatiga ta’siri; 2.Yo‘lning qoplama yuzasida bo‘ladigan o‘zgarishlari, g‘ildirak bilan qoplamani ilashish xususiyatlarini pasayishiga olib keladi. To‘shama konstruksiyalariga ta’sir etuvchi asosiy namliklar: -Atmosfera suvlari, qoplama yoriqlari, yo‘l yoqasiga singadigan, qatnov qismi va yo‘l yoqasi birlashadigan yerlarida; -qoplama usti, kyuvetlarda turib qoladigan suvlar; -yer osti suvlari, ayniqsa yer yuzasiga yaqin suvlar; 105 -bug‘ shaklidagi, issiq qatlamlardan sovuq qatlamlarga o‘tib yuruvchi suvlar. Yo‘l poyining mustahkamligi va turg‘unligi, asosan undagi suv issiqlik rejimiga bog‘liq. Suv issiqlik holati deb, yo‘l poyini turli nuqtalarida temperatura va namlikni davriy o‘zgarishlariga aytiladi. Suv issiqlik rejimi yo‘l iqlim zonalari xususiyatlariga qarab farqlanibgina qolmay avtomobil yo‘llarining joylashuvi, ya’ni yo‘l poyi konstruksiyalari ko‘tarma yoki o‘ymadan o‘tishga atmosfera yog‘inlariga, muzlash chuqurligiga va boshqa faktorlarga bog‘liq, agar bu ko‘rsatkichlarning o‘zgarishi chegaradan o‘tsa, yo‘l poyi o‘z mustahkamligini va turg‘unligini yo‘qotadi, u holda keskin havo temperaturaning o‘zgarishi va namlikni ortishi sun’iy inshootlarni qurish zarurligini ko‘rsatadi. Atmosfera yog‘inlari yomg‘ir va qor ko‘rinishida bo‘lib, suv o‘tkazmaydigan qoplamadan yo‘l yoqasiga oqib, so‘ng yon qiyalik yon ariqlarga tushadi. Agar yomg‘ir jadal yog‘sa yo‘l yoqasi va yon qiyaliklarni yuvib, yon ariqlardan toshib oqadi va yo‘l poyiga shimiladi, yo‘l poyini va to‘shamasini namligini oshiradi. Bo‘ylama qiyaligi bo‘lgan yo‘llarda oqimni ta’siri kuchayishi evaziga yo‘l to‘shamasining cheti va yo‘l yoqasining yuvilishi, ulardan suv oqib o‘tgan joylarda ko‘tarmani yuvilishi ro‘y beradi. Quyosh ta’sirida gruntga shimilgan suvlar yuqoriga qarab harakatlanadi, bu esa o‘z navbatida yo‘l poyini ko‘tarilishiga, to‘shamani buzilishiga sabab bo‘ladi. Yo‘l poyi va to‘shamasini yuzasi mustahkamlanadi va suv qochiruvchi ariqlar quriladi. O‘ymalarda suv atrof joylardan oqib keladi, bu yo‘l yoqasini yuvib, surilish hosil qilishi mumkin. Qish vaqtida grunt g‘ovagini to‘ldiruvchi suv muzlaganida hajmi oshadi va yo‘l poyini shishiradi, bu holat yo‘l poyida muzlashdan ko‘pchish, erigandan so‘ng buzilishlarni yuzaga keltiradi. Yo‘l poyi gruntini muzlashdan ko‘pchishi yoki hajmini ruxsat berilgandan oshishi yo‘l to‘shamasini buzilishiga olib keladi. Yo‘l poyini yuqori qismi gruntini namlanishi suv o‘tkazmaydigan yo‘l to‘shamasini pastki yuzasida kondensatsiyadanadigan bug‘ holatdagi suv bilan namlanishlarni yuzaga keltiradi. Muzlash darajasi chuqur bo‘lgan joylarda yo‘l to‘shamasining ko‘tarilib qolishiga olib keladi. Avtomobillar harakat sharoitini baholash taklif etilgan baholash mezonlari asosida amalga oshiriladi. Taklif etilgan baholash mezonlarining hamma shartlarini qoniqtiradigan ko‘rsatkich avtomobillar harakat tezligi hisoblanadi. Avtomobillar harakat tezligi, avtomobillarning manzilga etib borish integral imkoniyati, yo‘lning xavfsizlik koeffisienti va yoqilg‘i sarfi ko‘rsatkichlarini aniqlashda umumiy qo‘llaniladigan ko‘rsatkich hisoblanadi. Avtomobillar harakat tezligi orqali harakat sharoitini baholashda hisobiy tezlikning ta’minlanganlik koeffisienti ko‘rsatkichidan foydalanish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Hisobiy tezlikning ta’minlanganlik koeffisienti yil davrlarida transport oqimi, havoiqlim va yo‘l sharoitlaridan kelib chiqib, oqim haqiqiy maksimal tezligining etalon sharoitdagi hisobiy harakat tezligiga nisbati orqali aniqlanadi: Kh.t.t=Vhaq.max/Vhis (11.1) 106 bunda Vhaq.max – transport oqimining haqiqiy maksimal tezligi, km/soat; Vhis – etalon yo‘l sharoitidagi hisobiy tezlik, bu Vhis=120 km/soat qabul qilingan. Avtomobil yo‘llaridan foydalanishda yilning har qaysi mavsumida havo-iqlim sharoitining avtomobillar harakat sharoitiga ta’sirini aniqlashda Pmav ko‘rsatkichi kiritilgan. Pmav har qaysi davr uchun quyidagi formula asosida topiladi: Pmav=((1-Kmavh.t.t)Tmav Kn )/365 (11.2) bunda Kmavh.t.t – yo‘lda hisobiy tezlikning ta’minlanganligi mavsumiy koeffisienti; Tmav - yil mavsumining davomiyligi, sutka; Kn- yil davrlarida harakat jadalligining notekislik koeffisienti. Hisobiy tezlikning ta’minlanganligi koeffisienti mavsumiy qiymatlari quyidagi ifodadan aniqlanadi: K мав х .т.т 1 n Pi ( x1 , x2 , x3 ...xn )(t1i t 2i ) K хис.тезi n i 1 (11.3) bunda n-u yoki bu davr davomiyligi, soat; Ri-noqulay meteorologik hodisalarning i yuzaga kelish ehtimoli va ularning yig‘indisi; t1 - noqulay meteorologik i hodisalarning ta’siri davomiyligi va ularning yig‘indisi, soat; t1 - ta’sirdan keyingi davomiyligi, soat; К хис.тезi - har qaysi hodisa uchun hisobiy tezlikning ta’minlanganlik koeffisienti. Avtomobillar harakat tezligiga transport oqimi holatining ta’sirini baholashda tadqiqotlar natijasida aniqlangan oqim maksimal tezligini aniqlash formulasidan foydalaniladi. Avtomobillar harakat sharoitini baholashda hudud-havo iqlim sharoitining ta’sirini hisobga olish uchun yillik texnik tezlik formulasidan foydalanildi: V (V n i ) / ni (11.4) bunda V - meteorologik hodisalariga bog‘liq bo‘lgan, ya’ni yomg‘irda, tumanda, qorda, yaxmalakda, mikroyaxmalakda, chang-to‘zonda kuzatilgan oqim maksimal tezliklari, km/soat; ni- ushbu hodisalarning kuzatilish kunlari. Ishni bajarish tartibi: Talabalar ishni bajarish jarayonida o‘zlari uchun o‘qituvchi ko‘rsatmasiga asosan shahar ko‘chalaridan uchastka tanlashadi va shu uchastkalar bo‘yicha yuqorida keltirilgan topshiriqlar asosida ish olib boradilar va natijalarni jadval ko‘rinishida yozib boradilar. Topshiriq: O’qituvchi ko’rsatmasiga binoan tanlangan yo‘l uchastkasi, toifasi, uzunligi, nomi, eni, palasalar soni, harakat jadalligi va tarkibi, xulosa va izoh jadval ko‘rinishida ma’lumoti keltiriladi. Belgilangan ishlardan birortasi bajarilmasa sababi keltirib o‘tiladi. Avtomobillar harakat sharoitiga tabiiy-iqlim omillarining ta’sirini xisobga olingan natijalar bo‘yicha uumiy xulosa yozish. 107 12-AMALIY MASHG’ULOT MAVZU:HARAKAT MIQDORINI HISOBGA OLISH Ishning maqsadi. Real ko‘cha va yo‘l sharoitlarida transport vositalarining harakat miqdorini va tarkibini kuzatuv usulidan foydalanib aniqlash. Topshiriq. Bir soat vaqt oralig‘ida harakat miqdorini va tarkibini kuzatuv uslubidan foydalanib aniqlash va statistik usuli yordamida tahlil qilish. Ishlatiladigan asbobtayyorlangan uskunalar. Qo‘l soati, sekundomer va maxsus jadval. Harakat miqdori - yo‘lning biron-bir ko‘ndalang kesimidan vaqt birligi ichida o‘tgan transport vositalarining soni (avt/sut yoki avt/soat) - bu ko‘rsatkich kuzatish va avtomatik usullar bilan o‘lchanishi mumkin. Ishni bajarish tartibi Ushbu ishda talabalar transport vositalarining harakat miqdorini va tarkibini ko‘z bilan ko‘rib kuzatish (vizual) usuli foydalanib aniqlashadi. Ko‘z bilan ko‘rib harakat miqdorini hisoblash usuli quyidagi tartibda amalga oshiriladi. Buning uchun talabalar kichik guruhlarga bo‘linib, biror-bir yo‘lning bo‘lagida kuzatuv olib borish orqali o‘tayotgan transport vositalarining sonini va turini aniqlaydilar va ma’lumotlarni 5.1-jadvalga qayd qiladilar. O‘tayotgan transport vositalarining harakat miqdorini ishchi jadvalga 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 raqamlar yozish yo‘li bilan qayd qilinadi. Qayd qilishning bu turi amalda bajarishga oson, shuningdek, keyingi hisob uchun ixcham va qulaydir. Yo‘l va ko‘chaning nomi__________ Hisobga olish kuni_________20____y. Haftaning kuni________________Harakatning yo‘nalishi_______________ Hisob vaqti: boshlandi__________ Tugatildi__________________________ Hisobchining F.I.Sh._______________________________________________ Yuk avtomobillari yuk ko‘tarish bo‘yicha 800-805 805-810 810-815 815-820 820-825 108 Jami Yengil avtomobillar Velomototransport Hisob vaqti soati Avtobus 12.1-jadval 825-830 830-835 835-840 840-845 845-850 850-855 855-900 Vaqtning 15 daqiqalik intervallari Ekstri-mumlar 2t Jami Variantlar Yuk avtomobillari yuk ko‘tarish bo‘yicha 8t dan 2-5t 5-8t yuqori Velomototransport Yengil avtomobillar Avtobuslar Harakat miqdorini aniqlash uchun uzluksiz tekshirishda bir soatlik vaqtni har 5 daqiqa interval oralig‘ida 12 ta intervalga bo‘lib 1-jadvalga yozib boriladi. Olingan ma’lumotlarni qayta ishlab, transport vositalari harakat miqdorining 15 daqiqa oralig‘idagi qiymatlari, bir soatlik tanlab olingan harakat miqdorini hisoblash uchun 6.2-jadval ko‘rinishida yoziladi. 12.2-jadval 1 2 3 4 max min R= N= Δ= Bir soatlik harakat miqdorining tanlab olingan qiymatlarining statistik xususiyatlari quyidagi tartibda hisoblanadi: 1. Variatsion ko‘lamni aniqlash: i R N i соат (max) N соат (min), авт / soat (12.1) bu yerda: N i (max), N i (min) -bir soatlik harakat miqdorining eng katta va eng kichik qiymatlari, ular vaqt oralig‘idagi tanlab olingan variant; i - 15 daqiqalik vaqt oralig‘i. 2. Bir soatlik harakat miqdorining vaqt oralig‘idagi o‘rtacha qiymatini topish: N N n соат , аvt / soat (12.2) bu yerda: n-variantlar soni. Bir soat ichidagi harakat miqdorining uzluksiz kuzatish vaqti 15 daqiqani tashkil etganda n ning qiymati 4 ga teng bo‘ladi. 3. Hisoblarning xatoligini aniqlash: 109 N соат N соат N соат (12.3) Topshiriq: Talaba tahlillar natijasida harakat jadalligi bo‘yicha xulosa yozishadi. 13-AMALIY MASHG’ULOT MAVZU:AVTOMOBIL YO‘LINING TRANSPORT-EKSPLUATATSION SIFATLARINI OSHIRISH BO‘YICHA CHORA-TADBIRLAR ISHLAB CHIQISH Ishdan maqsad: Avtomobil yo‘lining transport-ekspluatasion sifatlarini oshirish bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqishni o‘rganish. Nazariy qism: Avtomobil yo‘llarining transport-eksplutasiya holatini baholash yo‘l korxonalarining loyihalash yoki ilmiy-tadqiqot tashkilotlarning buyurtmasi asosida amalga oshiriladi va bunda yo‘l korxonalarining injener- texnik xodimlari va bo‘lim boshliqlari tashkil etadi. Transport-ekspluatasiya holatini baholash yo‘l korxonasi tasarrufidagi butun tarmoq bo‘yicha amalga oshiriladi. Avtomobil yo‘llarining transport-ekspluatasiya holatini loyihalash yoki ilmiy tadqiqot institutining ko‘chma yo‘l laboratoriyasi yordamida bajariladi. Ko‘rilayotgan transport–ekspluatasiya ko‘rsatkichlari ya’ni yo‘l to‘shamasining ravonligi va mustahkamligi, avtomobil g‘ildiragining qoplama bilan ilashish koeffisienti va qatnov qismida izlar hosil bo‘lishi transport vositalarining tezligiga va xavfsiz harakatlanishiga ta’sir etuvchi eng muhim omillar hisoblanadi. Shuning uchun ravonlik va mustahkamlikni, izlar hosil bo‘lishini baholash paytida yo‘lning ko‘rib chiqilayotgan uchastkalarida avtomobillarning tezligini ham aniqlash kerak. Avtomobil yo‘llarining transport-ekspluatasiya holatini ko‘rsatuvchi har bir parametr (yo‘l to‘shamasining ravonligi va mustahkamligi avtomobil g‘ildiragining qoplama bilan ilashish koeffisienti, qatnov qismida izlar hosil bo‘lishi (ko‘ndalang ravonlik), avtomobillarning tezligi) maxsus guruhlar tomonidan o‘lchanadi. Har bir guruh alohida-alohida holda parametrlarni aniqlaydi. Olingan laboratoriya va kuzatuvlar natijalari tahlil qilinib avtomobil yo‘lining trasport-ekspluatasiyaon holatini yaxshilash bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqiladi. Bunda avtomobil yo‘lining holatini me’yoriy talab darajada bo‘lishi uchun ish turi belgilab olinadi. Avtomobil yo‘llarida saqlash, joriy ta’mirlash va mukammal ta’mirlash ishlari ichidan belgilangan ish turi va texnologik jarayonlar bajariladi. Topshiriq: Talaba berilgan topshiriqga asosan yo‘lining transportekspluatasion sifatlarini oshirish bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqib xulosa yozishadi. 110 14-AMALIY MASHG’ULOT MAVZU:YIL MAVSUMLARI DAVOMIYLIGINI ANIQLASH VA YO‘L USTKI YUZASINING HISOBIY HOLATLARINI BAHOLASH Ishdan maqsad: Yil mavsumlari davomiyligini aniqlash va yo‘l ustki yuzasining hisobiy holatlarini baholashni o‘rganish. Nazariy qism: Havo-iqlim sharoitini tadqiq qilishda uning ta’sir davomiyligini aniqlash muhim ahamiyatga ega, chunki havo-iqlim sharoitining ba’zi bir ko‘rsatkichlari ta’siri hodisa kuzatilgandan keyin ham davom etadi. Masalan, yog‘ingarchiliklar ta’siri qoplama quriguncha davom etadi, ya’ni qordan keyin uning erish vaqti, yomg‘irdan so‘ng qoplamaning qurish davomiyligi va h. Tadqiqotlarda yomg‘irdan keyin 5 soatgacha uning ta’siri davom etishi aniqlangan. Tj = tj1 + tj2 (14.1) Bunda tj1 – hodisani kuzatilishi davomiyligi, soat; tj2 – hodisadan keyingi ta’sir davomiyligi, soat. Yomg‘irdan keyingi ta’sir davomiyligi havo haroratiga va harakat jadalligiga bog‘liq bo‘lib, bu 14.1-rasmdagi grafikda aks ettirilgan. 1-harakat jadalligi N=100 avt/soat bo‘lganda; 2- N=450-550 avt/soat bo‘lganda; 3-N=900-1000 avt/soat bo‘lganda. 14.1-rasm. Har xil havo harorati va harakat jadalligida yomg‘irdan keyingi ta’sir davomiyligi O‘zbekiston sharoitida olib borilgan tadqiqotlarda asfaltbeton qoplama haroratining havo haroratiga bog‘liqligi qonuniyati aniqlangan va yilning issiq davrlarida qoplama ustki yuzasidagi harorat havo haroratiga nisbatan 4-35 S gacha yuqori bo‘lishi kuzatilgan. Avtomobil yo‘llaridan foydalanish jarayonida yo‘llar butun uzunligi bo‘yicha notekis buziladi va emiriladi. A’lo va yaxshi bo‘laklar ko‘pchilik hollarda buzilgan, qoniqarsiz, deformasiyalangan yo‘l bo‘laklariga aralashib ketadi. Buning sababi 111 «Mikroiqlim» sharoiti hisoblanadi. Mikroiqlim kichik hududda, yo‘lning qisqa bo‘lagida yuzaga keladi. 14.2-rasm. Qoplama harorati o‘zgarishining havo haroratiga bog‘liqligi Harakat sharoiti qishki va bahorgi-kuzgi davrlarda noqulay, yozgi davrda etalon sharoitiga yaqin degan xulosa O‘zbekiston sharoitiga to‘g‘ri kelmaydi. Chunki O‘zbekistonda yilning har qaysi davrida o‘ziga xos noqulay va etalonga yaqin harakat sharoitlari yuzaga keladi. Havo harorati +20 S bo‘lganda «avtomobil-transport oqimi-yo‘l sharoitihavo-iqlim sharoiti» tizimi ko‘rsatkichlari eng qulay ishchi holatda bo‘ladi va tizimining ishlashida katta ishonchlilik ta’minlanadi. Shuning uchun tadqiqotlarda +20 S havo harorati etalon sharoitga qabul qilingan. Havo haroratining oshishi haydovchining ishchi o‘rnidagi mikroiqlim o‘zgarishiga va haydovchining ishlash qobiliyati pasayishiga, xatoliklar soni oshishiga olib keladi. Havo harorati +16+23 S bo‘lganda, haydovchi reaksiya vaqti 971 ms ni, +27 S bo‘lganda esa 1281 ms ni tashkil qilgan, ya’ni reaksiya vaqti 32 % ga oshgan. Havo harorati +16+23 S bo‘lganda, 100 kun ichida 88 ta YTH, havo harorati +27 S dan yuqori bo‘lganda 238 ta YTH yuz berganligi kuzatilgan. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, harakat sharoitini ta’minlashda eng qulay havo harorati +16+23 S oralig‘ini tashkil qiladi. Respublika bo‘yicha eng qulay havo harorati yuzaga keladigan mavsumiy davrlar va ularning davomiyligi tadqiqotlar natijasida aniqlangan (14.1-jadval). O‘zbekiston Respublikasi bo‘yicha eng qulay havo harorati yuzaga keladigan mavsumiy davrlar va ularning davomiyligi 14.1-jadval Meteo shaxob chalar Qoraqalpoq Muynaq Eng qulay havo Eng qulay Eng qulay havo Bahorgi harorati, Kuzgi havo harorati, bahorda davrdagi eng kuzda davrdagi eng harorati qo‘lay havo qulay havo ning harorati 16 S 23 S davomiyligi, 23 S 16 S harorati davo- umumiy miyligi, kun davokun miyligi, kun 02.05 04.06 32 28.08 24.09 27 59 26.04 26.05 30 02.09 28.09 26 56 112 Nukus Chimbay Andijan Buxoro Jongeldi Qorakul G‘allorol Jizzax Do‘stlik G‘uzor Qarshi Mubarak Shahrisabz Mashiquduq Navoiy Nurota Oqbaytal Namangan Pop Payshanba Qushrabot Samarqand Denov Termez Sherabod Sirdaryo Yangier Olmaliq Bekabod Toshkent Quqon Farg‘ona Urgench Xiva 21.04 22.04 15.04 11.04 11.04 09.04 01.05 17.04 15.04 07.04 08.04 10.04 13.04 15.04 13.04 21.04 24.04 13.04 12.04 17.04 28.04 22.04 07.04 02.04 29.03 17.04 14.04 15.04 13.04 17.04 13.04 15.04 18.04 17.04 23.05 26.05 25.05 15.05 09.05 13.05 09.06 26.05 26.05 15.05 14.05 13.05 24.05 15.05 22.05 28.05 24.05 01.06 22.05 29.05 08.06 04.06 20.05 20.05 04.05 24.05 20.05 26.05 25.05 30.05 21.05 28.05 22.05 20.05 32 34 40 34 28 34 40 39 41 38 36 33 41 30 39 37 30 49 40 42 41 43 43 48 36 37 36 41 42 43 38 43 34 33 04.09 01.09 02.09 10.09 21.09 13.09 26.08 07.09 07.09 20.09 15.09 07.09 11.09 17.09 09.09 03.09 07.09 07.09 09.09 04.09 01.09 31.08 19.09 19.09 28.09 02.09 11.09 07.09 02.09 05.09 13.09 07.09 01.09 04.09 01.10 29.10 07.10 11.10 15.10 13.10 29.09 11.10 09.09 22.10 15.10 15.10 13.10 10.10 10.10 04.10 03.10 11.10 11.10 09.10 02.10 07.10 24.10 24.10 01.11 04.10 12.10 13.10 09.10 09.10 12.10 10.10 30.09 04.10 27 28 35 31 24 30 34 34 32 32 30 38 31 23 31 31 26 34 32 35 31 37 35 35 34 32 31 36 37 34 29 33 30 31 59 62 75 65 52 64 74 73 73 70 66 71 72 53 70 68 56 83 72 77 72 80 78 83 70 69 67 77 79 77 67 76 64 64 Havo harorati +27 S dan oshib borishi bilan harakat sharoitining qulayligi kamayib boradi va haydovchi uchun noqulay ishchi muhit yuzaga keladi. Havo haroratining 0 S dan pasayishi qoplama ustki yuzasi nam bo‘lganda yaxmalak va mikroyaxmalak hosil bo‘lishiga, qoplamaning g‘ildirak bilan tishlashish koeffisienti kamayishiga va natijada noqulay harakat sharoiti yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. Havoning nisbiy namligi 85 % dan oshganda qoplama ustki yuzasida suv qatlamining yuzaga kelishi va namlanish kuzatiladi. Agar bu sharoitda havo yoki qoplama harorati manfiy bo‘lsa, u holda qoplama ustki yuzasida mikroyaxmalak yuzaga keladi. Havo nisbiy namligi 95 % dan oshganda, musbat haroratda havo suvga to‘yinib, tuman kuzatilsa, havoning nisbiy namligi 30 % dan kamayganda quruq havo yuzaga kelib, mustahkamlanmagan yo‘l chetining changlanishi, agarda shamol tezligi 113 3,5 m/s dan oshsa yo‘lda chang-to‘zon ko‘tarilishi sodir bo‘ladi. Tuman va changto‘zonda ko‘rinish masofasi cheklanadi. Yog‘ingarchiliklar ko‘p kuzatiladigan bahor va kuz davrlarida qoplama ustki yuzasidagi suv qatlamining qalinligi 2-3 mm dan oshganda, gidrodinamik bosim hisobiga g‘ildirakning sirpanishi (akvaplanirovanie) sodir bo‘lish ehtimoli yuzaga keladi. Shuning uchun qoplama ustidagi suv qatlami kritik (hkr) qalinligini aniqlash katta ahamiyatga ega bo‘lib, bu quyidagi formuladan aniqlandi: hкр 0,72 1 0,235Рв 36 2 ( ) Р V (14.2) Bunda - g‘adir-budurlik o‘rtacha o‘lchami, mm; Rv-g‘ildirakdagi havo bosimi, mPa; R-suyuqlik zichligi, suv uchun – 1,02 *10-6kg s2/sm4; V- avtomobil tezligi, km/soat. Qoplama ustidagi suv qatlami kritik qalinligi yomg‘ir miqdoriga va yomg‘ir yog‘ish jadalligiga bog‘liqdir. O‘zbekiston sharoitida qoplama ustidagi suv qatlamining kritik qalinligi 3,5 mm ni tashkil qilishi va bu soatlik yomg‘ir yog‘ish jadalligi 0,35 mm/min bo‘lganda hamda bir oylik yomg‘ir miqdori 85 mm dan oshganda kuzatilishi aniqlandi . Qoplama ustki yuzasida suv qatlami bo‘lganda g‘ildirashga qarshilik koeffisienti har bir mm suv qatlamiga 5 % oshadi va buni quyidagi formula isbotlaydi: f f 0 (1 khв ) (14.3) Bunda f0 – quruq qoplamadagi g‘ildirashga qarshilik koeffisienti; hvqoplamadagi suv va loy qatlami qalinligi, mm. k = 0,05 mm-1 – qoplama ustki yuzasi holatini hisobga oluvchi koeffisient. 180 Йил даврлари давомийлиги, кун 150 120 90 60 30 0 1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 Метеошохобчалар Қишки давр давомийлиги Ёзги давр давомийлиги Баҳорги давр давомийлиги Кузги давр давомийлиги 29 31 33 35 14.3-rasm. Respublika bo‘yicha yil mavsumiy davrlari davomiyligi 114 Yig‘ilgan ko‘p yillik havo-iqlim ma’lumotlarini statistik qayta ishlash natijalari shuni ko‘rsatdiki, respublikada issiq va sovuq davrlarning boshlanishi, davomiyligi va tugallanishi hududlarda bir-biridan keskin farqlanadi (14.3-rasm, 14.2-jadval). O‘rtacha havo haroratining +5 S dan va +20 S dan o‘tish kunlari va yil mavsumiy davrlari davomiyligi jadvali Meteoshaxob chalar Qoraqalpoq Muynaq Nukus Chimbay Andijon Buxoro Jongeldi Qorakul G‘allorol Jizzax Do‘stlik G‘uzor Qarshi Mubarak Shahrisabz Mashiquduq Navoiy. Nurota Oqbaytal Namangan Pop Payshanba Qushrabot Samarqand Denov Termez Sherabod Sirdaryo Yangier Olmaliq Bekabod Toshkent Quqon Bahor 5° S 20° S 29.03 20.05 29.03 21.05 19.03 09.05 19.03 14.05 02.03 06.05 01.03 02.05 02.03 29.04 01.03 30.04 11.03 22.05 01.03 08.05 02.03 07.05 09.02 29.04 28.02 30.04 25.02 29.04 28.02 08.05 10.03 04.05 01.03 06.05 10.03 13.05 19.03 11.05 02.03 06.05 01.03 05.05 01.03 12.05 11.03 25.05 09.03 20.05 09.02 29.04 09.02 22.04 08.02 21.04 02.03 09.05 01.03 05.05 01.03 12.05 01.03 08.05 01.03 14.05 05.03 05.05 Kuz 20° S 5° S 08.09 30.10 08.09 07.11 13.09 09.11 08.09 09.11 12.09 22.11 16.09 30.11 26.09 02.12 20.09 02.12 08.09 16.11 18.09 03.12 16.09 02.12 28.09 22.12 23.09 14.12 25.09 02.12 21.09 21.12 23.09 24.11 17.09 09.12 14.09 02.12 16.09 09.11 17.09 23.11 18.09 23.11 19.09 01.12 13.09 20.11 11.09 03.12 26.09 25.12 26.09 23.12 06.10 25.12 09.09 23.11 19.09 09.12 20.09 27.11 16.09 01.12 16.09 03.12 17.09 21.11 115 Yil mavsumiy davrlari qish bahor yoz kuz 150 52 111 52 142 53 110 60 130 51 127 57 130 56 117 62 100 65 129 71 91 63 137 75 90 58 150 67 89 60 143 73 115 72 109 69 88 68 133 76 90 66 132 77 49 79 152 85 76 61 146 82 85 63 149 68 69 69 136 91 106 55 142 62 82 66 134 83 98 64 124 79 130 53 128 54 99 65 134 67 98 65 136 66 90 72 130 73 111 75 111 68 96 72 114 83 46 79 150 90 48 72 157 88 45 72 168 80 99 68 123 75 82 65 137 81 94 72 131 68 90 68 131 76 88 74 125 78 104 61 135 65 14.2-jadval Issik Sovuk davr davr 215 150 223 142 235 130 235 130 265 100 275 91 275 90 276 89 250 115 277 88 275 90 316 49 289 76 280 85 296 69 259 106 283 82 267 98 235 130 266 99 267 98 275 90 254 111 269 96 319 46 317 48 320 45 266 99 283 82 271 94 275 90 277 88 261 104 Farg‘ona 02.03 10.05 16.09 23.11 99 69 129 68 266 99 Urgench 12.03 07.05 13.09 18.11 114 56 129 66 251 114 Xiva 11.03 07.05 10.09 19.11 112 57 126 70 253 112 O‘zbekiston Respublikasi hududining meteorologik shoxobchalaridan olingan ma’lumotlarimiz asosida aniqlangan havo-iqlim sharoiti ma’lumotlari quyidagi jadval tariqasida (14.3 va 14.4-jadval) har bir meteorologik shoxobcha bo‘yicha keltirdik. Havo-iqlim sharoiti ma’lumotlari 14.3-jadval Oylar Sutkalik havo harorati Moshiquduq 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 -0,3 2,2 8,0 16,2 23,1 28,9 31,6 30,3 23,1 14,1 7,4 12 2,0 Tunggi havo harorati -0,5 0,4 6,6 12,8 19,1 24,0 26,0 25,0 19,0 10,6 5,1 0,0 Tongi havo harorati -0,8 -0,4 5,1 10,6 16,2 21,0 22,0 20,9 16,2 8,6 4,0 -0,7 Tungi qoplama harorati -1,1 -0,8 5,1 10,0 16,0 19,0 20,0 18,6 15,3 7,7 3,9 -1,1 6,7 3,3 -1,3 Tonggi qoplama xarorati -1,8 -1,8 3,3 8,8 14,2 17,0 18,0 16,0 13,8 Sutkalik havo namligi 80 73 62 50 38 30 27 25 30 44 66 76 Tungi havo namligi 86 81 72 62 48 35 30 28 32 51 78 85 Tonggi havo namligi 87 83 75 67 56 40 33 31 37 56 81 87 2,7 0,7 1,1 7,0 15,0 20,5 Yog‘ingarchiliklar 17,2 18,7 31,1 31,7 13,4 2,4 Havo-iqlim sharoiti ma’lumotlari 14.4-jadval Oylar Sutkalik havo harorati 1 2 -0,2 3,6 Sirdaryo 3 4 5 6 7 8 9 8,7 15,6 21,3 26,3 27,6 25,8 20,3 Tunggi havo harorati -0,4 1,4 6,9 12,3 17,3 22,0 23,0 21,0 14,8 9,3 5,4 -0,2 Tongi havo harorati -1,0 0,6 5,9 10,6 14,9 19,0 20,0 19,0 12,2 7,9 4,5 -0,8 Tungi qoplama harorati -1,1 0,6 5,2 10,0 14,0 17,0 18,0 17,0 11,7 7,7 4,2 -1,0 4,2 8,8 6,2 3,8 -1,2 Tonggi qoplama xarorati -1,5 0,2 13,2 15,0 16,0 15,0 10,5 10 11 13,7 7,3 12 1,4 Sutkalik havo namligi 89 83 77 73 66 59 61 63 66 74 83 86 Tungi havo namligi 95 93 90 90 84 74 70 76 81 87 95 92 Tonggi havo namligi 97 95 93 95 92 80 75 83 91 92 97 97 5,9 2,4 0,4 3,0 Yog‘ingarchiliklar 41,3 37,1 57,5 50,9 24,7 116 27,3 32,5 41,3 Tadqiqotlardan ma’lum bo‘ldiki, havo haroratining 3 xil ko‘rinishi mavjuddir, ya’ni kunduzgi harorat, tungi harorat, tonggi harorat. Havo haroratining tongda keskin pasayishi kuzatiladi va murakkab muhitni yuzaga keltiradi. Ushbu jadvallar asosida havo-iqlim sharoitining avtomobillar harakat sharoitiga ta’siri tadqiq qilindi (14.3-rasm). Havo-iqlim sharoitining kompleks grafiklaridan qoplama ustki yuzasida sodir bo‘ladigan murakkab (qor qatlami, namlanish, yaxmalak, mikroyaxmalak) holatlar, chang-to‘zon va tuman sodir bo‘lish davri, yog‘ingarchiliklar kabi iqlim omillarining yuzaga kelish davri va ularning avtomobillar harakat sharoitiga ta’siri aniqlandi. Topshiriq: Yil mavsumlari davomiyligini aniqlash va yo‘l ustki yuzasining hisobiy holatlarini baholashni biror bir tuman kesimida olib grafik ishlab chiqib, xulosa yozish. 15- AMALIY MASHG’ULOT MAVZU:G‘ILDIRAK IZI DEFORMATSIYASINI YUZAGA KELISH SABABLARINI ANIQLASH VA BAHOLASH Ishning maqsadi: Kerakli jihozlar: Asfaltbeton qoplamali shahar yo`llarida g`ildirak izi deformatsiyasini o‘lchash va baholash. 3 metrli reyka va sanoq oluvchi klin. Ishni bajarish tartibi: O'lchov uchastkalari soni va ular orasidagi masofa mustaqil va o'lchov hududlarining uzunligiga qarab olinadi. Mustaqil hudud - bu vizual baholashga ko'ra, yo'l parametrlari taxminan bir xil bo'lgan hudud. Bunday hududning uzunligi 20 m dan bir necha kilometrgacha o'zgarishi mumkin. Mustaqil hudud har birining uzunligi 100 m bo'lgan o'lchov hududlariga bo'linadi. Har bir o'lchov hududida 5 o'lchovlari bir-biridan (100 m li bo’lakda har 20 m da) teng masofada joylashgan bo'lib, ularga 1 dan 5 gacha raqamlar beriladi. Bunday holda oldingi o'lchov bo'limining oxirgi qismi keyingi qismning birinchi bo'limiga aylanadi va 5/1 raqamiga ega bo’ladi. Reyka yo'lning tashqi egilishiga yotqiziladi va yo'lning eng katta chuqurligiga mos keladigan nuqtada hK hisob-kitoblarini vertikal ravishda o'lchov jihozi yordamida qiymat olib boriladi. Agar o‘lchov nuqtasida yo‘l qoplamasining nuqsoni (chuqurcha, darz va hokazo) bo‘lsa, o‘lchov nuqtasi ushbu nuqsonning o‘lchanayotgan ko‘rsatkichga taʼsirini istisno etish uchun 0,5 m gacha masofaga odinga yoki orqaga surilishi mumkin. 117 15.1-rasm. Qoplamaning ko’ndalang ravonligini o’lchash. Har bir nuqtada o‘lchangan qiymatlar 15.1-jadvalda keltirilgan qaydnomaga kiritiladi. Har bir o‘lchov hududi bo‘yicha yo‘l izining hisoblangan chuqurligi aniqlanadi. Buning uchun o‘lchov uchastkasinig 5 ta stvoridagi o‘lchov natijalari tahlil qilinadi, eng katta qiymati olinmaydi, kamayish qatoridagi undan keyingi yo‘l izi chuqurligining kattaligi esa ushbu o‘lchov uchastkasidagi hisobiy kattaligi deb qabul qilinadi (hKH). 15.1-jadval O‘LCHANGAN YO‘L IZINING CHUQURLIGI QAYDNOMASI Yo‘l bo‘lagi _____________________Yo‘nalish ________________ Tasma nomeri Yo‘l bo‘lagini boshi _____________ Yo‘l bo‘lagining oxiri________ O‘lchash sanasi Yo‘l bo‘lagi nomeri Kilometrga va yo‘l uzunligiga baholash Noravonlik chuqurligi O‘lchash bo‘lagining Noravonlik uzunligini l, m nomeri chuqurligi hK, mm 118 Hisobiy noravonlik chuqurligi hKH, mm O‘rtacha noravonlik chuqurligi hKC, mm Yo‘lning yo‘l izi chuqurligi bo‘yicha ekspluatatsion holatini baholash har bir mustaqil uchastka bo‘yicha yo‘l izining o‘rtacha hisobiy chuqurligini hKC yo‘l qo‘yiladigan va eng yuqori yo‘l qo‘yiladigan qiymatlar bilan taqqoslash orqali o‘tkaziladi (15.2-jadval). 15.2- jadval Soddalashtirilgan uslubiyot bo‘yicha o‘lchangan noravonlik ko‘rsatkichlari bo‘yicha yo’lning ko’ndalang noravonligini baholash shkalasi Hisobiy harakat tezligi, km/soat >120 120 100 80 60 ≥ Noravonlik chuqurligi, mm Ruxsat etilgan Chegaraviy ruxsat etilgan 4 20 7 20 12 20 25 30 30 35 Тарихан, қаттиқ тўшамали йўлларда хосил бўладиган ғилдирак излари, йўл тўшамаларини ҳисоблашнинг кўплаб усулларида қабул қилинган биринчи мезонидир. Йўлларни транспорт талабларини таъминлаш услуби шаклланадиган ғилдирак изларини ўлчовларнинг ўртача чуқурлигини ва стандарт оғишнинг катталигини аниқлаш тенгламаларни ўз ичига олади. Т. Ватанатаднинг ишларига кўра, ғилдирак изларининг ўртача чуқурлиги c Ҳкол = Т0,166 ∙ М−0,502 ∙ К2,30 (4.26) упл ∙ Н сл бу эрда Ҳкол – ғилдирак изларининг ўртача чуқурлиги, мм; Тсл – йўл қопламасининг ётқизилган ёки таъмирланган пайтдан бошлаб хизмат муддати, йиллар; 𝑀од – йўл тўшамасининг мустахкамлигини умумлашган модификатсияланган кўрсаткичи; 𝐾 упл – 𝐴𝐴𝑆𝐻𝑇𝑂 услуби бўйича стандартга нисбатан қопламанинг зичланиш даражаси. Масалан, модификатсияланган усул бўйича 98% зичлик 1 зичланиш даражасига мос келади. НС – ўқларнинг умумий сони 80 КН келтирилган юкларининг эквивалент сони. C = 0.0902 + 0.0384л − 0.009Кп + 0,00158Пωсумм (4.27) Бу эрда 𝑙 –Бенкелманн асбоби билан ўлчанадиган қопламанинг 80 км ўқли юкламада эгилиши, ММ; Кп – таъмирлашдан кейинги қопламанинг нисбий ҳолати. Капитал таъмирдан чиқарилган қопламалар учун Кп = 1 янги қўйилган учун Кп = 0 П – ўртача ёғингарчилик, м/ой; 𝛚сумм = 𝟎. 𝟔𝟐𝛚𝐦𝐩 + 𝛚ш𝐦 – келтирилган ёриқлар майдони % ҳисобида ωмп – ёриқли участкалар нисбий майдони, %; ωшм – кенг ёриқларнинг нисбий майдони, % Қаттиқ қопламали йўлда ғилдираклар бўйланма изи ғилдиракларнинг жамланган тасмаларида (қоплама ёки асос грунтининг зичланиши натижасида юзага келадиган излар) кичик бўйлама чуқурликлар деган маънони англатади. 119 Бу ибора, масалан, ДОРНИИ–Ивановнинг қирқинчи йиллар бошида таклиф қилинган йўл тўшамаларининг қалинлигини ҳисоблашнинг айрим усулларида тўшамаларнинг максимал рухсат этилган қолдиқ эгилиши тўшамаларнинг мустаҳкамлиги мезонлари сифатида қабул қилинганлиги сабабли, йўл тўшамаларининг баҳорги заифлашуви даврида автомобиллар кетма–кет ўтиши билан аста–секин тўпланиб боради. Topshiriq: 3 metrli reyka yordamida 100 m hududda qoplamaning ko’ndalang ravonligi o’lchanib baholansin. 16- AMALIY MASHG’ULOT MAVZU: NOBIKR YO‘L TO‘SHAMALARIDA G‘ILDIRAK IZI DEFORMATSIYASINI YUZAGA KELISHINI PROGNOZLASH. Ishdan maqsad: Nobikr yo‘l to‘shamalarida g‘ildirak izi deformasiyasini yuzaga kelish sabablarini aniqlash va prognozlash ishlarini o‘rganish. Nazariy qism: Konstruksiyaning mustahkamligi son jihatdan mustahkamlik koeffisienti kattaligi bilan baholanadi. Konstruksiya mustahkamligini baholashda yo‘l qo‘yiladigan elastik egilish bo‘yicha yaxlit tarzda mustaxkamlik koeffisientini umumiy ko‘rinishini quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi: Kpr = ldop / I = Е обтр Eob , (15.1) Konstruksiya mustahkamligini yo‘l qo‘yiladigan zo‘riqishlar bo‘yicha qatlamlar bo‘yicha baholashda mustahkamlik koeefisienti quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi: К пр доп I (15.2) – hisobiy yuklama ostida konstruksiyaning yo‘l qo‘yiladigan расч bunda; ldop umumiy egilishi; l – hisobiy yuklama ostida konstruksiyaning hisobiy umumiy egilishi; расч - hisobiy yuklama amaldagi hisobiy zo‘riqishlari (me’yoriy yoki urinma); dop – hisobiy yuklamada yo‘l qo‘yiladigan zo‘riqishlari (me’yoriy yoki urinma); Е обтр - hisobiy yuklamada aniqlanadigan konstruksiyaning talab qilinadigan umumiy elastiklik moduli; Eob – hisobiy yuklamada aniqlanadigan konstruksiyaning hisobiy umumiy elastik moduli. 120 Yangi loyihalanayotgan konstruksiyaning mustahkamlik koeffisisenti shunday bo‘lishi lozimki, berilgan ta’mirlararo davrda mustahkamlik bo‘yicha berilgandan ortiq ehtimollik bilan buzilish ro‘y bermasligi lozim, ya’ni berilgan (talab qilinadigan) ishonchlilik ta’minlanishi lozim. Berilgan ishonchlilikni ta’minlash uchun (mustahkamlik bo‘yicha ta’minlanganlik) har bir hisobiy mezonlar bo‘yicha loyihalanayotgan konstruksiyaning mustahkamlik koeffisienti 16.1–jadval bo‘yicha aniqlanadigan minimal talab qilinadigan qiymatdan kam bo‘lmasligi kerak. Hisob-kitoblarda tuzilmani tanlash paytida ko‘zda tutilgan variantlarda to‘shama qatlamlari aniqlashda, yoki qatlamlarning berilgan qalinligida tegishli deformasiyali yoki mustaxkamli xususiyatlari bilan materiallar tanlanadi. Mustahkamlikning turli mezonlari bo‘yicha yo‘l to‘shamalarini hisoblash uchun ishonchlilikning berilgan darajalarida mustahkamlikning talab qilinadigan minimal koeffisientlari 16.1-jadval O‘tuvchi Engillashtirilgan Mukammal Yo‘l to‘shamasi turi Yo‘l toifasi Buzi li shning chegaraviy koeffisienti, K рпр I 0,05 II 0,05 III 0,10 IV 0,10 III 0,15 IV 0,15 V 0,15 IV 0,40 Berilgan ishonchlilik, Kn 0,98 0,95 0,98 0,95 0,98 0,95 0,90 0,98 0,95 0,85 0,80 0,98 0,95 0,90 0,95 0,90 0,85 0,80 0,95 0,90 0,80 0,70 0,95 0,90 0,85 0,80 121 Talab qilinadigan mustaxkamlik тр koeffisieti, K пр Elastik egilishning 1,50 1,30 1,38 1,20 1,29 1,17 1,10 1,17 1,10 1,06 1,02 1,29 1,17 1,10 1,17 1,10 1,06 1,02 1,13 1,06 0,98 0,90 1,17 1,10 1,06 1,02 Siljishda va egri cho‘zilishda 1,10 1,00 1,10 1,00 1,10 1,00 0,94 1,00 0,94 0,90 0,87 1,10 1,00 0,94 1,00 0,94 0,90 0,87 1,00 0,94 0,87 0,80 1,00 0,94 0,90 0,87 V 0,40 0,95 0,90 0,80 0,70 1,13 1,06 0,98 0,90 1,00 0,94 0,87 0,80 * O‘tuvchi tipdagi V toifa yo‘llar uchun egilishdagi cho‘zilish hisobga olinmaydi. Yo‘l to‘shamasini mustahkamligini etarli bo‘lmaganda uning ishdan chiqishi quyidagi hollarda kelib chiqishi mumkin: - konstruksiyaning berilgan xizmat muddati tugashigacha konstruktiv qatlamlar va to‘shaladigan gruntda transport yuklamasidan paydo bo‘ladigan urinma zo‘riqishlar ta’siri ostida qoplama sirti ravonligi yo‘qotilishi va harakat tezligining tegishli kamayishi bilan yo‘l qo‘yib bo‘lmaydigan qoldiq deformasiyalarning to‘planishi; - ko‘p martalik transport yuklamasida bosilishidan kelib chiqadigan cho‘ziluvchi zo‘riqishlar ta’siri ostida transport-foydalanish xususiyatlarining jadal yo‘qotilishi bilan konstruksiyaning yaxlit qatlamlarining toliqqandagi buzilishi. Shunga muvofiq monolitda qatlamlarda mustahkamlikka hisoblash kamaygan siljishga qarshiligi va echimidagi cho‘zimi qatlamlarda yo‘l qo‘yiladigan zo‘riqishlar bo‘yicha bajariladi. Mustahkamlik buzilishi mexanizmi hisobga olinmasdan umuman konstruksiyaning mustahkamligini hisob-kitobi olinganda, yo‘l qo‘yiladigan elastik egilish (yoki elastiklikning talab qilinadigan umumiy moduli) bo‘yicha olib boriladi. Peregonlardagi (chorrahalar orasidagi yo‘l) yo‘l to‘shamalari qo‘zg‘aluvchi yuklamalarning qisqa muddatli ko‘p martalik harakati hisobga olinadi. Bu holatda materiallar va gruntlar mustahkamlik va deformasion parametrlarning minimal qiymatlari qo‘yilgan yuklamaning ko‘rsatilgan xususiyatiga muvofiq kelishi kerak. Bekatlar, yo‘l chorrahalari, temir yo‘llar bilan kesishadigan yaqinlashishlar va h.k.lardagi yo‘l to‘shamalari 10 minutdan katta bo‘lmagan yuklanish davomiyligida bir martalik yuklanishga qo‘shimcha tekshirilishi kerak. Avtomobillarning to‘xtab turish joylari va yoqalaridagi yo‘l to‘shamalar davomli yuklanishga (10 minutdan ortiq) hisob-kitob qilinishi kerak. Hisob-kitob bir martalik yuklanishga olib boriladi. Bu holatda hisobiy parametrlarning statik qiymatlaridan foydalaniladi va takrorlanishga koeffisientlar kiritilmaydi. Hisobkitob gruntdagi, zaif bog‘langan materiallar, shuningdek organik bog‘lovchilar bilan ishlov berilgan qatlamlardagi siljish mezonlari bo‘yicha olib boriladi. Mustahkamlikka hisob-kitobning umumiy jarayoni va mezonlari Hisob-kitobning ketma-ketligi: Yuklamaning qo‘yiladigan yakuniy sonidan konstruksiyaning talab qilinadigan umumiy elastik moduliga bog‘liqligi asosida elastik egilishning mezoni bo‘yicha yo‘l to‘shamasini hisob-kitobi. Bu hisob-kitob natijasida konstruktiv qatlamlar qalinligi va ularning mustahkamlik modullari yo‘l to‘shamasi umumiy elastiklik moduli mustahkamlik 122 koeffisientining hisobga olingan holda unga tegishli talab etilgan qiymatidan kam bo‘lmasligi tarzida belgilanadi. Elastik egilish mezoniga javob beradigan yo‘l to‘shamasini uning alohida konstruktiv qatlamlarida mustahkamlikning buzilish mexanizmini hisobga olish bilan ikkita mustaqil mezonlar bo‘yicha hisoblash : - konstruktiv qatlamlar materiallarining va gruntning ularda paydo bo‘ladigan ko‘p marta qisqa muddatlik yuklama ta’siri ostida siljuvchi qoldiq deformasiyalar (shakl o‘zgarishi) to‘planishining cheklanish shartini aks ettiradigan siljishga chidamliligiga muvofiqlik mezoni bo‘yicha; - yaxlit konstruktiv qatlamlar materiallarining ularda paydo bo‘ladigan ko‘chma ko‘p martalik yuklamadan kelib chiqadigan cho‘ziluvchi zo‘riqishlar, bu qatlamlarning toliqish jarayonlariga qarshiligini aks ettiruvchi, yaxlit qatlamlarda mikro yoriqlar rivojlanishini shartlovchi, ularning yaxlitligini yo‘qotish va taqsimlash qobiliyatining pasayishi qarshilik ko‘rsatishga muvofiqlik mezoni bo‘yicha. Bu mezonlar bo‘yicha mustahkamlik koeffisientlari 19-jadvalda ko‘rsatilgan qiymatlardan kam bo‘lmasligi kerak. Istalgan mezon bo‘yicha mustahkamlik koeffisientining etarli bo‘lmagan kattaligida konstruksiya aniqlanib olinadi. O‘tuvchi va quyi turdagi yo‘l to‘shamalari elastik egilish va siljishga chidamliligi bo‘yicha hisoblanadi. Topshiriq: Talaba nobikr yo‘l to‘shamalarida g‘ildirak izi deformasiyasini yuzaga kelish sabablarini aniqlash va prognozlashni o‘rganib berilgan topshiriqni bajarib xulosa yozishadi. 17- AMALIY MASHG’ULOT MAVZU:AVTOMOBILLAR HARAKAT TEZLIGIGA YO‘L O‘LCHAMLARINING TA’SIRINI BAHOLASH Ishdan maqsad: Avtomobillar harakat tezligiga yo‘l o‘lchamlarining ta’sirini baholashni o‘rgatish. Nazariy qism: Avtomobil yo‘lining har bir geometrik o‘lchamlari transport vositalarining harakat tezligiga o‘z ta’sirini to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘rsatadi. Hisobiy tezlikni ta’minlanganigini umumiy koeffisientini qiymatini olish uchun, mustahkamlangan yuzani asosiy kengligi va ko‘prikni asosiy o‘lchamlari kengligi – Kxt1; yo‘l yoqasining kengligi va holati – Kxt2; harakat jadalligi va tarkibi – Kxt3; Yo‘lning ko‘rish masofasi va bo‘ylama qiyalik – Kxt4; rejadagi egri radiuslari va viraj qiyaliklari – Kxt5; yo‘l ravonligi – Kxt6; g‘ildirakning qoplama bilan tishlashuvchanlik koeffisienti – Kxt7; yo‘l qoplamasining mustahkamligi va holati – Kxt8; ko‘prikni yuk ko‘tara olish qobilyati – Kxt9; harakat xavfsizligi – Kxt10 larini hisobga oluvchi xususiy koeffisientlar aniqlanadi. 123 Kxt1 xususiy koeffisienti toza, haqiqiy foydalaniladigan mustahkamlangan harakat yuzasining kengligi V1x, qaysiki qatnov qismi kengligi va mustahkamlangan tasma (yo‘lning asosiy mustahkamlangan yuzasi), chetki tasma va yo‘lning chetki ifloslangan tasma kengliklari kiruvchi kattaliklar orqali aniqlanadi. B1ф В 2а y 2b3 , (17.1) bu erda, V - qatnov qismi kengligi, m; ay – chetki mustahkamlangan tasma kengligi, m; v3 – ifloslangan tasma kengligi, m. chetki mustahkamlangan tasma mavjud bo‘lganda: B1ф В 2b3 (17.2) ko‘prik, yo‘l o‘tkazgich va estakadalarda: B1ф Г 2b3 (17.3) bu erda, G – ko‘prik o‘lchami, m. Mavjud yo‘l uchun qatnov qismi kengligi va chetki mustahkamlangan tasma, ko‘prik o‘lchami, yo‘l yoqasi kengligi, mustahkamlanish va yo‘l yoqasi holatlarini yo‘lning har bir xarakterli uchastkasini tadqiq qilish bilan aniqlanadi. Mustahkamlangan yuzaning kengligini qilib, chetki mustahkamlangan tasma va toza qatnov qismininng bir xil kenglikdagi uchastkalari, chetki tasmalar mavjud bo‘lganda esa toza qatnov qismini bir xil kenglikdagi yo‘l uchastkalari qabul qilinadi. Kengliklarni 0,25 m gacha bo‘lgan oraliqda tebranishi hisobga olinmaydi. Yondosh yo‘l uchastkalaridagi yo‘llarning toza mustahkamlangan kengliklarini kamayishi yoki o‘sishi 0,25 m dan katta bo‘lsa bunday uchastkalarni xarakterli uchastka qilib belgilanadi. Agar yondosh uchastkalardagi kengligi V1x farqi 0,5 m dan oshsa, ta’sir doirasi torayishni boshlanishidan oxirigacha bo‘lgan masofa 75 m ni tashkil qilsa, unda bu uchastka mahalliy torayishga tegishli bo‘ladi. Har bir tarafning ifloslanish tasmasini bahorgi – kuzgi davrlar uchun kengligini 17.1jadval bo‘yicha qabul qilinadi. 17.1-jadval Ifloslangan tasma kengligi, m Yo‘l yoqasining mustahkamlanish turi Ifloslangan tasma kengligi, m 124 Rejadagi egri radiusi 200 metrdan kam, yo‘naltiruvchi ustunchalar, tumba, parapet to‘siqli uchastkalarda Chaqiqtoshli yoki shag‘alli qatlam Maysali Mustahkamlanmagan yo‘l yoqasi Bordyur balandligi h bo‘lgan, m (ko‘priklarda ham) 0,2 0,3 0,2 0,5` 0,2 0,5` 0, 2 0,7 ` 0,3 0, 7 0,3 1, 2 3h 6h 3h 6h Eslatma: 1. Suratda 1 – II darajali yo‘llar, maxrajda III – IV darajali yo‘llar uchun. 2. 1,5 m dan katta yo‘l yoqalari asfaltobeton, sementobeton yoki organik bog‘lovchilar materiallar bilan mustahkamlangan bo‘lsa ifloslangan tasma kengligi nolga teng deb olinadi. Kxt1ni qiymatini harakat jadalligi va toza, haqiqiy foydalaniladigan harakat mustahkamlangan yuzasi kengligiga bog‘liqlik qiymatlari 20-21 jadvallarda keltirilgan. Kxt2 xususiy koeffisienti 22-jadvalga to‘g‘ri keluvchi yo‘l yoqasi kengligi kattaligi bo‘yicha aniqlanadi. Umumiy hollarda yo‘l yoqasiga chetki mustahkamlangan tasma, avtomobillar to‘xtashi uchun mustahkamlangan tasma va chetki tasmalar kiradi. Yo‘l yoqasi bo‘yicha xarakterli. Agar o‘ng va chap yo‘l yoqalari turli bo‘lsa hisob uchun kichigi qabul qilinadi. Xarakterli uchastkalarni belgilashda yo‘l yoqasi kengligining umumiy kengligi 1,5 m bo‘lganda kenglikni 0,10 m oraliqda tebranishi hisobga olinmaydi, 0,25 m oraliqda tebransa kenglik 1,5 m dan katta deb olinadi. Yo‘l yoqasining kengligi ko‘rsatilgandan (0,1 m va 0,25 m) katta bo‘lsa, uchastka xarakterli deb belgilanadi. Yo‘l yoqasi hamma kengligi bir xil mustahkamlangan bo‘lsa, Kxt2 qiymati umumiy yo‘l yoqasi uchun berilgan mustahkamlanish turiga bog‘liq holda 6jadvaldagi qiymatlar qabul qilinadi. Umumiy mustahkamlangan yo‘l yoqasi kengligini bo‘lganda Kxt2 qiymati analitik qabul qilinadi. Yo‘l yoqasida chetki mustahkamlangan tasma va (yoki) har xil materiallar bilan mustahkamlangan, hamda mustahkamlanmagan tasma bo‘lganda Kxt2 ning o‘rtacha qiymati mavjud mustahkamlanish turi uchun quyidagi formula orqali aniqlanadi: K ХТ 2 b K i Воб рс 2 , (17.4) bu erda, bi – har xil turdagi mustahkamlash turi bilan mustahkamlangan yo‘l yoqasining kengligi, ilova bo‘yicha qabul qilingan tasmalar, chunki mustahkamlanish turi butun yo‘l yoqasi bo‘yicha tarqaladi; Vob – yo‘l yoqasining umumiy kengligi, m. 125 Yo‘lning sof (toza) asosiy mustahkamlangan yuzasi kengligini hisobga oluvchi Kxt1 hisobiy tezlikni ta’minlanganligi xususiy koeffisientini qiymati 17.2-jadval Yo‘lning toza, asosiy mustahkamlangan yuzasi kengligi V1f, m Ikki tasmali yo‘llar uchun harakat jadalligi avt/sut (haqiqiy) Kamida 600-1200 1200-3600 3600-10000 0,58 0,68 0,79 0,88 1 1,1 1,1 - 0,17 0,25 0,33 0,42 0,5 0,58 0,67 0,75 0,83 0,91 1 1,06 1,1 - 0,14 0,21 0,28 0,35 0,42 0,49 0,56 0,63 0,7 0,77 0,83 0,9 0,97 1,04 1,1 - 0,11 0,16 0,22 0,27 0,33 0,38 0,44 0,49 0,55 0,61 0,66 0,72 0,77 0,82 0,88 0,93 0,99 1,04 1,08 1,12 1,15 600 4,5 4,75 5 5,25 5,5 5,75 6 6,25 6,5 6,75 7 7,25 7,5 7,75 8 8,25 8,5 8,75 9 9,25 9,5 17.3-jadval Yo‘lning toza, asosiy mustahkamlangan yuzasi kengligi V1f, m 10,5 10,75 11 11,25 11,5 Uch tasmali yo‘llar uchun, Kxt1 To‘liq yo‘l belgi chizig‘i bilan 0,8 0,83 0,86 0,88 0,9 126 Yo‘l belgi chizig‘i mavjud bo‘lganda 0,7 0,72 0,74 0,76 0,78 11,75 12 12,25 12,5 12,75 13 13,25 13,5 13,75 14 0,95 0,99 1,03 1,08 1,1 - 0,8 0,81 0,82 0,83 0,85 0,87 0,92 0,97 1,02 1,07 Eslatma: Keltirilgan Kxt1 qiymati harakat jadalligi 7 ming avt/sut dan ko‘p bo‘lganda haqiqiy. Harakat jadalligi kam bo‘lgan, sof mustahkamlangan yuza kengligi 10,5 m va undan ko‘p yo‘llarda yo‘l belgi chizig‘i mavjud bo‘lganda Kxt1q1,10 va yo‘l belgi chizig‘i hisobiga Kxt1q 1,15 qabul qilinadi. 17.4-jadval Bir tomonlama 4 tasmali, ikki tasmali Kxt1 ajratuvchi tasma kengligi qatnov qismi yuzasini sof 5 m gacha 5 m dan ko‘p mustahkamlangan kengligi, m 6 0,39 0,48 6,25 0,44 0,54 6,5 0,49 0,6 6,75 0,54 0,66 7 0,59 0,71 7,25 0,64 0,78 7,5 0,69 0,85 7,75 0,74 0,9 8 0,8 0,96 8,25 0,85 1,02 8,5 0,9 1,08 8,75 0,95 1,14 9 1 1,2 9,25 1,05 1,25 9,5 1,1 1,25 Eslatma: Keltirlgan Kxt2 qiymati harakat jadalligi 3 ming avt/sut dan ko‘p bo‘lganda haqiqiy. Harakat jadalligi kam bo‘lganda Kxt1q1,25 qabul qilinadi. 1 – misol: yo‘l yoqasi kengligi vobq3 m. Shulardan, asfaltobetonli chetki tasma kengligi 0,5 m; mustahkamlangan tasma kengligi – 0,5 m. 127 17.4-jadvaldan yo‘l yoqasi 3 m bo‘lgandagi Kxt2 qiymatini, asfaltobeton uchun 1 – 1,5, chaqiqtosh uchun - 1,10, mustahkamlanmagan tasma uchun – 0,66. Kxt2 ning o‘rtacha qiymati quyidagicha bo‘ladi: K pc 2 0.5 1.15 2 1.10 0.5 0.66 1.03 3 2 – misol. Yo‘l yoqasining umumiy kengligi 1,5 m. Shundan 1 m chetki tasma shag‘al bilan mustahkamlangan va 0,5 m ga maysa ekilgan. 17.5-jadvaldan yo‘l yoqasining umumiy kengligi 1,5 m va maysa ekib mustahkamlangan tasma uchun Kxt2q0,63 ga teng. O‘rtacha qiymat quyidagicha bo‘ladi: K pc 2 1 0.82 0.5 0.63 0.75 1.5 Xususiy koeffisient Kxt3 harakat jadalligi va tarkibiga bog‘liq qiymati quyidagi formula orqali aniqlanadi. N K рс3 К рс1 К рс , (31) bu erda, Kxt – 23-jadvaldan olingan, harakat jadalligi va tarkibi ta’sirida hisobiy tezlikni ta’minlanganlik koeffisientini pasayish qiymati. Harakat jadalligi bo‘yicha xarakterli deb, shu ko‘rsatgichlar bir xil bo‘lib bir–biridan yondosh (qo‘shni) uchastkalar ko‘rsatgichlaridan 15–20% dan ko‘p farq qiluvchi yo‘l kesmasi qabul qilinadi. Harakat jadaligi va tarkibi yilning issiq davrida olib borilgan kuzatishlardan qabul qilinadi. Xususiy koeffisient Kxt4 yo‘lning yilning bahor-kuzgi davridagi yuzasining holati va bo‘ylama qiyalik va qiyalikdagi harakatda yo‘l yuzasining haqiqiy ko‘rish masofasi kattaliklari orqali aniqlanadi. Bunda sinishlar orasidagi ko‘ndalang qiyalikni, tik qiyalikni hisobga olmagan holda qiyalik kattaligini doimiy deb qabul qilishga ruxsat etiladi. Kxt4 qiymati 9 va 10 jadvallarda keltirilgan. Kxt4 ni ikki qiymatidan kichigi olinadi va chiziqli grafikka qo‘yiladi. Yo‘l yoqasi holati va kengligi ta’sirini hisobga oluvchi Kxt2 hisobiy tezlikni ta’minlanganligini xususiy koeffisienti qiymati 17.5-jadval Yo‘l yoqasining mustahkamlanish turi Yo‘l yoqasi kengligi (chetki Asfaltobeton, Chaqiqtosh mustahkamlangan sementobeton, O‘t Mustahkamyoki shag‘alli tasmani hisobga bog‘lovchi ekish lanmagan qatlam olganda), m materialli 0,3 0,3 0,2 0,19 0,19 0,4 0,34 0,24 0,22 0,2 0,5 0,64 0,44 0,4 0,35 128 0,75 0,71 0,6 0,52 0,4 1 0,85 0,7 0,56 0,42 1,25 0,88 0,76 0,6 0,44 1,5 0,92 0,82 0,63 0,47 1,75 0,97 0,86 0,66 0,5 2 1,02 0,9 0,69 0,53 2,25 1,05 0,95 0,73 0,56 2,5 1,08 1 0,75 0,6 2,75 1,11 1,05 0,82 0,63 3 1,15 1,1 0,84 0,66 3,25 1,2 1,15 0,9 0,68 3,5 1,25 1,2 0,95 0,69 3,75 1,25 1,25 1 0,7 4 1,25 1,25 1,05 0,7 Eslatma: 1. Qatnov qismini cheti, chetki mustahkamlangan tasma bo‘ylab yo‘l yoqasida koleya (iz) bo‘lsa, shuningdek yo‘l yoqasi yuzasi qatnov qismi qoplamasi yoki chetki mustahkamlangan tasmadan 40 mm pastda yoki yuqorida joylashgan bo‘lsa Kxt2 qiymati mustahkamlanish turidan qat’iy nazar mustahkamlanmagan uchun qiymat olinadi. 2. Yo‘l yoqasi uchun Kxt2 qiymati, qachonki mustahkamlangan tasmani hamma kengligida 5 sm dan ko‘p o‘tli qoplama mavjud bo‘lganda o‘t (maysa) bilan mustahkamlangan deb qabul qilinadi. O‘t (maysa) bilan mustahkamlangan yo‘l yoqasi maysali qoplama buzilgan bo‘lsa Kxt2 qiymati uchun mustahkamlanmagan yo‘l yoqasi olinadi. Topshiriq: Talaba berilgan topshiriqga binoan avtomobillar harakat tezligiga yo‘l o‘lchamlarining ta’sirini baholashni o‘rganib, hisob ishlari bajarish. 18- AMALIY MASHG’ULOT MAVZU: HISOBIY TEZLIKNING TA’MINLANGANLIK KOEFFITSENTI BO‘YICHA YO‘L HOLATINI KOMPLEKS BAHOLASH Ishdan maqsad: Talabalargan avtomobil yo‘llaridagi hisobiy harakat tezligining ta’minlanganlik koeffitsientlarini aniqlash va holatini baholashni aniqlashdan iborat. Nazariy qism Hisobiy tezlik ta’minlanganligining ekspluatatsion koeffitsienti – alohida yengil avtomobilning har bir uchastkada harakat xavfsizligi shartlariga ko‘ra yoki avtomobilning yo‘l bilan o‘zaro ta’siri shartlariga ko‘ra yo‘l bilan ta’minlangan aslidagi maksimal tezligining (V F.Max), ushbu yo‘l toifasi va joy relefi uchun hisobiy tezlikka nisbati (Vhis.tez) orqali aniqlanadi: VF . K Vhis.t 129 Amaliy hisob-kitoblarda hisobiy tezlik ta’minlanganligining koeffitsientlari aniqlanadi. Aniqlangan koeffitsientlar me’yoriy talablar bilan solishtirib baholanadi. 2-jadval Xavfsizlik koeffitsientining quyidagi manfiy tezlanishlardagi (m/s2) qiymatlari: 0,5-1,5 1,5-2,5 Boshlang‘ich xarakatlanish tezligi 60-80 km/s Xavfsiz 0,6 dan katta 0,65 dan katta Xavfli 0,45-0,6 0,5-0,65 O‘ta xavfli 0,45 dan kichik 0,5 dan kichik Boshlang‘ich xarakatlanish tezligi 85-100 km/s 0,7 dan katta 0,75 dan katta Xavfsiz Xavfli 0,55-0,7 0,6-0,75 O‘ta xavfli 0,55 dan kichik 0,6 dan kichik Boshlang‘ich xarakatlanish tezligi 105-120 km/s Xavfsiz 0,8 dan katta 0,85 dan katta Xavfli 0,65-0,8 0,7-0,85 O‘ta xavfli 0,65 dan kichik 0,7 dan kichik Yo‘l bo‘lagining xavflilik darajasi Ishni bajarish tartibi: Xar bir talabaga mavjud avtomobil yo‘lining tezlik kursatkichlari beriladi. Talaba berilgan topshiriq asosida hisobiy tezlik ta’minlanganligining koeffitsientlari aniqlaydi. Misol: II- toifali avtomobil yo‘lining avtomobilning yo‘l bilan o‘zaro ta’siri shartlariga ko‘ra yo‘l bilan ta’minlangan aslidagi maksimal tezligini VF.MAX=100 Б km/soat; bazaviy hisobiy tezlik VРАСЧ =120 km/soat; joy relefi tog‘li xudud uchun hisobiy tezlik VRASCh=50 km/soatga teng bo‘lsa hisobiy tezlik ta’minlanganligining ekspluatatsion koeffitsientini va hisobiy tezlik ta’minlanganlik koeffitsientlarini toping. K РС VФ.МАХ 50 0,42 Б VРАСЧ 120 Topshiriq:Talaba amaliyotda olgan bilimlariga tayangan holda natijasida xulosa yozib tugallaydi. 19-AMALIY MASHG’ULOT MAVZU:SHAHAR YO‘LLARINI EKSPLUATATSIYA QILISHNING OPTIMAL STRATEGIYASINI HISOBLASH Ishning maqsadi: Shahar yo‘llarini ekspluatatsiya qilishning optimal strategiyasini hisoblash. Nazariy qism Yo‘llarni qurish, saqlash va ta’mirlashda tejamkorlikka resurs va energiya tejovchi texnologiyalar sohasidagi ilmiy tadqiqotlar natijalarini joriy etish, yo‘l qoplamalarining ish faoliyatini yaxshilash hamda boshqaruv qarorlarini qabul 130 qilishda zamonaviy texnologiyalarni qo‘llash orqali erishish mumkin. Bu boradagi jahon tajribasi yo‘l qoplamalarini boshqarish tizimi deb ataladigan tizimlarni ishlab chiqish va joriy etish istiqbollarini ko‘rsatadi (Yulomonlarni boshqarish tizimi, bundan keyin). PMS) yoki Pavement Condition Management Systems (PAMS). Bunday tizimlarni ishlab chiqish vazifasi birinchi navbatda: a) ishonchli va ishonchli olish usullari va vositalarini jalb qilish yo'l qoplamasining hozirgi holati to'g'risida ma'lumot; b) jahon tajribasini va Ukrainadagi sharoitlarning o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda tasdiqlangan matematik modellar (ham deterministik, ham ehtimollik) asosida yo'l tarmog'i holati evolyutsiyasini bashorat qilishning ishonchli mezonlarini ishlab chiqish; v) resurslardan foydalanishni optimallashtirish, samarali investitsiya siyosatini shakllantirish va yo‘llarni loyihalash, qurish va ulardan foydalanishda eng yaxshi natijalarga erishish uchun samarali amaliy algoritmlar, dasturiy ta’minot va amaliy tavsiyalarni (aniq shartlarga moslashtirilgan) ishlab chiqish. Zamonaviy yulka holatini boshqarish tizimi (SUSP) yoki xorijiy terminologiyada PMS, bir tomondan, yulka degradatsiyasi modellarini va boshqa tomondan, usullar va qarorlar qabul qilish algoritmlari to'plamini o'z ichiga oladi. O'z navbatida, eng samarali va adekvat modelni tanlash va qo'llash uchun qamrovning hozirgi holati haqida ham, uning tarixi haqida ham tegishli ma'lumotlar to'plami bo'lishi kerak. Modellar va algoritmlarni muvaffaqiyatli qo'llash yo'l tarmog'ini saqlash xarajatlarini sezilarli darajada tejash imkonini beradi. Biroq, yo'l qoplamalarini buzish dinamik, murakkab va ehtimolli jarayon ekanligi muammoni murakkablashtiradi. Bu transport yuklari, iqlim sharoitlari, yulka dizayni xususiyatlari, shuningdek, ba'zi qo'shimcha omillar kabi turli omillarning birgalikda ta'siri natijasidir. Shuning uchun maqolaning maqsadi strukturaning holatini baholashning tegishli modeli doirasida texnik xizmat ko'rsatish strategiyasini tanlash va asoslash, shuningdek, yo'llarni saqlash uchun ajratilgan resurslarni boshqarishni optimallashtirish bo'yicha vazifalarni belgilashdir. Yuqorida aytib o‘tilganidek, mablag‘ yetishmagan taqdirda yo‘l tashkilotlari faqat eng past darajadagi (o‘ta qoniqarsiz, qoniqarsiz, qoniqarli) shtatlarda bo‘lgan yo‘l uchastkalarini (uchastkalarini) ta’mirlashga majbur. Ushbu majburiy strategiya odatda "kechiktirilgan texnik xizmat ko'rsatish" deb nomlanadi. Ushbu strategiya bilan yo'l tarmog'ining umumiy yomonlashuvi tufayli muqarrar ravishda muammolar paydo bo'ladi. Buni isbotlash uchun, misol sifatida, yo'l uchastkasining mumkin bo'lgan umumlashtirilgan ko'rsatkichlaridan (PCI) birining vaqt davomida o'zgarishi grafigini ko'rib chiqing (1-rasm). 131 фактический ход процесса PCI 1 ход процесса после проведенных мероприятий 2 превентивное обслуживание минимально допустимый уровень прогноз 3 0 t1 tпр tотл В ремя, годы t2 t 19.1-rasm - Yo'l uchastkasining holatini o'zgartirish va chora-tadbirlarning turli xil variantlari Holatni o'zgartirish jarayonining borishi umumiy sigmasimon egri chiziqqa to'g'ri keladi, bu statik (vaqt o'tishi bilan bir oz o'zgaruvchan) ish sharoitida bo'lgan yo'l uchastkalarining xatti-harakatlariga xosdir [1-5]. Bu jarayon uchta asosiy bosqich (davrlar) mavjudligi bilan tavsiflanadi. Birinchi bosqich (operatsiyaning dastlabki bosqichi) deyarli chiziqli xatti-harakatlar bilan tavsiflanadi - ishlashning sekin astasekin pasayishi. Bu bosqich 0-t1 vaqt oralig'iga to'g'ri keladi (1-rasm). Keyingi bosqichda (t1-t2 segmenti, 1-rasm) qoplamani yo'q qilish tezligi sezilarli darajada oshadi. Va nihoyat, yakuniy bosqichda (t2 vaqt oralig'i) strukturaning xususiyatlari yana sekin o'zgaradi, chunki struktura allaqachon deyarli butunlay vayron qilingan va keyinchalik yo'q qilish mumkin emas. Jarayon ko'rsatkichlarining keyingi miqdoriy tavsifi va turli strategiyalar samaradorligini qiyosiy baholash uchun biz quyidagi belgini kiritamiz: Pmin - holat ko'rsatkichining o'zgarishi. kechiktirilgan texnik xizmat ko'rsatish vaqtida ta'mirlash tadbirlari natijasida strukturaning. Kechiktirilgan texnik xizmat ko'rsatish strategiyasi doirasidagi minimal ruxsat etilgan davlat darajasi voqealar vaqtiga mos keladi. Faoliyatlarni kapital ta'mirlash yoki rekonstruksiya qilish deb taxmin qilinadi. [6] da profilaktika taʼmirlash strategiyasining quyidagi taʼrifi berilgan: “profilaktik taʼmirlash - bu birinchi navbatda kichik nuqsonlarni bartaraf etish, progressiv zararni toʻxtatish va natijada taʼmirlash ishlari hajmini kamaytirish choralariga yoʻnaltirilgan strategiya”. Ko'pgina profilaktik parvarishlash variantlarida asosiy element vaqt hisoblanadi. Profilaktik ta'mirlash strategiyasining mohiyatini aniqlash uchun yana bir bor ko'rib chiqing. bitta. 132 t1 va t2 vaqt nuqtalari orasidagi bo'limda texnik va ekspluatatsion ko'rsatkichlarning keskin yomonlashishi muhim ahamiyatga ega. Shu sababli, asosiy vazifa chora-tadbirlarni amalga oshirish momentini tanlashdir, bu nafaqat zarur xarajatlar bilan, balki qoplamani yo'q qilish jarayonining turli tezligi bilan ham bog'liq. Bu haqiqat jarayonning egri chizig'iga teginish bo'lgan "1", "2", "3" to'g'ri chiziq segmentlari bilan aks ettirilgan (1-rasm). Ular jarayonning borishini tavsiflovchi funktsiyaning hosilalariga mos keladi, ya'ni. qoplamani yo'q qilish darajasi. 19.2-rasm.Profilaktik vositalardan foydalanishning iqtisodiy samaradorligi [10] ga muvofiq xizmat ko'rsatish keltirilgan. Yuqorida aytilganlarga asoslanib, profilaktika ishlarini amalga oshirish algoritmlarining aksariyati faoliyatni amalga oshirish vaqtida optimallashtirish sxemalariga asoslanadi. Shu bilan birga, tegishli xarajatlar tahlil qilinadi va olingan prognozlar yillar bo'yicha mavjud byudjet bilan (cheklovlar to'plami) va bir-biri bilan (eng yaxshi variantni tanlash) solishtiriladi. Vazifalarni hal qilish uchun, qoida tariqasida, davlatlarning ikkita asosiy guruhi ajratiladi: yuqori va pastki. Yuqori (maqsadli) guruh ikkita holatni birlashtiradi - a'lo (juda yaxshi) va yaxshi. Quyi guruh model nuqtai nazaridan qoniqarsiz (yomon, qoniqarsiz va qoniqarli) holatlarni birlashtiradi. 133 4-rasm - kechiktirilgan texnik xizmat ko'rsatish strategiyasi: T - ta'mirlash orqali xizmat muddatini uzaytirish Xizmat ko'rsatish modellarini ishlab chiqish ham texnik (tuzilmalar holati), ham iqtisodiy (mavjud byudjet va tadbirlar qiymati) jihatlarini tavsiflovchi asosiy o'zgaruvchilar to'plamini tanlashdan boshlanishi kerak. Keyinchalik, ushbu tanlov asosida cheklovlar va maqsad funktsiyalari to'plami shakllanadi. Avvalo, biz umumiy ko'rsatkichlar to'plamini aniqlaymiz, ular quyidagilarni o'z ichiga oladi: a) P - optimallashtirish amalga oshiriladigan har biri bir yillik intervallar to'plami. Maksimal - kapital ta'mirlash yoki rekonstruktsiya qilishdan oldin strukturaning xizmat qilish muddati; b) Di - moliyalashtirish intervallari to'plami, bunda mablag' ajratiladigan minimal interval bir yil. Masalan, D12 2012 yil uchun ajratilgan xizmatlar byudjetini anglatadi; c) C - strukturaning mumkin bo'lgan holatlari to'plami. 5 yoki 10 shtatdan iborat bo'lishi mumkin. Belgini qisqartirish uchun biz beshga teng davlatlar sonini qabul qilamiz: - 5 - a'lo; - 4 - yaxshi, - 3 - qoniqarli; - 2 - qoniqarsiz: - 1 - juda qoniqarsiz (tuzilma vayron qilingan). d) C1 - holatlarning birinchi kichik to'plami (1, 2, 3) - o'ta qoniqarsiz, qoniqarsiz, qoniqarli. e) C2 - holatlarning ikkinchi kichik to'plami (4, 5) - yaxshi, a'lo. f) M n,m - taklif etilayotgan doirasida foydalaniladigan tadbirlar majmui modellar. n va m indekslari mos ravishda chora-tadbirlar turini va ular qo'llaniladigan saytning holatini ko'rsatadi. Mumkin bo'lgan voqealar soni 5 ga teng bo'ladi: - n = 1 - qayta qurish; - n = 2 - kapital ta'mirlash; - n = 3 - qalinligi 10 sm dan ortiq bo'lgan mustahkamlovchi qatlam; - n = 4 - qalinligi 10 sm dan kam bo'lgan mustahkamlovchi qatlam; 134 - n = 5 - sirtni qayta ishlash. Shunday qilib, M5,4 yozuvi yaxshi holatda bo'lgan saytda (5) faoliyatni amalga oshirishni anglatadi (4). Model parametrlari: a) Ul,k - bir bo'lakning kilometriga birlik xarajatlari k-davrda l-turdagi faoliyatni amalga oshirish; b) Kn,m – n holatidagi uchastkalar (yo‘laklar) uzunligi m davrining boshi; c) Pn,n-1 - qoplamani yo'q qilish tezligi, ya'ni. yil davomida n davlatdan n-1 holatga o'tadigan saytlarning nisbati. Instrumental so'rov o'tkazilgan ko'plab saytlar uchun bu qiymat aniq ma'lum (bu deterministik). Qolgan saytlar uchun uni so'rov qilingan saytlardan olingan ma'lumotlarni umumlashtirish yoki bashoratli modellar (masalan, Markov zanjirlari) yordamida ehtimollik bilan hisoblash mumkin. d) Tn,m - ikkinchi kichik to'plamning (C2) m davr oxiridagi n holatidagi kerakli minimal bo'laklari (harakat yo'laklarining kilometrlari) soni. Birinchi kichik to'plamning bo'limlari uchun Tn, m maksimal ruxsat etilgan uzunlikni boshqaradi. e) Xn,m - sarflangan mablag'larning umumiy miqdori m davridagi n-turdagi hodisalar. Ushbu model doirasida Xn,m hal qiluvchi o'zgaruvchi, Kn,m+1 esa qaram o'zgaruvchidir. Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, sarflangan mablag'lar miqdori optimallashtiriladi (ma'lum cheklovlar to'plami bilan), so'ngra ushbu natijalarga asoslanib, keyingi davr boshida yoki shunga teng ravishda, tarmoq bo'limlarining holati to'g'risidagi tegishli ma'lumotlar olinadi. joriy davr oxiri hisoblab chiqiladi. Keyingi bosqich - maqsad funktsiyasini shakllantirish va optimallashtirish algoritmini ishlab chiqish. Vazifani belgilashda biz tanlangan ko'rsatkichlar va o'zgaruvchilar to'plamidan harakat qilamiz. Bunday holda, muammo birlashtirilgan tenglamalar to'plami va tenglamalar tizimini echishdir. Keling, ushbu vazifani quyidagicha belgilaymiz: a) ikkinchi kichik to'plam holatidagi bo'limlarning eng yuqori nisbatini ta'minlaydigan nisbatlar to'plami - C2 (a'lo yoki yaxshi) va birinchi kichik to'plam bo'limlari uzunligini minimallashtiradi – S1 m-davrda optimal chora-tadbirlar amalga oshirilgandan keyin: Bu erda v2,...,v5 - reyting uchun mo'ljallangan og'irliklar tegishli davlatlarning ahamiyati; b) zarur bo'lgan tadbirlar majmuasini bajarish uchun zarur bo'lgan mablag'lar miqdorini aniqlash uchun koeffitsientlar to'plami, agar bu miqdor tegishli davr uchun 135 ajratilgan byudjet miqdoridan oshmasa (cheklangan): c) tegishli holatda bo'lgan bo'limlarning minimal talab qilinadigan uzunligi uchun majburiy talablarning bajarilishini belgilaydigan nisbatlar: Topshiriq:Talaba amaliyotda olgan bilimlariga tayangan holda natijasida xulosa yozib tugallaydi. 20- AMALIY MASHG’ULOT MAVZU:SHAHAR YO‘LLARINI EKSPLUATATSIYA QILISHDA ISHLAR SIFATINI BAHOLASH. Ishdan maqsad: Talabalar berilgan topshiriqga asosan shahar transport inshootlarini ta’mirlash ishlari jarayonida olib borilayotgan ishlarining ketmaketlikda olib borilishi va bu ishlarning borish jarayonida sifat ko’rsatkichlarining to’g‘ri tashkil etilishi va tashkil etilganlarining qanchalik to’g‘ri bajarilayotganligini xaqida xulosa qilib me’yoriy hujjatlarga asosan asoslab berishadi. Nazariy qism Yo‘l sifati kompleks ilmiy-texnikaviy, iqtisodiy, ijtimoiy muammodir. Uni samarali hal qilish bugun yo‘l ta’mirlashini ishlab chiqarishni tubdan o‘zgartirishni talab etadi, ya’ni: ilmiy tadqiqot va loyiha qidiruv ishlarini ishlab chiqarish texnologiyasi, tashkiliy va madaniyatini takomillashtirish; yo‘l to‘shamasining yangi, ilg‘or konstruksiyalarini va yig‘ma konstruksiyalarini qo‘llash; hom ashyo materiallar, buyumlar va tayyor mahsulotlarni tegishli nazorat qilish; yo‘llardan foydalanish holatini jiddiy yaxshilash. Sifatni boshqarish sistemasining masalalardan biri sifat ko‘rsatkichlari ro‘yxatini tanlashdir. Ta’mirlash bosqichida sifatning rejalashtirilayotgan loyiha ko‘rsatkichlari gavdalanadi. Loyiha ko‘rsatkichlariga erishish texnologik jarayon sifatiga bog‘liq. Ikkinchi bosqichda yo‘l sifati quyidagi asosiy komponentlardan tashkil topadi: loyiha va me’yoriy hujjatlarda ko‘rsatilgan materiallar va buyumlarning sifati; texnologiya, ishni mexanizasiyalash va tashkil etish darajasi; mehnat sifati; sifatli nazorat. 136 Yekspluatatsiya jarayonida transport inshootlarining sifatini hamma bosqichlarda HAYM tizimining talablarining to‘la qondirishga qaratilgan xususiyatlar to‘plami deb qarash lozim. Bu sxema: loyihalash ta’mirlash ekspluatasiya HAYM tizimi talablarini to‘la qondirishi kerak. Yo‘l-ta’mirlash mahsulotlarining sifat ko‘rsatkichlari soni va ro‘yxatini to‘g‘ri tanlash ham muhim ishlardan biri. Loyihalash ta’mirlash va ekspluatasiya bosqichlarida yo‘lning differensial yoki kompleks sifat ko‘rsatkichlari turli standartlarda ko‘rsatilgan. Ishni bajarish tartibi: Me’yoriy–texnik hujjatlar misolida va yo‘l ta’mirlash ishlab chiqarishning xususiyatlarini etiborga olib, yo‘l – ta’mirlash mahsulotlarining sifat ko‘rsatkichlarini talabalar quyidagicha tavsiflash mumkin: vazifasi (maqsadi), ishonchliligi, ishlatilishi bo‘yicha. - Vazifa ko‘rsatkichlari; - Ishonchlilik ko‘rsatkichlari; - Buzilmasdan ishlash; - Ta’mirboplik; - Xizmat muddati; - Saqlanuvchanlik; - Texnologik ko‘rsatkichlar; - Ergonomik ko‘rsatkichlar; - Estetik ko‘rsatkichlar; - Standartlashtirish ko‘rsatkichlari; - Texnik iqtisodiy ko‘rsatkichlar; - Ekspluatasiya ko‘rsatkichlari. Aniqlangan ko‘rsatkichlar ro‘yxatini tanlash sifatini boshqarish sistemasini loyihalashda muhim bosqich hisoblanadi. Aniqlangan ko‘rsatkichlarning turi guruhi va sifatiga qarab, u yoki bu hajmda o‘lchashlar baholash va nazorat ishlar yuzaga keladi. Har bir bosqichda hosil bo‘ladigan axborot tahlil va qayta ishlovni talab etadi. Shuning uchun himoya qalatda eng kam lekin yetarli miqdorda ko‘rsatkichlarni tanlash kerak.Sifat nazoratini tashkil etishning maqsadi – transport inshootlarini ta’mirlash jarayonida mahsulotning hamma xususiyatlarini etiborga olgan holda sifatga ob’ektiv baho berishdan iborat. Topshiriq:Talaba amaliyotda olgan bilimlariga tayangan holda natijasida xulosa yozib tugallaydi. 137 1.3 LABORATORIYA MASHG‘ULOTLAR BO‘YICHA KO‘RSATMA VA TAVSIYALAR 1 - LABORATORIYA MASHG‘ULOTI. Mavjud shahar yo‘lining holatini baholash Ishning maqsadi: Yo‘lning geometrik o‘lchamlarini, yo‘l qoplamasining holati, ko‘rish masofalarini va boshqa ko‘satkichlarini aniqlash. Ishni bajarish tartibi: Talabalar ishni shahar yo‘lning ma’lum bir bo‘lagiga chiqib bajaradilar. Yo‘lning belgilangan joyida asboblar yordamida, ko‘z bilan ko‘rib o‘lchov va tekshiruv ishlari bajariladi. Asosiy ma’lumotlar Mavjud shahar avtomobil yo‘lning holatini baholashda transport-foydalanish ko‘rsatkichlarini bir nechta faktorlar orqali baholashimiz mumkin. Ushbu laboratoriya ishida real shahar avtomobil yo‘lning biror-bir 100-400 m gacha bo‘lgan oralig‘ida, kuzatuv usulidan foydalanib quyidagi ko‘rsatkichlarining o‘lchamlari aniqlanadi: 1.Shahar ko‘chasi kengligi, m 2.Yo‘l qatnov qismining kengligi, m 3.Yo‘l yoqasining kengligi, m 4. Qatnov qismining va yo‘l yoqasining nishabliklari, % 5. Ko‘rish masofasi, m. 6.Gorizontal egriliklarning radiuslari qiymati, m. 7. Yo‘l qatnov qismining holati. 8.Yo‘l yoqasining holati. 9. Suv qochirish qurilmalarining holati. 10. Yoritish tizmlarining mavjudligi va ularning holati. Gorizontal egrining radiusi qiymatini aniqlash. Gorizontal egrining radiusi qiymati 1, 2, 3 formulalar yordamida hisoblanadi, buning uchun yo‘ldagi egrining tangesi, bissektrisasi, burilish burchagi qiymatlari yoki vatar va egri orasidagi masofa qiymati aniqlanadi: R R ctg 2 (1) Бсо s /2 - cos /2 138 (2) R 4 z 2 l1 8z (3) bu yerda: α – burilish burchagi z – egri bilan vatarning o‘rtasi orasidagi masofaning o‘rtacha qiymati, 1 –vatarning uzunligi (odatda po‘lat tasma ishlatilgani uchun 20 m ga teng deb olish tavsiya etiladi). B-bissektrisa, T-tangens. 1.1-rasm. Gorizontal egrining radiusini aniqlash chizmasi. Gorizontal egrining elementlarining o‘lchamlari teodalit va po‘lat tasma yordamida o‘lchanadi. Laboratoriya ishi 4-5 kishilik kichik guruhlarga bo‘linib bajariladi. Talabalar kuzatuv usulidan foydalanib mavjud yo‘lning ko‘ndalang kesimini chizadi. Kuzatuv olib borilayotgan yo‘lning holatidan fotolavhalar oladi. Yo‘lning parametrlari bo‘yicha olingan ma’lumotlarni 1-jadvalga kiritib boradi. 1.1-jadval 8 9 10 11 12 13 Jixozlanmagan 7 Jixozlangan Gorizontal egrilikning radiusi, m 6 Yo‘lkani bor yo‘qligi Ko‘rish masofasi, m 5 bekatlar Qatnov qismining cheti Harakat qismining va yo‘l yoqasining nishabligi, % 4 Suv qochirish qurilmalari Yo‘l yoqasining kengligi, m 3 Ko‘rish masofasi Yo‘l qatnov qismining kengligi, m 2 Yo‘l yoqasi Shahar ko’chasi kengligi, m 1 Harakat qismi Piket o‘rni Elementlar holati 14 15 Topshiriq: Mavjud yo‘ldan olingan ma’lumotlarni tahlil qilinib, me’yoriy talablarga mosligi bo‘yicha solishtirib xulosa yoziladi. 139 2 - LABORATORIYA MASHG‘ULOTI. Shahar yo‘llari va ko‘chalarining yuklanganlik darajasini aniqlash. (Transport oqimi sifat ko‘rsatkichlarini aniqlash) Ishning maqsadi. Real ko‘cha va yo‘l sharoitlarida transport vositalarining harakat miqdorini va tarkibini kuzatuv usulidan foydalanib aniqlash. Topshiriq. Bir soat vaqt oralig‘ida harakat miqdorini va tarkibini kuzatuv uslubidan foydalanib aniqlash va statistik usuli yordamida tahlil qilish. Ishlatiladigan asbobtayyorlangan uskunalar. Qo‘l soati, sekundomer va maxsus jadval. Ishni bajarish tartibi: Ushbu ishda talabalar transport vositalarining harakat miqdorini va tarkibini ko‘z bilan ko‘rib kuzatish (vizual) usuli foydalanib aniqlashadi. Ko‘z bilan ko‘rib harakat miqdorini hisoblash usuli quyidagi tartibda amalga oshiriladi. Buning uchun talabalar kichik guruhlarga bo‘linib, biror-bir yo‘lning bo‘lagida kuzatuv olib borish orqali o‘tayotgan transport vositalarining sonini va turini aniqlaydilar va ma’lumotlarni 1-jadvalga qayd qiladilar. O‘tayotgan transport vositalarining harakat miqdorini ishchi jadvalga 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 raqamlar yozish yo‘li bilan qayd qilinadi. Qayd qilishning bu turi amalda bajarishga oson, shuningdek, keyingi hisob uchun ixcham va qulaydir. Yo‘l va ko‘chaning nomi__________ Hisobga olish kuni_________20____y. Haftaning kuni________________Harakatning yo‘nalishi_______________ Hisob vaqti: boshlandi__________ Tugatildi__________________________ Hisobchining F.I.Sh._______________________________________________ Yuk avtomobillari yuk ko‘tarish bo‘yicha 800-805 805-810 810-815 815-820 820-825 825-830 140 Jami Engil avtomobillar Velomototransport Hisob vaqti soati Avtobus 2.1-jadval 830-835 835-840 840-845 845-850 850-855 855-900 Jami Velomototransport Avtobuslar Harakat miqdorini aniqlash uchun uzluksiz tekshirishda bir soatlik vaqtni har 5 daqiqa interval oralig‘ida 12 ta intervalga bo‘lib 1-jadvalga yozib boriladi. Olingan ma’lumotlarni qayta ishlab, transport vositalari harakat miqdorining 15 daqiqa oralig‘idagi qiymatlari, bir soatlik tanlab olingan harakat miqdorini hisoblash uchun 2-jadval ko‘rinishida yoziladi. 2.2-jadval Yuk avtomobillari yuk ko‘tarish bo‘yicha Engil Variantlar avtomobillar 8t dan 2t 2-5t 5-8t yuqori Vaqtning 1 15 2 daqiqalik 3 intervallari 4 max Ekstrimumlar min R= N= Δ= Bir soatlik harakat miqdorining tanlab olingan qiymatlarining statistik xususiyatlari quyidagi tartibda hisoblanadi: 1. Variasion ko‘lamni aniqlash: i R N i соат (max) N соат (min), авт / соат bu erda: N i (max), N i (min) -bir soatlik harakat miqdorining eng katta va eng kichik qiymatlari, ular vaqt oralig‘idagi tanlab olingan variant; i - 15 daqiqalik vaqt oralig‘i. 2. Bir soatlik harakat miqdorining vaqt oralig‘idagi o‘rtacha qiymatini topish: N N n соат , авт / соат bu erda: n-variantlar soni. Bir soat ichidagi harakat miqdorining uzluksiz kuzatish vaqti 15 daqiqani tashkil etganda n ning qiymati 4 ga teng bo‘ladi. 141 3. Hisoblarning xatoligini aniqlash: N соат N соат N соат Avtomobil yo‘lining maksimal nazariy o‘tkazish qobiliyati quyidagi empirik formula orqali aniqlanadi. 1000 V P Ld авт/соат bu erda: V - polosada harakatlanayotgan avtomobilning tezligi, km/soat; Ld - avtomobilning dinamik gabariti, m. Dinamik gabaritni quyidagi formula yordamida aniqlanadi. Ld la lt St l x bu erda: la - avtomobilning statik uzunligi; lt- haydovchining reaksiya vaqtida o‘tadigan masofasi; St- avtomobilning tormoz yo‘li; lx- xavfsizlik masofasi; d- xavfsizlik oralig‘i. Avtomobilning dinamik gabaritini tashkil etuvchilar 2.1-rasmda ko‘rsatilgan. Lq la d lt St lx 2.1-rasm. Avtomobilning dinamik gabariti. Yo‘lning yuklanganlik darajasini quyidagicha baholash mumkin. Z=N/P; bu erda: P- o‘tkazish qobiliyati, avt/soat; N -harakat miqdori, avt/soat. Agarda Z 0.2 transport oqimi erkin, Z=0,2-0,45 transport oqimi qisman bog‘langan oqim, Z=0,45-0,7 bog‘langan oqim, Z=0,7-1,0 to‘yingan oqim yoki zich oqim deyiladi. Topshiriq:Talaba tahlillar natijasida kuzatuv olib borilayotgan yo‘lning yuklanganlik darajasini aniqlab yo‘ldan foydalanishda yuklanganlik darajasini ahamiyati va ta’siri to‘g‘risida xulosa yozishadi. 142 3 - LABORATORIYA MASHG‘ULOTI. Shahar yo‘l qoplamasining tishlashish koeffitsientini aniqlash Ishning maqsadi: Yo‘l qoplamasining mayda g‘adir-budurligini “qumli dog‘” usuli bilan o‘lchab ilashish koeffitsientini aniqlash. Ishlatiladigan asbobuskunalar Quruq qum, lineyka. Ishni bajarish tartibi Yo‘l qoplamasining ustki qismiga ma’lum bir hajmdagi qum taqsimlanadi va doira shaklidagi qumli dog‘ hosil qilinadi. So‘ngra shu doiradan 3-marta diametr o‘lchanadi. O‘lchangan qumning diametri va qumning hajmiga asoslanib, qoplamaning mayda g‘adir-budurligining o‘rtacha chuqurligi quyidagi shartli ifoda yordamida aniqlanadi: ho 'rt 4V V 1,275 2 2 Do 'rt Do 'rt ; B u ye r d a : V - qumning hajmi, sm3, Do’rt -qumli dog‘ning o‘rtacha diametri. V h S , sm . S 2R 2 2 3.1-rasm. Qumli dog‘ usuli. 1-yoyilmagan qum uyumi, 2-yoyilgandan so‘ng. R o ’ r t - qiymat bo‘yicha “mayda g‘adir - budurlik va ilashish koeffitsienti”ning bog‘liqlik grafigidan foydalanib, o‘rganilayotgan yo‘l qoplamasining ilashish koeffitsientini qiymati topiladi. V = 4 0 k m/ s 143 V = 6 0 k m/ s V = 8 0 k m/ s Ilashish koeffitsientining eng kichik qiymati yo‘l qoplamasining holati va harakat tezligiga bogliq ravishda quyidagi jadvalda keltirilgan qiymatlarga qarab belgilanadi. Harakat tezligi km/soat 40 60 80 Ho‘l qoplamaning eng kichik ilashish koeffitsienti qiymati 0,45-0,50 0,35-0,40 0,40-0,30 Topshiriq: Hisoblab topilgan qiymatlar jadval ma’lumotlari bilan solishtiriladi va qoplamaga baho beriladi. 144 4 - LABORATORIYA MASHG‘ULOTI. Shahar yo‘l qoplamasining ravonligini 3 metrlik reykada baholash Ishning maqsadi: 3 metrlik reyka yordamida yo‘l qoplamasining ravonligini baholash. Ishlatiladigan asbobuskunalar 3 metrli reyka, o‘lchovli klin. Ishni bajarish tartibi Yo‘l qoplamasining ravonligini o‘lchash uchun 3 metrli reyka qoplamaga yo‘lning avtomobil g‘ildiraklari izi bo‘yicha o‘rganilayotgan harakat tasmasi yo‘nalishida har piketda uch marta yotqiziladi. Ravonlikning ko‘rsatkichi reyka bilan qoplama oralig‘i bo‘lib, reykaning har 0,5 m oralig‘ida belgilangan beshta nuqtada mavjud bo‘lgan kattaliklaridir. Turli xil qoplamalarning ravonlik me’yorlariga baho berish uchun quyidagi jadval ma’lumotlaridan foydalanamiz. Turli xil qoplamalarning ravonlik me’yorlari Baho 4.1-jadval Uch metrli reyka yordamida o‘lchaganda qoplama turlari uchun ravonlik me’yorlari Takomillashtirilgan Takomillashtirilgan O‘tuvchi kapital yengil Yoriqlar Yoriqlar Yoriqlar soni Eng soni % soni % % Eng Eng katta 3m 5mm 4mm 7mm 6mm 15mm katta katta yoriq yoriq yoriq m dan gacha dan gacha dan mm mm gacha katta katta katta mm A’lo 95 1 7 95 1 9 95 1 20 Yaxshi 90 2 8 90 2 11 90 2 25 Qoniqarli 80 5 10 80 5 14 80 5 30 145 100m 3m a) b) Shahar yo‘l qoplamasining ravonligini baholash uchun uskunalar: a) Uch metrli reyka: b)o‘lchovli klin Uch metrli reyka yordamida yo‘l qoplamasining ravonligini o‘lchash natijalari 1-ish jurnaliga yoziladi. Olingan natijani qat’iy belgilangan o‘lcham bilan solishtiriladi va qoplamaning haqiqiy ravonligi yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan miqdorga to‘g‘ri kelishi yoki kelmasligi tahlil qilinadi. 1-ish jurnali Uch metrlik reyka yordamida yo‘l qoplamasining ravonligini o‘lchash Avtomobil yo‘lining nomi ____________________________, avtomobil yo‘lining toifasi _____, o‘rtacha sutkalik harakat miqdori_________avto/sutka, qoplama turi _____________________ o‘lchash kuni______________________ Takomillashtirilgan kapital qoplama uchun O‘lchash joyi Km PK 1 2 Uch metrlik reyka tagidagi yoriqlar soni 3mm gacha 3 3-5mm Gacha 4 5mmdan katta 5 Eng katta mm 6 Ravonlikka baho 7 Topshiriq: Uch metrli reyka yordamida 200-300 metr yo‘l qoplamasining ravonligini o‘lchab, qoplamaning haqiqiy ravonligiga baho berilsin. 146 5 - LABORATORIYA MASHG‘ULOTI. SHAHAR YO‘L TO‘SHAMASI MUSTAHKAMLIGINI BAHOLASH Ishning maqsadi: yordamida aniqlash. yo‘l to‘shamasining mustahkamligini progibomer Ishni bajarish tartibi: Yo‘l to‘shamasining mustahkamligini progibomer yordamida aniqlaymiz. Buning uchun, maxsus yuk ortilgan avtomashina tanlab olinadi. Prigibomer yo‘l to‘shamasiga tushadigan kuchlanishdan hosil bo‘lgan egilishni aniqlaydi. Bu egilishni maxsus soat tipidagi indikator ko‘rsatadi. Yo‘l to‘shamasining sinovi tekshirilayotgan uchastkaning har 50 m oralig‘ida olib boriladi. Elastik egilishni yo‘l qoplamasi chetidan 1-1,5 m tashlab o‘lchanadi. Maxsus ko‘rsatilgan 5.1-shaklga yo‘l uzunligining km va piket joyi, hamda egilish qiymati yozib boriladi. 5.1-shakl G‘ildirak G‘ildirak Amaldagi ketmasdan ketgandan yukdan Km, Joyning chizmasi va oldin keyin № elastik PK tekshirilgan nuqtalar indikatorindikatordan egilish, dan olingan olingan mm hisob, mm hisobot, mm 1 2 3 4 5 6 MAYI sNIL progibomeri rama o‘qida erkin aylanadigan tashkil etuvchi richagdan iborat. Richagning orqa elkasi 6 gorizontal yuzali qopqoq 1 bilan tugaydi. Unga ustunchaga maxkamlangan indikatorning 3 o‘zagi qadaladi. Progibomerning tuzilish sxemasi quyidagicha: 147 5.1-rasm. MAYI – sNIL progibomerining tuzilish sxemasi: a – yonidan ko‘rinishi; b – yuqoridan ko‘rinishi; 1 - qopqoq; 2 – indikator uchun tayanch; 3 - indikator; 4 - indikatorni ushlagich; 5 - shveller; 6 – richagning orqa elkasi ; 7 – ko‘taruvchi vintlar; 8 - birlashtiruvchi mufta; 9 – tayanch vint; 10 qotiruvchi bolt; 11 – richagning oldingi elkasi; 12 – o‘lchovchi elka; 13 - ignani mahkamlovchi vint; 14 – yo‘l qoplamasiga tegib turuvchi moslagich; 15 – ko‘ndalang tayanchli balka Yo‘l to‘shamasining haqiqiy umumiy elastiklik moduli quyidagi formula yordamida aniqlanadi: E = p D (1 - μ2)/ l, Bu erda: r – qoplamaga ta’sir qilgan g‘ildirak bosimi, MPa, A guruh transport vositalari uchun r = 0,6 MPa, B guruh transport vositalari uchun r=0,5 MPa; D – g‘ildirak diametrining izi, m, A gurux transport vositalari uchun D = 0,33 m, B guruh transport vositalari uchun D = 0,28 m; μ – Puasson koeffisiyenti, μ = 0,3, l – elastik egilish, m; l=K(i-i0), K- koeffisiyent, richak elkasini xisobga oladi; i, i0– indikatorni soni. Ish unumdorligini oshirish uchun yo‘l to‘shamasi egilishini aniqlashda uzun bazali progibomer ishlab chiqilgan (5.2-rasm). Uzun bazali richagli progibomer korpus tayanchiga 5 maxkamlangan o‘qda aylanadigan yig‘ma richagdan iborat. Richag 6 oldingi 7 va orqa 4 elkalardan tashkil topgan. Oldingi elkada sharnirli zoldir yordamida taglikka 11 biriktirilgan o‘lchov o‘zagi 9 joylashgan. O‘lchov o‘zagi richagda siquvchi vint 10 bilan qotiriladi. Orqa elkada kronshteynda 2 indikator 3 maxkamlangan. O‘lchov o‘zagi taglik bilan orqa quyi g‘ildirak qiyaliklari o‘rtasiga avtomobil orqa o‘q markaziga joylashtiriladi. Uchli tayanch tagligining 1 nishabli yuzasi indikator o‘zagiga tegib turadi. 148 5.2-rasm. Uzun bazali richagli progibomer: 1 – tayanchli taglik; 2 - kronshteyn; 3 - indikator; 4 – richagning orqa elkasi; 5 -tayanch; 6 - richag; 7 – richagning oldi elkasi; 8 –orqa qo‘sh g‘ildirak; 9 - shurup; 10 - siquvchi vint; 11 – o‘lchov o‘zagi Topshiriq: Aniqlangan natijalar bo’yicha 5.2-shaklni to‘ldiradilar. № O‘lchangan joy PK yoki km Amaldagi yukdan elastik egilish, mm 2-shakl Egilishdagi elastiklik moduli Ea=( p*D)*(1-µ2)/ MPa 1 2 3 6 - LABORATORIYA MASHG‘ULOTI. SHAHAR YO‘LLARI VA KO‘CHALARIDAGI TRANSPORT XARAKAT JADALLIGINI ANIQLASH Ishning maqsadi. Real ko‘cha va yo‘l sharoitlarida transport vositalarining harakat miqdorini va tarkibini kuzatuv usulidan foydalanib aniqlash. Topshiriq. Bir soat vaqt oralig‘ida harakat miqdorini va tarkibini kuzatuv uslubidan foydalanib aniqlash va statistik usuli yordamida tahlil qilish. Ishlatiladigan asbobtayyorlangan uskunalar. Qo‘l soati, sekundomer va maxsus jadval. Ishni bajarish tartibi Ushbu ishda talabalar transport vositalarining harakat miqdorini va tarkibini ko‘z bilan ko‘rib kuzatish (vizual) usuli foydalanib aniqlashadi. Ko‘z bilan ko‘rib harakat miqdorini hisoblash usuli quyidagi tartibda amalga oshiriladi. 149 Buning uchun talabalar kichik guruhlarga bo‘linib, biror-bir yo‘lning bo‘lagida kuzatuv olib borish orqali o‘tayotgan transport vositalarining sonini va turini aniqlaydilar va ma’lumotlarni 5.1-jadvalga qayd qiladilar. O‘tayotgan transport vositalarining harakat miqdorini ishchi jadvalga 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 raqamlar yozish yo‘li bilan qayd qilinadi. Qayd qilishning bu turi amalda bajarishga oson, shuningdek, keyingi hisob uchun ixcham va qulaydir. Yo‘l va ko‘chaning nomi__________ Hisobga olish kuni_________20____y. Haftaning kuni________________Harakatning yo‘nalishi_______________ Hisob vaqti: boshlandi__________ Tugatildi__________________________ Hisobchining F.I.Sh._______________________________________________ Jami Yuk avtomobillari yuk ko‘tarish bo‘yicha Yengil avtomobillar Velomototransport Hisob vaqti soati Avtobus 6.1-jadval 800-805 805-810 810-815 815-820 820-825 825-830 830-835 835-840 840-845 845-850 850-855 855-900 Vaqtning 15 daqiqalik intervallari Ekstri- 2t 1 2 3 4 max 150 Jami Variantlar Yuk avtomobillari yuk ko‘tarish bo‘yicha 8t dan 2-5t 5-8t yuqori Velomototransport Yengil avtomobillar Avtobuslar Harakat miqdorini aniqlash uchun uzluksiz tekshirishda bir soatlik vaqtni har 5 daqiqa interval oralig‘ida 12 ta intervalga bo‘lib 1-jadvalga yozib boriladi. Olingan ma’lumotlarni qayta ishlab, transport vositalari harakat miqdorining 15 daqiqa oralig‘idagi qiymatlari, bir soatlik tanlab olingan harakat miqdorini hisoblash uchun 6.2-jadval ko‘rinishida yoziladi. 5.2-jadval mumlar R= min N= Δ= Bir soatlik harakat miqdorining tanlab olingan qiymatlarining statistik xususiyatlari quyidagi tartibda hisoblanadi: 1. Variatsion ko‘lamni aniqlash: i R N i соат (max) N соат (min), авт / соат bu yerda: N i (max), N i (min) -bir soatlik harakat miqdorining eng katta va eng kichik qiymatlari, ular vaqt oralig‘idagi tanlab olingan variant; i - 15 daqiqalik vaqt oralig‘i. 2. Bir soatlik harakat miqdorining vaqt oralig‘idagi o‘rtacha qiymatini topish: N N n соат , авт / соат bu yerda: n-variantlar soni. Bir soat ichidagi harakat miqdorining uzluksiz kuzatish vaqti 15 daqiqani tashkil etganda n ning qiymati 4 ga teng bo‘ladi. 3. Hisoblarning xatoligini aniqlash: N соат N соат N соат Topshiriq: Talaba tahlillar natijasida harakat jadalligi bo‘yicha xulosa yozishadi. 7 - LABORATORIYA MASHG‘ULOTI. SHAHAR YO‘LLARI VA KO‘CHALARINI EKSPLUATATSIYA QILISHDA ISHLARINING SIFATINI KOMPLEKS BAHOLASH. Ishning maqsadi. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilishda ishlarining sifatini baholash. Topshiriq. Shahar yo‘llari va ko‘chalaridagi mavjud nuqsonlarni aniqlash. Ishlatiladigan uskunalar. Progomomer, kern olish uskunasi, 3 metrlik reyka va asbob boshqa laboratoriya uskunalari. 151 Ishni bajarish tartibi: Talabalarga o‘zlari yashab turgan xududidagi shahar yo‘llari va ko‘chalariga chiqib avtomobil yo‘lidagi mavjud nuqsonlarni aniqlaydilar. Aniqlangan nuqsonlar asosida talaba 7.1-jadvalga avtomobil yo‘lining nuqsonlar qaydnomasini tuzadilar. Shahar yo‘llari va ko‘chalaridan foydalanish davrida vaqti vaqti bilan yo‘l qoplamasi va yo‘l elementlarining ekspluatatsion holatiga qarov amalga oshiriladi. Qarov ishlari qishgi, kuzgi va bahorgi qarov ishlari kabi turlarga bo‘linadi. Qarov ishlari davrida yo‘l elementlarida sodir bo‘lgan har hil bo‘zilishlar, cho‘kishlar, yeriqlar va boshqa turdagi nuqsonlar qayd jurnaliga yozib quyiladi. Avtomobil yo‘llarida ta’mirlash ishlarini rejalashtirishdan oldin nuqsonlar qaydnomasi tuzib chiqiladi. Nuqsonlar qaydnomasini tuzish ishlarini tashkil qilishda quyidagi ishtirokchilar asosida guruh tashkil qilinadi. 1. Yo‘l joylashgan xududga qarashli xarakat havfsizligi xodimi 2. Yo‘lni ta’mirlash korxonasi vakili 3. Ta’mir turi aniqlangandan so‘ng loyihalovchi tashkilot vakili 4. Yo‘lni ta’mirlash ishlarini moliyalashtiruvchi tashkilot vakili 5. Nuqsonlar qaydnomasini tuzuvchi laboratoriya jamoasi Avtomobil yo‘llarida nuqsonlar qaydnomasini tuzishda yuqorida ko‘rsatib utilgan vakillardan laboratoriya xodimlari nuqsonlarni aniqlab qayd qilib boradi. Qolgan vakillar esa qaydnomaga kiritilib borayotgan nuqsonlarni tasdiqlab boradi. Nuqsonlar qaydnomasini tuzishda quyidagi talablarni etiborga olish lozim; 1. Tekshiruv ishlarini bahorda, yo‘l qordan tozalanganda o‘tkazish tavsiya etiladi. 2. Guruh videokamera yoki videokompyuterda suratga olish yordamida nuqsonlarni avtomatik qayd etish va yo‘l yer to‘shamasining holatini elektron axborot tashuvchilarda qayd etish uchun maxsus asbob-uskunalarga ega bo‘lishi lozim. Bundan tashqari, guruh quyidagi jihozlar bilan jihozlanishi kerak: 1) o‘tilgan yo‘l datchigi bilan jihozlangan avtomobil; 2) "Yo‘l ishlari" va "To‘siqni chapdan aylanib o‘tish" yo‘l belgilari; 3) laboratoriya uskunalari bilan jixozlangan mashina (mashinada progomomer, kern olish uskunasi, 3 metrlik reyka va boshqa laboratoriya uskunalari bo‘lishi kerak); 4) nuqsonlar qaydnomasi jurnali; 5) sariq rangli xavfsizlik jiletlari; Videokompyuter suratga olish uskunalari bo‘lmagandako‘z bilan tekshirib baholash va yer to‘shamasining nuqsonlarini jurnalga kiritishga ruxsat etiladi. Vizual baholashni boshlashdan avval nuqsonlar qaydnomalari bo‘lgan jurnalni tayyorlash, avtomobil va jihozlarning sozligiga ishonch hosil qilish, avtomobil ustiga "Yo‘l ishlari" va "To‘siqni chapdan aylanib o‘tish" yo‘l belgilarini o‘rnatish, 152 guruhning barcha a’zolariga yo‘l-yo‘riqlarni o‘tkazish vaishlar xavfsizligining barcha talablariga rioya qilishning muhimligiga alohida e’tibor qaratish lozim. Tekshirishni o‘tkazishdan avval zarur malakalarni egallash maqsadida ushbu uslubiyotdan foydalanishga o‘rgatiladi. Yo‘l qoplamida nuqsonlar bo‘lmasa, kam uchraydigan bo‘lsa (100 m va undan ortiq oraliqlar bilan) yoki yo‘lning katta uzunligi bo‘ylab (100 m dan ortiq) bir xil nuqsonlar uchraydigan bo‘lsa, ko‘z bilan baholashni avtomobilning 30 km/h dan oshmagan tezlikda o‘tishi paytida o‘tkazishga ruxsat etiladi. Qolgan hollarda ko‘z bilan baholash yo‘l bo‘ylab yurib, xavfsizlik texnikasi qoidalariga amal qilgan holda bajariladi. Videokompyuter suratga olish uskunalari bo‘lganda suratga olish avtomobilning natijalarga ishlov berishni ta’minlaydigan tezlikda harakatlanishi paytida o‘tkaziladi. Bu holda nuqsonlar jurnalini to‘ldirish tekshirish natijalariga kameral ishlov berishda bajariladi. O‘lchovlarni (yo‘l izi chuqurligi, darzlarning ochilish darajasi, darzlar orasidagi masofa, darzlar to‘ri uyalarining tomonlari uzunligi) amalga oshirish uchun avtomobil nuqson joyidan oldinga 5-10 m masofaga o‘tadi, muhandis va texnik avtomobildan chiqadi va yo‘l chetidan harakatga aks yo‘nalishda harakatlanadi. Qatnov qismiga chiqqanda "Yo‘l ishlari" va "To‘siqni chapdan aylanib o‘tish" yo‘l belgilari harakatga qarshi qaratilgan holda joylashgan avtomobil bilan himoyalangan holida ishlarni amalga oshirish lozim bo‘ladi. Yo‘l qoplamining holatini vizual baholash paytida yo‘l qoplami 100 dan 1000 m gacha uzunlikdagi bir turdagi uchastkalarga bo‘linadi, ularning chegaralari bir turdagi yoki o‘xshash nuqsonlar bo‘yicha belgilanadi. Masofalar avtomobilning spidometri yoki o‘tilgan yo‘l datchigi bo‘yicha aniqlanadi. Har bir uchastka ichida yo‘l yer to‘shamasining amalda bir xil holati (nuqsonlarning bir xil turlari) bo‘lgan 20-50 m uzunlikdagi xususiy mikrouchastkalar belgilanadi. Yuqoridagi usullar yordamida aniqlangan nuqsonlardan nuqsonlar qaydnomasini tuzish quyidagicha amalga oshiriladi. Yo‘l uchastkasi Mavjud yo‘lning holati Rejalashtirilgan choratadbirlar ro’yxati 7.1-jadval Davlat me’yoriy hujjatlariga asosan Topshiriq: Talaba amaliyotda olgan bilimlariga tayangan holda natijasida xulosa yozib tugallaydi. 153 II BOB. MUSTAQIL TA’LIM 2.1. MUSTAQIL TA’LIM MATERIALLARI Ma’lumki, axborot va bilimlar doirasi tez sur’atlar bilan kengayib borayotgan hozirgi sharoitda barcha ma’lumotlarni faqat dars mashg‘ulotlari paytida talabalarga etkazish qiyin. Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, talaba mustaqil ravishda shug‘ullansa va o‘z ustida tinimsiz ishlasagina bilimlarni chuqur o‘zlashtirishi mumkin. Talabalarning asosiy bilim, ko‘nikma va malakalari mustaqil ta’lim jarayonidagina shakllanadi, mustaqil faoliyat ko‘rsatish qobiliyati rivojlanadi va ularda ijodiy ishlashga qiziqish paydo bo‘ladi. Shuning uchun talabalarning mustaqil ta’lim olishlarini rejalashtirish, tashkil qilish va buning uchun barcha zaruriy shart-sharoitlarni yaratish, dars mashg‘ulotlarida talabalarni o‘qitish bilan bir qatorda ularni ko‘proq o‘qishga o‘rgatish, bilim olish yo‘llarini ko‘rsatish, mustaqil ta’lim olish uchun yo‘llanma berish oliy ta’lim muassasasining asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Talaba mustaqil ishi (TMI) - muayyan fandan o‘quv dasturida belgilangan bilim, ko‘nikma va malakaning ma’lum bir kismini talaba tomonidan fan o‘qituvchisi maslahati va tavsiyalari asosida auditoriya va auditoriyadan tashqarida o‘zlashtirilishiga yo‘naltirilgan tizimli faoliyatdir. TMIni tashkil etishda ma’lumotlarni kaysi manbadan, qanday qilib topish, ularni tahlil qilish va zarurlarini ajratib olib tartibga solish, konspektlashtirish, o‘z fikrini aniq va yorqin ifodalash, o‘z vaqtlarini to‘g‘ri taqsimlash, shuningdek, aqliy va jismoniy imkoniyatlarini to‘g‘ri baholash talabalar uchun katta muammo bo‘ladi. Shuning uchun har bir professor-o‘qituvchi dastlab talabada o‘z qobiliyati va aqliy imkoniyatlariga ishonch uyg‘otishi, ularni sabr-toqat bilan, bosqichma-bosqich mustaqil bilim olishni to‘g‘ri tashkil qilishga o‘rgatib borishi lozim bo‘ladi. Talabalar tomonidan mustaqil ravishda o‘zlashtiriladigan bilim va ko‘nikmalarning kursdan-kursga murakkablashib, kengayib borishini hisobga olgan holda ularning tashabbuskorligi va rolini oshirib borish zarur. Shunda mustaqil ta’limga ko‘nika boshlagan talaba fakat o‘qituvchi tomonidan belgilab byerilgan ishlarni bajaribgina qolmay, o‘zining ehtiyoji, qiziqishi va qobiliyatiga qarab, o‘zi zarur deb hisoblagan qo‘shimcha bilimlarni ham mustaqil ravishda tanlab o‘zlashtirishga o‘rganib boradi. Talabalar mustaqil ishlarining shakli va hajmini belgilashda quyidagi jihatlar e’tiborga olinishi lozim: o‘qish bosqichi; muayyan fanning o‘ziga xos xususiyati va o‘zlashtirishdagi qiyinchilik darajasi; talabaning qobiliyati hamda nazariy va amaliy tayyorgarlik darajasi (tayanch bilimi); fanning axborot manbalari bilan ta’minlanganlik darajasi; talabaning axborot manbalari bilan ishlay olish darajasi. Mustaqil ish uchun byeriladigan topshiriqlarning shakli va hajmi, kiyinchilik darajasi ko‘nikmalar hosil bo‘lishiga muvofiq ravishda o‘zgarib, oshib borishi lozim. Ya’ni, talabalarning topshiriqlarni bajarishdagi mustaqilligi darajasini asta-sekin oshirib, ularni topshiriqlarni bajarishga tizimli va ijodiy yondashishga o‘rgatib borish kerak bo‘ladi. 154 Talabalar mustaqil ishlarini tashkil etish shakllari. TMIni tashkil etishda talabaning akademik o‘zlashtirish darajasi va qobiliyatini hisobga olgan holda quyidagi shakllardan foydalanish mumkin: • fanning ayrim mavzularini o‘quv adabiyotlari yordamida mustaqil o‘zlashtirish, o‘quv manbalari bilan ishlash; • amaliy, seminar va laboratoriya mashg‘ulotlariga tayyorgarlik ko‘rib kelish; • ma’lum mavzu bo‘yicha refyerat tayyorlash; • kurs ishi (loyihalari)ni bajarish; • bitiruv malakaviy ishi va magistrlik dissyertasiyasi uchun materiallar to‘plash; • hisob-kitob va grafik ishlarini bajarish; • maket, model va badiiy asarlar ustida ishlash; • amaliyotdagi mavjud muammoning echimini topish, test, munozarali savollar va topshiriqlar tayyorlash; • ilmiy maqola, tezislar va ma’ruza tayyorlash; • amaliy mazmundagi nostandart masalalarni echish va ijodiy ishlash; • uy vazifalarini bajarish va boshqalar; Fan xususiyatidan kelib chiqqan holda talabalarga mustaqil ish uchun boshqa shakllardagi vazifalar ham topshirilishi mumkin. Talabalarga qaysi turdagi topshiriqlarni berish lozimligi kafedra tomonidan belgilanadi. Topshiriqlar puxta o‘ylab ishlab chiqilgan va ma’lum maqsadga yo‘naltirilgan bo‘lib, talabalarning auditoriya mashg‘ulotlarida olgan bilimlarini mustahkamlash, chuqurlashtirish, kengaytirish va to‘ldirishga xizmat qilishi kerak. Fanning ayrim mavzularini o‘quv adabiyotlari yordamida mustaqil o‘zlashtirish, o‘quv manbalari bilan ishlash Faning xususiyati, talabalarning bilim darajasi va qobiliyatiga qarab ishchi o‘quv dasturiga kiritilgan alohida mustaqil ta’limga belgilangan mavzular talabalarga mustaqil ravishda o‘zlashtirish uchun topshiriladi. Bunda mavzuning asosiy mazmunini ifodalash va ochib berishga xizmat qiladigan tayanch iboralar, mavzuni tizimli bayon qilishga xizmat qiladigan savollarga e’tibor qaratish, asosiy adabiyotlar va axborot manbalarini ko‘rsatish lozim. Topshiriqni bajarish jarayonida talabalar mustaqil ravishda o‘quv adabiyotlaridan foydalanib ushbu mavzuni konspektlashtiradilar, tayanch iboralarning mohiyatini anglagan holda mavzuga taalluqli savollarga javob tayyorlaydilar. Zarur hollarda (o‘zlashtirish qiyin bo‘lsa, savollar paydo bo‘lsa, adabiyotlar etishmasa, mavzuni tizimli bayon eta olmasa va x,.k.) o‘qituvchidan maslahatlar oladilar. Mustaqil o‘zlashtirish uchun mavzular ayrim hollarda fan o‘qituvchisi tomonidan ma’ruza yoki amaliy darslar doirasida ham byerilishi mumkin. Mustaqil o‘zlashtirilgan mavzu bo‘yicha tayyorlangan matn kafedrada himoya qilinadi. Amaliy mashg‘ulotlariga tayyorgarlik ko‘rib kelish. 155 Faning ishchi o‘quv dasturiga kiritilgan amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlariga talaba oldindan o‘qituvchi tomonidan tuzilgan taqvim reja asosida darsga mustaqil tayyorgarlik ko‘rib kelishi mumkin. Bunda amaliy yoki laboratoriya mashg‘uloti mavzusining asosiy mazmunini o‘rganish, o‘zlashtirish qiyin bo‘lgan holatlarda savollar tuzish, o‘z tushunchasini va mustaqil olgan bilimlarini ifodalash va ochib berishga xizmat qiladigan tayanch iboralardan qisqacha matn tuzish, mavzuni tizimli bayon qilishga xizmat qiladigan qo‘shimcha adabiyotlar va axborot manbalarini ko‘rsatishi, darsda faol qatnashishi lozim. Ma’lum mavzu bo‘yicha referat tayyorlash. Talabaga qiyinchilik darajasi uning shaxsiy imkoniyatlari, qobiliyati va bilim darajasiga muvofiq bo‘lgan biror mavzu bo‘yicha referat tayyorlash topshiriladi. Bunda talaba asosiy adabiyotlardan tashqari qo‘shimcha adabiyotlardan (monografiyalar, ilmiy, uslubiy maqolalar, Intyernetdan olingan ma’lumotlar, elektron kutubxona materiallari va x,.k.) foydalanib materiallar yig‘adi, tahlil qiladi, tizimga soladi va mavzu bo‘yicha imkon darajasida to‘liq, keng ma’lumot berishga harakat qiladi. Zarur hollarda o‘qituvchidan maslahat va ko‘rsatmalar oladi. Referat – ma’lum bir mavzu bo‘yicha adabiyot, ilmiy ish mazmunini oshkor ma’ruza shaklidagi yoki yozma ko‘rinishda qisqacha bayon qilish. O‘quv refyerati – tanlangan mavzu bo‘yicha talabaning mustaqil ilmiy-tadqiqot ishi natijasi bo‘lib, bunda tadqiq qilinayotgan muammoning mohiyati ochib byeriladi, mavjud nuqtainazar, shuningdek talabaning shaxsiy qarashlari keltiriladi. Referat hajmi 15-20 betli bosma matnni tashkil etishi zarur. Referat ustida ishlash bosqichlari: mavzu bo‘yicha materiallarni saralash va o‘rganish (qoidaga ko‘ra, refyeratni yozishda kamida 8-10 xil turlicha manbalardan foydalaniladi); adabiyotlar ro‘yxatini tuzish; ma’lumotlarni qayta ishlash va tizimlashtirish; refyerat rejasini tuzish; refyeratni yozish. Referat tuzilishi: titul varag‘i; reja (mundarija); kirish (tadqiq qilinayotgan muammoning mohiyati ifoda qilinadi, mavzuni tanlash asoslanadi, uning ahamiyati va dolzarbligi aniqlaniladi, ishning maqsad va vazifalari ko‘rsatiladi, foydalaniladigan adabiyotlarga tavsif byeriladi); asosiy qism; xulosa (refyerat mavzusi bo‘yicha umumiy xulosa byeriladi yoki yakun yasaladi, tavsiyalar taqdim qilinadi); foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati. Yakunlangan referat kafedrada ekspyertlar ishtirokida himoya qilinadi. Talabalar mustaqil ishini samarali tashkil etish. TMIni samarali tashkil etishda tizimli yondoshish, barcha bosqichlarini muvofiqlashtirish va uzviylashtirish, bajarilishi ustidan qat’iy nazorat o‘rnatish, tashkil etish va nazorat qilish mexanizmlarini takomillashtirib borish, talabalarni mustaqil ishlash madaniyatini shakllantirishga asosiy e’tiborni qaratish zarur. Mustaqil ish topshiriqlari muvaffaqiyatli yakunlanishi uchun quyidagi talablar bajarilishi lozim: - maqsad (bilimni mustahkamlash, yangi bilimlarni o‘zlashtirish, ijodiy faollikni oshirish, amaliy ko‘nikma va malakalarni shakllantirish va h.k.), aniq asoslanishi; 156 - vazifa va topshiriqlarning aniq-ravshan belgilanishi; - topshiriqlarni bajarish algoritmi va metodlaridan talabalarning etarli darajada xabardor bo‘lishi; - maslahat va boshqa yordam turlarining to‘g‘ri belgilanishi (yo‘llanma va ko‘rsatma berish, mavzuning mazmuni va mohiyatini tushuntirish, muammoli topshiriqlarni bajarish usullari bo‘yicha tushuncha berish, ayrim muammoli momentlarni birgalikda hal qilish va h.k.); - hisobot shakli va baholash mezonini aniq belgilash; - nazorat vaqti, shakli va turlarini aniq belgilab olish (amaliy seminar, laboratoriya mashg‘ulotlari, konsultasiya uchun yoki nazorat uchun maxsus ajratilgan vaqt, ma’ruza yoki refyerat matni, bajarilgan topshiriqlar daftari, nazorat ishlari, uy vazifasi daftari, kurs ishlari, test, maqola, nostandart topshiriqlar, savollar, maqola, ko‘rgazmali jihozlar va ijodiy ishlar, savol-javob, bajarilgan ish mazmuni va mohiyatini tushuntirib berish, yozma shaklda bayon qilish va h.k.). Talabalar mustaqil ishini shartli ravishda ikkiga ajratish mumkin: - auditoriyada amalga oshiriladigan TMIlari. O‘tilgan mavzuni qayta ishlash, kengaytirish va mustahkamlashga oid topshiriqlar bajariladi; - auditoriyadan tashqarida amalga oshiriladigan TMIlari. O‘quv dasturidagi ayrim mavzularni mustaqil holda o‘zlashtirish, uyga byerilgan vazifalarni bajarish, amaliy va laborotoriya ishlariga tayyorgarlik ko‘rib kelish, ijodiy va ilmiy-tadqiqot xaraktyeridagi ishlar va h.k. Birinchi tur ishlari talabalarning nazariy va amaliy bilimlarini o‘zlashtirib borish darajasi, amaliy mashg‘ulotlarga (amaliyot, laboratoriya, seminar darslari) tayyorgarlik saviyasi va uy vazifalarining bajarilish sifatini tekshirish maqsadida, odatda, nazorat ishlari olish, savol-javob, suhbat, munozara, amaliy topshiriqlarni bajartirib ko‘rish va h.k. usullarda asosan amaliyot darslarida nazorat (joriy nazorat) qilinadi. Joriy nazoratda talabaning dars paytida o‘tilgan materiallarni o‘zlashtirish va uyga byerilgan topshiriqlarni bajarishdagi faolligi, bajarish saviyasi va o‘zlashtirish darajasi e’tiborga olinadi. Ikkinchi tur ishlar fanning ishchi o‘quv dasturida auditoriyadan tashqarida o‘zlashtirilishi belgilangan mavzu bo‘yicha ma’lumot va axborotlarni mustaqil ravishda izlab topish, tahlil qilish, konspektlashtirish (yoki refyerat tarzida rasmiylashtirish) va o‘zlashtirish, ijodiy yondashishni talab qiladigan amaliy topshiriqlarni bajarish ko‘rinishida amalga oshiriladi. Bu turdagi ishlarni bajarish jarayoni va o‘zlashtirish sifatining nazorati darsdan tashqari paytlarda, maxsus belgilangan konsultasiya soatlarida amalga oshiriladi. Talabalar mustaqil ishini baholash TMI natijalari amaldagi “Oliy ta’lim muassasalarida talabalar bilimini nazorat qilish va baholashning reyting tizimi to‘g‘risidagi Nizom”ga asosan baholab boriladi. Talabaning mustaqil ishi – ishchi o‘quv dasturida ko‘rsatilgan mavzular bo‘yicha tayyorlanadi: 157 • mavzu to‘liq ochilgan, to‘g‘ri xulosa chiqarilgan va ijodiy fikrlari bo‘lsa- 4,6-5 ball; • mavzu mohiyati ochilgan, faqat xulosasi bor - 4,1-4,5 ball; • mavzu mohiyati yoritilgan, ammo arzimas kamchiligi bo‘lsa - 3-4 ball byeriladi; • mavzu mohiyati yoritilgan, ammo ayrim kamchiliklari bor bo‘lsa 2,5-3 ball byeriladi. Talabalar mustaqil ishi bo‘yicha konsultasiyalar tashkil etish Tartibi 1. TMI bo‘yicha konsultasiya darsi auditoriyadan tashqarida amalga oshirishga mo‘ljallangan mustaqil ishlarni bajarish yuzasidan tegishli yo‘llanmalar berish va uni bajarilishini nazorat qilib borish maqsadida tashkil qilinadi. 2. Konsultasiya darsi tegishli fan o‘qituvchisi tomonidan o‘tkaziladi va o‘qituvchi jurnalida qayd etib boriladi. 3. Fan o‘qituvchisi konsultasiya darsida quyidagi ishlarni amalga oshiradi: TMI topshiriqlarini bajarish yuzasidan tegishli yo‘llanma byeradi; topshiriqni bajarish rejasini tuzishga yordamlashadi, tegishli adabiyotlar va axborot manbalarini tavsiya qiladi, TMI yuzasidan tayyorlangan ishlanma, hisobot, refyerat, hisob-kitob va topshiriq natijalarini qabul qiladi hamda baholaydi. 4. TMI bo‘yicha konsultasiyalar talabalarning darsdan bush vaqtlarida rejalashtiriladi. Mustaqil ta’lim uchun tavsiya etilgan mavzular *Quyidagi mavzular talabalarga mustaqil ravishda o‘zlashtirish uchun topshiriladi: **Har bir talabaga qiyinchilik darajasi uning shaxsiy imkoniyatlari, qobiliyati va bilim darajasiga muvofiq bo‘lgan quyidagi mavzulardan biri buyicha refyerat tayyorlash topshiriladi. VII semestr uchun: 1. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ta’mirlash va saqlash korxonalarining asosiy vazifalari va ularning strukturasi; 2. Yo‘llarni ta’mirlash va saqlash ishlarini rejalashtirish asoslari; 3. Yo‘llardagi qishgi sirpanchiqlikga qarshi kurash usullari va ishlatiladigan materiallar va mexanizmlar; 4. Yo‘llarni qor uyumi bilan qoplanishdan saqlash usullari; 5. Qorni tutib qoluvchi qurilmalar turlari; 6. Yo‘llarni saqlash ishlarida zamonaviy mexanizatsiyalarni qo‘llash; 7. Transportdan chiqadigan shovqinni kamaytirish chora tadbirlari; 8. Transportdan chiqadigan gazlarni kamaytirish chora tadbirlari; 9. Yo‘l jihozlarini joriy ta’mirlash texnologiyalari; 10.Yo‘l jihozlarini mukammal ta’mirlash texnologiyalari; 11.Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ta’mirlash va saqlashdagi xavfsizlik texnikasi qoidalari; 12.Yo‘llarni ko‘kalamzorlashtirish texnologiyalari va uni tashkil qilish; 158 13.Yo‘llarni ta’mirlashda ishlatiladigan mashina va mexanizmlar ish unumdorligi; 14.Yo‘l xo‘jaligining ishlab chiqarish bazalarini tashkil qilish; 15.Shahar yo‘llari va ko‘chalarini texnik hisobga olish va pasportlashtirish; 16.Shahar yo‘llari va ko‘chalarini texnik pasportlashtirishning avtomatlashgan tizimi; 17. Yo‘l ma’lumotlari to‘plamini barpo etish. VIII semestr uchun: 1. Shahar yo‘llari va ko‘chalarinida uchraydigan nuqsonlar turlari; 2. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ta’mirlash davrida harakatni tashkil qilish va xavfsizlikni ta’minlash; 3. Yo‘l qoplamasiga ustki yuza ishlov berishning zamonaviy texnologiyasi; 4. Asfaltbeton qoplamasini termoprofillash texnologiyasi; 5. Remikserlarning zamonaviy turlari; 6. Shahar yo‘llari va ko‘chalaridagi yo‘l jihozlarini joriy va mukammal ta’mirlash; 7. Sementbeton qoplamalari choklarini ta’mirlash texnologiyalari; 8. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ta’mirlash va saqlash ishlari sifatini boshqarish tizimi; 9. Yo‘l korxonalari yo‘l ustalarining asosiy vazifalari va kunlik ish tartibi; 10.Shahar yo‘llarini va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilish korxonalarini istiqbolli rejalarini tuzish; 11.Shahar yo‘llarini va ko‘chalarini ta’mirlashda mehnat muhofazasi bo‘yicha ishlarni tashkil qilish. Kurs ishi Kurs ishi fan mavzulari bo‘yicha Shahar yo‘llari va ko‘chalarini soha korxonalari ilmiy-texnologik muammolari yechimiga bag‘ishlangan masalalar yuzasidan yakka tartibda tegishli topshiriq shaklida 8-semestrda beriladi. Kurs ishining hajmi 20 betdan kam bo‘lmasligi, A4 formatdagi varaqlarda yozilishi, chizmalar qismi A1 formatda bosmaga chiqarilishi va tikilib rasmiylashtirilishi lozim. Kurs ishini bajarish tartibi kafedraning uslubiy qo‘llanmasida keltirilgan. Kurs ishini mazmuni quyidagilardan iborat: Shahar tabiiy-iqlim sharoiti. Shahar yo‘llari va ko‘chalarining texnik-iqtisodiy va transport-ekspluatatsion ko‘rsatkichlari. Shahar yo‘llari va ko‘chalarining transport-ekspluatatsion ko‘rsatkichlarini kompleks baholash. Shahar yo‘llari va ko‘chalarining no‘qsonlar qaydnomasini tuzish. Shahar yo‘llari va ko‘chalarining transport-ekspluatatsion ko‘rsatkichlarini oshirish bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini saqlash va qishki saqlash ishlari grafigini tuzish. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini joriy (yoki mukammal) ta’mirlash texnologik jarayonlarini ishlab chiqish va ishlarni tashkil etish. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini joriy (yoki mukammal) ta’mirlash texnologik jarayonlariningtexnologik xaritasini tuzish, chiziqli-kalendar grafigini qurish. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ta’mirlash va saqlashda sifat nazorati, mehnat muhofazasi va xavfsizlik texnikasi. 159 III BOB GLOSSARIY Termin O‘zbek tilidagi sharhi Yo‘l The way Transport vositalari qatnovi uchun qurilgan yoki moslashtirilgan va huddi shu maqsadda foydalanishga yer mintaqasi yohud sun’iy inshoot yuzasi Yo‘l harakati Traffic Odamlar va yuklarni transport vositalari yordamida yoki bunday vositalarsiz yo‘llar doirasida harakatlanish jarayonida yuzaga keluvchi munosabatlar majmui. Yo‘l harakati qatnashchisi Traffic participant Yo‘l harakati jarayonida transport vositasining haydovchisi, yo‘lovchisi yoki piyoda tariqasida bevosita ishtirok etayotgan shaxs Yo‘l harakati xavfsizligi Traffic safety harakati Sostoyanie dorogi – qatnashchilarning yo‘l – sostoyanie dorojnogo dvijeniya, otrajayuщee transport hodisalari va uroven zaщiщennosti ularning oqibatlaridan uchastnikov dorojnogo dvijeniya ot dorojnohimoyalanganlik transportnыx darajasini aks ettiruvchi proisshestviy i ix posledstviy. yo‘l harakati holati. Road condition is a state of traffic that reflects the level of protection of road users from traffic accidents and their consequences. Yo‘l – transport hodisasi The road is a traffic accident Transport vositasining yo‘ldagi qatnovi jarayonida sodir bo‘lib, fuqarolarning o‘limi yoki ularning sog‘ligiga zarar etishiga, transport vositalariga, inshootlar, yuklar shikastlanishga yoki boshqa tarzda moddiy zarar etkazilishiga sabab bo‘lgan hodisa. An incident that occurs during the movement of a vehicle on the road, resulting in the death or damage to the health of citizens, damage to vehicles, structures, cargo or other material damage. Rus tilidagi sharhi Zemlya ili iskusstvennaya poverxnost, postroennaya ili prisposoblennaya dlya ispolzovaniya transportnыx sredstv i ispolzuemaya dlya toy je seli Nabor vzaimosvyazey, voznikayuщix, kogda lyudi i tovarы dvijutsya po doroge ili vne yee s pomoщyu transportnыx sredstv ili bez nix. Liso, neposredstvenno uchastvuyuщee v dorojnom protsesse v kachestve voditelya, passajira ili peshexoda Ingliz tilidagi sharhi Land or artificial surface built or adapted for the use of vehicles and used for the same purpose A set of relationships that occur when people and goods travel on roads with or without vehicles. A person who is directly involved in the traffic process as a driver, passenger or pedestrian Yo‘l Insident, proizoshedshiy vo vremya dvijeniya transportnogo sredstva po doroge, povlekshiy gibel ili povrejdenie zdorovya grajdan, povrejdenie transportnыx sredstv, soorujeniy, gruzov ili inoy materialnыy uщerb. 160 Yo‘l harakati xavfsizligini ta’minlash Traffic safety Yo‘l harakatini tashkil etish Traffic management Yo‘l-transport hodisalarning yuzaga kelish sabablari oldini olishga, bunday hodisalar oqibatlarning og‘irligini yengillashtirishga qaratilgan faoliyat. Yo‘llarda harakatni boshqarish bo‘yicha huquqiy, tashkiliy – texnikaviy tadbirlar va boshqaruv harakatlari majmui. Transport vositasi Vehicle Odamlarni, yuklarni tashishga yoki maxsus ishlarni bajarishga mo‘ljalangan qurilma. Transport vositasining egasi The owner of the vehicle Transport vositasiga mulk huquqida yoki boshqa ashyoviy huquqlarda egalik qiluvchi yuridik yoki jismoniy shaxs. Vaqt birligi ichida yo‘lning ma’lum kesimidan o‘tkazishi bo‘lgan mumkin Yo‘lning o‘tkazish qobiliyati Road capacity avtomobillar soni, avt/soatda u yoki avt/sutkada aniqlanadi. Yo‘lning o‘tkazish qobiliyati harakat tezligiga tashkil va harakatni etishga Meropriyatiya, napravlennыe na predotvraщenie prichin dorojno-transportnыx proisshestviy i likvidatsiyu posledstviy takix proisshestviy. Kompleks pravovыx, organizatsionnotexnicheskix mer i upravlencheskix deystviy po organizatsii dorojnogo dvijeniya. Ustroystvo, prednaznachennoe dlya perevozki lyudey, gruzov ili spesialnыx zadach. Yuridicheskoe ili fizicheskoe liso, kotoromu prinadlejit transportnoe sredstvo na prave sobstvennosti ili inom imuщestvennom prave. Kolichestvo avtomobiley, kotorыe mogut proexat cherez opredelennыy uchastok dorogi v yedinisu vremeni, opredelyaetsya vagon/chas ili vagon/den. Propusknaya sposobnost dorogi vo mnogom zavisit ot skorosti i organizatsii dvijeniya. Activities aimed at preventing the causes of road accidents and mitigating the consequences of such accidents. A set of legal, organizational and technical measures and management actions for traffic management. A device designed to carry people, goods, or special tasks. A legal or natural person who owns a vehicle under property or other property rights. The number of cars that can pass through a certain section of the road per unit of time is determined by car / hour or car / day. Road capacity depends in many ways on the speed and organization of traffic. ko‘p jihatdan bog‘liq. Shaharlar Cities To‘xtovsiz harakat Eto sentr kulturnoMadaniy va ilmiy, nauchnыx, trudovыx i mehnat va iqtisodiy ekonomicheskix resurslar markazidir. resursov. Aholi punktining Funksionalnыe ichidagi funksional mejzonalnыe svyazi 161 It is a center of cultural and scientific, labor and economic resources. Functional connections inter-zonal within the Keep moving Tuman ahamiyatidagi magistral ko‘chalar Highways of district importance Turarjoy qurilishidagi ko‘chalar Residential streets Ishlab chiqarish va kommunalombor zonalarida ko‘chalar Streets in industrial and utility areas zonalararo aloqalar, tashqi avtomobil yo‘llari bilan aloqalar. Transportning barcha turlarini o‘tkazish, harakati to‘xtovsiz. Magistral ko‘chalar bilan turli sathlarda kesishish. Tumanlarning asosiy o‘qlari. Boshqa magistral ko‘chalarga chiqish. Barcha transport turlarining o‘tishi Turarjoy tumanlarining ichida transport va piyoda aloqalar. Magistral ko‘chalarga chiqish. Yengil, maxsus va rayonga xizmat ko‘rsatuvchi yuk transportining o‘tishi. Ishlab chiqarish va kommunal omborzonalari ichida transport aloqalar. Yengil, yuk va maxsust ransportning o‘tishi. Binolar va inshoot-larni joylashtirishda shaharsozlik hujjatlarida Qurishni qizil chiziqlardan yoki tartibga solish yer uchastkasi chiziqlari chegaralaridan ma’lum Construction oraliq joy tashlagan regulation lines holda belgilab qo‘yiladigan qurish chegaralari. Ko‘kalamzorla Ko‘kalamzorlashtirilgan hududlar – tabiat shtirilgan majmuasi hududining bir hududlar Landscaping qismi bo‘lib, unda areas quyidagilar joylashadi: vnutri poselka, svyazi s vneshnimi magistralyami. Vse vidы transporta, kruglosutochnoe dvijenie. Peresechenie avtomobilnыx dorog na raznыx urovnyax. Glavnыe strelki rayonov. Vozmite drugie magistrali. Peresechenie vsex vidov transporta Transportnыe i peshexodnыe svyazi v predelax naselennыx punktov. Vozmite glavnuyu ulisu. Propusk legkovogo, spesialnogo i regionalnogo gruzovogo transporta. Transportnыe svyazi vnutri proizvodstvennыx i kommunalno-bыtovыx skladov. Proezjayut legkovыe, gruzovыe avtomobili i spestexnika. Stroitelnыe granisы dlya raspolojeniya zdaniy i soorujeniy, opredelyaemыe v gradostroitelnыx dokumentax s opredelennыm udaleniem ot krasnыx liniy ili granis zemelnogo uchastka. Landshaftnыy dizayn yavlyaetsya chastyu prirodnogo kompleksa, v kotorыy vxodyat: iskusstvennыe 162 settlement, connections with external highways. All types of transport, nonstop traffic. Intersection of highways at different levels. The main arrows of the districts. Take other highways. Crossing all modes of transport Transport and pedestrian connections within the residential areas. Take the main street. Passing of light, special and regional freight transport. Transport links within production and utility warehouses. Passing by cars, trucks and special vehicles. Construction boundaries for the location of buildings and structures, defined in the townplanning documents with a certain distance from the red lines or the boundaries of the land plot. Landscaping is part of the nature complex, which includes: artificial park complexes and facilities such as Ko‘cha, maydon Street, square Yo‘l-ko‘cha tarmog‘i Road network Avtotransport vositalari saqlanish joyi Vehicle storage Avtotransport vositalarining to‘xtash joyi Parking for vehicles Avtomobillar turish joyi Parking lot park, bog‘, xiyobon, bulvar kabi sun’iy yaratilgan bog‘-park majmualari va obyektlar; yuzasining 70% dan kam qismi daraxtzor va o‘simliklar bilan qoplangan turar-joy, ijtimoiy-amaliy va boshqa zonalarning hududlari. Shaharning ko‘cha-yo‘l tarmog‘ining qizil chiziqlari bilan chegaralangan umumiy foydalanish hududlari. Umumiy foydalanish uchun mo‘ljallangan hududiy kommunikatsiya obyektlari (maydonlar, ko‘chalar, tor ko‘chalar, qirg‘oq bo‘yi ko‘chalar, bulvarlar)ning o‘zaro bog‘langan tizimi. Shaharda doimiy istiqomat qiluvchi aholiga tegishli avtotransport vositalarining ro‘y-xatga olingan joyi bo‘yicha saqlanishi. Turli funksional ob’ektlarga tashrif buyurgan shaxslarga tegishli avtotransport vositalarining vaqtincha to‘xtash joyi. Avtomobillar saqlanishi yoki turishi uchun mo‘ljallangan ochiq maydonchalar. Avtomobillarni saqlash uchun mo‘ljallangan joylar soyabonlar, yengil to‘siqlar bilan o‘ralgan bokslar hamda ko‘rikdan o‘tkazish estakadalari bilan jihoz-lanishi parkovыe kompleksы i soorujeniya, takie kak parki, sadы, allei, bulvarы; menee 70% poverxnosti pokrыto derevyami i rastitelnostyu v jilыx, sotsialno-bыtovыx i drugix rayonax. Obщestvennыe zonы, okaymlennыe krasnыmi liniyami gorodskoy ulichnoy seti. Vzaimosvyazannaya sistema ob’ektov obщestvennogo soobщeniya (ploщadey, ulis, uzkix ulis, pribrejnыx ulis, bulvarov) obщego polzovaniya. Transportnыe sredstva, prinadlejaщie postoyannыm jitelyam goroda, xranyatsya po mestu registratsii. Vremennaya stoyanka dlya transportnыx sredstv, prinadlejaщix litsam, poseщayuщim razlichnыe funksionalnыe ob’ektы. Otkrыtыe ploщadki dlya parkovki ili parkovki. Parkovochnыe mesta mogut bыt oborudovanы zontami, svetovыmi ograjdeniyami i kontrolno-propusknыmi punktami. Parkovka mojet bыt 163 parks, gardens, alleys, boulevards; less than 70% of the surface is covered with trees and vegetation in residential, socio-practical and other areas. Public areas bordered by red lines on city streets. An interconnected system of regional communication facilities (squares, streets, narrow streets, coastal streets, boulevards) for public use. Vehicles belonging to permanent residents of the city are stored at the place of registration. Temporary parking for vehicles belonging to persons visiting various functional facilities. Open areas for parking or parking. Parking spaces can be equipped with umbrellas, light railings, and checkpoints. Parking may be provided off-street (including in a partially widened roadway) or on the street itself (on the part of the roadway marked by traffic signs). Piyodalar uchun mo‘ljallangan zona Pedestrian zone Avtomagistral. Artyerial road. mumkin. Avtomobillarning turish joylari ko‘chadan tashqarida (shu jumladan, transport qatnaydigan yo‘lning qisman kengaytirilgan joyida) yoki ko‘chaning o‘zida (transport qantaydigan yo‘lning belgilar bilan ko‘rsatilgan qismida) tashkil qilinishi mumkin. Piyodalar harakatlanishi uchun mo‘ljallangan hudud, ushbu hududga xizmat ko‘rsatuvchi maxsus transportdan tashqari boshqa transport vositalarining harakatlanishi taqiqlanadi. Butun uzunligi bo‘yicha markaziy ajratuvchi tasmali ko‘p tasmali qatnov qismidan iborat, avtomobil yo‘llari, temir yo‘llari, tramvay yo‘llari, velosiped va piyodalar yo‘lagi bilan bir satxda kesishmaydigan, faqat har xil satxda kesishadigan va bu kesishishlar oralig‘i 5 km dan kam bo‘lmagan oraliqda qurilgan avtomobil yo‘li. Avtomobil yo‘li texnik Avtomobil yo‘li parametrlarini toifasi. aniqlaydigan va Road category. avtomobil yo‘li sinfiga muvofiq keladigan predusmotrena vo dvore (v tom chisle na chastichno rasshirennoy proezjey chasti) ili na samoy ulitse (na uchastke proezjey chasti, oboznachennom dorojnыmi znakami). Peshexodnoe dvijenie zapreщeno, za isklyucheniem Pedestrian traffic is spestransporta, prohibited, except for obslujivayuщego special vehicles serving territoriyu. the area. Sentralnaya razdelitelnaya polosa na vsem svoem protyajenii sostoit iz mnogopolosnoy proezjey chasti, kotoraya ne peresekaetsya na odnom urovne s avtomobilnыmi, jeleznыmi, tramvaynыmi, velosipednыmi i peshexodnыmi perexodami, a tolko peresekaetsya v raznыx urovnyax, a eti peresecheniya avtomobilnoy dorogoy, postroennoy na rasstoyanie ne menee 5 km. Opisanie, opredelyayuщee texnicheskie parametrы avtomagistrali i osveщayuщee 164 The road, which has throughout the multiband carriageway to the central dividing strip, with no level crossings with roads, railways, tram tracks, cycling and walking paths, access to which is possible only through the intyersection at diffyerent levels, arranged not more than 5 km apart. Charactyeristics reflecting membyership of the road to the appropriate class and defining the technical parametyers of the road. jihozlarini tavsif. Bir tomonga harakatlanadiga n yo‘l. One-way road. Piyodalar ko‘chasi. Pedestrian street. Yo‘l uchun ajratilgan joy. Right-of-way. Yo‘l qatnov qismi. Carriageway. Harakat tasmasi. Lane. Xavfsizlik tasmasi. Safety strip. yoritadigan oborudovanie, sootvetstvuyuщee klassu avtomagistrali. Transport vositalarini Gorodskaya magistral, ko‘rsatilgan bir po kotoroy razresheno yo‘nalishga dvijenie transportnыx harakatlanishi ruxsat sredstv v opredelennom etiladigan shahar napravlenii. avtomobil yo‘li. Xizmat ko‘rsatuvchi Servis obespechivaet korxonalar va svyaz s predpriyatiyami muassasalar, shuningdek i uchrejdeniyami, a jamoat markazlari takje v granitsax chegarasida, dam olish obщestvennыx sentrov, joylari va jamoat zon otdыxa i ostanovok transporti to‘xtash joylari obщestvennogo bilan aloqani ta’minlaydi. transporta. Yo‘lni, uning yordamchi Zemelnыy otvod dlya inshootlarini qurish va stroitelstva dorogi, ee yo‘l bo‘ylab vspomogatelnыx ko‘kalamzorlashgan soorujeniy i ekinlarni joylashtirish ozeleneniya vdol dorogi uchun ajratilgan joy (postoyannыy otvod). mintaqasi, (doimiy ajratilgan joy). Klyuchevoy element Transport vositalari dorogi, harakati uchun bevosita neposredstvenno mo‘ljallangan yo‘lning dostupnыy dlya asosiy elementi. transportnыx sredstv. Bir qator avtomobil Proizvolnыy prodolnыy harakatlanishi uchun vid proezjey chasti, etarli kenglikka ega oboznachennoy ili ne bo‘lgan, yo‘l belgi oboznachennoy chizig‘i bilan belgilangan dorojnыm znakom, yoki belgilanmagan shirina kotorogo qatnov qismining dostatochna dlya ixtiyoriy bir bo‘ylama dvijeniya neskolkix tamasi. transportnыx sredstv. Osobыy uchastok Qatnov qismi proezjey chasti, chegarasiga tutashadigan, primыkayuщiy k halokatlilik holatini granitse proezjey chasti, bartaraf qilish uchun pozvolyaet transport vositalarini transportnыm muntazam yurishiga sredstvam dvigatsya imkon byeruvchi yo‘l regulyarno vo izbejanie poyining maxsus bo‘lagi. avariy. 165 Automobile urban road, which allowed the movement of vehicles in only one specified direction. Provides communication with agencies and syervice entyerprises, including within community centyers, recreational facilities and public transport stopping points. The band area allocated to it in the layout of the road, construction of support structures and planting roadside green spaces (pyermanent removal). The main road element for direct movement of vehicles. Any of the longitudinal strips of the carriageway, marked or not mentioned markings and having a width sufficient Car motion in a row. Specially prepared area of the roadway, adjacent to the edge of the carriageway, which allows regular arrivals of vehicles to avoid emyergencies. Chetki tasma. Vyerge. To‘xtash uchun tasma. Parking lane. Yo‘l yoqasi. Shouldyer, roadside. Piyodalar yo‘lagi. Footwalk, sidewalk am, Harakat tasmasini chegaralovchi va undan rangi bilan farqlanuvchi qattiq qoplamali tasma. Harakat xavfsiz-ligini oshirish maqsadida yo‘l yoqasida va ajratuvchi tasmada quriladi va qatnov qismi qirg‘og‘ini sinishini oldini oladi va undan transport vositalarini muntazam harakatlani-shiga ruxsat etadi. Transport vositalarini unda to‘xtashi va to‘xtab turishi uchun mo‘ljallangan va maxsus yo‘l belgilari bilan belgilangan yo‘l poyi ustki yuzasining mustaxkamlangan qismi. Qatnov qismiga bevosita tutashadigan yo‘l elementi hisoblanadi va yo‘l harakati xavfsizligini oshirishga, yo‘l poyi va yo‘l to‘shamasini ustivorligini ta’minlashga, harakatni tashkil etish texnik vositalarini joylashtirishda hamda favqulodda vaziyatlarda piyodalar va velosipedchilar harakati uchun foydalaniladi. Takomillashgan qoplamaga ega bo‘lgan, aholi yashash joylarida piyodalar harakatiga Lenta s tverdыm pokrыtiem, ogranichivayuщaya dvijenie lentы i otlichayuщayasya ot nee po svetu. Dlya povыsheniya bezopasnosti dvijeniya ego postroyat na obochine i na razdelitelnoy polose, chto predotvratit vыxod proezjey chasti za beregovuyu liniyu i pozvolit transportu dvigatsya regulyarno. Ukreplennaya chast dorojnogo pokrыtiya, kotoraya prednaznachena dlya ostanovki i ostanovki transportnыx sredstv i oboznachena spesialnыmi dorojnыmi znakami. Eto dorojnыy element, neposredstvenno svyazannыy s proezjey chastyu, kotorыy ispolzuetsya dlya povыsheniya bezopasnosti dorojnogo dvijeniya, opredeleniya prioritetnosti peshexodnыx dorojek i trotuarov, razvertыvaniya oborudovaniya dlya upravleniya dorojnыm dvijeniem, a takje dlya dvijeniya peshexodov i velosipedistov v chrezvыchaynыx situasiyax. Imeet uluchshennoe dorojnoe pokrыtie, prednaznachen dlya dvijeniya peshexodov v 166 The band paved limiting roadway portion and, typically charactyerized by its color. Arranged on the sidelines of the dividing strip and in ordyer to improve traffic safety and prevent damage to the edges of the roadway and allowing regular arrivals on hyer vehicle. Walled subgrade surface intended for stopping and parking of vehicles on it, marked by special road signs. Element of the road immediately adjacent to the roadway, intended to improve road safety, to ensure the stability of the roadbed and pavement, placing hardware organization of the movement, use in emyergency situations and for the movement of pedestrians and cyclists fare. Engineyering construction having improved coating designed for pedestrian traffic in the settlements, pedestrian way. Markaziy ajratuvchi tasma. Sentral resyerve, median Am. Qatnov qismi qirg‘og‘i. Edge. Avtomobil yo‘lidagi harakat ko‘rsatgichlari. Road pyerformance. mo‘ljallangan, yo‘l uchun ajratilgan mintaqada yoki avtomobil yo‘lining yo‘l bo‘yi mintaqasida, shuningdek ko‘prik va boshqa sun’iy inshootlardagi yo‘l qismida joylashtirilgan muhandislik inshooti. Yo‘l belgi chizig‘i yoki to‘suvchi qurilmalar yordamida transport oqimini yo‘nalaishlariga ajratuvchi qatnov qismining elementi. Harakat mintaqasida qatnov qismini xavfsizlik tasmasidan ajratadigan chegara. Yo‘lning texnik darajasini va uning ekspluatasion imkoniyatlarini aniqlovchi bir qator ko‘rsatgichlar. Yo‘lning ko‘rsatgichlari miqdoriga bog‘liq ravishda u yoki bu toifaga tegishli bo‘ladi. Asosiy kshrsatgichlar quyidagilar hisoblanadi: tezlik, harakat jadalligi va tarkibi, o‘tkazuvchanlik va tashuvchanlik qobiliyati, halokatlilik darajasi, yo‘l qoplamasi sifati, aloqa vaqti, avtomobil transportida tashish tan narxi va b. Transport Turli texnik holatdagi va oqimi. har xil yuklanganlik Traffic stream. darajasidagi ko‘p sonli turli xil avtomobillarni jilыx massivax, raspolagaetsya na otvedennoy pod dorogu ili v pridorojnoy zone avtomobilnoy dorogi, a takje na proezjey chasti mostov i drugix iskusstvennыx soorujeniy injenernogo stroitelstva. Element proezjey chasti, razdelyayuщiy potok transporta na polosы s pomoщyu dorojnogo znaka ili shlagbauma. Granitsa, otdelyayuщaya proezjuyu chast ot poyasa bezopasnosti v zone dvijeniya. Ryad pokazateley, opredelyayuщix texnicheskiy uroven dorogi i ee ekspluatasionnыe vozmojnosti. V zavisimosti ot kolichestva dorojnыx znakov on popadet v tu ili inuyu kategoriyu. Osnovnыmi pokazatelyami yavlyayutsya: skorost, skorost i sostav, propusknaya sposobnost i gruzopod’emnost, smertnost, kachestvo dorojnogo pokrыtiya, vremya soobщeniya, stoimost perevozki avtomobilnыm transportom i dr. Dvijenie bolshogo kolichestva razlichnыx transportnыx sredstv v raznom texnicheskom 167 to be placed in the right of way or roadside of the road, as well as part of the road on the bridge and othyer artificial structures. Element roadway separating opposing traffic flows by means of road markings or protecting devices. The boundary separating the roadway on the driving behavior of the web security strip. A numbyer of parametyers defining the technical level of the road and its opyerational capabilities. Depending on the valuestion indicators road belongs to one category or anothyer. The main indicators are: speed, intensity, and composition of the movement, carrying and effective capacity-sti, accident rate, the quality of the road surface, Posts time, the cost of transportation by road etc. transport. The simultaneous movement of the road a large numbyer of cars of diffyerent types with yo‘ldagi harakati. Kesishish (chorraha) Intyersection. To‘xtalmaydigan va ulardan har biri bo‘yicha bir tomondan ikkinchi tomonga harakat bo‘lishi mumkin bo‘lagan avtomobil yo‘llari bug‘ini. Ularni ahamiyati va harakat jadalligidan kelib chiqib bir yoki har xil satxda quriladi. Bir satxda tutashish. Junction. Bir yo‘l ikkinchi yo‘lga bir satxda tutashadigan, to‘g‘ri davom etmaydigan va ushbu bug‘inda to‘xtaydigan avtomobil yo‘li bug‘ini. sostoyanii i s raznoy stepenyu zagruzki. Avtomagistrali, kotorыe ne ostanavlivayutsya i mogut dvigatsya s odnoy storonы na druguyu. Oni stroyatsya na odnom ili raznыx urovnyax, v zavisimosti ot ix vajnosti i intensivnosti dvijeniya. Proezjaya chast, kotoraya soedinyaet odnu dorogu s drugoy na tom je urovne, ne prodoljaetsya doljnыm obrazom i ostanavlivaetsya v etoy tochke. 168 varying degrees of loading in a diffyerent condition. Units of roads, which convyerge the road will not be intyerrupted and possibly through the movement of each of them. road crossing according to their intensity values and arrange in one movement or in diffyerent levels Units of highways, whyere one road joins in flush the othyer way, not directly continued and tyerminates at that node. ILOVALAR Avtomobil yo’llarini tashxis qilishdagi qoplama ravonligiga qo’yiladigan talablar Harakat jadalligi avt/sut Yo’l toifasi Yo’l to’shamasi turi Bo’ylama ravonlikning ruxsat etilgan ko’rsatkichi sm/km PKRS-2U Qurilmasi bo’yicha 7000 dan ko’p 3000-7000 I II 1000-3000 III 500-1000 IV 200-500 Do 200 Mukammal V 540 660 Mukammal 860 Engillashti rilgan Engillashti rilgan O’tuvchi 1100 1200 - IRI bo’yicha bo’ylama ravonlikning ruxsat etilgan ko’rsatkichi, m/km 3 3,5 4 4,5 5 5,5 Quyi 6 169 ShNQ 3.06.03-08 dagi 3 metrli reyka va qoplama orasidagi tirqishlar sonining ruxsat etilgan qiymatlarining oshishi %, da 6 7 9 12 14 - Mustahkamlik koeffistienti birga teng (Kmus=1) bo’lganda yo’l to’shamasini kuchaytirishda uni hisoblash lozim bo’lgan A guruh (o’qqa tushadigan statistik kuchlanish 100kN) og’irlikka keltirilgan, tasmaga to’g’ri keladigan kelajakdagi turli harakat jadalliklari uchun talab qilinadigan elastiklik modullarining qiymatlari keltirilgan. O’qqa tushadigan og’irlik 100kNga keltirilgan, bir tasmaga to’g’ri kelgan kelajakdagi harakat jadalligi avt/sutka Talab qilingan elastiklik moduli, MPa. Kichik tezlikda yuklanganda Dinamik Et.=.d Et.=.os Statik Et.=.s. 10 145 127 120 20 168 148 137 30 184 163 146 50 199 177 156 100 222 195 173 200 245 216 183 300 260 230 199 500 276 243 210 1000 299 263 227 2000 322 283 243 3000 336 296 254 5000 354 311 265 10000 376 330 280 169 Yo’l qoplamasining turi va holatiga bog’liq ravishda tishlashish koeffitsientining qiymatlari Yo’l qoplamasining turi Qoplamaning holati Tishlashish koeffitsienti quruq 0,7 ÷ 0,8 Xo’l 0,5 ÷ 0,6 Ifloslangan 0,25÷0,45 quruq 0,5 ÷ 0,6 Xo’l 0,2 ÷ 0,4 Ifloslangan 0,15 ÷ 0,30 Nam 0,4 ÷0,5 Quruq 0,2 ÷ 0,3 Asfalt, beton Muz bilan qoplangan 0,09 ÷ 0,10 Zichlangan qor Muz bilan qoplangan 0,12 ÷ 0,15 Zichlangan qor Muz bilan qoplanmagan 0,22 ÷ 0,25 Zichlangan qor Muz bilan qoplangan, qum sepilganidan keyin 0,17 ÷ 0,26 Zichlangan qor Muz bilan qoplanmagan, qum sepilganidan keyin 0,30 ÷ 0,38 Asfalt, beton Gruntli yo’l Qum 170 TEST SAVOLLARI Qiyinlik darajasi Fan bo’limi Fan bobi “Shahar yo’llari va ko’chalarini ekspluatatsiya qilish” fanidan test savollari 1 1 3 1 1 3 4 3 2 1 1 2 1 1 2 1 1 2 8 2 2 6 3 2 Test topshirig’i O‘z.R umum foydalanuvdagi avtomobil yo‘lning uzunligi qancha? O‘z.R davlat ahamiyatidagi yo‘llar necha foizni tashkil etadi? Ravonlikni aniqlashda qanday asboblardan foydalaniladi? O‘z.R xalqaro ahamiyatidagi yo‘llar necha foizni tashkil etadi? O‘z.R mahalliy ahamiyatidagi yo‘llar necha foizni tashkil etadi? Tog’ri javob Muqobil javob Muqobil javob Muqobil javob *42654 km 43675 km 30761 km 25790 km *40 20 30 35 *TED-2, TXK-2, PKRS-2, uch metrli reyka ponasi va niveleri bilan Sekundom er, Barer, to‘poncha, avtomatik datchiklar. *8,5 7 5 4 *52 28 44 35 Qoplama g‘adirbudirligini kattaligi bilan o‘lchanadi . Qoplamanin g makroravon ligi tushuniladi. Qoplamanin g mikroravonl igiga tushuniladi. Saqlash va Obodonlash joriy tirish va ishlari. o‘rta ta’mirlash. Ob-havo Tabiiy iqlim Ko‘kalamzo rlashtirish va kundalik ko‘riklar. Yo‘l Qoplama yuzasini harakat qulayligiga ta’sir Ravonlik deb nimaga qiladigan aytiladi? darajada loyihaviy yuzaga nisbat og‘ishi tushuniladi. Avtomobil yo‘llarini *Mukamma ta’mirlash qanday l va joriy turlarga bo‘linadi? ta’mirlash. Yo‘l poyining *Asosan 171 PPKMADI, PKRS-2, PKRS-KP, “qum dog‘i”. Uch metrli reyka va nivelir 1 4 1 3 2 2 1 1 2 1 1 2 1 1 2 4 3 2 1 1 2 1 1 2 1 1 2 mustahkamligi va undagi suv turg‘unligi nimaga bo- issiqlik liq, rejimiga bog‘liq. O‘z.R asfaltbeton qoplamali yo‘llar *51 necha foizni tashkil etadi? Ilashish koeffitsientini *PPKqanday asboblar MADI, yordamija aniqladana? PKRS-2, PKRS-KP, “qum dog‘i”. O‘z.R sementbeton qoplamali yo‘llar *1 necha foizni tashkil etadi? O‘z.R qora qoplamali yo‘llar necha foizni *42 tashkil etadi? O‘z.R tuproqli yo‘llar necha foizni tashkil *2 etadi? Amaliy o‘tkazish *Qulay obqobiliyati nima? havo sharoitida konkret yo‘l bo‘lagidan ma’lum harakat tartibiga ko‘ra avtomobilla rni maksimal o‘tkazish mumkin bo‘lgan soni O‘z.R I-toifali avtomobil yo‘llari *6 necha foizni tashkil etadi? O‘z.R II-toifali avtomobil yo‘llari *13 necha foizni tashkil etadi? O‘zR III-toifali yo‘llar *17 necha foizni tashkil 172 sharoitiga bog‘liq. 45 sharoitiga bog‘liq. 50 Uch metrli TED-2, reyka va TXK-2, nivelir PKRS-2, uch metrli reyka ponasi va niveleri bilan poyining gruntining turiga bog‘liq. 35 Sekundomer , Barer, to‘poncha, avtomatik datchiklar. 15 30 10 35 50 69 10 31 20 Vaqt birligi ichida yo‘lning ma’lum kesimidan o‘tkazishi mumkin bo‘lgan avtomobill ar soni. Yo‘lning ma’lum kesimidan o‘tkazishi mumkin bo‘lgan avtomobilla r soni. Vaqt birligi ichida o‘tgan avtomobusla rning soni. 5 3 4 11 10 8 15 12 10 1 1 2 1 1 2 1 1 2 1 1 2 1 1 1 2 2 2 etadi? O‘zR IV-toifali yo‘llar necha foizni tashkil etadi? O‘zR V-toifali yo‘llar necha foizni tashkil etadi? O‘zbekistonda avtomobil yo‘llarining necha foiza tog‘li hududlardan o‘tgan? Yo‘lning texnik holati deb nimaga aytiladi? Yo‘lning ekspluatatsion holati deb nimaga aytiladi? “HaydovchiAvtomobil-Yo‘lMuhit” tizimi faktorlarining o‘zaro ta’siri qanday? *46 40 35 25 *18 15 5 10 *3 2 10 15 *Yo‘l va uning inshootlari doimiy me’yoriy talablarga muvofiq kelish darajasi. *Yo‘lning o‘zgaruvcha n ko‘rsatkichl arini va tavsiflarini TV va meteorologi k sharoit ta’siridan, hamda saqlash darajasiga bog‘liq ravishda me’yoriy talablarga muvofiq kelish darajasi. *Boshqarila digan jarayon bo‘lib, kompleksni ng mumiy faoliyati va uning alohida faktorlarini o‘zaro ta’siri ham Ravonligi ga Mustahkaml Harakat igi va tezligiga to‘g‘riligiga Transport vositalarin ing jadalligiga Harakat tezligiga Yo‘lning raavonligi va tekisligiga Ob-havo sharoitida o‘zaro ta’siri etadi. Barcha faktorlarni haydovchi boshqaradi. Avtomobilni ng tasiri ostida boshqariladi . 173 boshqariladi . 2 1 2 2 1 2 2 3 3 1 1 2 2 2 2 3 2 2 3 2 3 Avtomobil yo‘llarining “A” guruhi necha tonna yuk uchun mo‘ljallangan Avtomobil yo‘llarining “B” guruhi necha tonna yuk uchun mo‘ljallangan *13 tonna 7 tonna 9 tonna 5 tonna *6 tonna 15 tonna 14 tonna 13 tonna Qoplamani norovonligi qanday ko‘rsatkichlarga ta’sir etadi? *Harakat tezligiga, avtomobilla rning ish unumdorligi ga, tashish tannarxi va xarakat xavfsizligig a. Harakat jadalligiga va tarkibiga. Oqimning yuklanganli k darajasiga va tarkibiga. Oqimdagi yuk avtombillarn ing soniga. Makronoravonliklar nima? *To‘lqin uzunligi 5 m har qanday iqlim sharoitida ta’sir etadi. To‘lqin uzunligi 1 m har qanday iqlim sharoitida ta’sir etadi. To‘lqin uzunligi 7 m har qanday iqlim sharoitida ta’sir etadi. Mikronoravonlik nima? 40 km/soat tezlik bilan harakatlanganda ilashish koeffitsienti qanday bo‘lishi kerak? Xavfli yo‘l uchastkalarida 60 km/soat harakatlanganda ilashish koeffitsienti *10sm ortiq uzunlikdagi noravonlikl ardan tashkil topadi. Avtomobilg a sezilarli tebranishni hosil qiladi. To‘lqin uzunligi 2m har qanday iqlim sharoitida ta’sir etadi. 1 m ortiq uzunlikda gi noravonlik lardan tashkil topadi. Avtomobil ga sezilarli tebranishn i hosil qiladi. 4 m ortiq uzunlikdagi noravonlikl ardan tashkil topadi. Avtomobilg a sezilarli tebranishni hosil qiladi. 3m ortiq uzunlikdagi noravonlikla rdan tashkil topadi. Avtomobilg a sezilarli tebranishni hosil qiladi. *0,45 0,20 0,30 0,35 *0,55 0,30 0,40 0,25 174 qanday bo‘lish kerak? 4 2 4 2 3 3 2 Deformatsiya nima? 2 Suv issiqlik holati deb nimaga aytiladi? 2 Yo‘lning yuklanganlik darajasi qaysi formula yordamida aniqlanadi 4 3 2 Yo‘lning o‘tkazish qobiliyati nima? 1 2 3 1-toifali yo‘llarida tezlik? 4 3 avtomobil hisobiy 2 Maksimal nazariy o‘tkazish qobiliyati nima? O‘zbekiston Respublikasi avtomobil yo‘llari tarmog‘ining umumiy uzunligi necha km ni tashkil etadi. O‘z.R. hududi nechta 4 3 2 4 3 2 Qoplamanin g o‘zgarishi, og‘irligi o‘zgarmasd an va yaxlitligini yo‘qotilishi. *Yo‘l poyini turli nuqtalarida temperatura va namlikni davriy o‘zgarishlar iga aytiladi. * Z=N/P; Qoplamad agi yoriqlar Obhavoning issiq holatiga. P 1000 V Ld To‘shama va qoplamadag Qoplamadag i i o‘yiqlar to‘lqinsimo n o‘zgarishlar Suvning Barcha issiq javob to‘g‘ri holatiga. N = Z /P; P 1000 L V *Vaqt birligi ichida yo‘lning ma’lum kesimidan o‘tkazishi mumkin bo‘lgan avtomobilla r soni. Vaqt birligi ichida yengil avtomobill arning soni. Vaqt birligi ichida o‘tgan yuk avtomobilla rning soni. Vaqt birligi ichida o‘tgan avtomobusla rning soni. *150 120 100 130 *Yengil turdagi avtomobilla rni qulay yo‘l sharoitidan ideallashtiril gan tartibda o‘tkazishi mumkin bo‘lgan soni. Yuk avtomobill arining yo‘lning ma’lum kesimidan o‘tkazishi mumkin bo‘lgan soni. Avtobuslarn i vaqt birligi ichida o‘tishi mumkin bo‘lgan soni. Vaqt birligi ichida yo‘lning ma’lum kesimidan o‘tkazishi mumkin bo‘lgan avtomobillar soni. *184 000 km 150 000 km 170 000 km 145 000 yem *4ta 3ta 2ta 1ta 175 iqlim-mintaqa zonalariga bo‘linadi? 4 3 2 Tuman markazlari va aholi yashash joylari yo‘llari va ko‘chalari necha km ni tashkil qiladi. 4 3 2 Ichki xo‘jalik yo‘llari necha km ni tashkil qiladi. 4 4 1 8 8 8 8 3 3 1 2 2 2 2 2 Yo‘lning qatnov qismida izlarni aniqlashda qanday asboblar qo‘llaniladi? 61788 km 60 000 km 50 000 km 45678km 79465 km 65342 km 34562 km 43344 km *Uch metrli Sekundom reyka va er, Barer, nivelir to‘poncha, avtomatik datchiklar. PPKMADI, PKRS-2, PKRS-KP, “qum dog‘i”. *Sekundom er, Barer, to‘poncha, avtomatik datchiklar. TED-2, TXK-2, PKRS-2, uch metrli reyka ponasi va niveleri bilan PPKMADI, PKRS-2, PKRS-KP, “qum dog‘i”. 650 2 Avtomobillar tezligini qanday asboblarda aniqlanadi? 2 O‘zbekistonda avtomobil yo‘llarining necha km tog‘li hududlardan o‘tgan? *700 Qishki qarov ishlarida sirpanchiqlikka qarshi kurashishda qanday materiallardan foydalanadi.? *qum, mayda shag‘al, mayda tog‘ chiqindilari, kaliy, magniy, natriy tuzlari. 2 2 2 2 Avtomobil yo‘llari mintaqasini ko‘kalamzorlashtirish necha turga bo‘linadi? *2 550 Chaqiqtos Oxaktoshlar h, marmar, , tog‘ yirik jinslari. shag‘al. 3 5 Avtomobil yo‘llarini *mukammal Saqlash va Obodonlash ta’mirlash qanday va joriy mukamma tirish va turlarga bo‘linadi? ta’mirlash. l ishlari. o‘rta ta’mirlash. 2-toifali avtomobil yo‘llarida hisobiy *120 100 110 tezlik? Avtomobil yo‘llarini *Avtomobil Mukamma Joriy 176 TED-2, TXK-2, PKRS-2, uch metrli reyka ponasi va niveleri bilan Uch metrli reyka va nivelir 400 Turli toshlar, shag‘al va ohaktoshlar. 4 Ko‘kalamzo rlashtirish va kundalik ko‘riklar. 80 Ko‘riklarda saqlash ishlari nimalardan iborat? 8 2 2 8 2 2 8 2 2 8 2 2 9 3 2 10 3 1 4 2 3 5 2 2 Yo‘l to‘shamasi nechta turga bo‘linadi? Avtomobil yo‘llari nechta toifaga bo‘linadi? yo‘llarini saqlash, qishda saqlash va ko‘kalamzo rlashtirish. l ta’mirlash. *4ta 3ta 15ta 2ta *5 6 4 7 *Ma’lum bir paytda meteorologi k elementlar Meteorologik sharoit miqdori nima? bilan xarakterlana digan atmosferani ng holati. Manzarali *Yo‘llarini ko‘kalamzorlashtirish dekorativ ga qanday ishlar manzarali kiradi? ko‘kalamzo rlashtirish. *Havo harorati, Meteriologik namligi, elementlar deganda bosimi va nimani tushunasiz? yog‘ingarch ilik. *qor va muzga Yo‘llarni qishgi qarshi davrda saqlash ishlari. kurashdan iborat. 3-toifali avtomobil yo‘llarida hisobiy *100 tezlik? Qoplamani notekisliklar i-dan tashkil topgan Qoplamani siljishi bo‘lib, deganda nimani to‘shama tushunasiz? asosi pishiq bo‘lib, kuch ta’sirida qoplamani surilishi 177 ta’mirlash. n o‘tkazish. Qoryomg‘irli sharoit.. Havoning issiq va barqaror holati. Gullar ekin. Yo‘l atrofini o‘tlardan tozalash. Barcha javob to‘g‘ri. Quyoshli kunlar. Namgarchili Yog‘ingarch k. ilik. Yog‘ingar chilikka qarshi ishilar. Ko‘chkilarn i oldini olish. 80 90 Qoplamad agi turli deformatsi yalardan iborat bo‘ladi. Qoplamada gi turli ko‘rinishda gi yoriqlar va o‘yiqlardan iborat bo‘ladi. Shamolni tezligi. Yo‘llarni tozalash. 70 Yo‘l poyining geometrik o‘lchamini buzilishiga aytiladi. natijasida sodir bo‘ladi. 6 7 2 3 6 2 4 3 2 2 7 6 6 5 4 4 5 3 2 1 2 2 2 1 Asfalbeton qoplamada qo‘shimcha yedirilish qatlami necha mm bo‘ladi Yo‘lning maksimal nazariy o‘tkazish qobiliyati qaysi formula yordamida aniqlanadi Qoplamaning taxminiy yillik yedirilishi qaysi formula yondamida aniqlanadi. Mustahkamlikni qanday asboblar yordamida aniqlanadi. Yo‘l mintaqasida saqlash ishlarini tashkil qilish necha guruhga bo‘linadi? Joriy ta’mirlashda qanday ishlar bajariladi? *10-20 P 1000 V Ld *No = a+b*B *MADISNIL, KP204, dinamik yuklama beradigan turli qurilmalar (UDN, DINA 2-4 4-5 Z=N/P; N = Z /P; Z=N/P; TED-2, TXK-2, PKRS-2 P 1000 V Ld TED-5, TXK-3, PKRS-2 6-7 P 1000 L V N = Z /P; TED-5, TXK-3, PKRS *2 5 8 10 *Yo‘llarda foydalanish jarayonida doimiy ravishda paydo bo‘ladigan mayda shikastlanis hlarni bartaraf etish. Yo‘llarni doimiy ravishda tozalab turish. Yo‘llardagi buzilishlarni bartaraf etish. Yo‘llardagi cho‘kish va o‘yiqlarni ta’mirlash. 10-20 15-20 20-25 Sementbeton qoplamada qo‘shimcha yedirilish *30-40 qatlami necha mm bo‘ladi Regeneratsiya *Qayta deganda nimani tiklash. tushunasiz? 4-toifali avtomobil *80 178 O‘yiqlarni yamash. 50 Yoriqlarni yamash. 60 Qoplamalar ni ta’mirlash. 130 yo‘llarida tezlik? hisobiy Mukammal ta’mirlashning vazifalarini nimalardan iborat? Yo‘llarni texnik hisobga olish va pasportlashtirishga qaysi tashkilot ruxsat beradi? 2 7 4 5 2 2 6 3 1 2 4 2 Dinamik gabaritni qaysi formula yordamida aniqlanadi? *avtomobil yo‘lining eskirgan konstruktiv elementlari va detallarini to‘liq tiklash xamda almashtirish . «O‘zavtoyo‘l » DAK farmoyishi bilan amalga oshiriladi. *Yo‘llarda doimiy paydo bo‘ladigan mayda shikastlani shlarni bartaraf etish. Yo‘llarni doimiy ravishda tozalab turish. Vazirlar Mahkamas ining ruxsati bilan. Yo‘l Barcha tashkilotinin javob g ruxsati to‘g‘ri. bilan. Ld la lt St Z=N/P; lx *Yo‘lning biron-bir ko‘ndalang kesimidan Harakat miqdori deb vaqt birligi nimaga aytiladi? ichida o‘tgan transport vositalarinin g soni. Oqimdagi taransport vositalarin ing tarkibiga. N = Z /P; Oqimdagi yengil avtomobilla rning soniga. Yo‘llardagi buzilishlarni bartaraf etish. P 1000 L V Oqimdagi transport vositalarinin g bir soat davomidagi soniga. Yo‘lning biron-bir *Oqimida ko‘ndalang har xil Oqimdagi kesimidan faqat Oqimdagi Harakat tarkibideb transport vaqt birligi nimaga aytiladi? vositalarinin yengil avtobuslarni ichida g nisbatini avtomobill ng soni. o‘tgan belgilovchi ar. transport ko‘rsatkich. vositalarinin g soni. 5-toifali avtomobil yo‘llarida hisobiy *60 50 100 120 tezlik? Yo‘l harakatini tashkil *Har xil Avtomobil Avtomobill Ko‘rinish qilishdan maqsad transport larning arning masolfasinin nima? vositalarini yuqori xavfsizligini ta’minlash. yuqori tezligini ta’minlash. 179 tezlik bilan ta’minlash yo‘lning . turli bo‘lagidan har qanday ob-havo sharoitlarida xavfsiz o‘tkazish tushuniladi. 7 5 2 6 3 1 YTH nechta turga *9ta bo‘linadi? Nisbiy halokatlilik * koeffitsienti qaysi 106 Z formula yordamida N 365 LN aniqlanadi. Norovonlik nechta guruhga bo‘linadi. 2 4 2 7 5 2 6 3 1 3 4 2 5 2 3 4 2 3 2 4 2 7 5 2 8ta 5ta Z=N/P; 5ta 3ta 1000 L P V 8ta Yo‘l qoplamasining tishlashish sifatini qaysi * K / 1 Z=N/P; formula orqali KТИШ Х /Н зах.мус1 H Х aniqlanadi: Yo‘l belgilari nechta *7ta turga bo‘linadi? Yo‘l belgi chiziqlari nechta turga *2ta bo‘linadi? Texnik hisobga olish va pasportlashtirish ishlari qanday turlarga bo‘linadi? Yo‘l to‘siqlari qo‘llanish sharoitiga qarab necha guruhga bo‘linadi? O‘z.R davlat ahamiyatidagi yo‘llar necha foizni tashkil etadi? Organik bog‘lovchilar bilan ishlov berilgan chaqiq tosh yoki qumshag‘alli yo‘larda qo‘shimcha yedirilish qatlami necha mm bo‘ladi Z=0,2-0,45 transport oqimi qanday oqim deyiladi? 4ta N = Z /P; 4ta hур 4V D 2 5ta 4ta 6ta 3ta 5ta 8ta *Tayyorgarli k, dalao‘lchash va kameral ishlarga bo‘linadi. Dalada hisob kitob qilish ishlariga. Tayyorgarli k va Barcha elektron javob variantdagi to‘g‘ri. ishlar. *2ta 4ta 5ta 3ta *40 20 30 35 *40-50 30-40 10-20 15-20 *Qisman bog‘langan oqim Bog‘langa n oqim. Zich oqim. Erkin oqim 180 6 2 3 4 1 2 7 5 2 6 3 1 5 2 2 2 4 2 7 5 2 6 2 3 4 1 2 Xavfsizlik koeffitsienti * 4V hур qaysi formula orqali К Х VКИС / VКИР D 2 aniqlanadi? hур YTHning fazaga mumkin? 1ta 10ta Z=N/P; hур Qisman bog‘langa n oqim Bog‘langan oqim. Zich oqim. 3ta 5ta 8ta Z=N/P; N 106 Z 365 LN 106 Z Z=N/P; 365N N 106 Z 365 LN nechta bo‘lish *3ta 2ta Yo‘l qoplamasining mustahkamligi qaysi * formula orqali K зах. мус aniqlanadi: H / Х 1 Z 0.2 transport *Erkin oqimi qanday oqim oqim. deyiladi? YTHni hisobga necha *2ta guruhga bo‘linadi? Juda qisqa masofada (ko‘prik, yo‘l o‘tkazgich, chorraha 106 Z va h.k.) nisbiy N halokatlilik 365N koeffitsienti qaysi formula yordamida aniqlanadi. Qoplama g‘adirbudirligining o‘rtacha * 4V chuqurligi qaysi formula hур bilan aniqlanadi? D 2 YTHning tahlili qilishning nechta usuli *3ta mavjud? Z=0,45-0,7 transport *Bog‘langa oqimi qanday oqim n oqim deyiladi? *Yakka Hisobiy tezlik deb qanday tezlikka aytiladi? hур avtomobillarning obhavoning muqim sharoitida, avtomobil shinasining yo‘l qatnov qismi yuzasi bilan me’yoriy tishlashish holatida, yo‘lning eng noqulay ruxsat etilgan elementlariga ega bo‘laklarida mumkin bo‘lgan eng katta tezlikdagi harakatiga aytiladi. 181 hур N V D 2 V D 2 V D 2 Z=N/P; 4V D 2 4ta 2ta 6ta *Erkin oqim. Qisman bog‘langan oqim To‘yingan oqim. Transport vositalarin ing eng maksimal tezligiga. Oqimdagi yengil transport Barcha vositalarinin javob to‘g‘ri g eng yuqori tezligiga. 7 6 2 7 6 5 3 4 5 3 2 1 2 2 1 Yo‘llarnisaqlash bo‘yicha ishlar jarayonida yo‘llarni chang va loydan tozalash bo‘yicha hamma ishlar bajariladi, barcha mayda deformatsiya va buzilishlar, qoplama ustki yuzasidagi sodir bo‘ladigan sirpanchiqlar bartaraf qilish ishlari kiradi. Yo‘lda bajariladig an barcha ishlar majmuida n iborat. Joriy va mukammal ta’mirlash Barcha ishlarining javob to‘g‘ri majmuidan iborat. *iqtisodiy samarali bo‘lgan vaqt Ta’mirlashlararo davri bo‘lib, me’yoriy xizmat hisobiy muddati nimaga teng? xizmat muddatiga tengdir. Joriy va mukamma l ta’mirlash oralig‘iga teng. Mukammal Barcha ta’mirlashla javob r oralig‘iga to‘g‘ri. teng. *Qor tozalash texnikasinin g tezligi 3-6 km/s. Qor tozalash texnikasini ng tezligi1015 km/s. Qor tozalash texnikasinin g tezligi 1520 km/s. Qor tozalash texnikasinin g tezligi 2530 km/s. Faqat Faqat atrof shovqinni muhitni kamaytiradi tozalaydi. . Yo‘llarning xizmat muddatini uzaytiradi va mikroiqlimn i beradi. Saqlash ishlarining vazifasiga nimalar kiradi? Qor qalinligi 0,30-1,0 mdan katta bo‘lganda tezligi qancha bo‘lishi kerak? Avtomobil yo‘llari bo‘yidagi ihotazorlarning asosiy vazifasi nimalardan iborat? Yo‘llarnida jixozlarni joriy ta’mirlashda nima ishlar bajariladi? *Yo‘llarinin g foydalanish muddatini uzaytirish bilan birga, haydovchi va yo‘lovchilar ga mikroiqlimn i beradi,avto mobillarning shovqinini pasaytiradi va zaharli gazlarni yutadi. jixozlarini va elementlarin i bo‘yash, ularni ozoda 182 Jixozlarni o‘rnatish. Jixozlarni yangilariga almashtirish . Barcha javob to‘g‘ri. va tartibli saqlash. 2 7 6 4 5 3 2 2 1 Termoprofillash *To‘rt xil Uch xil Ikki xil Besh xil ishlari necha xil rejimda rejimda rejimda rejimda rejimda bajariladi? bajariladi. bajariladi. bajariladi. bajariladi. Mukammal ta’mirlashni tayinlash uchun mezon qanday belgilanadi? Avtomobil yo‘llarini texnik hisobga olish va pasportlashtirishda qanday hujjatlar tuziladi. Texnik tekshirish natijalarida aniqlangan avtomobil yo‘llarining transportfoydalanish xolati ma’lumotlari asosida Texnik pasport, chiziqli grafigi bilan, ko‘prik, yo‘l o‘tkazgich, quvurlar, xizmat, ishlab chiqarish, turar joy binolari va inshootlar varaqalari, sun’iy inshootlar mavjudligi va texnik holatini, muxandislik jixozlari va texnik holati qaytnomalari, ko‘prikni, tonnelni, trubalarni, yo‘lga xizmat ko‘rsatish binolari, yuqori tezlik uchun ajratilgan polosani, yo‘l belgilari, yo‘l to‘siqlari, yo‘naltiruvchi qurilmalar, ko‘kalamzorlashtirilgan maydonlar, tratuar va piyodalar yo‘lakchalari, mustahkamlang an yo‘l chekkasi Operetiv ko‘rikdan olingan natijalar. Kundalik ko‘rikdan olingan natijalar. Mavsumiy ko‘rikdan olingan natijalar. varaqalarinshootlar to‘g‘risida asosiy ma’lumotl arni va inshoot chizmasini . kitoblarinshoot o‘lchamlari da yuzaga keladigan barcha o‘zgarishlar haqidagi yozuvlarni Yo‘lni ko‘riklardan o‘tkazilgan tarcha hujjatlar bilan barga dala materiallari. Erkin oqim. Qisman bog‘langan oqim va boshqalar. 2 4 2 7 5 2 Koeffitsient Z=0,7-1,0 transport oqimi qanday oqim deyiladi? Yakuniy halokatlilik koeffitsienti qaysi formula yordamida *To‘yingan oqim deyiladi. bog‘langa n oqim * hур К ЯК К1 К 2 К 3 ......К п 183 4V D 2 N 106 Z 365N Z=N/P; 6 3 5 3 2 3 4 2 2 4 1 5-10 25-30 35-40 Harakat jadalligi 100 avt/soatda n oshsa. Harakat jadalligi 200 avt/soatdan oshsa. Harakat jadalligi 400 avt/soatdan oshsa. Patrulli qor tozalash texnikasini ng qor tozalash tezligi 1530 km/s Patrulli qor tozalash texnikasinin g qor tozalash tezligi 2530 km/s Patrulli qor tozalash texnikasinin g qor tozalash tezligi 35-40 km/s 2 Avtomobil yo‘li botqoqliklarga, kanallarga (suvning chuqurligi 1-2 m bo‘lganda) parallel joylashgan joylarda *10 m yo‘naltiruvchi ustunchalarni har necha metr masofada o‘rnatiladi. 20 m 30 m 50 m 2 Sekinlashish va *Murakkab tezlashish polosalari chorrahalar qachon quriladi? da quriladi. Barcha chorrahala rda quriladi. Ikki sathli Tutashmalar kesishmalar da quriladi. da quriladi. *Ye=230 MPa Ye=130 MPa Ye=180 MPa Ye=200 MPa φ=0,40 φ=0,30 φ=0,35 φ=0,25 *Kapital ta’mirlash ishlari amalga joriy ta’mirlash ishlari amalga saqlash ishlari amalga oshiriladi. Barcha javob to‘g‘ri. 2 3 7 5 2 6 3 1 3 2 aniqlanadi? Yangi avtomobil yo‘li loyihalanganda va ta’mirlangan yo‘lda yakuniy halokatlilik *15-20 koeffitsientining qiymati nechadan oshmasligi kerak? *bir yilda 3tadan ortiq YTH sodir Avtomobil yo‘llarida etilsa va qaday hollarda xarakat svetofor o‘rnatiladi? jadalligiga qarab o‘rnatiladi. 2 Qor qalinligi 0,30 m gacha qalinlikda bo‘lganda texnikaning tezligi qancha bo‘lishi kerak?. 1 toifali yo‘llarda to‘shamaning mustahkamligi me’yor bo‘yicha qancha bo‘lishi kerak? Tishlashish koeffitsienti nam holatda qanchadan kam bo‘lmasligi kerak? Yo‘ldagi real harakat tezligi hisobiy tezlikka nisbatan 0,5dan kam bo‘lganda Patrulli qor tozalash texnikasinin g qor tozalash tezligi 2580 km/s 184 5 5 5 2 2 2 3 2 2 6 3 2 5 2 2 2 4 2 7 4 5 2 qanday chora-tadbirlar oshiriladi. ishlab chiqiladi? Nisbiy avariyalik koeffitsienti *Xavfsiz Ka< 0,40 bo‘lganda? oshiriladi. 1-toifali yo‘llarda *14 000 harakat jadalligi dona/avt qancha bo‘lishi kerak? dan ortiq *qor va muzga Yo‘llarni qishgi qarshi davrda saqlash ishlari. kurashdan iborat. Qoplamani notekisliklar i-dan tashkil topgan bo‘lib, to‘shama Qoplamani siljishi asosi pishiq deganda nimani bo‘lib, kuch tushunasiz? ta’sirida qoplamani surilishi natijasida sodir bo‘ladi. Asfalbeton qoplamada qo‘shimcha yedirilish *10-20 qatlami necha mm bo‘ladi Yo‘lning maksimal nazariy o‘tkazish 1000 V qobiliyati qaysi P L d formula yordamida aniqlanadi Kam xavfli Juda xavfli Xavfli 12 000 dona/avt 10 000 dona/avt 11 000 avt/sutka Yog‘ingar chilikka qarshi ishilar. Ko‘chkilarn Yo‘llarni i oldini tozalash. olish. Qoplamada Qoplamad gi turli agi turli ko‘rinishda deformatsi gi yoriqlar yalardan va iborat o‘yiqlardan bo‘ladi. iborat bo‘ladi. Yo‘l poyining geometrik o‘lchamini buzilishiga aytiladi. 2-4 4-5 6-7 Z=N/P; N = Z /P; Z=N/P; P 2 Qoplamaning taxminiy yillik yedirilishi qaysi formula yondamida aniqlanadi. 2 *MADISNIL, KP204, dinamik Mustahkamlikni TED-2, yuklama qanday asboblar TXK-2, beradigan yordamida aniqlanadi. PKRS-2 turli qurilmalar (UDN, DINA *No a+b*B 185 = 1000 V Ld TED-5, TXK-3, PKRS-2 P 1000 L V N = Z /P; TED-5, TXK-3, PKRS 6 3 1 2 4 2 7 5 2 4 2 2 6 3 1 2 4 2 7 5 2 4 2 2 Yo‘l mintaqasida saqlash ishlarini tashkil qilish necha *2 guruhga bo‘linadi? *Yo‘llarda foydalanish jarayonida doimiy Joriy ta’mirlashda ravishda qanday ishlar paydo bajariladi? bo‘ladigan mayda shikastlanis hlarni bartaraf etish. Sementbeton qoplamada qo‘shimcha yedirilish *30-40 qatlami necha mm bo‘ladi *Boshqarila digan jarayon “Haydovchibo‘lib, Avtomobil-Yo‘lkompleksni Muhit” tizimi ng umumiy faktorlarining o‘zaro va alohida ta’siri qanday? faktorlarini o‘zaro ta’siri tushuniladi. Avtomobil yo‘llarining “A” guruhi necha tonna *13 tonna yuk uchun mo‘ljallangan Nisbiy avariyalik koeffitsienti * kam Kaxavfsiz 0,40÷0,80bo‘lganda? Tishlashish koeffitsienti quruq holatda qanchadan φ=0,45 kam bo‘lmasligi kerak? 2-toifali yo‘llarda *6000harakat jadalligi 14 000 qancha bo‘lishi kerak? dona/avt 186 5 8 10 Yo‘llarni doimiy ravishda tozalab turish. Yo‘llardagi buzilishlarni bartaraf etish. Yo‘llardagi cho‘kish va o‘yiqlarni ta’mirlash. 10-20 15-20 20-25 Ob-havo sharoitida o‘zaro ta’siri etadi. Barcha faktorlarni haydovchi boshqaradi. Avtomobilni ng tasiri ostida boshqariladi . 7 tonna 9 tonna 5 tonna Xavfsiz Juda xavfli Xavfli φ=0,30 φ=0,35 φ=0,25 400012 000 dona/avt 300010 000 dona/avt 2000-11 000 dona/avt 6 3 1 2 4 2 7 5 2 4 2 2 6 3 1 2 4 2 7 5 2 4 2 2 6 3 1 2 4 2 7 5 2 4 2 2 Yo‘l qoplamasining tishlashish sifatini qaysi * K / 1 formula orqali KТИШ Х /Н зах.мус1 H Х aniqlanadi: Yo‘l belgilari nechta *7ta turga bo‘linadi? Yo‘l belgi chiziqlari nechta turga *2ta bo‘linadi? Texnik hisobga olish va pasportlashtirish ishlari qanday turlarga bo‘linadi? *Tayyorgarli k, dalao‘lchash va kameral ishlarga bo‘linadi. 2 toifali yo‘llarda to‘shamaning *Ye=220 mustahkamligi me’yor MPa bo‘yicha qancha bo‘lishi kerak? Qoplama g‘adir- * budirligining o‘rtacha 4V chuqurligi qaysi formula hур D 2 bilan aniqlanadi? YTHning tahlili qilishning nechta usuli *3ta mavjud? Z=0,45-0,7 transport *Bog‘langa oqimi qanday oqim n oqim deyiladi? 3-toifali yo‘llarda harakat jadalligi *2000-6000 qancha bo‘lishi kerak? dona/avt Yo‘ldagi real harakat tezligi hisobiy tezlikka nisbatan 0,751,0 oralig‘ida bo‘lganda qanday chora-tadbirlar ishlab chiqiladi? O‘zbekistonda avtomobil yo‘llarining necha km tog‘li hududlardan o‘tgan? Qishki qarov ishlarida sirpanchiqlikka qarshi kurashishda qanday materiallardan foydalanadi.? 4V D 2 Z=N/P; hур 5ta 4ta 6ta 3ta 5ta 8ta Dalada hisob kitob qilish ishlariga. Tayyorgarli k va Barcha elektron javob variantdagi to‘g‘ri. ishlar. Ye=130 MPa Ye=180 MPa Ye=200 MPa 106 Z Z=N/P; N 365N N 4ta 2ta 6ta *Erkin oqim. Qisman bog‘langan oqim To‘yingan oqim. 106 Z 365 LN 1000-1500 300-1000 dona/avt dona/avt 200-1000 dona/avt *Saqlash ishlari amalga oshiriladi. joriy ta’mirlash ishlari amalga oshiriladi. Mukammal ta’mirlash ishlari amalga oshiriladi. Barcha javob to‘g‘ri. *700 650 550 400 *qum, mayda shag‘al, mayda tog‘ chiqindilari, kaliy, magniy, Chaqiqtos Oxaktoshlar h, marmar, , tog‘ yirik jinslari. shag‘al. 187 Turli toshlar, shag‘al va ohaktoshlar. natriy tuzlari. 6 3 1 2 4 2 7 5 2 4 2 2 6 3 1 2 4 2 7 5 2 4 2 2 6 3 1 2 4 2 7 5 2 Avtomobil yo‘llari mintaqasini ko‘kalamzorlashtirish *2 necha turga bo‘linadi? 3 5 Obodonlash Avtomobil yo‘llarini *mukammal Saqlash va tirish va ta’mirlash qanday va joriy mukamma o‘rta turlarga bo‘linadi? ta’mirlash. l ishlari. ta’mirlash. *Avtomobil yo‘llarini Avtomobil yo‘llarini saqlash, Mukamma Joriy saqlash ishlari qishda l ta’mirlash. nimalardan iborat? saqlash va ta’mirlash. ko‘kalamzo rlashtirish. Yo‘l to‘shamasi nechta turga *4ta 3ta 15ta bo‘linadi? Avtomobil yo‘llari nechta toifaga *5 6 4 bo‘linadi? Nisbiy avariyalik koeffitsienti * Xavfli Xavfsiz Juda xavfli Ka0,80÷1,2bo‘lganda? 3 toifali yo‘llarda to‘shamaning *E=180 E=130 mustahkamligi me’yor E=150 MPa MPa MPa bo‘yicha qancha bo‘lishi kerak? O‘z.R umum foydalanuvdagi *42654 km 43675 km 30761 km avtomobil yo‘lning uzunligi qancha? O‘z.R davlat ahamiyatidagi yo‘llar *40 20 30 necha foizni tashkil etadi? *TED-2, TXK-2, PPKSekundom PKRS-2, MADI, Ravonlikni aniqlashda er, Barer, uch metrli PKRS-2, qanday asboblardan to‘poncha, reyka PKRS-KP, foydalaniladi? avtomatik ponasi va “qum datchiklar. niveleri dog‘i”. bilan O‘z.R xalqaro *8,5 7 5 ahamiyatidagi yo‘llar 188 4 Ko‘kalamzo rlashtirish va kundalik ko‘riklar. Ko‘riklarda n o‘tkazish. 2ta 7 kam xavfsiz E=160 MPa 25790 km 35 Uch metrli reyka va nivelir 4 4 2 2 6 3 1 2 4 2 7 5 2 4 2 2 6 3 1 2 4 2 7 5 2 4 2 2 6 3 1 2 4 2 7 5 2 necha foizni tashkil etadi? O‘z.R mahalliy ahamiyatidagi yo‘llar *52 necha foizni tashkil etadi? 28 44 Obodonlash Avtomobil yo‘llarini *mukammal Saqlash va tirish va ta’mirlash qanday va joriy joriy o‘rta turlarga bo‘linadi? ta’mirlash. ishlari. ta’mirlash. O‘z.R asfaltbeton qoplamali yo‘llar *51 45 50 necha foizni tashkil etadi? TED-2, *PPKTXK-2, MADI, PKRS-2, Ilashish koeffitsientini Uch metrli PKRS-2, uch metrli qanday asboblar reyka va PKRS-KP, reyka yordamija aniqladana? nivelir “qum ponasi va dog‘i”. niveleri bilan O‘z.R sementbeton qoplamali yo‘llar *1 15 30 necha foizni tashkil etadi? O‘z.R qora qoplamali yo‘llar necha foizni *42 35 50 tashkil etadi? O‘z.R tuproqli yo‘llar necha foizni tashkil *2 10 31 etadi? Nisbiy avariyalik koeffitsienti * Juda Xavfsiz Xavfli Ka>1,2 bo‘lganda? xavfli Yo‘l qoplamasining tishlashish sifatini qaysi * K зах.мус H / Х 1 formula orqali KТИШ Х /Н 1 aniqlanadi: 5 toifali yo‘llarda to‘shamaning mustahkamligi me’yor bo‘yicha qancha bo‘lishi kerak? 4 toifali yo‘llarda to‘shamaning mustahkamligi me’yor bo‘yicha qancha bo‘lishi kerak? 4-toifali yo‘llarda harakat jadalligi Z=N/P; 35 Ko‘kalamzo rlashtirish va kundalik ko‘riklar. 35 Sekundomer , Barer, to‘poncha, avtomatik datchiklar. 10 69 20 kam xavfsiz hур 4V D 2 *E=60 MPa E=50 MPa E=30 MPa E=25 MPa *Ye=160 MPa Ye=130 MPa Ye=120 MPa Ye=150 MPa *200-2000 dona/avt 100-150 dona/avt 300-400 dona/avt 200-800 dona/avt 189 qancha bo‘lishi kerak? 4 2 2 6 3 1 2 4 2 7 5 2 4 2 2 6 3 1 2 4 2 7 5 2 4 2 2 6 3 1 2 4 2 O‘zbekistonda avtomobil yo‘llarining *700 necha km tog‘li hududlardan o‘tgan? *qum, mayda Qishki qarov ishlarida shag‘al, sirpanchiqlikka qarshi mayda tog‘ kurashishda qanday chiqindilari, materiallardan kaliy, foydalanadi.? magniy, natriy tuzlari. Avtomobil yo‘llari mintaqasini ko‘kalamzorlashtirish *2 necha turga bo‘linadi? 650 550 400 Chaqiqtos Oxaktoshlar h, marmar, , tog‘ yirik jinslari. shag‘al. Turli toshlar, shag‘al va ohaktoshlar. 3 4 5 Obodonlash Avtomobil yo‘llarini *mukammal Saqlash va tirish va ta’mirlash qanday va joriy mukamma o‘rta turlarga bo‘linadi? ta’mirlash. l ishlari. ta’mirlash. *Avtomobil yo‘llarini Avtomobil yo‘llarini saqlash, Mukamma Joriy saqlash ishlari qishda l ta’mirlash. nimalardan iborat? saqlash va ta’mirlash. ko‘kalamzo rlashtirish. Yo‘l to‘shamasi nechta turga *4ta 3ta 15ta bo‘linadi? Avtomobil yo‘llari nechta toifaga *5 6 4 bo‘linadi? 5-toifali yo‘llarda *200 harakat jadalligi 100 300 dona/avt qancha bo‘lishi kerak? dona/avt dona/avt gacha Ko‘kalamzo rlashtirish va kundalik ko‘riklar. Obodonlash Avtomobil yo‘llarini *mukammal Saqlash va tirish va ta’mirlash qanday va joriy joriy o‘rta turlarga bo‘linadi? ta’mirlash. ishlari. ta’mirlash. O‘z.R asfaltbeton qoplamali yo‘llar *51 45 50 necha foizni tashkil etadi? Ilashish koeffitsientini *PPKUch metrli TED-2, qanday asboblar MADI, reyka va TXK-2, Ko‘kalamzo rlashtirish va kundalik ko‘riklar. 190 Ko‘riklarda n o‘tkazish. 2ta 7 400 dona/avt 35 Sekundomer , Barer, nivelir PKRS-2, to‘poncha, uch metrli avtomatik reyka datchiklar. ponasi va niveleri bilan 15 30 10 35 50 69 10 31 20 *Qulay obhavo sharoitida konkret yo‘l bo‘lagidan ma’lum harakat tartibiga ko‘ra avtomobillarni maksimal o‘tkazish mumkin bo‘lgan soni Vaqt birligi ichida yo‘lning ma’lum kesimidan o‘tkazishi mumkin bo‘lgan avtomobillar soni. Yo‘lning ma’lum kesimidan o‘tkazishi mumkin bo‘lgan avtomobilla r soni. Vaqt birligi ichida o‘tgan avtomobusla rning soni. *6 5 3 4 *13 11 10 8 *Saqlash ishlari amalga oshiriladi. joriy ta’mirlash ishlari amalga oshiriladi. Mukammal ta’mirlash ishlari amalga oshiriladi. Barcha javob to‘g‘ri. *17 15 12 10 *46 40 35 25 *18 15 5 10 *E=160 E=130 E=120 MPa E=150 MPa yordamija aniqladana? PKRS-2, PKRS-KP, “qum dog‘i”. 7 5 2 4 2 2 6 3 1 2 4 2 7 5 2 4 2 2 2 4 2 7 5 2 4 2 2 6 3 1 2 4 2 O‘z.R sementbeton qoplamali yo‘llar *1 necha foizni tashkil etadi? O‘z.R qora qoplamali yo‘llar necha foizni *42 tashkil etadi? O‘z.R tuproqli yo‘llar necha foizni tashkil *2 etadi? Amaliy o‘tkazish qobiliyati nima? O‘z.R I-toifali avtomobil yo‘llari necha foizni tashkil etadi? O‘z.R II-toifali avtomobil yo‘llari necha foizni tashkil etadi? Yo‘ldagi real harakat tezligi hisobiy tezlikka nisbatan 0,751,0 oralig‘ida bo‘lganda qanday chora-tadbirlar ishlab chiqiladi? O‘zR III-toifali yo‘llar necha foizni tashkil etadi? O‘zR IV-toifali yo‘llar necha foizni tashkil etadi? O‘zR V-toifali yo‘llar necha foizni tashkil etadi? 4 toifali yo‘llarda 191 to‘shamaning mustahkamligi me’yor bo‘yicha qancha bo‘lishi kerak? 3 1 2 2 3 Drenajlarni o‘tkazishdan asosiy maqsad? 2 Mukammal ta’mirlashning vazifasi? Deformatsiya va buzilishlar paydo bo‘lishiga sabab nima? 3 1 1 7 5 2 4 2 2 6 3 1 2 4 2 7 5 2 YTHning tahlili qilishning nechta usuli mavjud? Z=0,45-0,7 transport oqimi qanday oqim deyiladi? 3-toifali yo‘llarda harakat jadalligi qancha bo‘lishi kerak? Yo‘ldagi real harakat tezligi hisobiy tezlikka nisbatan 0,751,0 oralig‘ida bo‘lganda qanday chora-tadbirlar ishlab chiqiladi? O‘zbekistonda avtomobil yo‘llarining necha km tog‘li hududlardan o‘tgan? MPa *Grunt suvlarini sathinipasaytir ish va yo‘l to‘shamasiga yetib chiqmasligi uchun. Avtomobil yo‘lining eskirgan konstruktiv elementlari va detallarini to‘liq tiklash xamda almashtirish ishlari. *Qoplamada mustaxkamlik pasayishi sababli. *3ta *Bog‘langa n oqim MPa Yer osti suvlarini yuzaga chiqarish uchun Qoplamadan yer osti suvlarini qochirish uchun. Barcha to‘g‘ri Yo‘lni qoplamasi to‘laligicha ta’mirlanadi. Yo‘l to‘shamasi ta’mirlanadi. Yo‘l poyi ta’mirlanadi. Qoplamani yaxshi zichlanmaga nligi sababli To‘shamani qattiq zichlanganligi sababli. Barcha to‘g‘ri. 4ta 2ta 6ta *Erkin oqim. Qisman bog‘langan oqim To‘yingan oqim. javob javob *2000-6000 dona/avt 1000-1500 300-1000 dona/avt dona/avt 200-1000 dona/avt *Saqlash ishlari amalga oshiriladi. joriy ta’mirlash ishlari amalga oshiriladi. Mukammal ta’mirlash ishlari amalga oshiriladi. Barcha javob to‘g‘ri. *700 650 550 400 192 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI TRANSPORT VAZIRLIGI TOSHKENT DAVLAT TRANSPORT UNIVERSITETI “Ro‘yxatga olindi” № BD-5341500-3.01 “TASDIQLAYMAN” O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor Gulamov A.A. ______________ «____»_______2021 yil «____»________ 2021 yil “Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilish” ISHCHI O‘QUV DASTUR 2018 yil qabuli Bilim sohalari: 300000 - Ishlab chiqarish-texnik soha Ta’lim sohalari: 340000 - Arxitektura va qurilish Ta’lim yo‘nalishi: 5341500 – Shahar yo‘llari va ko‘chalari Toshkent-2021 193 Ishchi o‘quv dastur O‘zbekiston Respublikasi OO‘MTV tomonidan tasdiqlangan o‘quv reja va fan dasturi asosida tuzilgan: Ishchi o‘quv dastur universitet Ilmiy-uslubiy Kengashining yig‘ilishida muhokama qilingan va tasdiqlangan (2021 yil “___“ ________ dagi “_____” - sonli bayonnoma) Mustaqil ish (soat) 7 150 80 32 16 32 - 70 2 8 132 70 28 42 - KI 62 Jami 282 150 60 58 32 Jami Ma‘ruza 1 T/r Semestr Laboratoriya ishlari Kurs loyihasi Auditoriya mashg‘ulotlari turi bo‘yicha o‘quv yuklamalari taqsimoti (soat) Amaliy mashgulotlar Umumiy yuklama Semestrlar bo‘yicha o‘quv yuklamasi hajmi 132 t.f.n. Abduraxmonov Y.T. ass. A.A.Normuxammadov ass. J. M. To`xtayev Tuzuvchilar: Fanning ishchi o‘quv dasturi “Avtomobil yo‘llari muxandisligi” fakulteti Ilmiy-uslubiy Kengashida ko‘rib chiqilgan (20____ yil “______“ _______dagi “______” - sonli bayonnoma) va fakultet Ilmiy Kengashida tavsiya qilingan (20______ yil “_____“ _______dagi “______” - sonli bayonnoma). “Avtomobil yo‘llari muxandisligi” fakulteti Ilmiy Kengashi raisi prof. A.X.O‘roqov “Avtomobil yo‘llari muxandisligi” fakulteti Ilmiy-uslubiy Kengashi raisi prof. A.X.O‘roqov Kafedrada ko‘rib chiqilgan va fakultet Ilmiy-uslubiy Kengashiga tavsiya qilingan (20______ yil “_____“ ______dagi “ _____” - sonli bayonnoma). Shahar yo‘llari va ko‘chalari” kafedrasi mudiri _________ 194 A.G. Yunusov I. O‘quv fanining dolzarbligi va oliy kasbiy ta’limdagi o‘rni II. Bugungi kunda Shahar yo‘llari va ko‘chalarini qurish, ularni kelajakda ekspluatatsiya qilish davlat yo‘l siyosatining ustivor yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, hozirda Shahar yo‘llarini samarali ekspluatatsiya qilish, ularning xizmat muddatini oshirish va ta’mirlashlaro mudatini o‘zaytirish, transport-ekspluatatsion sifatlarini oshirish dolzarb masalalardan hisoblanadi. Shu o‘rinda “Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilish” fanining o‘rni va ahamiyati kattadir. Ushbu fanning o‘quv dasturi 5341500 – Shahar yo‘llari va ko‘chalari ta’lim yo‘nalishi bakalavr talabalari uchun ishlab chiqilgan tavsiflarga to‘g‘ri keluvchi va ushbu fan bo‘yicha alohida mavzu va savollarni o‘rganish hajmi, tarkibi va ketma-ketligini aniqlovchi asosiy hujjat hisoblanadi. II. O‘quv fanning maqsadi va vazifasi “Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilish” fanini o‘qitishdan maqsad – mavjud foydalanuvdagi Shahar yo‘llari va ko‘chalarini texnik va ekspluatatsion holatini talab darajasida bo‘lishini ta’minlash, transport- ekspluatatsion sifatlarini oshirish uslublarini, texnologiyalarini talabalarga o‘rgatish, hamda shunga mos bilim, ko‘nikma va malakani shakllantirishdan iboratdir. Fanning vazifasi – Shahar yo‘llari va ko‘chalarini O‘zbekiston Republikasi tabiiyiqlim sharoitlarini hisobga olgan holda texnik va ekspluatatsion holatini talab darajada bo‘lishini ta’minlash usullarini amaliyotga joriy qilishdan iboratdir. Fan bo‘yicha talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalariga quyidagi talablar qo‘yiladi. Talaba: - Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilish ishlarining tub mohiyati, Shahar yo‘l tarmog‘ining texnik va foydalanuv holatlari, Shahar yo‘lining texnik va foydalanuv holatining ko‘rsatkichlari, yo‘l tuzilmasiga tabiiy-iqlim omillarining ta’siri, yo‘lning transport-ekspluatatsion ko‘rsatkichlari tizimi, Shahar yo‘l xo‘jaligining asosiy vazifalari, ishqalanish koeffitsienti va avtomobil g‘ildiragining qoplama bilan tishlashish koeffitsienti, yo‘l qoplamasining yemirilishi va uning sabablari haqida tasavvurga ega bo‘lishi; - Shahar yo‘llari va ko‘chalarining transport-ekspluatatsion ko‘rsatkichlarini oshirish usullarini, avtomobilning yo‘l bilan o‘zaro ta’sirini tavsiflovchi asosiy ko‘rsatkichlarni, avtomobillar g‘ildiragidan yo‘lga o‘zatiladigan kuchlar sxemasi va g‘ildirashga qarshilikni, yo‘l sharoiti-transport oqimi tizimini boshqarish modelini, yil davrlari bo‘yicha avtomobillar harakat sharoitini ta’minlashni, tabiiy omillar va avtomobillar ta’siridan yo‘l tuzilmalari deformatsiyalanish jarayonini, yo‘l to‘shamasi va qoplamasini xizmat qilishida ta’mirlashlar oraliq davrini va yo‘llarni xizmat qilish muddatlarini ta’minlashni, Shahar yo‘llari va ko‘chalarida muzlashdan yo‘l qoplamasining ko‘tarilib qolishi (puchina)ni bartaraf qilishni bilishi va ulardan foydalana olishi; - Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilish ishlarini tashkil qilish va boshqarish, yo‘l holatini baholash ko‘rsatkichlariga asoslangan holda yo‘l ishlari rejalash, nobikr yo‘l to‘shamalarida g‘ildirak izi deformatsiyasini yuzaga kelishini hisoblash va prognozlash, yo‘l to‘shamasi mustaxkamligini, qoplama ravonligini, tishlashish sifatini va g‘adir-budirligini baholash, yo‘l to‘shamasi mustaxkamligini aniqlash, yo‘l qoplamasi bo‘ylama va ko‘ndalang ravonligini o‘lchash, Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ta’mirlash va saqlash strategiyasini tanlash ko‘nikmalariga ega bo‘lishi kerak; 195 - qoplama va asos qatlamlarining strukturasini buzilishi va qoldiq deformatsiyalarini aniqlash, yoriqlar va o‘yiqlarning yuzaga kelish sabablarini tahlil qilish, g‘ildirak izi deformatsiyasini yuzaga kelish sabablarini aniqlash va tavsifini baholash, yo‘lning geometrik o‘lchamlarini aniqlash, yo‘l qoplamasi tishlashish sifati va g‘adir-budurligini aniqlash, yo‘llar holatini baholash va prognozlash kompetensiyalariga ega bo‘lishi lozim. III. Asosiy nazariy qism (ma’ruza mashg‘ulotlari) 1-mavzu. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilish va uning vazifalari Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilishning ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati. O‘zbekiston Respublikasi Shahar yo‘llari va ko‘chalarini tarmog‘i holati. Shahar yo‘llarini ekspluatatsiya qilish korxonalarining asosiy vazifalari va Shahar yo‘l xo‘jaligining tarkibi. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini bezatilishi. Shahar yo‘llari va ko‘chalariga qo‘yiladigan ekspluatatsion talablar. 2-mavzu. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilishning nazariy asoslari «Haydovchi – avtomobil – yo‘l - piyoda - transport oqimi - muhit» kompleksining o‘zaro ta’sir modeli. Yo‘l sharoiti-transport oqimi tizimini boshqarish modeli. Yo‘llarni ekspluatatsiya qilishni boshqarish modeli. Avtomobilning yo‘l bilan o‘zaro ta’siri. Yo‘l ustki yuzasining tavsifi va avtomobillar harakati. Yo‘l qoplamasining holati va avtomobillar harakat sharoiti. Yo‘l qoplamasining ravonligi va g‘adir budirligi. Avtomobil g‘ildiragining nam va ho‘l qoplama bilan o‘zaro ta’siri va unda g‘adir budirlikning o‘rni. Qoplama ustki yuzasi ko‘rsatkichlariga qo‘yilgan talablar. 3-mavzu. Tabiiy-iqlim omillarining yo‘l holatiga va avtomobil harakat sharoitiga ta’siri Yo‘l tuzilmasiga tabiiy-iqlim omillarining ta’siri. Yo‘l poyining namlik-issiqlik holati. Yo‘l qoplamasining ko‘tarilib qolishi. Yo‘l qoplamasining ustki yuzasi va yil davrlari bo‘yicha avtomobillar harakat sharoiti. Shahar yo‘llari va ko‘chalaring deformatsiya va buzilishlari. Tabiiy omillar va avtomobillar ta’siridan yo‘l tuzilmalari deformatsiyalanish jarayoni. Yo‘l poyi, suv qochirish inshootlari va trotuarlardagi deformatsiya va buzilishlar. Yo‘l to‘shamasi va qoplamasidagi deformatsiya va buzilishlar. Qoplamaning yemirilishini aniqlash. Yo‘l qoplamasini suv qabul qiluvchilar, quduqlar 4-mavzu. Shahar yo‘llari va ko‘chalarining transport-ekspluatatsion ko‘rsatkichlarini baholash Shahar yo‘llari va ko‘chalarining texnik va ekspluatatsion holatining ko‘rsatkichlari. Yo‘lning transport-ekspluatatsion ko‘rsatkichlari tizimi. Shahar yo‘lining transportekspluatatsion ko‘rsatkichlariga bo‘lgan talablar. Harakat miqdori, tezligini o‘lchash va baholash. Shahar harakatining Shahar yo‘llari, ko‘chalari va maydonlarining geometrik elementlari o‘lchamlariga ta’siri. Yo‘lning o‘tkazuvchanlik qobiliyatini va yuklanganlik darajasini baholash. Yo‘llar holatini kompleks baholash usullari. Shahar yo‘li va ko‘chasining holatini va o‘lchamlarini aniqlash uslublari. Shahar yo‘llari va ko‘chalarining geometrik o‘lchamlarini baholash tartibi. Yo‘l to‘shamasi mustaxkamligini, qoplama ravonligini va tishlashish sifatini aniqlash va baholash. Qoplama g‘adir-budirligini baholash. 196 5-mavzu. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ta’mirlash va saqlash bo‘yicha tadbirlar tizimi Shahar yo‘llari va ko‘chalarini, trotuarlarni ta’mirlash va saqlash ishlarining tasnifi. Yo‘l to‘shamasi va qoplamasini xizmat qilishida ta’mirlashlar oraliq davri. Yo‘llarni xizmat qilish muddatlari. Yo‘l holatini baholash ko‘rsatkichlariga asoslangan holda ta’mirlash ishlari turini belgilash. Yo‘llarni ta’mirlash va saqlash ishlarini rejalashtirish asoslari. Nuqsonlar jadvalini tuzish. 6-mavzu. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini saqlash Shahar yo‘llari va ko‘chalarini bahor, yoz va kuz davrlarida saqlash ishlari. Yo‘llarni saqlash ishlari texnologiyasi va uni tashkil etish. Qatnov qismini saqlash. Yo‘lni changdan tozalash. Oqava suv tarmog‘ini saqlash. Ochiq suv oqimlari inshootlari va drenaj tarmoqlarini saqlash. O‘simliklarga qarash va begona o‘tlarga qarshi kurash. Ko‘chayo‘llarni qishgi mavsumga tayyorlash. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini qish davrida saqlash. Qish davridagi meteorologik sharoit va ko‘cha-yo‘l tarmog‘ining holati. Kzcha-yo‘llarni qishgi saqlash ishlari. Yo‘llarni qishgi davrda saqlash ishlari texnologiyalari. Yo‘llarni qordan tozalash usullari. Qish vaqtida yo‘llarning sirpanchiqligi. Yo‘llarda qishgi sirpanchiqlikga qarshi kurash usullari. Qishgi saqlashda ishlatiladigan materiallar va mexanizmlar. Shahar yo‘llari va ko‘chalarida qor uyumlarining yig‘ilishi. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ko‘kalamzorlashtirish. Yo‘llar va ko‘chalar yoqasidagi manzaraviy ekinlar. Ekinlarni parvarishlash, ularni ko‘chaytirish va o‘stirish. Ko‘chatlar ekib ko‘cha-yo‘llarni arxitektura-badiiy bezash. 7-mavzu. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini joriy ta’mirlash Yo‘l poyini va suv qochirish tizimini joriy ta’mirlash. Oqava suv tarmog‘ini joriy ta’mirlash. Ochiq suv oqimlari inshootlari va drenaj tarmoqlarini joriy ta’mirlash. Yo‘l qoplamasini joriy ta’mirlash. Yo‘l jihozlarini joriy ta’mirlash. Asfaltbeton qoplamalarini termoprofillash. Remeksirlar. Asfaltbeton qoplamalarini yemiriluvchi qatlamini qayta tiklash. Qoplama ustki yuzasiga sirtqi ishlov berish va qoplama g‘adir budurligini oshirish usullari. Sementbeton qoplamalarini joriy ta’mirlash. 8-mavzu. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini mukammal ta’mirlash Yo‘l poyini va suv qochirish tizimini mukammal ta’mirlash. Yo‘l to‘shamalarini va qoplamalarini mukammal ta’mirlash texnologiyalari. Asfaltbeton va sementbeton qoplamalarini mukammal ta’mirlash. Yo‘l to‘shamasini ko‘chaytirish va kengaytirish. Yo‘l jihozlarini mukammal ta’mirlash. 9-mavzu Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilish va boshqarishni tashkil qilish Shahar yo‘llari va ko‘chalarini boshqarish va uning tuzilmasi. Shahar yo‘l xo‘jaligining asosiy vazifalari. Shahar yo‘l xo‘jaligining ishlab chiqarish bazalari. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ta’mirlash va saqalash ishlarini tashkil qilish va qabul qilish. Yo‘llarni ta’mirlash va saqlash ishlari sifatini baholash. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilishda mehnat muhofazasi va xavfsizlik texnikasi qoidalari. Ma’ruza mashg‘ulotlar mavzulari va mazmuni 197 VII semestr T/ r Ma’ruza mashg‘ulotlarning nomi Soatlar 1 Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilish va uning vazifalari Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilishning nazariy asoslari Tabiiy-iqlim omillarining yo‘l holatiga va avtomobil harakat sharoitiga ta’siri Shahar yo‘llari va ko‘chalarining transportekspluatatsion ko‘rsatkichlarini baholash Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ta’mirlash va saqlash bo‘yicha tadbirlar tizimi Shahar yo‘llari va ko‘chalarini qishgi murakkab sharoitda saqlash 4 2 3 4 5 6 4 6 6 6 6 Qo‘llaniladigan zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalari nomlari Klaster, Elektron prezentatsiya Insert, Elektron prezentatsiya Klaster, Mulьtimediya sxemalar Klaster, Elektron prezentatsiya Insert, Elektron prezentatsiya Klaster, Mulьtimediya sxemalar 32 Jami VII semestrda VIII semestr 1 Shahar yo‘llari va ko‘chalarini saqlash 6 2 Shahar yo‘llari va ko‘chalarini joriy ta’mirlash 6 3 Shahar yo‘llari va ko‘chalarini mukammal ta’mirlash 4 4 Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilish va boshqarishni tashkil qilish 4 5 Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilish va boshqarishni tashkil etishda chet el tajribalari 4 6 Yo‘llarning ekspluatatsion aniqlashning zamonaviy usullari 4 ko‘rsatkichlarini Klaster, Elektron prezentatsiya Klaster, Elektron prezentatsiya Insert, Elektron prezentatsiya Klaster, Elektron prezentatsiya Aqliy hujum, Elektron prezentatsiya Aqliy hujum, prezentatsiya 28 60 Jami VIII semestrda Jami VII va VIII semestrda IV. Amaliy mashg‘ulotlarning mavzulari VII semestr T/r Amaliy mashg‘ulotlarning nomi Soatl ar 1 Shahar yo‘llari va ko‘chalarining transportekspluatatsion ko‘rsatkichlarini kompleks baholash; 2 198 Qo‘llaniladigan zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalari nomlari Klaster, Elektron prezentatsiya Shahar yo‘llari va ko‘chalaridagi no‘qsonlar qaydnomasini tuzish; Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ta’mirlash va saqlash bo‘yicha ishlarni rejalashtirish; 2 4 Shahar yo‘llari va ko‘chalarining ta’mirlanayotgan bo‘laklarida harakat xavfsizligini ta’minlash; 2 5 Shahar yo‘llari va ko‘chalarini joriy va mukammal ta’mirlash ishlarining texnologik xaritasini tuzish, chiziqli-kalendar grafigini qurish. Yo‘l qoplamasiga ustki yuzasidagi nuqsonlarga ishlov berish texnologik jarayonlari hisobi; 2 7 Asfaltbeton qoplamalarini texnologik xaritasini tuzish. qilish 2 8 Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilish ishlarini tashkil etish va uning nazorat qilish. 2 2 3 6 ekspluatatsiya Jami VII semestrda 2 2 Insert, Elektron prezentatsiya Aqliy hujum, Elektron prezentatsiya Aqliy hujum, Elektron prezentatsiya Aqliy hujum, Elektron prezentatsiya Aqliy hujum, Elektron prezentatsiya Aqliy hujum, Elektron prezentatsiya Aqliy hujum, Elektron prezentatsiya 16 VIII semestr 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Shahar ko‘cha va yo‘llarini texnik holatini baholash va diagnostika qilish. Shahar ko‘chalari va yo‘llarida, qishgi sirpanchiqlikka qarshi kurashish. Shahar ko‘chalari va yo‘llarining ekspluatatsion holatiga tabiiy-iqlim omillarining ta’sirini boholash. 4 Harakat miqdorini hisobga olish 2 Avtomobil yo‘lining transport-ekspluatatsion sifatlarini oshirish bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish; Yil mavsumlari davomiyligini aniqlash va yo‘l ustki yuzasining hisobiy holatlarini baholash; G‘ildirak izi deformatsiyasini yuzaga kelish sabablarini aniqlash va baholash; 4 Nobikr yo‘l to‘shamalarida g‘ildirak izi deformatsiyasini yuzaga kelishini prognozlash; Avtomobillar harakat tezligiga yo‘l o‘lchamlarining ta’sirini baholash; Hisobiy tezlikning ta’minlanganlik koeffitsenti bo‘yicha yo‘l holatini kompleks baholash; 4 Shahar yo‘llarini ekspluatatsiya qilishning optimal strategiyasini hisoblash; Shahar yo‘llarini ekspluatatsiya qilishda ishlar sifatini baholash. 2 199 4 4 4 4 4 4 2 Klaster, Elektron prezentatsiya Insert, Elektron prezentatsiya Aqliy hujum, Elektron prezentatsiya Klaster, Elektron prezentatsiya Klaster, Elektron prezentatsiya Insert, Elektron prezentatsiya Aqliy hujum, Elektron prezentatsiya Klaster, Elektron prezentatsiya Insert, Elektron prezentatsiya Aqliy hujum, Elektron prezentatsiya Klaster, Elektron prezentatsiya Aqliy hujum, Elektron prezentatsiya Jami VIII semestrda Jami VII va VIII semestrda 42 58 V. Laboratoriya mashg‘ulotlarining mavzulari VII semestr T/r Laboratoriya mashg‘ulotlarning nomi Soatl ar Qo‘llaniladigan zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalari nomlari Aqliy hujum, Elektron prezentatsiya 1 Shahar mavjud yo‘lining holatini baholash; 6 2 Shahar yo‘llari va darajasini aniqlash yuklanganlik 4 Klaster, Elektron prezentatsiya 3 Shahar yo‘l qoplamasining tishlashish koeffitsientini aniqlash 6 4 Shahar yo‘l qoplamasining ravonligini baholash 4 5 Shahar ko‘chalaridagi yo‘l to‘shamasi mustaxkamligini baholash 4 6 Shahar yo‘llari va ko‘chalaridagi transport xarakat jadalligini aniqlash 4 Aqliy hujum, Elektron prezentatsiya Aqliy hujum, Elektron prezentatsiya Aqliy hujum, Elektron prezentatsiya Klaster, Elektron prezentatsiya 7 Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilishda ishlarining sifatini kompleks baholash. 4 ko‘chalarining Jami VII semestrda Aqliy hujum, Elektron prezentatsiya 32 VI. Mustaqil ta’limni tashkil etishning shakli va mazmuni “Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilish” fanini o‘rganuvchi talabalar auditoriyada olgan nazariy bilimlarini mustahkamlash va iqtisodiyotdagi amaliy masalalarni yechishda ko‘nikma hosil qilish uchun mustaqil ta’lim tizimiga asoslanib, kafedra o‘qituvchilari rahbarligida, mustaqil ish bajaradilar. Bunda ular qo‘shimcha adabiyotlarni o‘rganib hamda internet saytlaridan foydalanib referatlar va ilmiy ma’ruzalar tayyorlaydilar, amaliy-mashg‘ulotlari mavzusiga doir uy vazifalarini bajaradilar, ko‘rgazmali qurollar va slaydlar tayyorlaydilar. Talabaga mustaqil ishni tayyorlashda muayyan fanning hususiyatlarini hisobga olgan holda quyidagi shakllardan foydalanish tavsiya etiladi. Mustaqil ishlar № Mustaqil ishlarning nomlanishi 200 Shakli Hajmi soatlarda VII semestr 1. Ma’ruza mashg‘ulotlarida olingan bilimlarni Og‘zaki xisobot va 18 mustaxkamlash. Faning o‘quv dasturidagi ayrim ma’ruza matlari mavzularini o‘quv adabiyotlari va Internet materiallari yordamida mustaqil o‘zlashtirish, o‘quv manbalari bilan ishlash* 2. Ma’lum mavzu bo‘yicha referat tayyorlash** Referat (6-8 bet) 6 3. Amaliy mashg‘ulotlarga tayyorgarlik ko‘rib kelish, Yozma xisobot 46 uyga berilgan vazifalarni bajarish, xisobotlarni (2-3 bet) tayyorlash 70 Jami VII semestrda VIII semestr 1. Ma’ruza mashg‘ulotlarida olingan bilimlarni Og‘zaki xisobot va 14 mustaxkamlash. Faning o‘quv dasturidagi ayrim ma’ruza matlari mavzularini o‘quv adabiyotlari va Internet materiallari yordamida mustaqil o‘zlashtirish, o‘quv manbalari bilan ishlash* 2. Ma’lum mavzu bo‘yicha referat tayyorlash** Referat (6-8 bet) 6 3. Laboratoriya va amaliy mashg‘ulotlarga tayyor- Yozma xisobot 42 garlik ko‘rib kelish, uyga berilgan vazifalarni (2-3 bet) bajarish, xisobotlarni tayyorlash 62 Jami VIII semestrda 132 Jami VII va VIII semestrda *Quyidagi mavzular talabalarga mustaqil ravishda o‘zlashtirish uchun topshiriladi: **Har bir talabaga qiyinchilik darajasi uning shaxsiy imkoniyatlari, qobiliyati va bilim darajasiga muvofiq bo‘lgan quyidagi mavzulardan biri buyicha referat tayyorlash topshiriladi, VII semestr uchun: 1. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ta’mirlash va saqlash korxonalarining asosiy vazifalari va ularning strukturasi; 2. Yo‘llarni ta’mirlash va saqlash ishlarini rejalashtirish asoslari; 3. Yo‘llardagi qishgi sirpanchiqlikga qarshi kurash usullari va ishlatiladigan materiallar va mexanizmlar; 4. Yo‘llarni qor uyumi bilan qoplanishdan saqlash usullari; 5. Qorni tutib qoluvchi qurilmalar turlari; 6. Yo‘llarni saqlash ishlarida zamonaviy mexanizatsiyalarni qo‘llash; 7. Transportdan chiqadigan shovqinni kamaytirish chora tadbirlari; 8. Transportdan chiqadigan gazlarni kamaytirish chora tadbirlari; 9. Yo‘l jihozlarini joriy ta’mirlash texnologiyalari; 10. Yo‘l jihozlarini mukammal ta’mirlash texnologiyalari; 11. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ta’mirlash va saqlashdagi xavfsizlik texnikasi qoidalari; 12. Yo‘llarni ko‘kalamzorlashtirish texnologiyalari va uni tashkil qilish; 13. Yo‘llarni ta’mirlashda ishlatiladigan mashina va mexanizmlar ish unumdorligi; 14. Yo‘l xo‘jaligining ishlab chiqarish bazalarini tashkil qilish; 15. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini texnik hisobga olish va pasportlashtirish; 16. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini texnik pasportlashtirishning avtomatlashgan tizimi; 17. Yo‘l ma’lumotlari to‘plamini barpo etish. VIII semestr uchun: 1. Shahar yo‘llari va ko‘chalarinida uchraydigan nuqsonlar turlari; 201 2. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ta’mirlash davrida harakatni tashkil qilish va xavfsizlikni ta’minlash; 3. Yo‘l qoplamasiga ustki yuza ishlov berishning zamonaviy texnologiyasi; 4. Asfaltbeton qoplamasini termoprofillash texnologiyasi; 5. Remikserlarning zamonaviy turlari; 6. Shahar yo‘llari va ko‘chalaridagi yo‘l jihozlarini joriy va mukammal ta’mirlash; 7. Sementbeton qoplamalari choklarini ta’mirlash texnologiyalari; 8. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ta’mirlash va saqlash ishlari sifatini boshqarish tizimi; 9. Yo‘l korxonalari yo‘l ustalarining asosiy vazifalari va kunlik ish tartibi; 10. Shahar yo‘llarini va ko‘chalarini ekspluatatsiya qilish korxonalarini istiqbolli rejalarini tuzish; 11. Shahar yo‘llarini va ko‘chalarini ta’mirlashda mehnat muhofazasi bo‘yicha ishlarni tashkil qilish. VII. Fan bo‘yicha kurs ishi. Kurs ishi fan mavzulari bo‘yicha Shahar yo‘llari va ko‘chalarini soha korxonalari ilmiy-texnologik muammolari yechimiga bag‘ishlangan masalalar yuzasidan yakka tartibda tegishli topshiriq shaklida 8-semestrda beriladi. Kurs ishining hajmi 20 betdan kam bo‘lmasligi, A4 formatdagi varaqlarda yozilishi, chizmalar qismi A1 formatda bosmaga chiqarilishi va tikilib rasmiylashtirilishi lozim. Kurs ishini bajarish tartibi kafedraning uslubiy qo‘llanmasida keltirilgan. Kurs ishini mazmuni quyidagilardan iborat: Shahar tabiiy-iqlim sharoiti. Shahar yo‘llari va ko‘chalarining texnik-iqtisodiy va transportekspluatatsion ko‘rsatkichlari. Shahar yo‘llari va ko‘chalarining transport-ekspluatatsion ko‘rsatkichlarini kompleks baholash. Shahar yo‘llari va ko‘chalarining no‘qsonlar qaydnomasini tuzish. Shahar yo‘llari va ko‘chalarining transport-ekspluatatsion ko‘rsatkichlarini oshirish bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini saqlash va qishki saqlash ishlari grafigini tuzish. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini joriy (yoki mukammal) ta’mirlash texnologik jarayonlarini ishlab chiqish va ishlarni tashkil etish. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini joriy (yoki mukammal) ta’mirlash texnologik jarayonlariningtexnologik xaritasini tuzish, chiziqli-kalendar grafigini qurish. Shahar yo‘llari va ko‘chalarini ta’mirlash va saqlashda sifat nazorati, mehnat muhofazasi va xavfsizlik texnikasi. VIII. Fan bo‘yicha talabalar bilimini baholash me`zonlari VII semestr Baho “5”, a’lo baho Talabaning bilim darajasi Xulosa qabul qilish, avtomobil yo‘lining fazoviy ravonligi, yo‘l o‘q chizig‘ini loyihalashda harakat xavfsizligi va xavfsizligiga qo‘yilgan talablar bo‘yicha ijodiy fikrlay olish va mustaqil fikr yuritish. Avtomobil yo‘llarini arxitektura landshaft loyihalash. Yo‘l o‘q chizig‘ini loyihalashda harakat qulayligi va xavfsizligi, avtomobil yo‘li elementlarini landshaft bilan uyg‘unlashuvi jarayonlarining sifatito‘g‘risida nazariy bilimlarni amalda qo‘llay olish. Avtomobil yo‘llarini arxitektura-loyihalash, yo‘llardagi xarakat havfsizligini ta’minlash, avtomobil yo‘li elementlarini landshaft bilan uyg‘unlashuvi va trassaning ravonligini baxolash usullarini moxiyatini tushunish. Avtomobil yo‘llarini arxitektura-landshaft loyihalash loyihalash nazariyasining bilib aytib berish, avtomobil yo‘llarini rejada va bo‘ylama kesimda elementlarini ratsional uyg‘unligi va trassaning ravonligini baxolash usullarini qo‘llanilishi to‘g‘risidagi tasavvurga ega bo‘lish. Avtomobil yo‘lining fazoviy ravonligi, yo‘l o‘q chizig‘ini loyihalashda Harakat 202 xavfsizligiga quyiladigan talablar bo‘yicha musiaqil mushoxada yuritish. “4”, yaxshi baho “3”, qoniqarli baho “2”, qoniqarsiz baho Xulosa qabul qilish, avtomobil yo‘lining fazoviy ravonligi, yo‘l o‘q chizig‘ini loyihalashda harakat xavfsizligi va xavfsizligiga qo‘yilgan talablar bo‘yicha ijodiy fikrlay olish va mustaqil fikr yuritish. Avtomobil yo‘llarini arxitektura landshaft loyihalash. Yo‘l o‘q chizig‘ini loyihalashda harakat qulayligi va xavfsizligi, avtomobil yo‘li elementlarini landshaft bilan uyg‘unlashuvi jarayonlarining sifatito‘g‘risida nazariy bilimlarni amalda qo‘llay olish. Avtomobil yo‘llarini arxitektura-loyihalash, yo‘llardagi xarakat havfsizligini ta’minlash, avtomobil yo‘li elementlarini landshaft bilan uyg‘unlashuvi va trassaning ravonligini baxolash usullarini moxiyatini tushunish. Avtomobil yo‘llarini arxitektura-landshaft loyihalash loyihalash nazariyasining bilib aytib berish, avtomobil yo‘llarini rejada va bo‘ylama kesimda elementlarini ratsional uyg‘unligi va trassaning ravonligini baholash usullarini qo‘llanilishi to‘g‘risidagi tasavvurga ega bo‘lish. Avtomobil yo‘lining fazoviy ravonligi, yo‘l o‘q chizig‘ini loyihalashda Harakat xavfsizligi va avtomobil yo‘li elementlarini landshaft bilan uyg‘unlashuvi to‘g‘risidagi nazariy bilimlar, avtomobil yo‘li trassasini landshaftni xisobga olib loyihalash to‘g‘risida aniq tasavvurga ega emaslik, avtomobil yo‘li trassasini landshaftini xisobga olib loyihalash, landshaftli loyihalashning maqsad va vazifalarini bilmaslik. Avtomobil yo‘llarini arxitektura-loyihalash, yo‘llardagi xarakat havfsizligini ta’minlash, avtomobil yo‘li elementlarini landshaft bilan uyg‘unlashuvi va trassaning ravonligini baxolash usullarini moxiyatini tushunish. Avtomobil yo‘llarini arxitektura-landshaft loyihalash loyihalash nazariyasining bilib aytib berish, avtomobil yo‘llarini rejada va bo‘ylama kesimda elementlarini ratsional uyg‘unligi va trassaning ravonligini baxolash usullarini qo‘llanilishi to‘g‘risidagi tasavvurga ega bo‘lish. Avtomobil yo‘lining fazoviy ravonligi, yo‘l o‘q chizig‘ini loyihalashda harakat xavfsizligi va avtomobil yo‘li elementlarini landshaft bilan uyg‘unlashuvi to‘g‘risidagi nazariy bilimlar, avtomobil yo‘li trassasini landshaftni xisobga olib loyihalash to‘g‘risida aniq tasavvurga ega emaslik, avtomobil yo‘li trassasini landshaftini xisobga olib loyihalash, landshaftli loyihalashning maqsad va vazifalarini bilmaslik. VIII semestr Baho “5”, a’lo baho Talabaning bilim darajasi Avtomobilning egri yo‘l bo‘laklarida harakatlanishi, egrida harakatlanayotgan avtomobilga ta’sir etuvchi kuchlar, ko‘ndalang kuch koeffitsienti, virajlar, virajlarda qatnov qismini kengaytirish bo‘yicha xulosa va qaror qabul qilish; Shahar yo‘llaridagi ko‘rinishlikka qo‘yiladigan talablar, rejadagi egrilarda ko‘rinishlikni ta’minlash, minimal radiusli chorrahalar burilishlari va ko‘rinishlik bo‘yicha ijodiy fikrlay olish va mustaqil mushoxada yuritish; tabiiy omillarni muxandislik tavsiflari va ularni Shahar yo‘llarini loyihalashga ta’siri, tabiiy omillarni muhandislik tavsiflari, yo‘l poyini suv issiqlik tartibini o‘zgarish qonuniyati to‘g‘risidagi nazariy bilimlarni amalda qo‘llay olish; Shaharlarda suvni chetlatish tizimi va ularni vazifasi, suvni chetlatish tarmoqlari elementlari shu bilan birga ekspluatatsiya qilish ishlarini texnologiyalari hamda bajarilish ishlarni olib boorish haqida tasavvurga ega bo`lish. 203 “4”, yaxshi baho “3”, qoniqarli baho “2”, qoniqarsiz baho Shahar yo‘llaridagi ko‘rinishlikka qo‘yiladigan talablar, rejadagi egrilarda ko‘rinishlikni ta’minlash, minimal radiusli chorrahalar burilishlari va ko‘rinishlik bo‘yicha ijodiy fikrlay olish va mustaqil mushoxada yuritish; tabiiy omillarni muxandislik tavsiflari va ularni Shahar yo‘llarini loyihalashga ta’siri, tabiiy omillarni muhandislik tavsiflari, yo‘l poyini suv issiqlik tartibini o‘zgarish qonuniyati to‘g‘risidagi nazariy bilimlarni amalda qo‘llay olish; Shaharlarda suvni chetlatish tizimi mohiyatini tushunish; Shaharlarda yer osti tarmoqlari to‘g‘risida umumiy ma’lumotlar,ko‘chalarda yer osti muhandislik tarmoqlarini joylashtirish, yer osti tarmoklarini ko‘chani eni va chuqurligi bo‘yicha joylashtirish, umumiy transheyada yer osti tarmoqlarini birgalikda o‘tkazish. Avtomobil yo‘llarini arxitektura-landshaft loyihalash loyihalash nazariyasining bilib aytib berish, avtomobil yo‘llarini rejada va bo‘ylama kesimda elementlarini ratsional uyg‘unligi va trassaning ravonligini baholash usullarini qo‘llanilishi to‘g‘risidagi tasavvurga ega bo‘lish. Avtomobil yo‘lining fazoviy ravonligi, yo‘l o‘q chizig‘ini loyihalashda harakat xavfsizligi va avtomobil yo‘li elementlarini landshaft bilan uyg‘unlashuvi to‘g‘risidagi nazariy bilimlar, avtomobil yo‘li trassasini xolatini baholash to‘g‘risida aniq tasavvurga ega emaslik, avtomobil yo‘li trassasini landshaftini xisobga olib loyihalash, landshaftli loyihalashning maqsad va vazifalarini bilmaslik. Avtomobil yo‘llarini ekspluatatsiyasi, yo‘llardagi xarakat havfsizligini ta’minlash, avtomobil yo‘li elementlarini bilan uyg‘unlashuvi va trassaning ravonligini baxolash usullarini moxiyatini tushunish. Avtomobil yo‘llarini arxitektura-landshaft loyihalash loyihalash nazariyasining bilib aytib berish, avtomobil yo‘llarini rejada va bo‘ylama kesimda elementlarini ratsional uyg‘unligi va trassaning ravonligini baxolash usullarini qo‘llanilishi to‘g‘risidagi tasavvurga ega bo‘lish. Avtomobil yo‘lining fazoviy ravonligi, yo‘l o‘q chizig‘ini loyihalashda harakat xavfsizligi va avtomobil yo‘li elementlarini landshaft bilan uyg‘unlashuvi to‘g‘risidagi nazariy bilimlar, avtomobil yo‘li trassasini landshaftni xisobga olib loyihalash to‘g‘risida aniq tasavvurga ega emaslik, avtomobil yo‘li trassasini landshaftini xisobga olib loyihalash, landshaftli loyihalashning maqsad va vazifalarini bilmaslik. Fan bo‘yicha oraliq va yakuniy nazorat o‘tkazish jadvali VII semestr № 1 2 3 Nazorat turi Oraliq nazorat Oraliq nazorat Yakuniy nazorat № 1 2 3 Nazorat turi Oraliq nazorat Oraliq nazorat Yakuniy nazorat Nazorat shakli Yozma, test Yozma, test Yozma VIII semestr Nazorat shakli Yozma, test Yozma, test Yozma O‘tkazish muddati 8 hafta 16 hafta 21 hafta O‘tkazish muddati 7 hafta 14 hafta 21 hafta IX. Asosiy va qo‘shimcha o‘quv adabiyotlar hamda axborot manbaalari Asosiy adabiyotlar T/r ARM dagi shifri Muallif, adabiyot nomi, turi, nashriyot, yili, hajmi 204 ARM dagi soni Elektron nusxasi, manzili, formati 1 2 - 3 - 4 - T/r 1 2 ARMdagi shifri - - 3 - 4 - 5 - 6 - 7 - 8 - 9 - 10 - Юдина Л.В. Городские улицы и дороги: учебное пособие.– Ижевск:издательство ИжГТУ, 2009. 318 с. В.В.Сильянов, Э.Р.Домке. Транспортноэксплуатационные качества автомобильных дорог и городских улиц (3-е изд., стер.) учебник. М. Академия. 2009. 352 с. I.S.Sodiqov, Q.H.Azizov, A.X.O‘roqov. Avtomobil yo‘llarini obodonlashtirish va jihozlash. T. TAYLQEI. XT “Rizaev M.X.”. 2019. 348b. A.X.O‘roqov. Avtomobil yo‘llarini ta’mirlash va saqlash texnologiyalari. T. TAYLQEI. XT “Rizaev M.X.”. 2019.264b. Qo‘shimcha adabiyotlar Muallif, adabiyot nomi, turi, nashriyot, yili, hajmi “O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi”. Xalq so‘zi gazetasi. 2020 yil 25 yanvar, №19. Sh.M. Mirziyoev. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi nutq Sh.M. Mirziyoev. - Toshkent: O‘zbekiston, 2017. – 56 b. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi” to‘g‘risidagi Farmoni (“Xalq so‘zi”, gazetasi, 2017 y., 8fevral). C.A.O'Flaherty. Hayways: The location, Design, Construction, and Maintenance of Pavements.UK, by Butterworth Heinemann, 2005, 553 р. Справоchная энциклопедия дорожника. Ремонт и содержание автомобилных дорог. Под редакции А.П. Василева. М. 2004. 1129 с. И.С.Ищенко, Т.Н. Калашникова, Д.А.Семенов. Технология устройства и ремонта асфалтобетонных покрытий. М.Аир-Арт. 2001. 176 с. Уроков А.Х. Современные технологии ремонт и содержания автомобилных дорог и аэродромов, Учебное пособие, ТАДИ: 2013. 265 с. Василев А.П. Шамбар П. Поверхностная обработка с синхронным распределением материалов. (Опыт дорожников Франции). М. 1999. 100 с. МШН 25-2005 Указания по обеспечению безопасности движения на автомобилныхдорогах. АДНИИ.2005. МШН 24-2011.Технических правил ремонта и содержания автомобилных дорог. АДНИИ. 2011 205 5 kafedrada (PDF) 5 kafedrada (PDF) 2 kafedrada (PDF) 2 kafedrada (PDF) ARM dagi soni Elektron nusxasi, manzili, formati kafedrada (PDF) kafedrada (PDF) kafedrada (PDF) kafedrada (PDF) kafedrada (PDF) kafedrada (PDF) kafedrada (PDF) kafedrada (PDF) kafedrada (PDF) Internet saytlari, davriy nashrlar T/r 1 2 3 4 Muallif, nomi, turi, yili, hajmi, saqlanish joyi, elektron adresi www.ziyonet.uz; www. doroga.ru ; www. road.ru; www.madi.ru X. Fanni o‘zlashtirishning ta’minlovchi vositalari Mazkur fanni o‘qitish jarayonida ta’limning zamonaviy (interfaol) usullari, pedagogik va axborot-kommunikatsiya (mediata’lim va x.k.) texnologiyalarining qo‘llanilishi nazarda tutilgan. Ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlarini olib borishda “Klaster”, “Aqliy hujum”, “BBB”, “Insert” usuli, “Kichik guruhlar” texnologiyalaridan samarali foydalanish mumkin. 206 207