Г.В. Пальянова, И.В. Пальянова, Е.В. Борисевич ПОЛЬСКИЙ ДЛЯ ВСЕХ ЧИТАЙ. СЛУШАЙ. ГОВОРИ Учебное пособие H. Palianowa, I. Palianowa, H. Borysiewicz POLSKI DLA WSZYSTKICH CZYTAJ. SŁUCHAJ. ROZMAWIAJ Москва Издательство «ФЛИНТА» Издательство «Наука» 2012 УДК 811.162.1(075.8) ББК 81.2Пол-923 П14 Авторы благодарят за помощь магистра Беату Карась, магистра Еву Венгжин, магистра Клаудио Сальмери. Фото: Галина Пальянова, Анджей Велёха Аудиозапись: Галина Пальянова П14 Пальянова Г.В. Польский для всех. Читай. Слушай. Говори. Polski dla wszystkich. Czytaj. Słuchaj. Rozmawiaj : учеб. пособие / Г.В. Пальянова, И.В. Пальянова, Е.В. Борисевич. – М. : ФЛИНТА : Наука, 2012. – 208 с. : ил. + CD. ISBN 978-5-9765-1335-8 (ФЛИНТА) ISBN 978-5-02-037740-0 (Наука) В книге кратко представлены основные сведения по грамматике польского языка и тексты трех уровней сложности (начального, среднего, продвинутого), каждый из которых сопровождается польско-русским тематическим словарем. Аудиозапись тематических словарей прилагается на компакт-диске. Книга содержит также красочные иллюстрации, представляющие национальную символику и достопримечательности польских городов. Книга предназначена для всех желающих изучать современный польский язык. Может использоваться как в качестве учебного пособия студентами филологических специальностей, так и в качестве самоучителя всеми, кто изучает язык самостоятельно. Учебное издание УДК 811.162.1(075.8) ББК 81.2Пол-923 Г.В. Пальянова, И.В. Пальянова, Е.В. Борисевич ПОЛЬСКИЙ ДЛЯ ВСЕХ Читай. Слушай. Говори Учебное пособие Подписано в печать 28.02.2012. Формат 60x88/16. Печать офсетная. Усл. печ. л. 12,74. Уч.-изд. л. 8,23. Тираж 500 экз. Заказ . Изд. № 2508. ООО «ФЛИНТА», 117342, Москва, ул. Бутлерова, д. 17-Б, комн. 324. Тел./факс: (495)334-82-65; тел. (495)336-03-11. E-mail: flinta@mail.ru; WebSite: www.flinta.ru Издательство «Наука», 117997, ГСП-7, Москва В-485, ул. Профсоюзная, д. 90. ISBN 978-5-9765-1335-8 (ФЛИНТА) ISBN 978-5-02-037740-0 (Наука) © Коллектив авторов, 2012 © Издательство «ФЛИНТА», 2012 СОДЕРЖАНИЕ Общая информация ........................................................................................5 Часть I .............................................................................................................10 1. Moja rodzina .................................................................................................10 2. Opis wyglądu ................................................................................................11 3. Cechy charakteru ..........................................................................................14 4. W sklepie spożywczym .................................................................................15 5. Posiłki ...........................................................................................................19 6. Mieszkanie ....................................................................................................22 7. Ubrania i dodatki ...........................................................................................26 8. Wizyta u lekarza ............................................................................................28 9. Zwierzęta domowe ........................................................................................31 10. Dzikie zwierzęta ..........................................................................................32 11. Rośliny ........................................................................................................35 12. Dzień powszedni .........................................................................................37 13. Wolny czas ..................................................................................................39 14. Sport ............................................................................................................42 15. Na dworcu kolejowym ................................................................................43 16. Pory roku. Pogoda .......................................................................................45 17. W teatrze .....................................................................................................48 18. Nazwy zawodów .........................................................................................50 19. Nazwy narodowości ....................................................................................53 20. Państwa i stolice ..........................................................................................55 21. Polska Wigilia .............................................................................................57 22. Wielkanoc ...................................................................................................59 Часть II ............................................................................................................61 1. Wakacje .........................................................................................................61 2. Opis wyglądu i portret psychologiczny ........................................................63 3. Części ciała ...................................................................................................67 4. Kosmetyki .....................................................................................................70 5. Moda i styl ....................................................................................................73 6. W restauracji .................................................................................................76 7. Posiłki ...........................................................................................................79 8. Mieszkanie ....................................................................................................81 9. Wspomnienie z dzieciństwa ..........................................................................85 10. Moja uczelnia ..............................................................................................87 11. Mój dzień ....................................................................................................89 3 12. Środki lokomocji .........................................................................................92 13. Zdrowy tryb życia .......................................................................................94 14. Aktywny wypoczynek .................................................................................97 15. Biuro .........................................................................................................100 16. Mój przyszły zawód ..................................................................................103 17. Kino i telewizja .........................................................................................105 18. Legendy polskie ........................................................................................109 19. Boże Narodzenie .......................................................................................112 20. Wielkanoc .................................................................................................114 Часть III ........................................................................................................117 1. Kuchnia polska ............................................................................................117 2. Kultura i rozrywka ......................................................................................121 3. Znaczenie literatury pięknej ........................................................................124 4. Sport ............................................................................................................129 5. Walka z nałogami ........................................................................................132 6. Ochrona środowiska ....................................................................................139 7. Nowoczesne wynalazki ...............................................................................143 8. Moskwa .......................................................................................................146 9. Wycieczka po Rosji .....................................................................................149 10. Polska ........................................................................................................157 11. Warszawa ..................................................................................................163 12. Kraków ......................................................................................................167 13. Wycieczka po Polsce .................................................................................174 14. Religia w życiu Polaków ..........................................................................183 15. Polscy laureaci Nagrody Nobla ................................................................187 16. Język polski ...............................................................................................193 17. Szkolnictwo ...............................................................................................197 18. Obrzędy i zwyczaje w okresie jesienno-zimowym ...................................200 19. Obrzędy i zwyczaje w okresie wiosenno-letnim ......................................205 Направить авторам свои вопросы и предложения вы можете по адресам: Пальянова Галина Валентиновна – e-mail: h_palyanava@mail.ru Пальянова Ирина Валентиновна – e-mail: i_palianowa@mail.r Борисевич Елена Викторовна – e-mail: borysiewiczowna@mail.ru Общая информация Польский язык относится к западной группе славянских языков. Используется латинский алфавит, для передачи специфических звуков – специальные диакритические знаки (надстрочные и подстрочные). Ударение фиксированное на предпоследнем слоге, за некоторыми исключениями. Нет редукции – безударный о произносится как о (dolina, masło, pomidor). Алфавит Буква A, a ą B, b C, c Ć, ć D, d E, e ę F, f G, g H, h I, i J, j K, k L, l Ł, ł M, m N, n ń O, o Ó, ó P, p R, r S, s Ś, ś T, t U, u W, w Y, y Z, z Ź, ź Ż, ż Название буквы a o nosowe be ce cie de e e nosowe ef gie ha i jot ka el eł em en eń o o kreskowane pe er es eś te u wu y zet ziet żet Звук a on b c c’ d e en f g h i j k l’ ǔ m n n’ o u p r s s’ t u v y z z’ ž Пример adres mąż basen cena ćwierć dom ekran mężczyzna fakt góra herb igła jama kot las łoś morze noga koń okno róża pan rektor sowa śnieg tom ulica woda dym zamek źrenica żart 5 В заимствованных словах используются буквы q, v, x. ku fał iks Q, q V, v X, x kv v ks quiz Volvo fax Некоторые звуки обозначаются при помощи комбинации букв – диграфов. Диграф cz sz ch rz dz dź dż Звук č š h ž š dz dz’ dž Пример czarny szafa chleb drzewo krzew dzwon gwóźdź dżem Обозначение мягкости согласных 1. При помощи надстрочного диакритического знака: - на конце слова (pić, koń, wieś); - перед согласными (tańczyć, świat, niedźwiedź). 2. При помощи буквы i, которая пишется между согласной и гласной (wiosnа, niebo, ciepły). После буквы l не пишется i (las, lato, leniwy). Произношение согласных На конце слова и перед глухими согласными звонкие согласные оглушаются, как в русском языке: grzyb, rybka. После глухих согласных звонкие согласные w, rz произносятся как глухие: w произносится как f (kwiat, swój, świat); rz произносится как š (krzesło, przyjaciel, chrzciny). 6 Произношение носовых гласных Произношение носовых гласных зависит от окружающих согласных и от позиции в слове: 1) на конце слова ę произносится как e (idę), ą всегда произносится с носовым резонансом on (idą); 2) перед t, d, dz, dż, c, cz ę произносится как en (mętny), ą произносится как on (mądry); 3) перед ć, dź ę произносится как en’ (pięć), ą произносится как on’ (mącić); 4) перед p, b ę произносится как em (tępy), ą произносится как om (dąb); 5) перед f, f’, w, w’, s, s’, z, z’, sz, ż, ch ę, ą произносятся с легким носовым резонансом (mężczyzna, wąchać); 6) перед k, k’, g, g’ ę произносится как eŋ (ręka), ą произносится как oŋ (pociąg); 7) перед l, ł ę произносится как e (krzyknęli), ą произносится как o (krzyknął). Основные правила правописания Правописание ę – en, em, ą – on, om: 1) ę, ą пишутся в исконно польских словах (dąb, ręka); 2) ę, ą пишутся в окончаниях и суффиксах некоторых форм разных частей речи (wiosną, piszę); 3) сочетания en, on, em, om пишутся в заимствованных словах (koncert, kompozytor). Правописание j – i: 1) j пишется после гласных согласно произношению (wojna, kraj); 2) j пишется после гласных и в начале слова в сочетаниях ja-, je-, jo-, ju-, jó-, ję-, ją- (nadzieja, moja, ja, jesień, jodła, jutro, Józef, język, jąkała), в остальных случаях после гласных и в начале слова пишется i (stoisko, ideał, inny); 7 3) j пишется после твердых c, s, z (stacja, sesja, poezja), если c, s, z произносятся мягко, пишется i (cień, nasiona, ziemia), после всех остальных согласных пишется i (linia, kiosk, chemia); 4) j пишется после славянских приставок согласно произношению (wjazd, podjechać). Правописание u – ó: 1) u пишется в большинстве польских слов (ucho, ulica); 2) u пишется в формах глаголов на -ować (studiować – studiuję, malować – maluję); 3) ó пишется, если в формах слова есть чередование с o или е (Bóg – Boga, siódemka – siedem); 4) ó пишется в окончаниях (domów, kotów); 5) ó пишется в начале слов ów, ósmy, ówczesny, ówdzie; 6) ó пишется, если в похожих русских словах этой букве соответствует о (król – король, róża – роза). Исключения: ogórek – огурец, nuta – нота, pułk – полк, pułkownik – полковник, dług – долг, Bułgaria – Болгария. Правописание rz – ż: 1) rz пишется, если в однокоренных словах есть чередование с r (tworzyć – twórca); 2) rz пишется в словах, которые заканчиваются на -arz, -erz, -mierz, -mistrz (aptekarz, rycerz, zegarmistrz); 3) rz пишется после согласных b, p, d, t, g, k, ch, w, j (brzoza, przyczyna, drzewo, trzoda, grzbiet, krzyk, chrzest, wrzątek, zajrzeć). Исключения: kształt, kształcić, wykształcenie, pszenica, pszczoła, wszystko, wszędzie, zawsze. 4) rz пишется, если в похожих русских словах ему соответствует р (rzeka – река, orzech – орех). Исключение: żebro – ребро. 5) ż пишется, если в однокоренных словах есть чередование с g, h, dz, z, ź, s (ważyć – waga, przerażenie – przerazić); 6) ż пишется, если в похожих русских словах ему соответствует ж (żona – жена, ważny – важный). 8 Правописание ch – h: 1) ch пишется, если в однокоренных словах есть чередование с sz (słuch – słyszę); 2) ch пишется на конце слов (dach, śmiech); 3) ch пишется после буквы s (schemat, schować); 4) ch пишется, если в похожих русских словах ему соответствует х (mech – мох, chirurg – хирург); 5) h пишется, если в однокоренных словах есть чередование с g, dz, z, ż (wataha – watadze); 6) h пишется, если в похожих русских словах ему соответствует г или ноль звука (higiena – гигиена, historia – история). ЧАСТЬ I 1. Moja rodzina. 2. Opis wyglądu. 3. Cechy charakteru. 4. W sklepie spożywczym. 5. Posiłki. 6. Mieszkanie. 7. Ubrania i dodatki. 8. Wizyta u lekarza. 9. Zwierzęta domowe. 10. Dzikie zwierzęta. 11. Rośliny. 12. Dzień powszedni. 13. Wolny czas. 14. Sport. 15. Na dworcu kolejowym. 16. Pory roku. Pogoda. 17. W teatrze. 18. Nazwy zawodów. 19. Nazwy narodowości. 20. Państwa i stolice. 21. Polska Wigilia. 22. Wielkanoc. CZEŚĆ, MAM NA IMIĘ PAWEŁ 1. MOJA RODZINA Mam na imię Paweł i jestem studentem. Mam siedemnaście lat, jestem wysoki i chudy. Lubię czytać książki i oglądać telewizję. Nie lubię zmywać naczyń i wyrzucać śmieci. Moja rodzina nie jest duża. Mam ojca, matkę, siostrę i brata. Mój ojciec ma na imię Jerzy i jest lekarzem. Ma czterdzieści pięć lat. Jest wysoki, szczupły, ma jasne włosy i niebieskie oczy. Bardzo lubi sport, zwłaszcza piłkę nożną. Zawsze ogląda mecze z udziałem ulubionej drużyny w telewizji. Moja mama ma na imię Anna, jest nauczycielką i pracuje w szkole. Jest wysoką, zgrabną blondynką. Ma trzydzieści dziewięć lat i jest bardzo ładna. Mama lubi kwiaty, dlatego mamy ich dużo w domu. Moja siostra ma na imię Natalia. Jest starsza ode mnie o dwa lata. Jest uroczą dziewczyną: ma długie ciemne włosy, piwne oczy, ładną figurę. Jest studentką, studiuje historię. Natalia bardzo lubi spotykać się z przyjaciółmi, chodzić na dyskoteki, tańczyć i bawić się. Mój młodszy brat ma na imię Michał. Ma osiem lat i chodzi do szkoły. Jest niski i szczupły. Jest bardzo wesoły, zawsze się śmieje. Bardzo nie lubi szkoły i zadań domowych. Woli gry komputerowe i programy telewizyjne. Mam także babcię i dziadka. Mieszkają na wsi. Babcia piecze bardzo smaczne ciasto, dziadek zna dużo ciekawych historii i często je opowiada. Lubię ich odwiedzać. 10 Mam także ciocię, wujka, dużo kuzynów i kuzynek. Kocham moją rodzinę. Słowniczek CD ojciec + matka = rodzice ojczym macocha mąż + żona = małżeństwo małżonek + małżonka = małżonkowie syn + córka = dzieci brat + siostra = rodzeństwo przyrodni brat przyrodnia siostra kuzyn kuzynka dziadek + babcia = dziadkowie wnuk wnuczka wujek / wuj – brat matki stryjek / stryj – brat ojca ciocia / ciotka bratanek – syn brata bratanica – córka brata siostrzeniec – syn siostry siostrzenica – córka siostry teść teściowa zięć – mąż córki synowa – żona syna krewny отец + мать = родители отчим мачеха муж + жена = супруги супруг + супруга = супруги сын + дочь = дети родные брат и сестра сводный брат сводная сестра двоюродный брат двоюродная сестра дедушка и бабушка внук внучка дядя дядя тетя племянник племянница племянник племянница тесть – отец жены; свекор – отец мужа теща – мать жены; свекровь – мать мужа зять невестка родственник JA I LUSTRO 2. OPIS WYGLĄDU Codziennie rano przeglądam się w lustrze i co widzę?.. Młodą dziewczynę średniego wzrostu, ani grubą ani szczupłą, wysportowaną. Jestem 11 dumna ze swojej figury, w końcu wystarczająco dużo czasu spędzam na siłowni. Poza tym mam zgrabne nogi i ręce, małe stopy. Nad talią trzeba jeszcze popracować, a z małymi piersiami niestety muszę się pogodzić. Brzuch także toleruję, chociaż muszę zrzucić trochę tłuszczyku. Mam łabędzią szyję, pociągłą twarz, lekko spiczastą brodę, jasną cerę, bez piegów i pieprzyków, policzki raczej blade. Mam delikatne rysy twarzy. Mam zmysłowe usta, pełne i malinowe. Lubię je malować błyszczykiem, wtedy wyglądają doskonale. Nos zdaje się pasuje do reszty, ale czasami myślę, że mógłby być mniej zadarty. Mam ładnie zaokrąglone, czarne brwi. Najbardziej lubię swoje oczy, trochę skośne, piwne, obramowane długimi gęstymi rzęsami. Nawet malować ich nie muszę, i tak są wyraziste. Moje włosy są długie i proste, ale podczas deszczu stają się lekko kręcone. Nigdy ich nie farbuję, uważam, że pięknie może wyglądać tylko naturalny kolor. Jestem brunetką i nie zazdroszczę blondynkom. Mogę długo stać przed lustrem i zastanawiać się, co chcę w sobie zmienić. Odpowiedź jest prosta – nic, podobam się sobie taka, jaka jestem. Słowniczek CD ładny, brzydki wiek stary, młody, w średnim wieku wzrost wysoki, niski, średniego wzrostu figura szczupły, gruby noga – nogi długie, krótkie, zgrabne, krzywe stopa – stopy małe, duże ręka – ręce dłoń – dłonie palec – palce 12 красивый, некрасивый возраст старый, молодой, среднего возраста рост высокий, низкий, средний фигура худощавый, толстый нога – ноги длинные, короткие, стройные, кривые ступня – ступни маленькие, большие рука – руки ладонь – ладони палец – пальцы paznokieć – paznokcie brzuch płaski, gruby pierś – piersi szyja cienka, gruba głowa ucho – uszy odstające twarz pociągła, okrągła cera jasna, śniada broda spiczasta, zaokrąglona policzek – policzki blade, rumiane usta pełne, cienkie ząb – zęby nos duży, mały oko – oczy piwne, niebieskie, szare, zielone rzęsy gęste, puszyste brew – brwi gęste, cienkie czoło wysokie, niskie włosy proste, kręcone, jasne, ciemne wąsy broda głos ноготь – ногти живот плоский, толстый грудь шея тонкая, толстая голова ухо – уши оттопыренные лицо овальное, круглое кожа светлая, смуглая подбородок острый, круглый щека – щеки бледные, румяные губы полные, тонкие зуб – зубы нос большой, маленький глаз – глаза карие, голубые, серые, зеленые ресницы густые, пушистые бровь – брови густые, тонкие лоб высокий, низкий волосы прямые, кучерявые, светлые, темные усы борода голос 13 IDEALNY CZŁOWIEK 3. CECHY CHARAKTERU Babcia zawsze powtarzała, że najważniejsza dla człowieka jest mądrość. Mądrość wykorzystania swoich wad i zalet w taki sposób, aby nikogo nie skrzywdzić. Każdemu najlepiej mówić to, co chce usłyszeć, albo nie mówić wcale. Postępować trzeba tak, jak chcesz, by postępowano wobec ciebie. Jestem już dorosły, a słowa babci pamiętam. Pewnie dlatego mam wielu przyjaciół i najlepszą pod słońcem dziewczynę. Bardzo się różnimy, ale to tylko umacnia naszą miłość, uzupełniamy się nawzajem. Jestem spokojny, szczery i wyrozumiały. Ania jest bardzo emocjonalna i impulsywna. Zawsze mówię, że najpierw utnie komuś głowę, a później pomyśli, jak ją przykleić z powrotem. Zawsze wszystkim wybaczam, widzę w ludziach same zalety i skłonny jestem wszystkich idealizować. Ania to realistka. Ocenia ludzi od pierwszego wejrzenia i najczęściej ma rację. Jeśli ktoś jej się nie podoba, nie ukrywa zniechęcenia. Muszę przyznać, że ta jej cecha nie raz ratowała nas oboje przed aroganckimi, wścibskimi, niemiłymi ludźmi. W wolnym czasie lubię spokojnie poleżeć na kanapie przed telewizorem albo posiedzieć na ławce w parku z dobrą książką. Ania jest w ciągłym ruchu. W pracy czy w domu jest aktywna i pełna zwariowanych pomysłów. Jest wesoła i dowcipna. Potrafi rozweselić nawet największych smutasów. Oczywiście jak każdy normalny człowiek mam sporo wad. Przesadnie lubię porządek, wolę, żeby wszystkie rzeczy leżały na swoich miejscach. Czasami kłócimy się o to z Anią. Poza tym jestem trochę nudziarzem, ale staram się z tym walczyć. Moja Ania jest idealna. Gdy na nią patrzę, widzę cechy, których sam nie posiadam. Ona jest jedną połówką, a ja drugą. Razem jesteśmy człowiekiem, który postępuje mądrze. Tak, jak uczyła moja babcia. Słowniczek CD cecha charakter 14 черта характер zaleta dobry dowcipny mądry odpowiedzialny optymista spokojny szczery uprzejmy wesoły wyrozumiały wada arogancki emocjonalny fałszywy głupi impulsywny leniwy niemiły nudziarz pesymista roztargniony samolubny smutny uparty wścibski zły достоинство добрый с чувством юмора умный ответственный оптимист спокойный искренний вежливый веселый снисходительный недостаток наглый эмоциональный лицемерный тупой вспыльчивый ленивый неприятный зануда пессимист рассеянный самовлюбленный грустный упрямый любопытный злой IDĘ PO ZAKUPY 4. W SKLEPIE SPOŻYWCZYM Uwielbiam robić zakupy! Co prawda nigdy nie wiem dokładnie, co będzie potrzebne i na co będę miała ochotę. Dlatego zawsze kupuję dużo różnego jedzenia. Najbardziej lubię dział mięsny. To jest prawdziwe jedzenie! Są tu wędliny, kiełbasa, parówki, różne rodzaje mięs: wieprzowina, wołowina, cielęcina, baranina. Sąsiedni dział też jest w porządku, sprzedają tu drób: kurczaki, kaczki, indyki. 15 Nieco dalej można kupić ryby. Od dużego wyboru aż dech zapiera, jest tu śledź, karp, szczupak, węgorz i pstrąg. Lubię homary i krewetki, mniej kawior. Kiedy go jem, mam uczucie, jakbym jadła pieniądze. Obok znajduje się dział z nabiałem. Można tu kupić mleko, śmietankę, kefir, śmietanę, jogurt, ser biały i żółty, serki i twarożki, masło, margarynę. Chleb i różne rodzaje bułek znajdują się naprzeciwko. Obok są słodycze i ciastka: cukierki, czekolady, herbatniki, wafelki. Dalej na półkach stoją rzędami puszki z groszkiem, fasolą, owocami, konserwy i sosy. Tutaj spędzam trochę więcej czasu, bo nie lubię gotować, a konserwy pomagają ten problem rozwiązać. Nigdy nie omijam działu z warzywami i owocami. Zawierają dużo witamin i są zdrowe. Do tego ładnie wyglądają: pomarańczowa marchewka, czerwona i zielona papryka, różne gatunki kapusty. Cieszą oko jabłka, gruszki, winogrona, egzotyczne ananasy i kiwi oraz jagody: agrest, borówki, maliny, poziomki, czarne i czerwone porzeczki, truskawki. Obok leżą apetyczne mandarynki i pomarańcze, brzoskwinie, morele, pasiaste arbuzy i podłużne melony. Czasami myślę, że mоgłabym całe życie spędzić robiąc zakupy. Chociaż często psuje mi się humor przy kasie, ponieważ rozumiem, że wydaję za dużo pieniędzy na jedzenie. Słowniczek CD zakupy sklep spożywczy centrum handlowe targ artykuły spożywcze wędliny kiełbasa parówka szynka słonina mięso wieprzowina wołowina 16 покупки продуктовый магазин торговый центр рынок продукты колбасные изделия колбаса сосиска ветчина сало мясо свинина говядина cielęcina baranina drób kurczak kaczka indyk ryba śledź karp szczupak węgorz pstrąg homar krewetka kawior jajko nabiał mleko śmietanka kefir śmietana jogurt ser biały ser żółty serek twarożek masło margaryna chleb bułka słodycze i ciastka cukierek czekolada herbatnik wafelek konserwy sos warzywa burak cebula телятина баранина птица курица утка индейка рыба сельдь карп щука угорь форель омар креветка икра яйцо молочные продукты молоко сливки кефир сметана йогурт творог сыр сырок творожок сливочное масло маргарин хлеб булка кондитерские изделия конфета шоколад печенье вафля консервы соус овощи свекла лук 17 fasola groch kalafior kapusta kukurydza marchew papryka pietruszka rzodkiewka sałata seler owoce jagoda agrest ananas arbuz borówka brzoskwinia czereśnia grapefruit [grejpfrut] gruszka jabłko kiwi malina mandarynka melon morela pomarańcza porzeczka poziomka śliwka truskawka winogrono wiśnia bakalie rodzynki orzech mrożonki warzywne 18 фасоль горох цветная капуста капуста кукуруза морковь сладкий перец петрушка редис салат сельдерей фрукты ягода крыжовник ананас арбуз черника персик черешня грейпфрут груша яблоко киви малина мандарин дыня абрикос апельсин смородина земляника слива клубника виноград вишня сухофрукты изюм орех замороженные овощи mrożonki owocowe olej waga dekagram kilogram / kilo litr drogi tani pieniądze gotówka banknot moneta drobne reszta karta płatnicza / bankowa paragon замороженные фрукты растительное масло вес 10 граммов килограмм литр дорогой дешевый деньги наличные купюра монета мелочь сдача платежная / банковская карта чек LUBIĘ SMACZNIE ZJEŚĆ 5. POSIŁKI Prawidłowe odżywianie jest bardzo ważne dla naszego zdrowia. Dlatego staram się jeść regularnie i zdrowo. Na śniadanie najczęściej jem kaszę lub płatki z owocami, kanapki z serem białym lub kiełbasą, jajka na twardo albo jajecznicę. Piję herbatę z cytryną i miodem, czasami kawę z mlekiem i cukrem. Jeśli wstanę za późno, szybko zjadam jabłko lub banan, jednocześnie ubierając się. Nigdy nie wychodzę z domu głodny, bo wtedy trudno mi się skupić i słuchać wykładów. W niedzielę na śniadanie mama smaży naleśniki z różnym nadzieniem, najbardziej lubię te z konfiturami z truskawek. Obiad zwykle jest tradycyjny. Moja mama świetnie gotuje i dba, aby na obiad zawsze była zupa, drugie danie i deser. Najbardziej lubię zupę jarzynową, chociaż owocowa również jest dobra. Na drugie danie najczęściej mamy makaron, ryż lub ziemniaki z kotletem. Do tego surówka albo gotowane warzywa. Na deser mama piecze ciastka i gotuje kompot z owoców. Dzisiaj wieczorem na kolację mama zaprosiła ciocię Marię i wujka Pawła. Dlatego pomagam jej wszystko przygotować. Przestawiam stół na 19 środek salonu, nakrywam białym obrusem i rozkładam serwetki. Dla każdego stawiam głęboki i płaski talerz, obok kładę sztućce – łyżki, widelce i noże. Stawiam szklanki do napojów i kieliszki do wina. Są także filiżanki do herbaty ze spodkami i talerzyki deserowe. Stół jest duży, można od razu postawić wszystkie nakrycia. Mama to prawdziwy mistrz! Na kolację jest barszcz, kurczak duszony w sosie pieczarkowym, pieczone ziemniaki, świeże pomidory i ogórki. Jest także szynka i kiełbasa. Specjalnie dla wujka mama przynosi musztardę, a dla ojca keczup. Na deser jemy tort czekoladowy i pijemy herbatę. W przyszłym tygodniu ciocia i wujek zapraszają nas do siebie na kolację. Chętnie przyjmujemy zaproszenie, bo wszyscy wiemy, że ciocia świetnie gotuje. Słowniczek CD posiłek śniadanie obiad kolacja gotować smażyć dusić piec jeść przepis zupa jarzynowa owocowa ogórkowa barszcz drugie danie deser cukier sól wrzątek ocet miód 20 еда завтрак обед ужин готовить жарить тушить печь есть рецепт суп овощной фруктовый рассольник борщ второе блюдо десерт сахар соль кипяток уксус мед konfitury kanapka jajecznica kasza płatki makaron ryż mąka mąka ziemniaczana naleśniki nadzienie ziemniaki kotlet mielony kotlet schabowy pieczarka surówka sałata pomidor ogórek koper cytryna banan musztarda keczup tort napój herbata kawa kakao woda mineralna gazowana niegazowana sok owocowy kompot piwo wino wódka szampan obrus варенье бутерброд яичница каша хлопья (сухой завтрак) макароны рис мука крахмал блинчики начинка картофель котлета свиная отбивная шампиньон салат (из сырых овощей) салат помидор огурец укроп лимон банан горчица кетчуп торт напиток чай кофе какао вода минеральная газированная негазированная фруктовый сок компот пиво вино водка шампанское скатерть 21 serwetka nakrycia stołowe talerz głęboki płytki sztućce łyżka łyżeczka widelec nóż kubek filiżanka szklanka kieliszek салфетка столовые приборы тарелка глубокая мелкая столовые приборы столовая ложка чайная ложка вилка нож кружка чашка стакан рюмка MAMY SKROMNE MIESZKANIE 6. MIESZKANIE Mieszkam z rodzicami w zwykłym bloku w dwupokojowym mieszkaniu na trzecim piętrze. Najczęściej wchodzę do mieszkania po schodach, ale zdarza się nieraz, że wjeżdżam windą. Mamy zadbaną klatkę schodową, ponieważ sąsiedzi zgodnie dbają o czystość. Jestem jedynaczką, dlatego jeden pokój jest dla mnie, jeden dla rodziców. Mamy także przedpokój, kuchnię, łazienkę i balkon. Przedpokój jest dość duży. Jest tu wieszak, szafka na buty, wisi duże lustro i zegar. Obok wieszaka stoi stolik pod telefon. Na podłodze leży ciemny dywanik. Wszystkie drzwi w mieszkaniu są drewniane, polakierowane, z ładnymi klamkami. Pokój rodziców jest duży i jasny. Sufit jest biały, wisi na nim piękny żyrandol. Na ścianach są złociste tapety w geometryczne wzory. Podłoga jest wysłana wykładziną koloru piaskowego. Po prawej stronie koło ściany stoi duże łóżko, po obu stronach są dwie szafki nocne. Po lewej stronie stoi szafa. Trochę dalej komoda. Nad nią wiszą półki z książkami i czasopismami. W rogu koło okna na podpórce zainstalowany jest telewizor z płaskim ekranem. W oknie wiszą firanki i zasłony, na parapecie stoją kwiaty. Cały pokój urządzony jest w kolorach żółtym i zielonym. 22 Mój pokój jest mały, ale przytulny. Po lewej stronie od drzwi stoi tapczan. Naprzeciwko jest biurko z komputerem i wygodne krzesło. Nad biurkiem wiszą półki z podręcznikami, zeszytami i różnymi drobiazgami. W rogu stoi szafa na ubrania. Na ścianach w ramkach wiszą zdjęcia mojej rodziny i przyjaciół. Lubię na nie patrzeć, kiedy jest mi smutno. W oknie wiszą firanki i zasłony. Kwiatów nie ma, bo stale zapominam je podlewać. Na podłodze leży puszysty dywan w piękne wschodnie wzory. Cały pokój jest kolorowy, żeby zawsze dopisywał mi humor. Z mojego pokoju jest wejście na balkon. Stoi tu fotel, rosną kwiaty w doniczkach. Kiedy jest ciepło, lubię tu siedzieć i marzyć. Kuchnię mamy dużą. Jest jednocześnie jadalnią i salonem, miejscem, gdzie przyjmujemy gości. Dlatego jest odpowiednio urządzona. W kuchni wzdłuż ściany stoi kanapa i rozkładany stół, przy którym może się zmieścić osiem osób. Naprzeciwko jest kuchenka gazowa, duża lodówka, zlew, wiszą szafki kuchenne. Pod oknem jest specjalna szafka na kasze, makaron i inne sypkie artykuły spożywcze. Ważnym miejscem w mieszkaniu jest łazienka. Jest duża, niebieska, z okrągłą wanną. Naprzeciwko drzwi jest umywalka, nad nią wisi lustro z półkami na kosmetyki. W rogu stoi pralka, trochę dalej sedes. Lubię nasze mieszkanie, chociaż chcę, żeby było trochę większe. Słowniczek CD po prawej (stronie) po lewej naprzeciwko obok (około) + Родительный падеж blisko (niedaleko) w głębi przy w + Предложный падеж na nad pod przed + Творительный падеж za między łóżka korytarza sypialni łóżku jest znajduje się stoi wisi leży łóżkiem 23 blok parter piętro winda schody klatka schodowa drzwi klamka okno parapet centralne ogrzewanie kaloryfer podłoga sufit ściana balkon przedpokój pokój sypialnia kuchnia łazienka firanki zasłony żyrandol tapety dywan wykładzina wieszak lustro zegar półka regał na książki szafa szafka nocna komoda łóżko materac poduszka 24 многоэтажный дом первый этаж этаж лифт лестница лестничная площадка дверь дверная ручка окно подоконник центральное отопление батарея пол потолок стена балкон прихожая комната спальня кухня ванная (комната) тюль шторы люстра обои ковер ковровое покрытие вешалка зеркало часы полка книжный шкаф шкаф тумбочка комод кровать матрас подушка „jasiek” kołdra koc pościel poszewka prześcieradło tapczan stół biurko krzesło taboret fotel telefon telewizor komputer kuchenka gazowa lodówka zlew czajnik garnek patelnia płyn do naczyń wanna umywalka prysznic pralka kosz na bieliznę proszek do prania sedes papier toaletowy kosz na śmieci worek na śmieci miotła szczotka śmietniczka gąbka wiadro ścierka подушечка одеяло плед постельное белье / постель наволочка простыня тахта стол письменный стол стул табуретка кресло телефон телевизор компьютер газовая плита холодильник раковина чайник кастрюля сковорода средство для мытья посуды ванна умывальник душ стиральная машина бельевая корзина стиральный порошок унитаз туалетная бумага мусорное ведро мусорный пакет веник щетка совок губка ведро тряпка 25 UBIERAM SIĘ MODNIE 7. UBRANIA I DODATKI Uważam, że życie jest niesprawiedliwe. Dlaczego kobietom jest tak trudno, a mężczyźni wszystko mają jak na tacy, wystarczy tylko sięgnąć ręką i już to mają? Weźmy na przykład zakupy. Ile to kobieta musi się namęczyć, żeby się ubrać i wyglądać modnie. Poza tym trzeba wydać sporo pieniędzy, na samych rajstopach można zbankrutować. Zawsze spędzam w sklepie co najmniej trzy godziny, zanim kupię to, co chcę. Najwięcej czasu zabiera wybór bielizny. Nie kupuję osobno majtek i biustonoszy. Koniecznie musi być komplet. Do tego bez wzorów i różnych niepotrzebnych tasiemek i kokardek. Z ubraniami jest nieco łatwiej. Latem wystarczy kupić kilka lekkich i przewiewnych sukienek, krótką i długą spódnicę, kilka kolorowych bluzek oraz spodenki, lekkie klapki lub sandały na nogi – i można spokojnie żyć. Przyda się również kapelusz, strój kąpielowy i okulary przeciwsłoneczne, jeśli chcę się opalać nad wodą. Im dalej, tym gorzej. Gdy robi się zimno, należy zadbać, aby w szafie były spodnie, kostiumy do pracy, żakiety, ciepłe golfy i swetry. Ponadto trzeba wybrać płaszcz i kurtkę, buty i półbuty. W domu noszę ciepły szlafrok i dres, grube skarpetki, kapcie. Zimą wbrew pozorom nie jest łatwiej. Czapka musi koniecznie pasować do szalika i rękawiczek, a kozaki do futra i torby. Znów muszę chodzić po sklepach, aby znaleźć wymarzony fason. A kolor, rozmiar?.. Prawdziwe polowanie na ubrania. Do tego dodatki – paski, torebki, biżuteria. A mężczyzna? Wystarczy mieć kilka garniturów, spodni, marynarek, koszul i krawatów, sweter, płaszcz i parę butów – i już jest ubrany. No i gdzie jest sprawiedliwość? Słowniczek CD ubranie i dodatki damskie bielizna majtki 26 женская одежда и аксессуары белье трусы biustonosz szlafrok strój kąpielowy okulary przeciwsłoneczne rajstopy pończochy skarpetki płaszcz kurtka kożuch futro sukienka spódnica bluzka spodenki żakiet golf sweter spodnie dres kostium kapelusz czapka szalik rękawiczki kapcie klapki sandały buty półbuty kozaki obcas pasek torebka parasol biżuteria pierścionek łańcuszek wisiorek бюстгальтер халат купальник солнцезащитные очки колготки чулки носки плащ; пальто куртка дубленка шуба платье юбка блузка шорты жакет гольф свитер брюки спортивный костюм костюм шляпа; панама шапка шарф перчатки; варежки домашние тапочки шлепанцы сандалии туфли; ботинки; сапоги полуботинки зимние сапоги каблук ремень сумочка зонтик бижутерия кольцо цепочка кулон 27 kolczyki ubranie i dodatki męskie slipy podkoszulek koszula kołnierzyk rękaw marynarka kieszeń garnitur krawat dżinsy adidasy trampki zegarek сережки мужская одежда и аксессуары плавки майка рубашка воротничок рукав пиджак карман костюм галстук джинсы кроссовки кеды часы NIE LUBIĘ CHOROWAĆ 8. WIZYTA U LEKARZA Gdy na dworze jest mokro i wszędzie są przeciągi, trudno się nie przeziębić. Rano, wybierając się do pracy, poczułem, że zaczyna mnie boleć głowa i gardło. Zażyłem aspirynę, w ciągu dnia piłem herbatę z cytryną, ale to mi nie pomogło. Wieczorem już leżałem w łóżku z gorączką, kaszlałem tak, jakbym miał nie doczekać rana. Muszę jutro pójść do przychodni, wziąć zwolnienie lekarskie i kilka dni spędzić w łóżku. Nie cierpię naszych przychodni, bo zawsze jest tam okropny tłok. Ma się takie wrażenie, że pół miasta nagle zachorowało i nie może się obejść bez pomocy lekarskiej. Idę do rejestracji, biorę skierowanie do swojego internisty. Przyjmie mnie dopiero za pół godziny. Oddaję rzeczy do szatni i idę na piętro do właściwego gabinetu. Największa kolejka prawie zawsze jest do chirurga. Ludzie przychodzą ze złamaniami kończyn (rąk i nóg), zwichnięciami i różnymi urazami. Naprzeciwko jest gabinet okulisty. Tu także jest długa kolejka, są w niej przeważnie rodzice z dziećmi i starsi ludzie. Jednych i drugich – jak wiadomo – nie sposób leczyć szybko. Tłok jest i pod drzwiami ginekologa, ale to dlatego, że kobiety długo nie rozchodzą się, lubią pogadać, zwłaszcza te w ciąży. 28 Największy porządek jest u dentystów. W ogóle nie ma kolejek, wszyscy przychodzą ze skierowaniem o dokładnie wyznaczonej godzinie i nie ma mowy o siedzeniu pod drzwiami. Nic dziwnego, mnie osobiście wydaje się, że od jęku wiertarki dentystycznej bolą mnie wszystkie zęby, nawet sztuczne. Trochę mniej popularny jest laryngolog, natomiast neurolog i psychiatra nie mogą się poskarżyć na brak popularności. Internista ma pełne ręce roboty. Nie tylko leczy różne schorzenia, ale bardzo często występuje w roli słuchacza. Starsi ludzie skarżą się na wysokie lub niskie ciśnienie, bóle serca i głowy, a przy tym na ceny, sąsiadów i życie w ogóle. Mnie to strasznie irytuje. Głowa mi pęka, kicham i kaszlę, czuję się fatalnie, a staruszki jakby czerpią zadowolenie z wyliczania swoich bolączek, nawet się nimi chwalą. Jedna opowiada o chorobie nerek, druga o słabych płucach i migrenie, trzecia o chorej wątrobie. A później oczywiście zięć, pies i wysokie schody w przychodni. Jeszcze kilka minut i będę kolejnym pacjentem neurologa. Dobrze, że moja kolej wchodzić. Witam się i zaczynam opowiadać, co mi dolega. Mam gorączkę, katar i kaszel, boli mnie głowa i piecze gardło. Czuję się źle. Lekarz mierzy temperaturę, bada gardło – jest zaczerwienione i nieco spuchnięte. To grypa. Lekarz wypisuje receptę: tabletki na ból głowy, syrop na kaszel i mieszankę ziołową do płukania gardła. Wydaje mi zwolnienie lekarskie. Muszę leżeć w łóżku, leczyć się i odpoczywać. Za trzy dni muszę przyjść ponownie. Dziękuję lekarzowi i idę do apteki kupić potrzebne leki. Kupuję także chusteczki do nosa i witaminy. Muszę koniecznie kupić ciepłe skarpety i szalik, żeby więcej się nie przeziębiać. Słowniczek CD przychodnia szpital rejestracja skierowanie zwolnienie lekarskie pacjent lekarz поликлиника больница регистратура талон больничный лист пациент врач 29 internista chirurg okulista ginekolog dentysta laryngolog neurolog psychiatra choroba schorzenie ból grypa przeziębienie katar kichać kaszel kaszleć pocić się gorączka próchnica złamanie zwichnięcie uraz ciśnienie gardło nerki płuca wdech wydech wątroba żołądek serce migrena mdłości bezsenność zgaga biegunka apteka recepta 30 терапевт хирург окулист гинеколог стоматолог отоларинголог невролог психиатр болезнь заболевание боль грипп простуда насморк чихать кашель кашлять потеть повышенная температура кариес перелом вывих травма давление горло почки легкие вдох выдох печень желудок сердце мигрень тошнота бессонница изжога понос аптека рецепт lek tabletka syrop krople witaminy maść zastrzyk opatrunek лекарство таблетка сироп капли витамины мазь укол повязка W WIEJSKIM GOSPODARSTWIE 9. ZWIERZĘTA DOMOWE Zwierzęta domowe najlepiej obserwować na wsi. Prawie każda rodzina ma gospodarstwo i dba o swoje zwierzęta. Dawniej w gospodarstwie najważniejszy był koń. Wykorzystywano go do różnych prac sezonowych w polu i na działce przy domu, zaprzęgano do wozu lub bryczki i jeżdżono do miasta. Czasy się jednak zmieniają. Teraz wszystko robią maszyny, więc hierarchia zwierząt domowych się zmieniła. Najważniejsza na pewno jest krowa. Koniecznie musi być łaciata i z dzwoneczkiem na szyi. Daje mleko, z którego można zrobić mnóstwo smacznych rzeczy. Nie mniej pożyteczne są owce. Dają wełnę, z której robi się ciepłe ubrania, na przykład skarpety i swetry. Świnie nie są zbyt ładne i czyste, ale można z nich zrobić niezłą kiełbasę i słoninę. Kiedyś babcia hodowała króliki, ale okazały się bezużyteczne. Były takie puszyste, miłe i bezbronne, że nikt nie mógł nawet pomyśleć o tym, by je zjeść. W końcu dziadek sprzedał je na targu, zostawił tylko jednego. Wabił się Król i mieszkał razem z kotem na podwórku. Trzeba dużo się napracować przy drobiu. Najładniejsze są gęsi i kaczki, do tego są najbardziej samodzielne, wystarczy im mała sadzawka i trochę zielonej trawy. Kury trzeba dodatkowo karmić, zaganiać na noc do kurnika, jednym słowem opiekować się nimi. Wtedy są zdrowe, znoszą jajka, a kogut pieje bardziej optymistycznie. Najgłupsze są indyki. Babcia mówi, że gdyby nie święta, nigdy w życiu by ich nie hodowała. Sam osobiście zwiedziłem okolice, szukając ich wieczorami. Bardzo potrzebny w gospodarstwie jest pies. Chroni dom przed złodziejami, można z nim pójść do lasu na grzyby lub nad rzekę. To prawdzi31 wy przyjaciel. Co innego kot, który lubi tylko tego, kto go karmi, a sam nawet myszy łapać nie chce. Lubię spędzać czas na wsi i pomagać dziadkom. Słowniczek CD wieś gospodarstwo koń krowa byk owca baran świnia wieprz królik koza kozioł gęś gąsior kaczka kaczor kura kogut indyczka indyk pies kot деревня хозяйство лошадь корова бык овца баран свинья боров кролик коза козел гусыня гусь утка селезень курица петух индейка индюк собака кот PODRÓŻ PO KONTYNENTACH 10. DZIKIE ZWIERZĘTA Świat zwierząt jest bardzo różnorodny i niezwykły. Na każdym z kontynentów znajdzie się przynajmniej kilka gatunków, które występują tylko na tym obszarze. Zwierzęta europejskie są nam najlepiej znane. W lasach liściastych i iglastych mieszkają lisy, wilki, zające, niedźwiedzie, żubry, łosie, jele32 nie, sarny, dziki, wiewiórki. Nie mniej bogaty jest świat dzikiego ptactwa. W Europie występują głuszce, cietrzewie, kuropatwy, sowy i inne gatunki. Na azjatyckiej części kontynentu, zwłaszcza na południowym wschodzie, jest więcej egzotycznych zwierząt. Występują tu wielbłądy, nosorożce, słonie, tygrysy, jaguary, pandy, różne małpy, jeżozwierz. Pogoda jest zazwyczaj upalna, dlatego jest dużo płazów i gadów: krokodyli, żółwi, żmij. Z ptaków najpiękniejsze są pawie i papugi. Podobne zwierzęta mieszkają w Afryce. Poza tym występują tu duże koty, takie jak lwy, pantery, gepardy, lamparty. Jest bardzo dużo antylop, zebr, gazeli i żyraf. Ciekawe są hipopotamy, hieny, z ptaków strusie i flamingi. Świat małp w Afryce jest najbogatszy spośród wszystkich kontynentów, występują tu zarówno duże goryle, szympansy, pawiany, jak i małe lemury i kapucynki. Jest także mnóstwo gadów i płazów, ptaków i owadów. W Ameryce Północnej wśród zwierząt, których nie ma w naszych lasach, występują bizony, renifery, skunksy, rosomaki, kojoty. Ameryka Południowa jest miejscem zamieszkania tapirów, mrówkojadów, pelikanów, kondorów i malutkich kolibrów. Najdziwniejsze zwierzęta mieszkają w Australii. Kangury, misie koale, kolczatki i dziobaki w warunkach naturalnych występują tylko na zielonym kontynencie. Ciekawe są strusie emu, kiwi, duże jaszczurki. Fauna Antarktydy jest dość uboga. Na śniegu i lodzie mieszkają przeważnie pingwiny i foki. Lasy, góry, stepy i pustynie kryją w sobie dużo tajemnic, być może kiedyś i mnie uda się odkryć jedną z nich. Słowniczek CD zwierzęta ssaki gady płazy ptaki owady lis животные млекопитающие пресмыкающиеся земноводные птицы насекомые лиса 33 wilk zając niedźwiedź żubr łoś jeleń sarna dzik wiewiórka głuszec cietrzew kuropatwa sowa nosorożec słoń tygrys jaguar panda małpa jeżozwierz krokodyl żółw żmija paw papuga lew pantera gepard lampart antylopa zebra gazela żyrafa hipopotam hiena struś flaming goryl szympans 34 волк заяц медведь зубр лось олень косуля кабан белка глухарь тетерев куропатка сова носорог слон тигр ягуар панда обезьяна дикобраз крокодил черепаха змея павлин попугай лев пантера гепард леопард антилопа зебра газель жираф бегемот гиена страус фламинго горилла шимпанзе pawian lemur kapucynka bizon renifer skunks rosomak kojot tapir mrówkojad pelikan kondor koliber kangur miś koala kolczatka dziobak kiwi jaszczurka pingwin foka павиан лемур капуцин бизон северный олень скунс росомаха койот тапир муравьед пеликан кондор колибри кенгуру коала ехидна утконос киви ящерица пингвин тюлень CZARODZIEJSKI OGRÓD 11. ROŚLINY Za górami, za lasami, tam, gdzie wszystko jest możliwe, za grubymi murami kryje się niezwykły ogród. Zobaczysz w nim wspaniałe drzewa, bujne krzewy i przepiękne kwiaty. Nic dziwnego, że są tu wszystkie rośliny świata, przecież to czarodziejski ogród. Tuż za bramą leży pokryty mchem wielki głaz. Od tego głazu rozchodzą się w różne strony ścieżki, prowadzące w głąb ogrodu. Jeśli pójdziesz w lewo, znajdziesz się wśród kwitnących wiśni, grusz i jabłoni. Całe w delikatnych biało-różowych kwiatach wyglądają jak duże bukiety. Pachną słodko i owocowo. Obok rosną czereśnie i śliwy, porzeczki i maliny. Najlepiej wpaść trochę później, by najeść się do syta dojrzałych owoców. W prawo prowadzi ścieżka do najstarszej części ogrodu, gdzie rosną razem drzewa liściaste i iglaste. Smukłe topole, białe brzozy, drżące osiki i potężne dęby sąsiadują z wysokimi świerkami, sosnami i jodła35 mi. Wśród drzew łatwo znajdziesz jagody i grzyby. Jeśli lubisz przyrodę i nigdy jej nie krzywdzisz, na pewno usłyszysz jej głos. Drzewa są najbardziej gadatliwe, lubią porozmawiać o pogodzie i tegorocznym urodzaju grzybów. Najciekawsze przygody oczekują cię na ścieżce wiodącej prosto. Zaprowadzi cię do krainy kwiatów, gdzie zawsze jest na co popatrzeć. Wśród zielonej trawy mienią się różnymi barwami klomby, gdzie rosną tulipany, narcyzy, konwalie i peonie. Najwięcej jest róż – białych, czerwonych, różowych, herbacianych i nawet niebieskich. Dziwaczne kształty przybierają egzotyczne storczyki. Całe to piękno otacza żywopłot z bzu i jaśminu. Pośrodku jest mały staw, należący do żabek. Lubią wygrzewać się na słońcu wśród lilii wodnych i podziwiać widoki. Kiedyś na pewno trafisz do czarodziejskiego ogrodu. Wystarczy wierzyć, że marzenia się spełniają. Słowniczek CD drzewo – drzewa дерево – деревья owocowe плодовые czereśnia черешня grusza груша jabłoń яблоня śliwa слива wiśnia вишня liściaste лиственные brzoza береза dąb дуб jarzębina рябина jesion ясень klon клен lipa липа osika осина topola тополь wierzba ива iglaste хвойные jodła пихта świerk ель sosna сосна 36 krzewy / krzaki bez czeremcha jałowiec jaśmin rokitnik kwiaty aster bławatek / chaber bratki chryzantema fiołek goździk konwalia lilia mieczyk narcyz orchidea / storczyk peonia róża rumianek stokrotka tulipan кусты сирень черемуха можжевельник жасмин облепиха цветы астра василек анютины глазки хризантема фиалка гвоздика ландыш лилия гладиолус нарцисс орхидея пион роза ромашка маргаритка тюльпан Грибы Grzyby белый гриб лисичка масленок borowik kurka maślak PONIEDZIAŁEK 12. DZIEŃ POWSZEDNI W niedzielę wieczorem kładę się spać wcześniej, ponieważ następnego dnia zaczynają się zajęcia. Budzę się na dźwięk budzika o siódmej rano, w zimie trochę później. Wstaję i idę do łazienki z zamkniętymi oczami, biorę prysznic, myję zęby. Z łazienki wychodzę jako zupełnie inny człowiek. Ubieram się w coś wygodnego, czeszę włosy. Idę do kuchni robić śniadanie. Najczęściej są to płatki z jogurtem i kawa ze śmietanką. 37 Potem maluję się, wkładam rzeczy do torby i pięć po ósmej wychodzę z domu. Na uniwersytet jadę autobusem około czterdziestu minut. Zajęcia zaczynają się o dziewiątej, a kończą najczęściej o godzinie szesnastej. Nie wszystkie przedmioty lubię, na szczęście za oknem jest ładny widok. Tak naprawdę rzadko pozwalam sobie na obijanie się. Jestem pilną studentką, uważnie słucham wykładów i sporządzam notatki, na zajęciach często zadaję pytania i uczestniczę w dyskusjach. Po zajęciach sprawdzam, co mam do zrobienia na jutro. Jeśli nie mam potrzebnych materiałów, idę do biblioteki. Później idę do kawiarni coś zjeść i jadę na basen. Pływanie to wspaniały sposób na relaks i dobre samopoczucie. Pływam około godziny, biorę prysznic, przebieram się i jadę do domu. W domu jem kolację. Po niej zabieram się za podręczniki i zadania domowe. W wolnym czasie oglądam wiadomości w telewizji albo czytam książkę. Po północy myję zęby i idę spać. Słowniczek CD tydzień dzień poniedziałek wtorek środa czwartek piątek sobota niedziela dzisiaj wczoraj przedwczoraj jutro pojutrze godzina minuta sekunda budzik budzić się 38 неделя день понедельник вторник среда четверг пятница суббота воскресенье сегодня вчера позавчера завтра послезавтра час минута секунда будильник просыпаться wstawać myć się brać prysznic myć zęby prasować ubierać się czesać się malować się wychodzić jechać studiować na uniwersytecie słuchać (czego) wykład notować pisać długopis wkład ołówek gumka pytać dyskutować obijać się relaks pływać przebierać się wracać do domu czytać odrabiać zadanie oglądać telewizję spać вставать мыться принимать душ чистить зубы утюжить одеваться причесываться краситься выходить ехать учиться в университете слушать (что-нибудь) лекция записывать писать ручка стержень карандаш резинка спрашивать обсуждать бездельничать отдых плавать переодеваться возвращаться домой читать делать домашнее задание смотреть телевизор спать JAK ODPOCZYWAM 13. WOLNY CZAS W ciągu roku akademickiego nie mam dużo wolnego czasu. Przez cały dzień jestem zajęta na uniwersytecie, czytam książki w bibliotece lub siedzę nad podręcznikami w domu. Odpoczywam wieczorem przez godzinkę albo dwie: słucham ulubionej muzyki, oglądam kolejny odci39 nek serialu sensacyjnego w telewizji, idę z psem na spacer, rozmawiam z kolegami na czacie. Niedawno nauczyłam się grać w szachy, ponieważ znudziły mi się gry komputerowe. Zresztą szachy również nie są moją prawdziwą pasją. Jestem osobą aktywną, nie potrafię długo usiedzieć w jednym miejscu. Lubię nie tylko kontakty z ludźmi, ale i rekreację ruchową. Chętnie uprawiam aerobik, gram w siatkówkę, w zimie jeżdżę na łyżwach i nartach. W sobotę mam wolne tylko popołudnie, ponieważ do godziny 14:10 mam zajęcia na uniwersytecie. Jest to tradycyjny czas na pranie i sprzątanie. Sprzątając w pokoju, zamiatam podłogę, odkurzam dywan, ścieram kurz i podlewam kwiaty. Dla mnie to dobry sposób na poprawę nastroju. Zostaje mi trochę czasu na rozrywkę. Wieczorem wybieramy się z koleżankami na dyskotekę lub do kina, rzadziej zostaję w domu i wtedy oglądam telewizję albo po prostu śpię, jeśli miałam stresujący tydzień. Najwięcej wolnego czasu mam w niedzielę. Czasami spędzam go w domu, ale najczęściej poza domem. Wstaję później niż zwykle, jem śniadanie i dzwonię do przyjaciół. Wcześniej niczego nie planujemy, bo nie wiemy, na co będziemy mieli ochotę. Lubimy chodzić do kina, na lody do kawiarni lub po prostu siedzieć w parku i rozmawiać. Staramy się wybierać na różne imprezy, które odbywają się w mieście. Kiedy jest ciepło, lubimy jeździć rowerami po okolicy. Gdy pada albo jest bardzo zimno, zbieramy się u kogoś w mieszkaniu, gotujemy lub przynosimy ze sobą coś smacznego i oglądamy ulubione filmy. Czasami urządzamy głośne imprezy. Nie rozumiem matki, która w wolnym czasie robi na drutach. Moim zdaniem robótki ręczne to archaizm. Samo myślenie o haftowaniu, szydełkowaniu, szyciu przyprawia mnie o śmiertelną nudę. Spośród rozrywek typowo kobiecych uwielbiam zakupy z koleżankami. Czasami na weekend wyjeżdżam z rodzicami za miasto. Odpoczywamy od miejskiego gwaru, rozpalamy ognisko i smażymy kiełbaski, rozmawiamy. Mamy własną działkę, gdzie rodzice hodują różne owoce i warzywa, a ja lubię opalać się i pielęgnować kwiaty. Lubię spędzać wolny czas w kręgu rodziny lub przyjaciół. 40 Słowniczek CD weekend odpoczywać spędzać czas bawić się rozrywka rekreacja pasja grać w karty szachy warcaby gry komputerowe prać sprzątać zamiatać odkurzać ścierać kurz planować iść do kina kawiarni muzeum iść na spacer dyskotekę koncert mecz wystawę jeździć rowerem impreza robótki ręczne robić na drutach haftować szydełkować szyć ognisko działka hodować pielęgnować (co) opalać się выходные отдыхать проводить время развлекаться развлечение досуг увлечение играть в карты шахматы шашки компьютерные игры стирать убирать подметать пылесосить вытирать пыль планировать идти в кино кафе музей идти на прогулку дискотеку концерт матч выставку кататься на велосипеде мероприятие / вечеринка рукоделие вязать спицами вышивать вязать крючком шить костер дачный участок выращивать ухаживать (за чем-нибудь) загорать 41 PRZYGODY AMATORA SPORTU 14. SPORT Od dziecka wiedziałem, że nie zostanę zawodowym sportowcem. Wolałem czytać książki, oglądać telewizję i grać w gry komputerowe. Ojciec niestety uważał, że prawdziwy mężczyzna powinien być wysportowany i umięśniony. W wieku siedmiu lat zacząłem chodzić na basen. Szybko opanowałem pływanie, to było łatwe i przyjemne. Później ojciec zapisał mnie do sekcji lekkoatletycznej. Bieg, zwłaszcza na długi dystans, nie podobał mi się, wybrałem skoki. Próbowałem skakać w dal i wzwyż, ale jakoś słabo mi to wychodziło. Trener doradził mi, żebym spróbował rzutów, bo miałem silne ręce. Rzeczywiście rzut oszczepem spodobał mi się. Oszczep leciał daleko, tylko niewiadomo dlaczego w złym kierunku. I znowu musiałem zmienić dyscyplinę. Ojciec zaprowadził mnie na ring, chociaż od razu mu powiedziałem, że boks, dżudo, zapasy i inne sporty walki to nie dla mnie. Moje obawy potwierdziło pierwsze wejście na ring. Dostałem w sparingu cios w głowę i przez tydzień leżałem w łóżku. Uprawiałem kolejno: kolarstwo, narty i hokej. Ojciec już zaczął tracić nadzieję... Aż wreszcie znalazłem swój sport, w którym ważniejsza jest siła myśli, a nie mięśni. Zacząłem uprawiać szachy, nawet zostałem mistrzem kraju w swojej grupie wiekowej. Teraz jestem studentem i mam mało czasu na sport. Nadal gram w szachy z ojcem, a lekkoatletykę i boks oglądam w telewizji. Słowniczek CD uprawiać sport pływanie lekkoatletyka bieg przez płotki z przeszkodami maratoński skok w dal wzwyż o tyczce 42 заниматься спортом плавание легкая атлетика бег с барьерами с препятствиями марафонский прыжки в длину в высоту с шестом rzut метание dyskiem młotem oszczepem pchnięcie kulą gimnastyka szermierka jeździectwo kolarstwo łyżwiarstwo figurowe łyżwy narciarstwo narty skoki narciarskie biathlon tenis piłka nożna koszykówka siatkówka hokej na lodzie podnoszenie ciężarów zapasy boks dżudo диска молота копья толкание ядра гимнастика фехтование конный спорт велоспорт фигурное катание коньки лыжный спорт лыжи прыжки на лыжах с трамплина биатлон теннис футбол баскетбол волейбол хоккей тяжелая атлетика борьба бокс дзюдо JADĘ POCIĄGIEM 15. NA DWORCU KOLEJOWYM Dworzec kolejowy znajduje się w samym centrum miasta. Łatwo tam dojechać albo dojść. Wolę podróż pociągiem niż innymi środkami lokomocji, ponieważ jest bezpieczna i niezbyt męcząca. Nowoczesne pociągi są komfortowe, ciche i przestronne. Wagony mają klimatyzację i dodatkową izolację akustyczną. Zawsze wybieram wagon dla niepalących. Jest w nim z reguły nowoczesny wystrój: szerokie wygodne łóżka, lustro, szafa na ubrania, stolik. W wersji dziennej przedział wyposażony jest w wygodne fotele. Przedział konduktora wyposażony jest w kuchenkę mikrofalową, lodówkę, ekspres do kawy, czajnik elektryczny, urządzenia monitorujące bezpieczeństwo. 43 Tym razem jadę do Niemiec na forum gospodarcze. Nie zarezerwowałem biletu ani nie skorzystałem z internetowej sprzedaży biletów PKP, dlatego przyszedłem na dworzec trochę wcześniej. Najpierw oddaję bagaż do przechowalni, później idę sprawdzić w rozkładzie jazdy, o której dokładnie odjeżdża mój pociąg. Mam odjechać o 13:20. Bardzo dobrze, akurat zdążę kupić bilet. Kasa znajduje się obok informacji. Podchodzę do okienka i uprzejmie proszę: – Proszę jeden bilet pierwszą klasą na pociąg Warszawa – Berlin na godzinę 13:20. Czy może mi pani powiedzieć, o której będziemy w Berlinie? – Godzina przyjazdu jest podana na bilecie. Proszę, to jest pański bilet. Życzę miłej podróży. – Dziękuję. Trzeba jeszcze kupić coś do czytania, najlepiej gazetę. Idę do kiosku, proszę o „Gazetę Wyborczą” i gumę do żucia. Po odebraniu bagażu idę na peron. Na tablicy informacyjnej zobaczyłem, że mój pociąg przyjechał. Stoi przy peronie trzecim, na torze drugim. Wsiadam do czwartego wagonu, konduktor uśmiecha się i życzy miłej podróży. Co za niespodzianka! W przedziale razem ze mną jedzie mój stary znajomy Andrzej i też do Berlina. Podróż na pewno będzie udana. Słowniczek CD PKP – Polskie Koleje Państwowe dworzec PKP informacja tablica informacyjna poczekalnia przechowalnia bagaż walizka rozkład jazdy odjazdy przyjazdy peron tor pociąg 44 Польские железные дороги железнодорожный вокзал справка табло зал ожидания камера хранения багаж чемодан расписание движения отправление прибытие перрон путь поезд скорый пассажирский pośpieszny osobowy kasa bilet касса билет normalny ulgowy weekendowy miesięczny miejscówka pasażer podróżny konduktor sprawdzać bilet przedział wagon sypialny PKS – Państwowa Komunikacja Samochodowa dworzec PKS autokar samochód полный льготный билет выходного дня проездной билет на указанное место пассажир путешественник проводник проверять билет купе спальный вагон Государственный автотранспорт автовокзал автобус автомобиль NIE MA ZŁEJ POGODY 16. PORY ROKU. POGODA Wszystkie pory roku na swój sposób są urocze. Zimę lubimy za śnieg, Wigilię i prezenty pod choinką, wiosnę za świeżość zieleni, lato za słońce i kwiaty, jesień za piękno barw. Grudzień, styczeń, luty – miesiące pełne zimna i mrozu. Zimą dni są krótkie, noce długie, brakuje słońca i ciepła. Wieje zimny wiatr. Temperatura jest ujemna, najczęściej około dziesięciu stopni poniżej zera. Rzeki pokryte są warstwą lodu. Na polach i drogach leży biały puszysty śnieg, na drzewach czasem jest szron, z dachów zwisają sople lodu. Wszystko wydaje się nieruchome, idealnie czyste, bajkowe. Gdy nadchodzi wiosna, słońce zaczyna świecić mocniej, przyroda budzi się. Topnieje lód na rzekach i jeziorach, śnieg na polach. Marzec, kwiecień, maj to pora, gdy rozkwitają pierwiosnki, widać pąki na drzewach i krzakach i pierwsze zielone listki. Wracają z ciepłych krajów pta45 ki. Wszystko dookoła robi się zielone. Dni stają się dłuższe, temperatura rośnie. Lato to najlepsza pora roku. W czerwcu już jest bardzo ciepło, nawet gorąco. Temperatura wzrasta do plus dwudziestu pięciu stopni Celsjusza, wieje lekki przyjemny wiatr. Wszystko dookoła jest zielone, kwitną różne kwiaty, śpiewają ptaki. Lipiec to pora opalania się, kąpania, zbierania jagód w lesie. Jest upalnie. Czasami są burze i nawałnice, wieje wtedy silny wiatr, grzmi, pada deszcz. W sierpniu przychodzi pora żniw, zbioru plonów w polu i ogrodzie. Ptaki szykują się do odlotu. Temperatura spada. Na początku jesieni, we wrześniu jest jeszcze dość ciepło. To złota pora roku. Liście na drzewach są przepiękne – żółte, czerwone, brązowe, rude. W lesie jest dużo grzybów i orzechów. W październiku jest znacznie zimniej, temperatura nie przekracza dziesięciu stopni powyżej zera. Pada, jest mokro i nieprzyjemnie. Opadają liście, wysycha trawa. Listopad przynosi ze sobą chłód, pierwsze mrozy, porywisty wiatr. Przyroda gotowa jest do zimowego snu, aby wiosną znów się obudzić i rozkwitnąć. Słowniczek CD pory roku zima wiosna lato jesień miesiąc styczeń luty marzec kwiecień maj czerwiec lipiec sierpień wrzesień październik listopad 46 поры года зима весна лето осень месяц январь февраль март апрель май июнь июль август сентябрь октябрь ноябрь grudzień klimat pogoda zimno ciepło gorąco niebo słońce księżyc gwiazda chmura zachmurzenie opady deszcz mżawka ulewa pada deszcz jest mokro wilgotny przestało padać mgła rosa tęcza jest bezwietrznie wiatr wiać burza błyskawica piorun grzmi grad świeci słońce upał śnieg płatki śniegu pada śnieg zawieja śnieżna mróz szron декабрь климат погода холодно тепло жарко небо солнце луна звезда облако; туча облачность осадки дождь мелкий дождь ливень идет дождь мокро влажный дождь прекратился туман роса радуга безветренная погода ветер дуть гроза молния гром гремит град светит солнце жара снег снежинки идет снег метель мороз иней 47 sopel gołoledź jest ślisko śnieg topnieje termometr skala temperatura сосулька гололед скользко снег тает термометр шкала температура dodatnia ujemna jest ... stopni Celsjusza jest ... stopni powyżej zera jest ... stopni poniżej zera niż wyż żywioł klęska żywiołowa huragan powódź pożar trzęsienie ziemi положительная отрицательная … градусов по Цельсию … градусов выше ноля … градусов ниже ноля циклон антициклон стихия стихийное бедствие ураган наводнение пожар землетрясение OGLĄDAM BALET 17. W TEATRZE Teatr to bardzo specyficzny gatunek sztuki. Niektórzy wolą teatr klasyczny – dramatyczny, operę, balet. Niektórzy przeciwnie preferują teatr współczesny. Nieczęsto chodzę do teatru, ale kiedy mam dość kultury masowej i szarej codzienności, kupuję bilet na spektakl do Teatru Wielkiego w Moskwie. Atmosfera teatru wprawia mnie w romantyczny i zarazem poważny nastrój. Budynek teatru opery i baletu otwarto po restauracji. Wygląda jak dawniej, zamiast zdemontowanego radzieckiego godła na gmachu teatru pojawił się dwugłowy orzeł. Teatr zdobią wspaniałe rzeźby muz, mam wrażenie, że wchodzę do świątyni sztuki. Wystrój wnętrz, pozłacane ozdoby, malowidła świadczą o wyszukanym guście. Lubię przyjść nieco wcześniej, bez stania w kolejce oddać płaszcz do szatni, kupić program i spokojnie zająć swoje miejsce na widowni. 48 Lubię siedzieć na parterze jak najbliżej sceny. Gdy kurtyna się podnosi, mam wrażenie, że pierwsza słyszę muzykę, widzę artystów, wszystkie ich ruchy, odczuwam nastrój. Najbardziej lubię klasyczny balet. Każdy spektakl dostarcza mi niezapomnianych wrażeń, nieraz mam łzy w oczach ze wzruszenia. Taniec doskonale wyraża wachlarz uczuć – dramatyzm, liryzm bądź miłość i szczęście. Na pozytywne uczucia duży wpływ ma przede wszystkim piękna muzyka. Muzyka klasyczna grana przez orkiestrę jest pełna autentycznego wdzięku, żywa i emocjonalna. Głównym środkiem wyrazu w balecie jest taniec, wykonywany przez tancerzy na tle barwnych dekoracji. Zawsze z niecierpliwością czekam na taniec pierwszego solisty i pierwszej solistki teatru. Wyróżnia ich szczególna gracja i mistrzostwo techniczne, nawet w najdrobniejszych ruchach prezentują swój kunszt taneczny. Od pięknych i zgrabnych tancerzy nie sposób oderwać oczu. Tak lekko wykonują trudne figury i podnoszenia, że wydają się nie dotykać nogami sceny. Fruwają, płyną jak niebiańskie istoty – jak na przykład w „Jeziorze Łabędzim”. Najbardziej podoba mi się miniatura baletowa „Umierający Łabędź”. To jest prawdziwy majstersztyk taneczny. Pełen dramatyzmu, napięcia i ekspresji. Do tego olśniewająca scenografia, wspaniałe kostiumy. Prawdziwa uczta dla oka! Ostatni akord, widownia bije rzęsiste brawa, opada kurtyna. A ja jeszcze długo będę słyszała wspaniałą muzykę i przeżywała każdy szczegół tego widowiska tanecznego. Słowniczek CD afisz teatr dramat komedia tragedia balet opera kasa bilet szatnia numerek афиша театр драма комедия трагедия балет опера касса билет гардероб номерок 49 foyer [fuajè] balkon sala teatralna / widownia loża parter rząd scena kulisy kurtyna dekoracja rekwizyt charakteryzatornia program repertuar publiczność widzowie oklaskiwać / bić brawa aktor reżyser scenarzysta inscenizator choreograf orkiestra dyrygent kompozytor charakteryzator charakteryzacja sztuka teatralna premiera fabuła przerwa lornetka teatralna kostium фойе балкон зрительный зал ложа партер ряд сцена кулисы занавес декорация реквизит гримерная программа репертуар публика зрители аплодировать актер режиссер сценарист постановщик хореограф оркестр дирижер композитор гример грим пьеса премьера сюжет антракт бинокль костюм HISTORIA ZAWODÓW OCZAMI FEMINISTKI 18. NAZWY ZAWODÓW Zawód określany jest jako zajęcie, którego człowiek się wyuczył i wykonuje za wynagrodzenie. Nie każde zajęcie jednak wiąże się z za50 rabianiem pieniędzy. Gospodyni domowa raczej nie może liczyć na pensję, mimo że jej praca wymaga wielu umiejętności. Pani domu nawet w dawnych czasach, będąc panią jaskini, musiała być jednocześnie kucharką, kelnerką, sprzątaczką, krawcową, lekarką. Swoistą ironią historii jest to, że obecnie większość tych zawodów wykonują panowie. Kucharzami, projektantami mody i lekarzami najczęściej są mężczyźni. Tylko najmniej prestiżowe zawody, na przykład pielęgniarki i sprzątaczki, z trudem doszukują się rywali w postaci zawodów sanitariusza i zamiatacza. Mężczyźni dominują w niebezpiecznych zawodach. Policjanci, górnicy, marynarze, żołnierze i strażacy dość niechętnie przyjmują w swoje szeregi kobiety. Kierowcy, zwłaszcza taksówkarze, mechanicy i nurkowie uzupełniają listę męskich zawodów. Ostatnio pojawia się coraz więcej prestiżowych zawodów wymagających dłuższych studiów i dodatkowych szkoleń. Zawody inżyniera, architekta, pilota, ekonomisty, urzędnika, sędziego, prawnika i komornika także nie są zdominowane przez kobiety. Obecnie panie częściej odnoszą sukces w zawodach związanych z komunikacją międzyludzką. Najlepszymi tłumaczkami, sekretarkami, przewodniczkami turystycznymi, agentami ubezpieczeniowymi i menadżerkami są kobiety. Branżę usług całkowicie opanowały energiczne fryzjerki, przebiegłe księgowe, uczynne sprzedawczynie, ładne modelki. Kreatywność kobiet wciela się w najlepsze dzieła dekoratorek wnętrz, malarek, rzeźbiarek, pisarek, kompozytorek, piosenkarek i reżyserek. Kto jest liderem w najbardziej kreatywnym i związanym z komunikacją zawodzie – zawodzie nauczyciela? Rzecz jasna kobieta – inteligentna, twórcza, wyrozumiała, po prostu skazana na sukces w najważniejszej dla społeczeństwa dziedzinie. Zawód nauczyciela przedłuża młodość ciała i umysłu, obdarza szacunkiem i wsparciem otoczenia. Właśnie ten zawód w XIX wieku stał się początkiem zwycięskiego wejścia kobiet do życia zawodowego i skutecznej rywalizacji z mężczyznami w różnych branżach. Słowniczek CD architekt adwokat архитектор адвокат 51 agent ubezpieczeniowy dekorator wnętrz dziennikarz ekonomista farmaceuta fryzjer gospodyni domowa górnik historyk sztuki informatyk inżynier komornik księgowy kasjer kucharz kelner kierowca krawiec lekarz malarz marynarz masażysta mechanik menadżer modelka muzyk nauczyciel nurek pielęgniarka pilot piosenkarz pisarz policjant prawnik producent projektant programista przewodnik turystyczny psycholog rolnik 52 страховой агент дизайнер журналист экономист фармацевт парикмахер домохозяйка шахтер искусствовед информатик инженер судебный исполнитель бухгалтер кассир повар официант водитель портной врач художник моряк массажист механик менеджер модель музыкант учитель водолаз медсестра пилот певец писатель полицейский юрист продюсер дизайнер программист гид психолог аграрий rzeźbiarz sanitariusz sekretarka sędzia sprzątaczka sprzedawca strażak taksówkarz tłumacz urzędnik zamiatacz żołnierz скульптор санитар секретарша судья уборщица продавец пожарник таксист переводчик чиновник дворник солдат STEREOTYPY NARODOWE 19. NAZWY NARODOWOŚCI Większość z nas nigdy w życiu nie widziała typowego Anglika lub Hiszpana. Wiemy jednak, że pierwszy jest oschły i oziębły, drugi zaś gorący i namiętny. Skąd czerpiemy takie informacje? Jak też wiele innych: Włosi są emocjonalni, Finowie powolni, Niemcy pedantyczni, a Chińczycy pracowici? Te „fakty” pochodzą z naszych stereotypowych wyobrażeń. W psychologii i socjologii stereotyp nazywany jest narzędziem poznawania świata. Z jednej strony stereotypy ułatwiają poznawanie skomplikowanej rzeczywistości, z drugiej strony są zbyt powierzchowne. Mieszkając w innej stronie świata, mamy rzekomo dokładne wyobrażenia o pełnych szacunku wobec starszych Japończykach, o kochających się we wszystkich kobietach świata Francuzach, pewnych siebie i ograniczonych Amerykanach. To, że istnieją całkiem nietypowi Czesi, Serbowie, Austriacy i Holendrzy, i to właśnie oni składają się na większość przedstawicieli swoich narodów, raczej nie wchodzi w rachubę. Tym bardziej nie uwzględniamy tego, że w dzisiejszych czasach globalizacji i licznych migracji coraz trudniej znaleźć „typowych” Szwedów i Greków, Portugalczyków i Brazylijczyków. Pseudorzeczywistość tworzona przez stereotypy narodowe ujawnia się przede wszystkim we frazeologii poszczególnych języków oraz w dowcipach opowiadanych przez reprezentantów różnych narodowości. Bohaterami anegdot najczęściej stają się nasi najbliżsi sąsiedzi. Opowiada 53 się o skąpstwie Ukraińców, głupocie Estończyków i Łotyszy, szerokiej duszy i przesadnym okrucieństwie Rosjan. To wszystko miesza się najczęściej z autoironią. Polacy przecież mówią o sobie: mądry Polak po szkodzie. Słowniczek CD mężczyzna Rosjanin Białorusin Polak Ukrainiec Litwin Łotysz Estończyk Bułgar Czech Słowak Serb Niemiec Fin Austriak Norweg Duńczyk Szwed Holender Anglik Belg Francuz Włoch Hiszpan Portugalczyk Grek Turek Chińczyk Japończyk Kanadyjczyk Amerykanin Brazylijczyk Argentyńczyk Australijczyk 54 мужчина русский белорус поляк украинец литовец латыш эстонец болгарин чех словак серб немец финн австриец норвежец датчанин швед голландец англичанин бельгиец француз итальянец испанец португалец грек турок китаец японец канадец американец бразилец аргентинец австралиец kobieta Rosjanka Białorusinka Polka Ukrainka Litwinka Łotyszka Estonka Bułgarka Czeszka Słowaczka Serbka Niemka Finka Austriaczka Norweżka Dunka Szwedka Holenderka Angielka Belgijka Francuzka Włoszka Hiszpanka Portugalka Greczynka Turczynka Chinka Japonka Kanadyjka Amerykanka Brazylijka Argentynka Australijka женщина русская белоруска полька украинка литовка латышка эстонка болгарка чешка словачка сербка немка финка австрийка норвежка датчанка шведка голландка англичанка бельгийка француженка итальянка испанка португалка гречанка турчанка китаянка японка канадка американка бразильянка аргентинка австралийка CZY ŁATWO BYĆ STOLICĄ? 20. PAŃSTWA I STOLICE Na pieczęciach urzędowych Warszawy widnieje napis: miasto stołeczne Warszawa. Formuła ta kończy długi okres walki o status stolicy, który wraz z licznymi atutami przynosi miastu nie mniej liczne problemy. Jednym z nich jest przeludnienie, aktualne już od XV – XVI wieku dla największych metropolii europejskich – Londynu i Paryża. Do tego warto dodać wąskie ulice w części historycznej, ciągłe korki, problemy komunikacji miejskiej, ochrony środowiska, utrzymania porządku i walki z przestępczością. We wszystkich dużych miastach powstaje problem opieki nad bezpańskimi zwierzętami. Stolice świata różnią się wiekiem. Mińsk, Berlin i Canberra to względnie młode stolice, co innego liczące kilka tysięcy lat Ateny i Rzym. Na mapie świata są stolice, które pełnią szersze funkcje. Rzym ze względu na swoją historię i sąsiedztwo Watykanu jest światowym centrum katolicyzmu. Błyskawiczną karierę w Unii Europejskiej zrobiła Bruksela, zostając centrum politycznym Europy. Ciche miasto Wiedeń jest siedzibą kilku struktur Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ). Stolice europejskie zawdzięczają swoją sławę naukowcom, kompozytorom, artystom i pisarzom. Wiedeń pamięta Mozarta, Beethovena i skandaliczne wówczas teorie Zygmunta Freuda. W stolicy Danii, Kopenhadze, mieszka wykreowana przez Andersena Mała Syrenka, co prawda w postaci rzeźby. Starówka Warszawy, jak i starówki wielu innych miast europejskich, została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO. Niektóre stolice przez dłuższy czas musiały rywalizować z innymi miastami o prawo do miana stolicy. Warszawa wygrała tę rywalizację z Krakowem, Canberra była kompromisem w walce między miastami Sydney i Melbourne, podobnie mała Brasilia zwyciężyła z olbrzymami Rio de Janeiro i Saõ Paulo. Moskwa cały czas rywalizuje z Petersburgiem. Zdaje się nikt już nie odbierze jej prawa być stolicą wielkiego państwa, zresztą pewni tego byli bojarzy moskiewscy w XVIII wieku. 55 Słowniczek CD państwo Rosja Białoruś Polska Ukraina Litwa Łotwa Estonia Bułgaria Czechy Słowacja Serbia Niemcy Finlandia Austria Norwegia Dania Szwecja Holandia Wielka Brytania Belgia Francja Włochy Hiszpania Portugalia Grecja Turcja Chiny Japonia Kanada Stany Zjednoczone (USA) Brazylia Argentyna Australia 56 государство Россия Беларусь Польша Украина Литва Латвия Эстония Болгария Чехия Словакия Сербия Германия Финляндия Австрия Норвегия Дания Швеция Голландия Великобритания Бельгия Франция Италия Испания Португалия Греция Турция Китай Япония Канада Соединенные Штаты Америки (США) Бразилия Аргентина Австралия stolica Moskwa Mińsk Warszawa Kijów Wilno Ryga Tallin Sofia Praga Bratysława Belgrad Berlin Helsinki Wiedeń Oslo Kopenhaga Sztokholm Amsterdam Londyn Bruksela Paryż Rzym Madryt Lizbona Ateny Ankara Pekin Tokio Ottawa Waszyngton столица Москва Минск Варшава Киев Вильнюс Рига Таллин София Прага Братислава Белград Берлин Хельсинки Вена Осло Копенгаген Стокгольм Амстердам Лондон Брюссель Париж Рим Мадрид Лиссабон Афины Анкара Пекин Токио Оттава Вашингтон Brasilia Бразилиа Buenos Aires Буэнос-Айрес Canberra Канберра „CICHA NOC, ŚWIĘTA NOC...” 21. POLSKA WIGILIA Wigilia Bożego Narodzenia obchodzona jest 24 grudnia. Jest to wieczór poprzedzający Boże Narodzenie obchodzone 25 grudnia. Zgodnie z tradycją chrześcijańską bardzo dawno temu w mieście zwanym Betlejem w szopie urodziło się dzieciątko Jezus. Tę radosną nowinę ogłosiły anioły, a na niebie zabłysła gwiazda. Dziś cała rodzina zasiada do stołu wraz z ukazaniem się na niebie pierwszej gwiazdy na pamiątkę tej gwiazdy betlejemskiej. Postna wieczerza to najważniejszy moment Wigilii. Na świątecznym stole kiedyś obowiązkowo należało położyć warstwę siana i nakryć białym obrusem. Zwyczaj ten zachował się na wsi, w mieście niestety trudno znaleźć nawet symboliczne pasemko siana. Wieczerza rozpoczyna się łamaniem opłatka – cienkiego chleba z mąki pszennej i wody. Wszyscy składają sobie nawzajem życzenia szczęścia, zdrowia i pomyślności. Przy stole wigilijnym należy zostawić jedno wolne miejsce dla podróżnego lub niespodziewanego gościa, a na stole postawić dodatkowy talerz. Tradycja nakazuje przyjąć każdego, kto zapuka do naszych drzwi. Wieczerza wigilijna składa się z potraw postnych. Często jest ich dwanaście, bo tyle jest miesięcy w roku, lub tylu było apostołów. Nikt dokładnie nie liczy, im więcej dań jest na stole, tym większy dostatek będzie w domu w nadchodzącym roku. Do najdawniejszych potraw wigilijnych należy kutia – kasza z makiem i miodem. Dawną potrawą jest także kisiel owsiany. Tradycyjnymi daniami są barszcz grzybowy, uszka z grzybami, potrawy z kapusty, kasza, ryby, najczęściej karp, szczupak lub sandacz oraz śledzie. Ważne miejsce zajmują ciasta i desery wigilijne, z makiem, miodem, orzechami. Należy skosztować każdej potrawy, by zapewnić sobie jak najwięcej przyjemności i korzyści w nowym roku. Młodszą tradycją pochodzącą z XIX wieku jest strojenie choinki. Świąteczne drzewko ubiera się w bombki, anielskie włosy, łańcuszki, konfetti. Błyszcząca na czubku gwiazda symbolizuje gwiazdę betlejemską. 57 Czas po wieczerzy upływa głównie na śpiewaniu kolęd. Dzień i wieczór wigilijny kończy się o północy uroczystą mszą w kościele nazywaną pasterką. Na pamiątkę szopy betlejemskiej urządza się jasełka – widowisko teatralne o historii narodzenia Jezusa i spisku Heroda. Wg B.Ogrodowskiej Słowniczek CD Wigilia Boże Narodzenie tradycja chrześcijański Betlejem dzieciątko Jezus anioł wieczerza postny siano opłatek życzenie składać życzenia kutia kisiel owsiany choinka stroić bombka anielskie włosy łańcuszek konfetti Święty Mikołaj renifer prezent kolęda msza uroczysty pasterka jasełka Herod 58 сочельник Рождество традиция христианский Вифлеем младенец Иисус ангел вечеря постный сено облатка поздравление поздравлять кутья овсяный кисель елка украшать шарик серпантин гирлянда конфетти Дед Мороз северный олень подарок колядка месса праздничный рождественская месса рождественское представление Ирод WESOŁEGO ALLELUJA! 22. WIELKANOC Wielkanoc to święto upamiętniające zmartwychwstanie ukrzyżowanego Jezusa Chrystusa. Jest to święto ruchome, obchodzone w pierwszą niedzielę po wiosennej pełni księżyca. Przypada między 22 marca i 25 kwietnia. Wielkanoc poprzedza czterdziestodniowy post oraz Wielki Tydzień rozpoczynający się od Niedzieli Palmowej. To czas oczekiwania na tajemnicę odrodzenia się. Wiosną wraz z przyrodą budzimy się do nowego życia. Ludzie starają się podzielić pozytywnymi emocjami z bliskimi, nadsyłając pocztówki z życzeniami Wesołego Alleluja, smacznego święconego i mokrego dyngusa. Ważnym momentem w obchodach Wielkanocy jest święcenie w Wielką Sobotę potraw przygotowanych dzień wcześniej. Wierni udają się do kościoła niosąc w koszyczkach pomalowane na różne kolory jajka (pisanki), chleb, sól, mięso, ciasto. W tym dniu w kościele święci się wodę, którą najczęściej wystawia się w wielkich kadziach przed świątynią. Każdy wierny może zaczerpnąć sobie i zabrać do domu święconą wodę. Wieczorem kapłani święcą ogniska zapalone na dziedzińcu kościelnym. Od tego ognia zapala się paschał – dużą woskową świecę. Zostaje ona uroczyście wniesiona do kościoła i postawiona na ołtarzu. Pali się podczas wszystkich nabożeństw okresu wielkanocnego. Rano, w Wielką Niedzielę Wielkanocną, wierzący idą na rezurekcję. Jest to msza, którą poprzedza procesja wokół kościoła. W domach przygotowuje się uroczyste śniadanie, w czasie którego wszyscy dzielą się święconym jajkiem oraz składają sobie życzenia. Śniadanie, jak każdy świąteczny posiłek, jest zazwyczaj bardzo obfite. Stoły są pięknie przybrane wiosennymi kwiatami, w domach panuje radosny nastrój i przyjemna atmosfera. Dzieci i młodzież szczególnie lubią Poniedziałek Wielkanocny. Lany Poniedziałek, inaczej śmigus-dyngus, jest dniem polewania się wodą. Niestety w miastach tradycja często staje się okazją do chuligańskich wybryków. Na wsi chłopcy oblewają panny wodą, co ma zapewnić im szybkie zamążpójście. Tradycja polewania się wodą wywodzi się z czasów pogańskich, w ten sposób witano budzącą się do życia przyrodę. Wg B.Ogrodowskiej 59 Słowniczek CD post Wielkanoc zmartwychwstanie ukrzyżowany Jezus Chrystus pełnia księżyca Niedziela Palmowa pocztówka pisanka baranek kapłan palma paschał ołtarz nabożeństwo rezurekcja procesja święconka śmigus-dyngus pogański пост Пасха воскресение распятый Иисус Христос полнолуние вербное воскресенье открытка пасхальное яйцо агнец / ягненок священник пальма пасхальная свеча алтарь богослужение пасхальная заутреня крестный ход освященная еда обычай обливания водой на 2 день Пасхи языческий ЧАСТЬ II 1. Wakacje. 2. Opis wyglądu i portret psychologiczny. 3. Części ciała. 4. Kosmetyki. 5. Moda i styl. 6. W restauracji. 7. Posiłki. 8. Mieszkanie. 9. Wspomnienie z dzieciństwa. 10. Moja uczelnia. 11. Mój dzień. 12. Środki lokomocji. 13. Zdrowy tryb życia. 14. Aktywny wypoczynek. 15. Biuro. 16. Mój przyszły zawód. 17. Kino i telewizja. 18. Legendy polskie. 19. Boże Narodzenie. 20. Wielkanoc. WYMARZONY URLOP 1. WAKACJE – Cześć, Hanka! Jakoś marnie wyglądasz, taka blada, zszarzała, nawet nieco starsza. Przecież miałaś pojechać gdzieś nad ciepłe morze. – Tak, miałam... Przez cały rok marzyłam, że tym razem wreszcie odpocznę jak należy, a nie jak zawsze robiąc remont w mieszkaniu czy na działce u teściów. Wybraliśmy z Piotrem Hawaje, nawet bilety kupiliśmy, ale jak to się często zdarza, im dłużej planujesz, tym mizerniejsze są tego skutki. Pewnie tylko u nas jest możliwe coś takiego! Nie uwierzysz – zawalił nam się sufit w mieszkaniu, dobrze, że nikogo nie było w domu. – Rzeczywiście całe szczęście. I co, dali wam nowe mieszkanie? – Chyba żartujesz. Nawet nie opłacili kosztów remontu. Dlatego zamiast hawajskiej plaży został nam Bałtyk. – To nie najgorzej. Moim zdaniem Bałtyk ma swoje zalety. Jest blisko, w miarę niedrogo, zawsze można wrócić, jeśli się nie spodoba, a poza tym nie trzeba się wysilać i mówić po angielsku. Co prawda bywa trochę zimno, ale jeśli ma się szczęście, można trafić na całkiem dobrą pogodę. – Jeśli ma się szczęście... My trafiliśmy fatalnie. Przez cały czas padało, było zimno i wietrznie. Do tego Piotr nie wiadomo dlaczego ubzdurał sobie, że skoro nie trafiliśmy na Hawaje, nie ma co rozpaczać – możemy urządzić sobie Hawaje nad Bałtykiem. – Chyba wyobrażając sobie, że nastąpiła epoka lodowcowa? – Gorzej! Mieszkając w namiocie, w zgodzie z naturą. Od tej harmonii mało co nóg nie odmroziłam. Już zaczęłam myśleć, że to będzie mój 61 ostatni urlop. Pewnego wieczoru jednak rozejrzałam się dookoła i zauważyłam, jak piękne jest morze. Burzliwe fale, ryczące jakby były niezadowolone, strzępiasta piana i czerwone, wręcz krwawe słońce zanurzające się w niespokojnej wodzie. Siedzieliśmy z Piotrem na brzegu, drżeliśmy z zimna, ale byliśmy jakoś dziwnie szczęśliwi, że jesteśmy razem, możemy zachwycać się pięknem i że żaden głupi sufit nie odbierze nam tej radości. Pomyślałam wtedy, że najważniejsze jest to, z kim spędzasz urlop, a nie gdzie... Ale co ja tak gadam i gadam, nie zapytałam, gdzie byliście z mężem? – Ach, szkoda mówić! Daleko nam do waszej romantycznej przygody. Nudziliśmy się jak zawsze w Paryżu. Słowniczek CD urlop wakacje ferie kolonie podróż wycieczka biuro podróży oferta turystyka turysta przewodnik zabytek wyżywienie zakwaterowanie rezerwacja zarezerwować cennik hotel pokój jednoosobowy dwuosobowy trzyosobowy apartament 62 отпуск каникулы (летние) каникулы (зимние) детский лагерь путешествие экскурсия турагентство предложение туризм турист гид; путеводитель достопримечательность питание жилье броня забронировать прайс-лист гостиница номер одноместный двухместный трехместный люкс doba nocleg recepcja recepcjonista kemping schronisko pensjonat gospodarstwo agroturystyczne kuracja uzdrowisko Morze Bałtyckie / Bałtyk wybrzeże molo fala brzeg plaża piasek wyspa góry szczyt szlak jezioro rzeka wodospad obóz namiot śpiwór plecak сутки ночлег администрация администратор кемпинг турбаза пансионат агротуристическая усадьба оздоровление санаторий Балтийское море побережье пирс волна берег пляж песок остров горы вершина маршрут озеро река водопад лагерь палатка спальный мешок рюкзак RODZICE 2. OPIS WYGLĄDU I PORTRET PSYCHOLOGICZNY Moja mama ma złote włosy. Wiem, że to banalne, ale tak naprawdę jest i nie ma na to rady. Po prostu mają kolor złota, to znaczy są ciemnożółte, a może nawet brązowożółte, taką mocną żółtością, w której mieni się czerwień. Zresztą pewnie każdy włos jest trochę inny, bo czasem ukradkiem znajduję i bardzo ciemne, i takie sobie średnie, i inne, zupełnie prawie przezroczyste. Ale w sumie są naprawdę, bez żadnego bujania, piękne. 63 Twarz moja mama ma podłużną, ale nie za bardzo. Bardzo ładne czoło, bez jednej zmarszczki. No, może trochę przesadziłem. Jakaś malutka, nieznaczna zmarszczka może się pokazać, ale chyba tylko od śmiechu. Każdy przecież, kto się śmieje, musi się odrobinę zmarszczyć. Potem są oczy, zwykle niebieskie i tak jakoś czyste, a czasami zielonkawe, a nieraz to nawet jakby nakrapiane przezroczystymi plamkami. Oczywiście pomiędzy oczami jest nos. Prościutki, nieduży, ale żeby było ładniej i śmieszniej, na końcu troszeczkę, odrobinkę zadarty. Później są usta, bardzo ruchliwe, ciągle ukazujące wesołe zęby, no po prostu takie usta, jakby mama coś niezwykle smacznego niedawno zjadła, jakieś kruche ciasteczko albo malutki miętowy cukierek. A potem już cała mama. Wysoka, bardzo szczupła, stale jak gdyby trochę opalona, nawet w zimie. I jak słodko mama chodzi. Bardzo wyprostowana, z odchyloną trochę do tyłu głową, posuwiście stawia nieduże kroki. W sumie wygląda to tak, jakby niezbyt ufała trwałości chodnika, jakby ostrożną stopą badała grunt pod nogami. Zresztą chód jej nie jest widocznie przykry dla ludzkich oczu, skoro wszyscy na podwórku patrzą zawsze ciekawie, kiedy wychodzi albo przychodzi do domu. Oczywiście macie prawo podejrzewać, że się trochę przechwalam. Wobec tego wyznam wam z przykrością i tylko pod przymusem, że na ulicy wielu facetów ogląda się za mamą. I to różnych. Gapią się na mamę i starsi, i młodsi, cywile i wojskowi, dyrektorzy i robotnicy, a jeden staruszek to nawet podczas oglądania uderzył głową w latarnię i zgubił kapelusz. Mój ojciec jest naprawdę wysoki, może nawet o pół głowy wyższy od innych i dlatego zawsze łatwo poznać go na ulicy. Ma takie oczy, że od razu wiem, kiedy żartuje, choćby nie wiem jak serio opowiadał. Usta ma takie jakieś dziwne, jakby wędrujące, ale kiedy indziej jakby z boku, jakby na policzku. Ale to nie jest wcale brzydkie, tylko wesołe i zabawne. Kiedy tak mu usta pojawiają się jakby trochę z boku, mama zwykle ojca całuje i śmieje się. Wszyscy o ojcu mówią, że jest przystojny. Mój ojciec jest bardzo wszechstronny. Podobno prawie ukończył konserwatorium i był mistrzem kraju w pływaniu, oczywiście jako junior. Może zresztą nie mistrzem, ale w gazetach wspominali jego nazwisko. Mój ojciec jest bardzo nerwowy. Nawet kiedy siedzi przed telewizorem, rzuca się na krześle, jakby go coś gryzło. Chodzi bardzo prędkim 64 krokiem, nawet mama nie może za nim nadążyć. Lubię ojca rysować. Rysuję go w różnych postaciach: dawnych rycerzy, piratów, Indian, a nawet kosmonautów. Te moje rysunki mama przypina do ściany. Ojciec się nawet nie domyśla, że to on, może najwyżej trochę mama. Wg T.Konwickiego Słowniczek CD волосы włosy светло-русые – блондинка черные – брюнетка темно-русые – шатенка рыжие – рыжая окрашенные седые длинные короткие blond – blondynka czarne – brunetka brązowe – szatynka rude – ruda farbowane siwe długie krótkie fryzura przedziałek grzywka warkocz twarz podłużna blada opalona czoło wysokie niskie pomarszczone oczy skośne łagodne zimne mieć zeza brwi krzaczaste zrośnięte прическа пробор челка коса лицо продолговатое бледное загорелое лоб высокий низкий морщинистый глаза раскосые добрые холодные быть косоглазым брови кустистые сросшиеся 65 нос nos прямой вздернутый prosty zadarty губы usta подвижные красные бледные потрескавшиеся ruchliwe czerwone blade popękane руки ręce тонкие полные мускулистые chude pulchne muskularne фигура sylwetka стройная спортивная худощавая полная smukła / zgrabna wysportowana szczupła tęga chodzić szybko powoli o kulach o lasce ubierać się modnie elegancko skromnie praktycznie wygodnie niedbale piękna (kobieta) przystojny (mężczyzna) inteligentny zdolny pracowity leniwy towarzyski zamknięty w sobie sympatyczny antypatyczny zrównoważony nerwowy 66 ходить быстро медленно на костылях опираясь на трость одеваться модно элегантно скромно практично удобно неопрятно красивая красивый умный способный трудолюбивый ленивый общительный замкнутый приятный неприятный уравновешенный нервный JĘZYK CIAŁA 3. CZĘŚCI CIAŁA Specjaliści twierdzą, że ciało człowieka ma własny język. Trudno temu zaprzeczyć, ręce na przykład często uczestniczą w rozmowie na równi z twarzą i nawet językiem jako narządem mowy. Przedstawiciele narodów Śródziemnomorza gestykulując używają ramion i nawet górnej części tułowia. Narody północy częściej sięgają po różne układy warg w uśmiechu oraz pomoc oczu. Nasze ciało odzywa się do innych ludzi nie tylko w sposób bezpośredni. Jest dużo informacji, nie zawsze prawdziwych, które nasze ciało przekazuje w sposób pośredni. Prosta i wyniosła postawa, na którą składają się sprawność kręgosłupa, kształty ramion i szyi, charakteryzuje jej posiadacza jako osobę zdecydowaną i dumną. Ciężki chód, niepodnoszenie stóp i nie do końca wyprostowane kolana świadczą o przemęczeniu lub depresji. Swoje ślady na naszych policzkach i czole pozostawiają silne przeżycia emocjonalne, coraz częściej mówi się o zmarszczkach radości lub smutku. Linie te potrafią zdradzić nie zawsze miłą prawdę o swoich właścicielach. Twarz ludzi po trzydziestce już może dużo opowiedzieć o charakterze człowieka. Pomarszczone czoło i głęboka zmarszczka między brwiami świadczą nieraz o zbyt napiętym życiu intelektualnym. Zmarszczki dookoła ust cechują zazwyczaj ludzi wesołych. Co innego promieniste zmarszczki odchodzące od warg – mówią o zaborczym charakterze. W XIX wieku powstało kilka teorii naukowych wywodzących nawet charakterystyki psychologiczne i intelektualne człowieka z kształtu czaszki, wysokości łuków brwiowych i układu chrząstek w uszach. Zwolennicy zbrodniczych teorii rasowych również uważali, że takie wskaźniki jak wzrost, kolor tęczówek, kształt nozdrzy i przede wszystkim pigmentacja skóry wpływają na najważniejsze cechy osobowości. Z biegiem czasu i po bolesnych doświadczeniach historycznych ostatecznie zaniechano w nauce takiej interpretacji przekazu nadawanego przez ludzkie ciało. Nasze ciało przekazuje nam także informacje o stanie zdrowia. Obrzęki pojawiające się w okolicach kostek i nadgarstków sygnalizują 67 problemy zdrowotne związane z sercem lub nerkami. Niedomagania wątroby powodują uczucie ciężkości na żołądku. Ból w stawach może być objawem przemęczenia lub awitaminozy. Należy słuchać języka własnego ciała, aby uniknąć rozwoju niebezpiecznych chorób. Narody Dalekiego Wschodu nauczyły się nie tylko słuchać ciała, ale i odpowiadać organizmowi w jego języku. W taki sposób powstały różne techniki masażu chińskiego i akupunktura. Ta metoda leczenia polega na nakłuwaniu pewnych punktów na ciele specjalnymi igłami. Czasami trudno uwierzyć, że nakłucie określonego punktu pięty wpływa na funkcje dwunastnicy, karku – na funkcje prawej półkuli mózgowej, łydki lub kostki – na funkcje tarczycy i kilku innych gruczołów. To naprawdę działa, chyba dlatego, że Chińczycy potrafili wysłuchać ciała ludzkiego mówiącego we własnym języku. Wszyscy czasami słyszymy ten tajemniczy głos, bo inaczej skąd wiedzielibyśmy, że za zdającego egzamin należy trzymać kciuki, a nie małe palce lub łokcie? Słowniczek CD органы речи narządy mowy płuca przepona tchawica oskrzela krtań wiązadła głosowe dziąsła zęby język szczęka wargi uśmiech zmarszczka czaszka chrząstka łuk brwiowy nozdrze – nozdrza powieka oko 68 легкие диафрагма трахея бронхи гортань голосовые связки десны зубы язык челюсть губы улыбка морщина череп хрящ бровная дуга ноздря – ноздри веко глаз gałka oczna tęczówka źrenica skóra pigmentacja ciało tułów postawa kręgosłup kark ramię biodro kolano łydka kostka pięta łokieć nadgarstek palce kciuk wskazujący środkowy serdeczny mały staw rasa biała czarna żółta mieszaniec osobowość stan zdrowia organizm objaw obrzęk niedomaganie przemęczenie depresja awitaminoza глазное яблоко радужная оболочка зрачок кожа пигментация тело туловище осанка; поза позвоночник шея (задняя часть) плечо бедро колено икра лодыжка пятка локоть запястье пальцы большой указательный средний безымянный мизинец сустав раса европеоидная негроидная монголоидная представитель смешанной расы личность состояние здоровья организм симптом отек недомогание переутомление депрессия авитаминоз 69 masaż akupunktura dwunastnica mózg półkula gruczoł tarczyca narządy zmysłów wzrok dotyk słuch smak węch массаж акупунктура двенадцатиперстная кишка мозг полушарие железа щитовидная железа органы чувств зрение осязание слух вкус обоняние CO NAM URODY DODA? 4. KOSMETYKI Pierwsze kremy do twarzy i cienie do powiek znaleziono w grobach faraonów w Egipcie. W Rzymie korzystano z tuszu do rzęs i cieni do powiek, znany był puder i farby do włosów. Już w czasach starożytnych dbano o higienę jamy ustnej, myto zęby za pomocą szczoteczek i past do zębów. Róż i szminka pojawiły się we Francji dopiero w XVIII wieku, kiedy minęła moda na bladą cerę. Od najdawniejszych czasów kobiety używają do pielęgnacji skóry środków naturalnych: mleka, miodu, oliwek, maseczek przygotowanych na bazie jajek, ryżu, ogórków oraz innych składników odżywczych i nawilżających. Nowoczesne kosmetyki pojawiły się dopiero na początku XX wieku. Amerykanin Thomas Williams opracował tusz do rzęs i nazwał go imieniem swojej siostry Maybel. Teraz kosmetyki firmy Maybelline są popularne na całym świecie. Wkrótce po tym Max Factor wprowadza na amerykański rynek ciemne cienie do powiek spopularyzowane przez Hollywood. W kolejnych latach doskonalono skład pudrów i różów, wprowadzono opakowanie w postaci małego pudełka z puszkiem. Pierwsze kremy do pielęgnacji twarzy i ciała, między innymi kremy na dzień, na noc, do rąk, do stóp, pod oczy i do opalania, zaczyna produkować niemiecka firma Nivea. 70 W latach dwudziestych Max Factor wyprodukował pierwszy błyszczyk do ust oraz różne odcienie szminki do ust, która przedtem dostępna była na rynku tylko w kolorze czerwonym. Ówczesne szminki produkowane na bazie mydła niekorzystnie oddziaływały na stan warg, jednak przez dłuższy czas ludzie nie potrafili znaleźć innego rozwiązania. W naszych czasach uważa się, że piękny to zdrowy i zadbany człowiek. Pielęgnacja twarzy, rąk i całego ciała jest względnie młodą modą liczącą mniej niż pięćdziesiąt lat. Kremy do rąk i stóp, kremy i nawilżające balsamy do ciała, maseczki z odżywkami do włosów coraz częściej zawierają składniki naturalne, rozmaite wyciągi roślinne lub borowiny z Morza Martwego, oliwę z oliwek itd. Pojęcia urody i higieny obejmują również przestrzeganie diety, regularne chodzenie na siłownię i basen. Współczesna kobieta ma do dyspozycji ogromną ilość środków do pielęgnacji. Warto jednak pamiętać, że żaden podkład nie ukryje zaniedbanej skóry, jak też najlepszy dezodorant, woda toaletowa lub perfumy nie potrafią ukryć przykrego zapachu ciała. Uroda zaczyna się od higieny osobistej. Słowniczek CD uroda higiena zadbany pielęgnacja żel pod prysznic balsam do ciała mydło samoopalacz olejek do opalania solarium krem do rąk stóp krem do cery tłustej suchej mieszanej każdego rodzaju красота гигиена ухоженный уход гель для душа бальзам для тела мыло автозагар масло для загара солярий крем для рук ног крем для … кожи жирной сухой комбинированной всех типов 71 krem крем na dzień na noc pod oczy nawilżający odżywczy żel do golenia woda po goleniu szczoteczka do zębów pasta do zębów tubka makijaż kosmetyki kosmetyczka / kuferek na kosmetyki tusz do rzęs kredka piórko cienie do powiek podkład puder puderniczka puszek róż do policzków szminka błyszczyk konturówka do ust mleczko do demakijażu pomadka ochronna szampon odżywka maseczka lakier do włosów farba do włosów szczotka do włosów grzebień spinka do włosów suszarka waciki patyki дневной ночной для век увлажняющий питательный гель после бритья лосьон после бритья зубная щетка зубная паста тюбик макияж косметика косметичка тушь для ресниц карандаш подводка тени для век тональный крем пудра пудреница пуховка румяна помада блеск для губ карандаш для губ молочко для снятия макияжа гигиеническая помада шампунь бальзам маска лак для волос краска для волос расческа расческа заколка фен ватные диски ватные палочки 72 manikiur / manicure nożyczki cążki pilnik do paznokci lakier do paznokci zmywacz perfumy woda toaletowa woda kolońska dezodorant w sztyfcie / stick kulkowy / roll-on w sprayu / spray маникюр ножницы щипчики пилка для ногтей лак для ногтей жидкость для снятия лака духи туалетная вода одеколон дезодорант твердый шариковый спрей CAŁA PRAWDA O MODZIE 5. MODA I STYL Dzisiejsze elegantki poczułyby się strasznie zawiedzione i wręcz obrażone, gdyby dowiedziały się, że nowe trendy co roku określa zaledwie kilka osób. Jeszcze bardziej by się przeraziły, gdyby zrozumiały, że kroje naszych okryć, fasony konfekcji i nawet kreacji wieczorowych nie rodzą się bynajmniej na wybiegach w Mediolanie i Paryżu. Wystarczy popatrzeć na przechadzające się po wybiegu modelki, aby zrozumieć, że raczej żadna kobieta, żyjąca w prawdziwym świecie z komunikacją miejską, schodami, brukowanymi kostką chodnikami nigdy nie założy takich wysokich obcasów, szpilek i nawet koturnów. Żadne stopy nie wytrzymają takiego obciążenia. W życiu codziennym raczej nie nosi się sukienek z trenem, głębokich dekoltów czy ubrań z przezroczystego szyfonu, ręcznie haftowanych paciorkami i zdobionych koronkami ręcznej roboty. To co trafia do sklepów z konfekcją jest kompromisem między wysoką modą, możliwościami producentów i potrzebami społeczeństwa. Właśnie dlatego w światowych stolicach mody częściej widuje się kobiety w dżinsach i prostych sweterkach i bluzkach, w adidasach lub najwyżej w zniszczonych czółenkach niż w eleganckich kreacjach. Obecni na pokazach projektanci firm krawieckich podpatrują i pożyczają zaledwie poszczególne elementy nowych kolekcji: rozpisane apasz73 ki w kratkę lub w paski, kontrastujące z całym strojem rękawiczki i torebki, jedwabne krawaty, noszone teraz również przez panie, lub kształt klamry na skórzanych paskach. Naśladuje się zasady łączenia części ubrania: golfy zaczyna się produkować w komplecie z sarafanami, kaszkiety dobiera się do płaszczy. Twórczo zapożycza się kształty mankietów, kołnierzy i rękawów, nieoczekiwane miejsca wszycia zatrzasków, suwaków, haftek i rzepów. Wielkie wybiegi europejskie są jedynie źródłem inspiracji dla projektantów pracujących w firmach masowo produkujących ubrania i obuwie dla nas. Nieraz z kolorowych zdjęć w całości wchodzą do naszych szaf, i to na cały sezon, najmodniejsze kolory: raz jest to turkusowy, raz fioletowy, raz szary lub czarny. Mimo praktyczności tkanin z tworzywa sztucznego, od czasu do czasu europejskie Domy Mody promują len, bawełnę, jedwab, dzianinę. Stosunki między wysoką sztuką a sztuką użyteczną nie zawsze układają się beztrosko: zdarzają się kradzieże idei, fasonów i krojów, wzorów i deseni, a nawet całych serii gotowych projektów. Dzięki temu twórczemu tandemowi raz zrobione wynalazki projektanckie i krawieckie skazane są na wieczny powrót. Kilka lat temu wróciła na dobre starożytnogrecka tunika, tym razem w dzianinach zimowych, kształt stroju rzymskiego odżył w klasycznej sukience na ramiączkach. Do garniturów wraca kamizelka, kiedyś uważana za archaizm z przełomu wieków. Wróciły nawet kabaretki, nosi się teraz zabawne podkolanówki zakładane do rybaczków. Kozaki zmieniły posiadaczy i niejako kwalifikacje zawodowe: z osiemnastowiecznych butów wojskowych awansowały na eleganckie obuwie damskie. Z szafy męskiej do damskiej przewędrowały szelki, noszone ze spodenkami, i to – na znak luzu – wcale nie na ramionach. Jak wiele innych rzeczy, stanowi to przykład ciągłej zmienności a zarazem powtarzalności mody. Po pięciu – siedmiu latach warto przejrzeć stare ubrania schowane w szafie – któreś z nich na pewno stało się aktualne. Przy tym należy pamiętać, że moda przemija, a styl zostaje. W pogoni za trendami łatwo zatracić swoją osobowość. Prawdziwa kobieta potrafi pogodzić modę i własny gust, wtedy się mówi, że ma styl. 74 Słowniczek CD kreator mody trend krój fason kreacja kolekcja wzór deseń pokaz mody wybieg agencja modelek casting topowa modelka sesja zdjęciowa magazyn ilustrowany okładka wizerunek / image stylista stylowy kreatywny promować konfekcja sukienka z trenem na ramiączkach kabaretki podkolanówki kaszkiet koturny czółenka rybaczki tkanina aksamit bawełna dzianina jedwab len кутюрье тенденция покрой фасон наряд коллекция узор рисунок показ моды подиум модельное агентство кастинг топ-модель фотосессия глянцевый журнал обложка имидж стилист стильный креативный рекламировать одежда (готовая) платье со шлейфом на бретельках чулки гольфы кепи обувь на платформе лодочки бриджи ткань бархат хлопок трикотаж шелк лен 75 текстиль шифон шерсть замша tekstylia szyfon wełna zamsz skóra skórzany tworzywo sztuczne wzorzysty w grochy w kratkę w szkocką kratę w paski w kwiaty haftowany paciorki koronki mankiet apaszka klamra zatrzask suwak haftka rzep szelki metale szlachetne platyna srebro złoto kamienie szlachetne brylant perła szmaragd кожа кожаный искусственный материал узорчатый в горошек в клетку в шотландскую клетку в полоску в цветы вышитый бисер кружева манжета шейный платок пряжка кнопка „молния” застежка (крючок и петля) липучка подтяжки драгоценные металлы платина серебро золото драгоценные камни бриллиант жемчуг изумруд WYKWINTNA KOLACJA 6. W RESTAURACJI Pracuję w dużej firmie ubezpieczeniowej jako agent, podobno nawet jestem dobry. Jednak już od roku staram się o awans i wciąż go nie dostaję. Pewnie na wszystko jest swój czas. Tej szansy na pewno nie zmar76 nuję – pomyślałem, gdy szef zlecił mi spotkać się ze znanym malarzem Jackiem M. i przekonać go, aby to w naszej firmie ubezpieczył swoją kolekcję obrazów. Jacek M. nie lubił biur i urzędów, dlatego umówiliśmy się, żeby zjeść razem kolację i porozmawiać. Byłem pewien, że zdołam go przekonać i wreszcie dostanę awans. Solidnie się przygotowałem, przejrzałem papiery, sporządziłem umowę, wyciągnąłem z szafy swój najlepszy garnitur i ruszyłem do boju. Restauracja znajdowała się za miastem i nazywała się „Pod żaglami”. Trochę daleko, ale warto – pomyślałem. Zaparkowałem samochód i poszedłem do restauracji. Miałem jeszcze kilka minut, aby się rozejrzeć. Niezbyt duży lokal, ładnie urządzony, mało ludzi – jednym słowem to, co trzeba. Uprzejmie odprowadzono mnie do zarezerwowanego stolika. Usiadłem, wyjąłem papiery. Wkrótce pojawił się klient. – Najpierw coś zjedzmy, a później porozmawiamy – powiedział i zawołał kelnera. Ten zjawił się momentalnie i poczciwie skłonił głowę: Co podać? Polecam danie główne „Ośmiornica w sosie Tysiąca wysp”. Dopiero teraz zrozumiałem, że to restauracja, gdzie podają wyłącznie owoce morza. Zrobiło mi się niedobrze – nienawidzę takiego jedzenia, jestem uczulony. – Na przystawkę polecam sałatkę à la Majorka – mówił dalej kelner. – Bardzo dobrze – powiedział mój klient. – A później proszę przynieść moją ulubioną zupę i ostrygi. Do tego białe wytrawne wino. Dalej wszystko było jak we śnie. Sałatkę jakoś przełknąłem, nawet nie chciałem wiedzieć, co w niej jest. Na szczęście zupa była całkiem niezła. – Bardzo dobra – pochwaliłem. – Wiedziałem, że się panu spodoba. Nóżki żółwia są takie delikatne! Nóżki... Odechciało mi się jeść. Ale to był dopiero początek. Kelner przyniósł ostrygi. Jak je jeść, wiedziałem tylko teoretycznie. Sytuację uratował pan M., zajął się swoją porcją polewając nieszczęsne istoty sokiem z cytryny. Powtarzałem jego ruchy. Miałem uczucie, że ostryga wydała słaby odgłos i skonała na moim widelcu. Kompletnie straciłem apetyt. Reszty nie pamiętam... Ośmiornica, kapusta morska, wino... Opowiadałem mu o naszej firmie, ubezpieczeniu i jeszcze o czymś. Zawarliśmy umowę. 77 Poprosiliśmy o rachunek i wyszliśmy. Nawet nie wiem, z czego byłem bardziej zadowolony. Z tego, że dostanę awans czy z tego, że przeżyłem tę wykwintną kolację. Słowniczek CD restauracja lokal zarezerwować / zamówić klient kelner szef kuchni jadłospis / menu / karta dań danie główne dania z wieprzowiny wołowiny cielęciny drobiu ryb dziczyzna dania wegetariańskie / jarskie przystawki zimne gorące owoce morza kalmar małże ośmiornica ostryga dodatki frytki napoje chłodzące gorące drinki alkohole wino 78 ресторан заведение заказать клиент официант шеф-повар меню основное блюдо блюда из свинины говядины телятины птицы рыбы дичь вегетарианские блюда закуски холодные горячие морепродукты кальмар улитки осьминог устрица гарнир картофель фри напитки прохладительные горячие коктейли алкогольные напитки вино czerwone białe wytrawne półwytrawne słodkie półsłodkie musujące ciasta i desery beza biszkopt faworki kremówka piernik bita śmietana budyń galaretka lody apetyt smacznego! rachunek napiwek uczulenie wykwintny красное белое сухое полусухое сладкое полусладкое игристое десерты безе бисквит хворост пирожное пряник взбитые сливки пудинг желе мороженое аппетит приятного аппетита! счет чаевые аллергия изысканный CO JEMY? 7. POSIŁKI Ostatnio zakorzeniła się w naszym społeczeństwie moda na zdrowe żywienie. Chociaż tak naprawdę nikt dokładnie nie wie, jak ma wyglądać, wszyscy ciągle czegoś przestrzegają. Za najbardziej niezdrową tradycyjnie uchodzi kolacja. Jej kaloryczność nawet nie wchodzi w rachubę, ponieważ zasadniczo należy z tego posiłku zrezygnować. Opowiadający się za kompromisami w postaci odtłuszczonych jogurtów i nawet kefiru narażają się na ostrą krytykę przeciwników nabiału jako takiego. Można kontrowersyjny nabiał przy kolacji lub podwieczorku zastąpić owocami: jabłkiem, gruszką, arbuzem lub brzoskwinią. Winogrona się nie nadają z powodu dużej zawartości cukru. Należy też odrzucić kandydatury śliwek, pomarańcz i porzeczek 79 ze względu na wysoki wskaźnik zawartości wody. Idealnym podwieczorkiem, o ile już zdecydowaliśmy się zrezygnować z kolacji, będą surowe warzywa: sałata, marchew, seler i kapusta. Kolejnym obiektem ataków najmłodszej generacji dietetyków jest tradycyjny europejski obiad składający się co najmniej z trzech dań: zupy (nieraz poprzedzonej sutą przystawką), drugiego dania i deseru. Wypadałoby w pierwszej kolejności zrezygnować z mięsa w przystawkach i drugim daniu, twierdzą specjaliści. Szynki, wędliny i kiełbasy skreślamy z jadłospisu nie zważając na ich jakość, odrzucamy również wieprzowinę. Baraninę pozostawiamy jedynie w grochówce i to odświętnie, wołowinę natomiast wolimy bez tłuszczu. Zrekompensować brak białka mają śledź, karp, dorsz i inne ryby. Dodatki do mięsa również zostały zdziesiątkowane przez fachowców od żywienia: dawno jest po frytkach, ostrożnie traktuje się nawet ryż. Poza podejrzeniem są jedynie surówki, koniecznie z oliwą z pierwszego tłoczenia. Na czarnej liście znalazł się makaron, naleśniki i pierogi, nie mówiąc już o budyniach, ciastkach, lodach i tortach. Zupa ogórkowa, jarzynowa, kapuśniak i chłodnik wracają z zapomnienia kulinarnego jako przeboje zdrowego żywienia. Duże straty poniosły napoje, zwłaszcza wyskokowe – wino, wódka, piwo, szampan, koniak i inne alkohole. Wadą soków jest zawartość sztucznych barwników i konserwantów. Warto pić tylko soki wyciskane ze świeżych warzyw i owoców tuż przed posiłkiem. Modne stało się picie wody w plastikowych butelkach. Czarną herbatę wiele osób zastąpiło zieloną, przypisując jej szczególne właściwości zdrowotne. Cóż zjemy na śniadanie w tej atmosferze terroru dietetycznego? Kawa to używka „non grata”, płatki z mlekiem straciły nasze zaufanie z powodu dodatkowej dawki węglowodanów, kanapki są zakazane... A więc znów górą jest kaszka z mlekiem, przypominająca o słonecznych porankach w przedszkolu! Słowniczek CD żywienie dieta dietetyk 80 питание диета диетолог kalorie kaloryczność składniki wartość odżywcza białka węglowodany tłuszcze odtłuszczony surowy suty oliwa z pierwszego tłoczenia grochówka kapuśniak chłodnik barwniki konserwanty zawartość wskaźnik właściwości dawka smak słodki kwaśny słony gorzki калории калорийность ингредиенты пищевая ценность белки углеводы жиры обезжиренный сырой сытный оливковое масло первой выжимки гороховый суп щи свекольник красители консерванты содержание показатель свойства доза вкус сладкий кислый соленый горький DOM MOICH MARZEŃ 8. MIESZKANIE Kiedy będę wybierać projekt domu, zwrócę uwagę na to, żeby był wygodny i energooszczędny. Dom pasywny to rewelacyjne rozwiązanie. Bez aktywnego systemu ogrzewania i klimatyzacji dom sam będzie ogrzewać się i wychładzać, wykorzystując energię słońca, wiatru i wody. Dom energooszczędny wymaga określonej architektury, najczęściej jest piętrowy i niepodpiwniczony. Mój dom będzie miał szczelne, warstwowe ściany z izolacją, ocieplony dach i podłogę. Południowa fasada będzie prawie cała przeszklona, ogromne okna będą przepuszczać mnóstwo światła, które bardzo lubię. Północna fasada domu odwrotnie 81 będzie prawie bez okien, będą tu pomieszczenia gospodarcze, sanitarne, techniczne. Architektura domu pasywnego dyktuje swoisty wystrój wnętrz. Najważniejszy w moim domu będzie minimalizm ekologiczny. Wykorzystam kolory jak w tradycyjnym minimalizmie japońskim, kojarzące się z ziemią i naturą: biały, szary, czarny, brązowy i zielony. Minimum mebli i jeden akcent kolorystyczny, być może zrobiony za pomocą tekstyliów, bez jakichkolwiek zbierających kurz pamiątek nad kominkiem, jak też samego kominka, dokładnie rozplanowana, panująca nad wszystkim pusta przestrzeń. W pierwszej kolejności usunę z mieszkania ozdobne karnisze, ciężkie komody z szufladami i kredensy, stoły z grubym blatem. Zasłony i firanki zastąpią pionowe i poziome żaluzje oraz rolety. Ilość mebli sprowadzę do koniecznego minimum. Wszystko zostanie podporządkowane najnowszemu postulatowi – funkcjonalności. Kino domowe, wieża stereo i głośniki będą stanowić ważny akcent w nowym domu. Postawię szafki i stoliki RTV najprostszych kształtów geometrycznych. W pokojach na piętrze będą stały meble wielofunkcyjne: szafa, do której chowa się łóżko, kanapa, będąca w środku szafą na ubrania i drobiazgi, biurko narożne. Wyjątkiem z koncepcji minimalistycznej będzie kuchnia. Będzie tu dużo mebli i najnowocześniejszy sprzęt: lodówka z chłodziarko-zamrażarką, piekarnik elektryczny, ekspres do kawy, toster. Do podziału pomieszczenia na parterze na strefy kuchni, sypialni i pokoju dziennego będą służyć drzwi przesuwane i parawany. Kuchnię symbolicznie będzie oddzielać barek z ozdobną ladą. Ważną rolę w wyodrębnieniu poszczególnych stref funkcjonalnych będzie pełniło oświetlenie, przede wszystkim kinkiety i lampy podłogowe. Z sufitów podwieszanych i podświetlanych stanowczo zrezygnuję. Podłoga będzie laminowana lub wyłożona parkietem, duże dywany ze sztucznego włókna będą miały neutralny kolor. Po stresującym dniu w pracy przestrzeń i cisza w moim domu, jak i piękny widok na jezioro za oknem, będą mi pomagać zrelaksować się. Marzę o tym, by moja rodzina, dom i przyroda współistniały w harmonii. 82 Słowniczek CD dom pasywny / energooszczędny klimatyzacja licznik bezpiecznik wyłącznik gniazdko żaluzje pionowe poziome rolety karnisz drzwi przesuwane parawan sufit podwieszany podświetlany oświetlenie kinkiet lampa wisząca podłogowa biurkowa abażur żarówka energooszczędna parkiet podłoga laminowana dywan ze sztucznego włókna wnętrzа szafka na buty barek lada blat stołu kredens sprzęt AGD sprzęt RTV chłodziarko-zamrażarka piekarnik elektryczny пассивный / энергоэффективный дом кондиционер счетчик предохранитель выключатель розетка жалюзи вертикальные горизонтальные роллеты карниз раздвижные двери ширма потолок подвесной с подсветкой освещение бра светильник потолочный напольный настольный абажур энергосберегающая лампочка паркет ламинированный пол ковер из искусственного материала интерьер обувной шкаф бар стойка столешница буфет бытовая техника электротехника морозильная камера электрическая духовка 83 okap piec mikrofalowy zmywarka ekspres do kawy robot kuchenny mikser toster żelazko deska do prasowania odkurzacz telewizor z ekranem LCD pilot antena satelitarna kino domowe głośniki słuchawki kamera cyfrowa aparat cyfrowy ekran ciekłokrystaliczny kafle artystyczne płytka ceramiczna zestaw łazienkowy szafka pod umywalkę szafka ścienna z lustrem lustro z oświetleniem pojemnik na mydło uchwyt na papier biurko narożne biblioteka segmentowa / regał biblioteczny meblościanka fotel skórzany obrotowy bujany stół bilardowy stolik szklany szafa wielofunkcyjna garderoba 84 вытяжка микроволновая печь посудомоечная машина кофеварка кухонный комбайн миксер тостер утюг гладильная доска пылесос LCD-телевизор пульт спутниковая антенна домашний кинотеатр колонки наушники цифровая видеокамера цифровой фотоаппарат жидкокристаллический монитор декоративная плитка керамическая плитка набор для ванной шкафчик под умывальник настенный шкафчик с зеркалом зеркало с подсветкой мыльница держатель для туалетной бумаги угловой стол книжный шкаф мебельная стенка кресло кожаное офисное кресло-качалка бильярдный стол стеклянный столик многофункциональный шкаф шкаф для одежды komoda z szufladami komoda bieliźniarka puf kanapa rozkładana wersalka kominek комод с ящиками комод для белья пуф раскладной диван диван-кровать камин PIERWSZA MIŁOŚĆ 9. WSPOMNIENIE Z DZIECIŃSTWA Przeżyłem jesienią fatalną miłość. Tak, tak, miłość, a przecież jeszcze rok temu tylko filmy o miłości potrafiły mnie uśpić przy telewizorze. Poznałem ją na sąsiednim podwórku. Bawiła się z koleżankami, a ja zatrzymałem się, aby popatrzeć. Spostrzegła mnie, odgarnęła z twarzy pasmo włosów i jakoś tak gniewnie, a może nawet dumnie, podrzuciła głową. Zrobiło mi się dziwnie gorąco, nie mogłem poruszyć się. Stałem tak aż do zmroku. Wszyscy wiedzieli, że ona ma sympatię na sąsiedniej ulicy. Syna jakiegoś dyplomaty węgierskiego. Wszyscy wiedzieli, tylko ja jeden, głupi, niczego nie wiedziałem. Domyślacie się, rzecz jasna, finału. Pewnego dnia zobaczyłem ich oboje na tej sąsiedniej ulicy. Szli liżąc bezwstydnie ogromne porcje lodów, choć już było zimno i przyzwoite dzieci nie jadały lodów. Wszystko zrozumiałem. Od tego momentu wiedziałem już, że świat jest bezlitosny. Wyjąłem czysty karton papieru i zacząłem ich rysować. Jej dorysowałem ogromny nos ze straszliwą ilością piegów, a jego uczyniłem malutkim jak pewien pekińczyk znajomych. Kiedy to rysowałem, postanowiłem złożyć przysięgę: że nigdy, ale to nigdy do końca życia nikogo już nie będę kochał. Pomyślałem jednak, że łatwiej jest dotrzymać takiej przysięgi, gdy się zaangażuje uczuciowo w innym kierunku. Rzekłem sobie w duchu: popatrzę przez okno i co zobaczę, cokolwiek by to było, pokocham aż do śmierci. Ale za oknem nic nie było. To znaczy nic nie było nadzwyczajnego. Zwykła pusta o tej porze uliczka i szarpiąca się z pierwszym zimowym wiatrem akacja przy pomniku pewnego pedagoga. Czekałem długo, nie wiem na co, i wreszcie zrozumiałem, że patrzę przecież na to drzewo akacji, o które wiosną 85 była straszna awantura. Bo przyszedł wtedy jakiś staruszek z piłą ogrodniczą i zaczął odpiłowywać jeden z czterech pni drzewa. Wtedy zbiegli się wszyscy mieszkańcy naszej uliczki i zaczęli protestować. Ktoś nawet zadzwonił na policję. Potem okazało się, że to wcale nie wandal, tylko przyjaciel nieżyjącego pedagoga. I że trzeba odpiłować ten jeden pień, aby uratować całe drzewo. Więc teraz, patrząc na akację, zrozumiałem, że ona jest moim przeznaczeniem. Ogarnęło mnie nawet pewne zadowolenie. Drzewo to coś pięknego, szczególnie na wiosnę, a jednocześnie coś naprawdę solidnego. Taka akacja nie będzie się przecież wygłupiać z lodami w towarzystwie jakiegoś Węgra. Od tego dnia często wyglądam oknem na moje drzewo. Na początku zimy zasnęło, ale teraz widzę, że się budzi powoli, wypuszcza brązowe pąki. Przypatrywałem się i myślałem, że już za kilka dni moja ukochana stanie się soczysto zielona, że zaszumi cichutko nowiutkimi liśćmi. Pomyślałem również, że nie pozwolę już nigdy młodocianym chuliganom wspinać się na nią ani wycinać scyzorykiem jakichś idiotyzmów na jej delikatnej korze. Wg T.Konwickiego Słowniczek CD miłość wspomnienie dzieciństwo uśpić poznać podwórko zatrzymać się sympatia domyślać się lizać bezwstydny przyzwoity bezlitosny piegi pekińczyk 86 любовь воспоминание детство усыпить познакомиться двор остановиться любимый человек догадываться лизать бесстыдный порядочный беспощадный веснушки пекинес złożyć przysięgę kochać zaangażować się rzec czekać awantura piła ogrodnicza protestować wandal przeznaczenie zadowolenie wygłupiać się pąk przypatrywać się wspinać się wycinać scyzoryk поклясться любить увлечься сказать ждать скандал садовая пила протестовать вандал судьба удовлетворение валять дурака почка присматриваться взлезать вырезать перочинный нож UNIWERSYTET MOSKIEWSKI 10. MOJA UCZELNIA Uniwersytet Moskiewski imienia Michaiła Łomonosowa jest najstarszą i największą uczelnią w Rosji. Dekret o założeniu uniwersytetu podpisany został przez cesarzową Elżbietę 25 stycznia 1755 roku. Na pamiątkę podpisania rozporządzenia co roku na uczelni 25 stycznia obchodzi się Dzień Tatiany. Na terenie uniwersytetu wybudowana została cerkiew św. Tatiany, uznawanej za patronkę studentów. Uniwersytet Moskiewski skupia kilkanaście instytucji naukowobadawczych oraz kilka filii, w tym za granicą. Uczelnia jest otwarta na współpracę międzynarodową, utrzymuje kontakty z czołowymi uniwersytetami na całym świecie. Uniwersytet Moskiewski należy do 100 najlepszych uczelni świata. Wydział Filologiczny MGU samodzielnie istnieje od 1941 roku. Na kierunku Filologia Słowiańska uczy się prawie wszystkich języków słowiańskich: polskiego, czeskiego, bułgarskiego, macedońskiego, serbskiego, chorwackiego, słowackiego, słoweńskiego, ukraińskiego. Kierunek cieszy się popularnością, ponieważ fachowcy ze znajomością języków 87 obcych są szczególnie zapotrzebowani na rynku pracy. Absolwentów kierunku chętnie zatrudnia się w szkołach wyższych i urzędach, wydawnictwach, mediach, ambasadach i biznesie. Przy Uniwersytecie Moskiewskim działają Biblioteka Naukowa, teatr studencki, superkomputer SKIF MGU, Muzeum Historii MGU, archiwum, ogród botaniczny. Uniwersytet Moskiewski ukończyło bardzo wiele znanych osobistości, między innymi wybitni poeci i pisarze Denis Fonwizin, Mikołaj Karamzin, Wasilij Żukowskij, Aleksander Gribojedow, Fiodor Tiutczew, Iwan Gonczarow, Iwan Turgieniew, Anton Czechow, Borys Pasternak – laureat Literackiej Nagrody Nobla. Słowniczek CD rekrutacja złożyć dokumenty uczelnia uniwersytet rektor wydział dziekan katedra kierownik katedry wykładowca akademicki doktor doktor habilitowany profesor student stypendium legitymacja studencka indeks rok rok akademicki semestr harmonogram zajęć wykład zajęcia praktyczne seminarium 88 набор подать документы ВУЗ – высшее учебное заведение университет ректор факультет декан кафедра заведующий кафедрой преподаватель кандидат наук доктор наук профессор студент стипендия студенческий билет зачетная книжка / зачетка курс учебный год семестр расписание занятий лекция практические занятия семинар sesja egzaminacyjna konsultacja zaliczenie egzamin badania badać praca roczna praca dyplomowa praktyki pedagogiczne sprawozdanie egzamin państwowy dyplom z wyróżnieniem экзаменационная сессия консультация зачет экзамен исследование исследовать курсовая работа дипломная работа педагогическая практика отчет государственный экзамен диплом с отличием UCIECZKA 11. MÓJ DZIEŃ Mam na imię Adrian. Mam piętnaście lat. Zdecydowałem się porzucić dom. Napisałem już listy pożegnalne. Jutro dzień ucieczki z Manchesteru. 6 rano 6.05 6.10 6.15 6.30 6.33 6.35 6.37 6.39 6.40 6.44 6.45 6.48 6.55 7.14 7.15 7.19 Wszystko, oprócz psa, zapakowałem według listy. Wszystko wypakowałem. Zapakowałem ponownie. Wypakowałem. Przepakowałem, ale na próżno. Walizka dalej nie chce się zamknąć. Postanowiłem wyjąć wrotki. I kalosze. I kuchenkę kempingową. Walizka się zamyka. Usiłowałem podnieść walizkę. Nie ma mowy. Wypakowałem puszki fasoli. Wszystko przepakowałem. Wściekam się. Wypakowałem butelkę i serwetki. Wyjąłem z walizki nowe buty. Postanowiłem w nich iść. Straciłem cenny czas na ich zasznurowanie. Podniosłem walizkę. Nie najgorzej. Ale nie najlepiej. Przepakowałem walizkę, biorę tylko połowę ubrań. Podniosłem walizkę. Lepiej. 89 Przypomniałem sobie o śpiworze. Próbowałem go zmieścić do walizki. Kolejny atak szału. 7.21 Przekopałem walizkę przez cały pokój. 7.22 7.22 30 sek. Starzy wrzeszczą ze swojego pokoju. Chcą wiedzieć, co oznaczają te hałasy. Zrobiłem herbatę. 7.24 Nakarmiłem psa. Zapakowałem do walizki jego rzeczy osobiste: 7.31 miskę, szczotkę, 5 pudełek pokarmu. Spróbowałem podnieść walizkę. Nie da rady. 7.42 Postanowiłem nie zabierać psa. Powiedziałem mu o tym. 7.47 Pies płacze. 7.49 Postanowiłem jednak zabrać psa. 7.50 Zapakowałem pewne minimum do torby Adidas. 8.00 Schowałem walizkę do szafy. 8.10 Czekam, aż starzy zajmą się czymś innym. 8.15 Wyszedłem z psem z domu. 8.25 Wrzuciłem do skrzynki listy pożegnalne. Skierowałem się na pół8.30 noc. Autostrada M1. Pierwszy błąd, który popełniłem, to czekanie na 15.00 okazję od południowej strony wjazdu na autostradę. A drugi to zabranie psa. Sheffield 19.31 Podwiozła mnie ciężarówka. 21.30 Leeds 23.00 1 nad ranem Nastawiłem radio. Nie było wiadomości o moim tajemniczym zniknięciu. Piszę ten pamiętnik nad kanałem. Zadzwoniłem do domu, ale nikt nie podniósł słuchawki. Jest strasznie zimno. 7.20 Piątek, Prima aprilis 10.00 Wszystko jest zamknięte oprócz pralni samoobsługowej. Wysuszyłem śpiwór, jestem cały przemoczony i zziębnięty. Stacja kolejowa Manchester. Przyjechałem tu ciężarówką z rybami. 12.52 15.00 19.30 90 Kelnerka wyrzuciła nas z kawiarni na stacji. To wszystko przez psa, żebrał o kawałki bekonu. Jestem głęboko nieszczęśliwy. Nie wyobrażam sobie kolejnej nocy pod gołym niebem. 21.00 21.30 Na ławce w parku. Zapytałem trzech kolejnych policjantów o godzinę, ale żaden nie wykrył we mnie zbiega. Najwyraźniej nie rozesłano mojego rysopisu. Zadzwoniłem przed chwilą do komisariatu. Powiedziałem: „Uciekinier Adrian Mole znajduje się w pobliżu Centrum Transfuzji Krwi. Rysopis: niski, szczupły, włosy koloru mysiego. Ma na sobie zieloną marynarkę i pomarańczowe spodnie. Jest z nim kundel”. Dyżurny sierżant powiedział: „Synku, prima aprilis był wczoraj”. Wg S.Townsend Słowniczek CD ucieczka zdecydować się list pożegnalny lista walizka wrotki kuchenka usiłować puszka wściekać się zasznurować sznurowadłа atak szał kopać torba starzy wrzeszczeć hałas pokarm skrzynka okazja zabrać zadzwonić słuchawka pralnia prima aprilis побег решиться письмо прощальный список чемодан ролики плитка пытаться банка (жестяная) злиться зашнуровать шнурки приступ ярость пинать сумка родители орать шум корм почтовый ящик попутка взять позвонить трубка прачечная первое апреля 91 przemoczony zziębnięty żebrać zbieg / uciekinier rysopis komisariat Centrum Transfuzji Krwi kundel промокший замерзший клянчить беглец приметы отделение полиции Центр переливания крови дворняга KUPIĘ SOBIE SAMOLOT 12. ŚRODKI LOKOMOCJI W dzieciństwie marzyłem o rowerze. Miałem oczywiście taki z dodatkowymi kółkami z tyłu i dzwonkiem na kierownicy, ale chciałem mieć prawdziwy – większy, z ręcznym hamulcem i przerzutkami. Prosiłem rodziców i Świętego Mikołaja, żeby razem, skoro nie mogą w pojedynkę, kupili mi na Gwiazdkę prawdziwy rower. To był najlepszy prezent pod słońcem, nie mogłem się doczekać wiosny, by wsiąść na swój rower i wyruszyć w podróż. Przez całą wiosnę i lato jeździłem z chłopakami po okolicy, stałem się niezłym kolarzem, nawet myślałem o tym, by zacząć uprawiać kolarstwo zawodowo. Przeszło mi, gdy Marek przyjechał na dyskotekę motorem. Wszystkie dziewczyny patrzyły na niego jak na bohatera, prawdziwego mężczyznę, a my staliśmy i patrzyliśmy – dzieciaki na rowerach. Postanowiłem, że niech się dzieje wola nieba, a ja koniecznie muszę mieć motor. Ojciec od razu mnie uprzedził, że najwyżej coś dołoży, większość potrzebnej kwoty muszę sam zarobić. Przez cały rok, zapominając o feriach i wakacjach, tyrałem w jego firmie aż uzbierałem pieniądze na swoje marzenie. Pojechaliśmy z ojcem do warsztatu wujka Rafała, gdzie czekał na mnie nie nowy, ale w całkiem dobrym stanie motor. Był mój własny, wymarzony. Czułem się kimś wyjątkowym, byłem niezależny i odważny. Mam ten motor do dziś, stoi w garażu obok czarnego mercedesa, przypominając o latach młodzieńczych, ładnych dziewczynach i zwariowanych pomysłach. Czarny mercedes to dzień dzisiejszy. Uwielbiam to uczucie, gdy siadam za kierownicą, wstawiam kluczyk do stacyjki i uruchamiam silnik. 92 Mercedes porusza się płynnie i cicho. Jeżdżę nim od roku i nie narzekam. Staram się nie wspominać czasów, gdy musiałem dojeżdżać na uczelnię tramwajem. Stanie na przystanku i te wszystkie zdenerwowane emerytki, tłok, zawracanie głowy kasowaniem biletu. Coś okropnego! Jak tylko zarobiłem wystarczająco dużo pieniędzy, kupiłem samochód osobowy. Teraz nikt mi nie mówi, jak mam stać i gdzie siedzieć. Jestem panem swojego czasu. Niestety, gdy są silne mrozy i opady śniegu, zostawiam samochód w garażu i korzystam z usług komunikacji miejskiej. Wtedy jestem naprawdę nieszczęśliwy. Patrzę przez okno na korki na drogach i marzę o samolocie, którym mógłbym szybko dotrzeć, gdzie tylko bym chciał. Słowniczek CD środki lokomocji rower pedał przerzutka motocykl / motor warsztat samochodowy stacja paliw paliwo benzyna olej napędowy samochód ciężarowy / ciężarówka osobowy siedzenie kierownica kluczyk stacyjka wycieraczka pas bezpieczeństwa skrzynia biegów hamulec silnik koło opona транспортные средства велосипед педаль коробка передач мотоцикл автосервис АЗС – автозаправочная станция топливо бензин дизельное топливо автомобиль грузовой / грузовик легковой сиденье руль ключ замок зажигания дворник ремень безопасности коробка передач тормоз двигатель колесо покрышка 93 tablica rejestracyjna numer rejestracyjny prawo jazdy przepisy ruchu drogowego jezdnia pasy przejście podziemne światła drogowe korek chodnik parkować parking wypadek drogowy karetka pogotowia taksówka helikopter samolot lotnisko łódka statek komunikacja miejska autobus trolejbus tramwaj przystanek kasownik kasować bilet kontrola grzywna metro stacja metra ruchome schody номерной знак госномер водительское удостоверение / права ПДД – Правила дорожного движения проезжая часть „зебра” подземный переход светофор пробка тротуар парковать стоянка ДТП – дорожно-транспортное происшествие „скорая помощь” такси вертолет самолет аэропорт лодка корабль общественный транспорт автобус троллейбус трамвай остановка компостер компостировать билет контролер штраф метро станция метро эскалатор KONDYCJA WSPÓŁCZESNEGO CZŁOWIEKA 13. ZDROWY TRYB ŻYCIA Wszyscy wiedzą, że na zdrowy tryb życia składają się rytmiczne zmiany faz pracy i odpoczynku, w tym snu, ruch oraz prawidłowe odżywianie. Wszyscy wiedzą, ale nie wszyscy przestrzegają tych prostych reguł. 94 Najnowsze badania wykazały, że w miarę dojrzewania i starzenia się współczesny człowiek coraz rzadziej uprawia sport i nawet przestaje chodzić na spacery. Powoduje to szereg chorób cywilizacyjnych. Najbardziej rozpowszechnione są osłabienie fizyczne i nadwaga, prowadzące często do poważniejszych problemów zdrowotnych: zawału i udaru mózgowego. Dawno temu nie było supermarketów, człowiek musiał nieźle się nabiegać, żeby upolować sobie obiad. Spalał zbędne kalorie, pozostające dziś w postaci warstwy tłuszczu na brzuchu, biodrach i innych częściach ciała. Najważniejszy składnik zdrowego trybu życia – aktywność ruchową – możemy zapisać na koncie strat. Siłownia tylko częściowo może je nadrobić. Specjaliści twierdzą, że należy ćwiczyć pół godziny trzy razy w tygodniu. Nocne dyskoteki, długie siedzenie przed komputerem albo nad książką nie sprzyjają sprawności fizycznej. Zakłócenie naturalnych rytmów naszego organizmu powoduje z kolei zaburzenie równowagi psychicznej, wyczerpanie nerwowe i osłabienie odporności. Nie ważne, że ktoś jest skowronkiem i budzi się z własnej woli o siódmej rano, a ktoś inny jest sową i potrafi czuwać do trzeciej w nocy. Każdy z nas powinien spać co najmniej 6 godzin dziennie. Kolejnym kłopotem współczesnego człowieka jest odżywianie. W dzisiejszych czasach rynki wszystkich krajów podbił fast food. W naszych posiłkach jest coraz mniej owoców i warzyw, coraz więcej węglowodanów i tłuszczu oraz sztucznych barwników i aromatów, substancji konserwujących. Warto zwrócić uwagę na kaloryczność produktów, jeść świeże warzywa, owoce, nabiał, pieczywo pełnoziarniste, chude mięso i ryby. Spożywać posiłki należy trzy razy dziennie: na śniadanie, obiad i kolację. Dla dzieci i młodzieży pożyteczne są dodatkowo drugie śniadanie i podwieczorek. Dwie trzecie kalorii powinniśmy spożyć w pierwszej połowie dnia. Najpoważniejszy cios naszemu zdrowiu zadają nałogi – palenie tytoniu, nadużycie alkoholu i używanie narkotyków. Moda na palenie wśród młodzieży ma skutki naprawdę tragiczne, są to nowotwory złośliwe płuc i jamy ustnej, niepłodność albo chore i niepełnosprawne dzieci. Zdrowy tryb życia nakazuje całkowicie zrezygnować z zażywania wszelkich środ95 ków odurzających. Alternatywnym rozwiązaniem zapewniającym relaks i odprężenie mają być sport, spacery i aktywny wypoczynek. Zdrowego trybu życia nie możemy sprowadzać do jednorazowych akcji. Jest to wszechstronny i konsekwentny program obejmujący różne sposoby dbania o kondycję. Słowniczek CD tryb życia kondycja zdrowie samopoczucie nadwaga otyłość zawał udar mózgowy ruch odchudzanie się spalać kalorie siłownia ćwiczyć sprawność fizyczna zaburzenie równowaga psychiczna wyczerpanie nerwowe odporność odżywianie fast food produkty genetycznie modyfikowane pieczywo pełnoziarnisty chude mięso przemiana materii minerały makroelementy wapń magnez potas sód 96 образ жизни физическая форма здоровье самочувствие лишний вес ожирение инфаркт инсульт движение похудание сжигать калории тренажерный зал заниматься спортом физическое развитие нарушение психическое равновесие нервное истощение иммунитет питание фаст-фуд генетически модифицированные продукты хлебобулочные изделия грубого помола нежирное мясо обмен веществ минералы макроэлементы кальций магний калий натрий mikroelementy żelazo cynk fluor witaminy suplement diety cios nałóg palić nadużywać alkoholu używać narkotyków nowotwór złośliwy niepłodność niepełnosprawny środki odurzające relaks odprężenie микроэлементы железо цинк фтор витамины БАД – биологически активная добавка удар вредная привычка курить злоупотреблять спиртными напитками употреблять наркотики злокачественная опухоль бесплодие инвалид наркотические средства релаксация отдых WYPRAWA W GÓRY 14. AKTYWNY WYPOCZYNEK Z najwyższego szczytu Tatr Polskich – Rysów, przez który biegnie granica Polski i Słowacji, rozciąga się wspaniały widok na zamglone grzbiety, przełęcze i wąwozy tego najwyższego pasma w łańcuchu Karpat. W 1954 roku został utworzony Tatrzański Park Narodowy, zaliczany przez UNESCO do Światowych Rezerwatów Biosfery. Występują tu rośliny i zwierzęta, których nie ma na równinie. W parku można zobaczyć sarny, jelenie, lisy, borsuki, niedźwiedzie, głuszce, puchacze i inne zwierzęta w środowisku naturalnym. Dziś Tatry stanowią ważny ośrodek rozwoju sportów rekreacyjnych i zawodowych. O każdej porze roku tysiące Polaków i obcokrajowców przyjeżdżają do Zakopanego, by aktywnie spędzić w Tatrach urlop lub weekend. Oferta Tatr pod tym względem jest bardzo bogata, każdy turysta znajdzie tu odpowiednie dla siebie miejsce: lodowisko, skocznię, basen, kort, boisko, stadninę koni i wypożyczalnie sprzętu sportowego. Można uprawiać „leniwe” sporty dla rozrywki – bilard, kręgle i wędkowanie, bądź bardziej aktywne – tenis, jazdę konną, narciarstwo, łyżwiar97 stwo, pływanie, kolarstwo, treningi na siłowni, albo nawet ekstremalne: snowboarding, skoki narciarskie, kajakarstwo, nurkowanie. Nie każdy kraj europejski dysponuje warunkami geograficznymi umożliwiającymi rozwój turystyki górskiej oraz sportów z nią związanych. Tatry są prawie idealne: cechuje je rzeźba alpejska, ale stoki są łagodniejsze, mniej strome, szczyty tak samo majestatyczne, a polodowcowe jeziora, zwane stawami, niezwykle urocze. Jest ich w Tatrach ponad 200, z nich największe Morskie Oko. Jedną z najpopularniejszych atrakcji Tatr są tajemnicze jaskinie. W Tatrzańskim Parku Narodowym wyznaczono ponad 250 szlaków pieszych, najczęściej jednak zwiedzają go wspinacze. Wspinaczka górska zaliczana jest do sportów ekstremalnych. Istnieją takie skrajne jej odmiany jak jazda rowerem po narciarskiej trasie zjazdowej i wspinaczka bez haków i asekuracji. Oprócz zawrotów głowy na zboczach sporo niebezpieczeństw czyha w górach zarówno na amatorów, jak i zawodowców. Dużo ofiar śmiertelnych przynoszą lawiny i to mimo sprawnego funkcjonowania Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego (TOPR). Wspinacze muszą koniecznie zarejestrować się w pogotowiu ratunkowym i odbyć odpowiednie krótkie szkolenia. Trasa wejścia na szczyt powinna być opracowana wspólnie z doświadczonym przewodnikiem górskim. Specjalista powinien sprawdzić sprzęt i wyposażenie wyprawy: liny, haki i specjalistyczne obuwie, namioty, śpiwory i ciepłe ubrania, zasób jedzenia, termosy i kociołki. Zadbać należy o środki łączności – obecnie są to najczęściej komórki i przenośne radiostacje. Rezygnując z usług zawodowych przewodników, musimy wyposażyć się w dokładną mapę terenu. Wspinacz powinien być przygotowany do wejścia na szczyty psychologicznie, ponieważ w górach występują zjawiska nieznane na równinach. Nieraz ludzie wchodzący na szczyty mogą zobaczyć odbicie własnego wyolbrzymionego cienia na ekranie mgieł. Traktowane przez taterników jako zwiastun nieszczęścia, jest to jedynie zjawisko optyczne. Wyprawy piesze i wspinaczka górska to nie jedyne atrakcje turystyczne Tatr, są tu trasy narciarskie z oświetlonymi wyciągami, w tym krzesełkowymi. Latem można jeździć na nartorolkach, a w zimie na snowboardach. Na Kasprowy Wierch i na Gubałówkę turyści mogą wjechać kolejką linową i linowo-terenową, a stąd prowadzą najdłuższe trasy 98 zjazdowe, których poszczególne odcinki położone są na terenach wysokogórskich. W Zakopanem są skocznie narciarskie, stok slalomowy, tory łyżwiarskie. W Tatrach stworzono dogodną infrastrukturę turystyczną, rozbudowaną bazę noclegową stanowią hotele i schroniska. Słowniczek CD wypożyczalnia sprzęt alpinizm wspinaczka asekuracja lina hak jaskinia speleologia pogotowie ratunkowe Tatry taternik wyciąg narciarski nartorolki snowboard lodowisko spadochron paralotnia jazda konna karting gokart tory kort tenisowy sala bilardowa kij bilardowy kręgielnia strzelnica nurkowanie akwalung płetwy jacht łódka wiosłowa пункт проката снаряжение альпинизм скалолазание страховка трос крюк пещера спелеология спасательная служба Татры альпинист в Татрах фуникулер лыжероллеры сноуборд каток парашют параплан верховая езда картинг карт трек теннисный корт бильярдный зал бильярдный кий боулинг тир дайвинг акваланг ласты яхта гребная лодка 99 motorówka kajak wędkowanie wędka polowanie strzelba domek myśliwski piesza wędrówka turystyka ekologiczna rezerwat przyrody park narodowy моторная лодка байдарка рыбалка удочка охота ружье охотничий домик поход экологический туризм заповедник национальный парк KOBIETA PRACUJĄCA 15. BIURO Zatrudniono mnie do pracy w tym biurze dokładnie 10 lat temu, 20 kwietnia. Przeżyłam kilku szefów i zastępców, już nie wspomnę o szeregowych pracownikach. A wszystko dlatego, że jestem bardzo pracowita, sumienna i rzetelna. O takich pracownikach marzy każdy pracodawca. Zawsze przychodzę pierwsza do biura, gdy wszyscy dopiero piją poranną kawę i wychodzą z domu. Bardzo lubię porządek i przez całe życie staram się tego nauczyć innych. Dbam o to, by teczki i segregatory stały na półkach w równych rzędach, a nie były powtykane byle jak. Na biurkach wszystko powinno być na swoich miejscach. Komputer dokładnie pośrodku, mysz po prawej stronie na podkładce, klawiatura schowana pod blat stołu. Dziurkacz, zszywacz, pinezki i spinacze należy trzymać po lewej stronie od monitora, by łatwo je było znaleźć. Długopisy i ołówki powinny stać w specjalnym pojemniku. Resztę lepiej schować do szuflad: w górnej położyć papier i koszulki, a w dolnej klej, temperówki, nożyczki, płyty. Każda rzecz powinna mieć swoje miejsce. Niestety nie wszyscy to rozumieją. Młodsze koleżanki przychodzą i od razu sieją dookoła siebie chaos. Najważniejszy dla nich jest kubek i herbatka ziołowa, a reszta może się nie liczyć. Zostawiają po sobie dużo śmieci, papier często nie trafia do kosza, a leży obok. W ciągu dnia tylko dzwonią, wysyłają maile i faksy, ganiają z jednego działu do drugiego, coś piszą i naradzają się. Nie rozumiem, jak można pracować w takim bałaganie. 100 Tłumaczę im, że jeśli chcą osiągnąć sukces, muszą nauczyć się porządku, ale nie słuchają. Dlatego nie zatrzymują się na długo w tym biurze, odchodzą, a na ich miejsce przychodzą nowe. I znowu mam pełne ręce roboty. Dużo pracy mam przez ten cały sprzęt: drukarki, kserokopiarki, niszczarki itd. Uwijam się przy nich przez kilka godzin. Pan kierownik czasami mówi, żebym dała sobie spokój, ale zostaję w biurze do późna. Wychodzę ostatnia, zamykam wszystkie drzwi. Tylko wtedy mam pewność, że biuro będzie funkcjonowało jak należy. Beze mnie dawno by się wszystko zawaliło. Doprawdy nie wiem, jak by sobie poradzili bez sprzątaczki. Słowniczek CD zakład pracy biuro pracodawca przełożony pracownik wizytówka umowa o pracę kontrakt zatrudnić zwolnić wynagrodzenie emerytura kalendarz notes korespondencja koperta teczka segregator papier koszulka dziurkacz zszywacz spinacz место работы офис работодатель начальник сотрудник визитная карточка / визитка трудовой договор контракт принять на работу уволить зарплата пенсия календарь блокнот переписка конверт папка скоросшиватель бумага файл дырокол степлер скрепка 101 pinezka klej korektor temperówka taśma klejąca kalkulator fax telefon komórkowy / komórka strefa zasięgu operator karta SIM bateria ładowarka obudowa laptop / notebook monitor dotykowy klawiatura mysz podkładka płyta CD / DVD pendrive / paluszek kursor okienko folder plik Internet użytkownik adres elektroniczny @ małpa hasło wysłać mail sieć społecznościowa skaner drukarka tusz kserokopiarka kserokopia niszczarka 102 кнопка клей корректор точилка скотч калькулятор факс мобильный телефон / мобильник зона доступа оператор SIM-карта батарея зарядное устройство системный блок ноутбук сенсорный монитор клавиатура мышь коврик диск CD / DVD флэш-карта / флэшка курсор окно папка файл Интернет пользователь электронный адрес @ собака пароль отправить сообщение социальная сеть сканер принтер картридж ксерокс ксерокопия уничтожитель бумаг ZAWÓD NAUCZYCIELA 16. MÓJ PRZYSZŁY ZAWÓD Kiedy ktoś mnie pyta, dlaczego wybrałam tak trudny zawód jak zawód nauczyciela, odpowiadam, że wybierałam dla siebie zajęcie twórcze i cieszące się szacunkiem w społeczeństwie. O jego licznych wadach wówczas nie myślałam. Rzadko który zawód wymaga od kandydata tak wielu umiejętności z zakresu innych zawodów. Nauczyciel to badacz i naukowiec, przesiaduje godzinami nad literaturą fachową, żeby przygotować się do kolejnego dnia pracy. Dobra lekcja nigdy nie jest zwykłym streszczeniem materiału z podręcznika, nauczyciel zawsze uzupełnia je o dodatkowe informacje naukowe i poznawcze. Tylko rzetelna praca przygotowawcza sprawia, że lekcja jest atrakcyjna dla dzieci. Mimo braku wiedzy i doświadczenia uczniowie potrafią docenić wysoki poziom nauczyciela i są bezwzględni wobec nieporadnego dyletanta. Należy odpowiednio opracować nie tylko treść lekcji. Jej forma również jest ważnym narzędziem wprowadzenia uczniów do magicznego świata wiedzy. Nauczyciel wciela się w kolejne postacie zawodowe. Jest jednocześnie scenarzystą piszącym scenariusz lekcji, reżyserem wystawiającym własną sztukę i aktorem odgrywającym w niej główną rolę. Szczególnego talentu aktorskiego wymaga nauczanie języka obcego. Nauczyciel powinien prawidłowo odtwarzać wymowę i intonację rodzimych użytkowników języka, uczestniczyć w inscenizacjach i tworzyć sytuacje komunikacyjne, układając dialogi. Nauczyciel powinien posiadać bogatą wiedzę w dziedzinie psychologii i pedagogiki, co umożliwia skuteczną obserwację klasy i analizę danych. Uczniowie przyswajają wiedzę w różnym tempie, korzystają z różnych kanałów informacyjnych – słuchu, wzroku i czucia ruchów ciała. Psychologia pomaga zrozumieć te procesy poznawcze, pomaga dbać o klimat emocjonalny w klasie i unikać konfliktów. Istnieje dużo technik psychologicznych wspomagających autoanalizę działalności nauczyciela. Nauczyciel w żadnym wypadku nie powinien faworyzować jednego ucznia i mniej uwagi zwracać na innych. Nauka języka obcego wymaga od nauczyciela mobilizacji wszelkich umiejętności twórczych. Czasami trzeba zaśpiewać kolędę, piosenkę lu103 dową lub popularną, zarecytować wiersz, napisać własny tekst poetycki lub prozaiczny. Nauczyciel występuje w roli piosenkarza, poety i pisarza. Jednocześnie powinien śledzić wydarzenia polityczne, społeczne i kulturalne w swoim kraju i kraju nauczanego języka, co ma dużo wspólnego z zawodem dziennikarza. Zawód nauczyciela jest wyjątkowo stresujący, każdy pedagog stara się opanować relaksujące techniki psychoterapeutyczne. Z kolei umiejętność nauczyciela dobrze radzić sobie w życiu, mając dość niskie wynagrodzenie, wskazuje na talent ekonomisty. Co przyciąga tak dużo osób do wymagającego zawodu? Prawdopodobnie kreatywność, kształcona przez niego umiejętność przetrwania w każdej sytuacji oraz wytrwałość psychologiczna. Każdy, kto wybrał ten szlachetny zawód i na zawsze został mu wierny, będzie wynagrodzony młodością umysłu i wdzięcznością społeczeństwa. Słowniczek CD nauczyciel uczeń szkoła учитель ученик школа podstawowa średnia zawodowa gimnazjum liceum rok szkolny apel nauczanie uczyć się (czego) aula ławka tablica klasa wychowawca klasy sala gimnastyczna lekcja przerwa plan lekcji начальная средняя училище гимназия лицей учебный год линейка обучение учить (что-нибудь) класс парта доска класс классный руководитель спортивный зал урок перерыв расписание уроков 104 przedmiot предмет język polski literatura polska język obcy rodzimy użytkownik języka tornister podręcznik zeszyt w linię w kratkę ćwiczenie sprawdzian wypracowanie streszczenie dyktando zadanie domowe błąd ściąga dzienniczek piórnik ocena kółko wagarować / chodzić na wagary польский язык польская литература иностранный язык носитель языка портфель учебник тетрадь в линейку в клеточку упражнение самостоятельная работа сочинение изложение диктант домашнее задание ошибка шпаргалка дневник пенал оценка кружок прогуливать KOLORY FILMU POLSKIEGO 17. KINO I TELEWIZJA Film jest sztuką eklektyczną, ponieważ narodził się z kombinacji wielu gatunków. Na granicy wieków film powstał jako połączenie ruchomego obrazu i muzyki, towarzyszącej wyświetlaniu pierwszych komedii i dramatów, nakręconych w konwencji teatralnej. Pierwszym wytwórniom filmowym nawet nie śniły się dzisiejsze budżety filmowe i skomplikowane efekty specjalne. Pierwszy film science fiction nakręcono jednak w 1927 roku w Niemczech – był to słynny „Metropolis”. Poniósł wówczas tragiczną klęskę, ponieważ nieprzyzwyczajona publiczność nie zaakceptowała nowej konwencji fabularnej. W XX wieku film szybko się rozwijał, został sztuką masową. O powstaniu narodowych szkół filmowych oraz o ich niepowtarzalnym cha105 rakterze decydują przede wszystkim źródła inspiracji. Oczywisty jest wpływ komiksów na film amerykański oraz udział tradycji teatralnych w kształtowaniu francuskiej szkoły filmowej. Polska szkoła filmowa kształtuje się w latach 1955 – 1965. Głównymi wątkami filmów reżyserów Jerzego Kawalerowicza, Andrzeja Munka i innych są skutki II wojny światowej i polskie mity narodowe. W ramach polskiej szkoły filmowej, która inspirowała się filmem włoskim, nakręcił swoje pierwsze filmy czołowy reżyser polski Andrzej Wajda. Andrzej Wajda pierwsze wykształcenie zdobył na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie jako przyszły malarz. Kolor i obraz na zawsze weszły do jego dzieł, mimo że później wybrał zupełnie inną drogę w sztuce – film. Reżyser nadal pozostaje plastykiem, po mistrzowsku operuje nie tylko grą aktorską, ale i światłem, cieniem, kolorem, kompozycją i perspektywą. Wpływ żywiołu malarskiego szczególnie widoczny jest w ekranizacjach najwybitniejszych utworów literatury narodowej. W latach 70. na podstawie utworów literackich Wajda nakręcił „Ziemię obiecaną” i „Wesele”. W 1999 roku ukazała się malownicza ekranizacja „Pana Tadeusza”, trzy lata później Wajda sięgnął po oryginalną twórczość komediopisarza polskiego Aleksandra Fredry. W błyskotliwej komedii „Zemsta” zagrali najwybitniejsi aktorzy polscy: w rolach głównych Janusz Gajos i Andrzej Seweryn, w pozostałych rolach Marek Kondrat, Daniel Olbrychski i Katarzyna Figura. W 2000 roku Wajda został uhonorowany Oscarem za całokształt twórczości. Aktor Andrzej Seweryn zagrał jedną z głównych ról również w filmie „Pan Tadeusz”. Jest aktorem o niezwykłym losie. Urodzony w Niemczech, od 1980 roku mieszka we Francji. Jest jedynym bodajże aktorem polskim, który za granicą pracował w zawodzie i zdobył niezwykłe uznanie. Po powrocie do filmu krajowego w ostatnich latach wystąpił w kilku najważniejszych filmach ostatniego dziesięciolecia, między innymi w „Prymasie” w reżyserii Teresy Kotlarczyk. Przez dłuższe lata we Francji mieszkał reżyser Krzysztof Kieślowski. Dziś trudno uwierzyć, że zdobywca Srebrnego Niedźwiedzia w Berlinie i reżyser dwukrotnie nominowany na Złotą Palmę dopiero za trzecim razem dostał się na Łódzką Szkołę Filmową. Zaczynał jako twórca dokumentów filmowych, co miało wielki wpływ na jego styl – pozbawiony zbędnych szczegółów i ponadczasowy. W latach 70. Kieślowski aktywnie współpracował z Telewizją Polską. Wówczas była to stacja telewi106 zyjna nadająca dwa programy ogólnokrajowe, w żadnym z których nie było mowy o teleturniejach, telezakupach, liście przebojów, talk-show oraz innych audycjach rozrywkowych. Była to telewizja jak najbardziej poważna i właśnie na jej zamówienie w 1988 roku Kieślowski nakręcił przełomowy dla siebie dziesięcioodcinkowy film „Dekalog”. Ilustruje osobiste refleksje autora nad dziesięcioma przykazaniami Starego Testamentu i ich miejscem w dzisiejszej rzeczywistości. W filmie wystąpili prawie wszyscy najwybitniejsi aktorzy polscy, w tym Janusz Gajos („Dekalog IV”), który pojawi się również w jednym z najlepszych filmów Kieślowskiego – „Trzy kolory. Biały” jako Mikołaj. W rocznicę Rewolucji Francuskiej władze kraju zleciły Kieślowskiemu nakręcenie filmu o wartościach rewolucji symbolizowanych przez flagę francuską – Wolności, Równości i Braterstwie. Kieślowski zasugerował, że żadnej z przedmiotowych wartości w zasadzie nie istnieje i tym bardziej nie sposób jej wcielić w życie konkretnego człowieka. W „Trzech kolorach” zagrał jeden z najwybitniejszych aktorów filmowych i teatralnych współczesnej Polski – Jerzy Stuhr. Występował także w innych filmach Kieślowskiego, między innymi w „Dekalogu X”. Po śmierci Kieślowskiego to właśnie on przejął wątek alegoryczny w filmie polskim. Znalazł odrzucony kiedyś przez Kieślowskiego scenariusz i nakręcił film „Duże zwierzę” (2000), który poprzedziło kilka przypowieści filmowych z lat 90.: „Spis cudzołożnic” i „Historie miłosne”. Jedną z najważniejszych nagród w swojej karierze Jerzy Stuhr otrzymał za najlepszą drugoplanową rolę męską w filmie „Persona non grata” (2005) w reżyserii Krzysztofa Zanussiego. O metodzie twórczej Zanussiego prawdopodobnie również zadecydowało jego wykształcenie. Oprócz studiów reżyserskich, które ukończył jako ostatnie, posiada dyplomy z fizyki i filozofii. Istotą twórczości staje się dążenie do zrozumienia „struktury kryształu” – właśnie taki tytuł miał pierwszy film fabularny Zanussiego. Jest nim dusza ludzka w jej najdrobniejszych ruchach i aspiracjach. W swoich filmach reżyser tworzy metafory fizyczne, a czasami nawet fizjologiczne, obrazujące idee i pojęcia z zakresu metafizycznego. Metafizyczne problemy śmierci i miłości Zanussi przedstawia w swoich najgłośniejszych filmach ostatnich dziesięcioleci – „Życie jako śmiertelna choroba przenoszona drogą płciową” z 2000 roku oraz „Persona non grata”. 107 Słowniczek CD kino dźwięk stereo wytwórnia filmowa film dokumentalny oświatowy fabularny komedia dramat melodramat thriller kryminał film akcji horror science fiction historyczny efekty specjalne kino trójwymiarowe 3D reżyser filmowy aktor filmowy scenarzysta nakręcić film plan zdjęciowy ekipa filmowa nagroda ceremonia wręczenia Oscarów Festiwal Filmowy w Cannes Złota Palma telewizja publiczna kablowa analogowa cyfrowa stacja telewizyjna nadawać / transmitować studio telewizyjne prezenter 108 кинотеатр стереозвук киностудия фильм документальный научно-популярный художественный комедия драма мелодрама триллер детектив боевик фильм ужасов научно-фантастический исторический спецэффекты трехмерное кино 3D кинорежиссер киноактер сценарист снять фильм съемочная площадка съемочная группа премия церемония награждения премии „Оскар” Каннский кинофестиваль Золотая пальмовая ветвь телевидение общественное кабельное аналоговое цифровое телеканал транслировать телестудия диктор program telewizyjny program telewizji wiadomości serwis informacyjny reportaż serial odcinek teleturniej kreskówka lista przebojów reklama telezakupy телепередача программа передач новости выпуск новостей репортаж сериал серия телеигра мультфильм хит-парад реклама телемагазин O POPIELU, KTÓREGO MYSZY ZJADŁY 18. LEGENDY POLSKIE Nad jeziorem Gopło, na żyznych Kujawach, leży nieduże miasto Kruszwica. W Kruszwicy na półwyspie wcinającym się w jezioro stoi stara, potężna wieża z czerwonej cegły. Każdy, kto wejdzie na jej szczyt, zobaczy całe Gopło i rozległą okolicę. Wszyscy nazywają tę wieżę Mysią Wieżą. W zamierzchłych czasach panował w Kruszwicy okrutny książę Popiel. Krzywdził swoich poddanych, żądał, by składano mu daninę, odbierał mienie, a zdarzało się, że kazał kogoś pobić lub zamknąć w lochu. W książęcej drużynie służyli źli ludzie – gwałtownicy i okrutnicy, którzy chętnie wykonywali każdy rozkaz Popiela. Do popełnienia licznych występków nakłaniała Popiela jego żona, piękna i despotyczna Niemka. Miał książę dwóch synów, równie niegodziwych. Naród znienawidził Popiela, a jeszcze bardziej jego żonę. Ludzie jednak nie mogli wygnać złej rodziny, ponieważ strzegła jej dobrze uzbrojona drużyna. Trzej stryjowie Popiela, bracia jego zmarłego ojca, byli ludźmi statecznymi i prawymi. Nie jeden raz prosili bratanka, by opamiętał się i przestał krzywdzić lud. Słowa stryjów mocno rozgniewały księcia i jego żonę. Wygnali stryjów z grodu i zabronili im tu przyjeżdżać. Obawiając się buntu na czele ze stryjami, księżna uknuła nową niegodziwość, gorszą od wszystkich poprzednich. Posłuszny jej Popiel wy109 słał do stryjów gońca, prosząc, by przyjechali, ponieważ on żałuje swoich postępków i chce pogodzić się z nimi. Stryjowie uwierzyli w dobre zamiary Popiela i przybyli do Kruszwicy. Popiel wyprawił ucztę, podczas której prosił o przebaczenie i obiecał poprawę. Stryjowie bardzo się z tego cieszyli. Księżna podała im do picia stary, doskonały miód. Tylko ona i Popiel wiedzieli, że napój jest zatruty. Stryjowie pili za zgodę, potem za zdrowie Popiela i jego żony. Wkrótce trucizna zaczęła działać i stryjowie zmarli w strasznych mękach. Okrutny książę oświadczył, że to bogowie ich ukarali, bo knuli coś niedobrego przeciwko władcy, i nie pozwolił ich pochować. Ciała stryjów ukryto w trzcinach nad jeziorem. Wkrótce z ciał otrutych stryjów zaczęły wylęgać się myszy. Było ich coraz więcej i więcej. Jak szara rzeka wlały się przez drzwi do wnętrza zamku i zaczęły bezlitośnie gryźć Popiela, jego żonę i dwóch synów. Cała rodzina rzuciła się do ucieczki, lecz myszy wszędzie było pełno. Schronili się w wysokiej wieży, wspinając się po drabinie na ostatnie piętro. Myszy jednak dotarły nawet tam i wszystkich zagryzły. Legendarne początki państwowości zainspirowały wielu polskich twórców. Jednym z najbardziej znanych utworów literackich osnutych na bajecznych dziejach Polski jest powieść Józefa Kraszewskiego “Stara baśń”. Słowniczek CD żyzny półwysep wieża cegła szczyt panować okrutny książę krzywdzić żądać mienie kazać loch 110 плодородный полуостров башня кирпич верх править жестокий князь обижать требовать имущество приказывать подземелье gwałtownik chętnie wykonywać rozkaz popełnić liczny niegodziwy nienawidzić strzec uzbrojony stateczny opamiętać się zabronić obawiać się księżna knuć poprzedni żałować pogodzić się uwierzyć zamiar uczta przebaczenie obiecać cieszyć się (z czego) zatruty zgoda trucizna zginąć męka oświadczyć ukarać pochować ukryć trzcina wylęgać się bezlitośnie gryźć schronić się насильник охотно исполнять приказ совершить многочисленный подлый ненавидеть охранять вооруженный положительный опомниться запретить бояться княгиня замышлять предыдущий жалеть помириться поверить намерение пир прощение обещать радоваться (чему-нибудь) отравленный согласие яд умереть мука заявить наказать похоронить спрятать тростник выводиться безжалостно кусать спрятаться 111 dotrzeć państwowość zainspirować osnuty powieść baśń добраться государственность вдохновить основанный роман легенда TRADYCJE BOŻONARODZENIOWE 19. BOŻE NARODZENIE Wśród polskich obrzędów w okresie zimowym ważne miejsce zajmuje Boże Narodzenie obchodzone 25 grudnia. Poprzedza je wieczór świąteczny zwany Wigilią (24 grudnia). Obchody święta mają tradycje związane z wierzeniami Prasłowian oraz wiarą chrześcijańską, które ściśle się przeplatają. Wigilia i Boże Narodzenie przypadają w porze zimowego przesilenia słońca. Przed przyjęciem chrześcijaństwa obchodzono święto na cześć bóstw, które miały postać słońca. Elementy archaiczne zachowały się przede wszystkim w obrzędach ludowych i folklorze. W dzisiejszych czasach Wigilia jest uroczystością chrześcijańską, dawne elementy święta związane zostały z tradycją kościelną. Słowem wigilia określa się dni poprzedzające ważne święta religijne. Pochodzi od łacińskiego wyrazu vigilia, oznacza „czuwanie, warta, straż nocna”. Wieczerza wigilijna staje się oczekiwaniem na święto Narodzenia Pańskiego. Dawno temu w Betlejem w szopie urodził się Jezus. Na niebie zabłysła gwiazda, która poprowadziła do żłobka trzech króli z darami – Kacpra, Melchiora i Baltazara. Wieczerza wigilijna rozpoczyna się z pierwszą gwiazdą na niebie, symbolizującą gwiazdę betlejemską. Po modlitwie ludzie dzielą się opłatkiem i składają życzenia. Opłatek został wprowadzony do obrządku łacińskiego. Podobnym znakiem pojednania dla wyznawców prawosławia jest bułka przaśna zwana prosforą. Całe święto przesiąknięte jest licznymi wierzeniami, znaczenie symboliczne ma również stół wigilijny. Na znak urodzenia się Chrystusa w szopie na stół kładzie się siano i nakrywa białym obrusem. Dawniej na stół sypano ziarna zbóż, na dobry urodzaj. 112 Należy zadbać o wystrój domu, dziś główną ozdobą jest choinka. Pierwsze choinki pojawiły się w Polsce w XIX wieku, a kiedyś wykorzystywano gałązki jodły, świerku lub sosny. Oznaczały wieczną zieleń, nadzieję oraz więź z przyrodą. Podobnie teraz można traktować choinkę. Wszystkie potrawy muszą być postne, ich liczbę określa najczęściej zwyczaj regionalny lub rodzinny. Może ich być 12, jednak nikt dokładnie nie liczy dań wigilijnych. Im więcej dań jest na stole, tym większy dostatek będzie w domu w nadchodzącym roku. Stare polskie przysłowie mówi: jaka Wigilia, taki cały rok. Do najdawniejszych tradycyjnych potraw wigilijnych należy kutia. Dawniej potrawę tę spożywano w dniach zadusznych, ku czci zmarłych przodków. Teraz do kutii dodaje się bakalie, śmietankę i inne składniki. Bardzo dawnego pochodzenia jest także kisiel owsiany. Na wigilijnym stole stawia się ziemniaki, potrawy z kapusty, grzybów, kasze, zupy, ryby, suszone owoce albo gotowany z nich kompot, ciasta i desery. W tym dniu wszystkich należy dobrze traktować, nikomu nie można odmawiać gościny. Do dziś na stole stawia się dodatkowy talerz dla przypadkowego gościa. W tradycji ludowej noc wigilijna jest czasem cudów i niezwykłych wydarzeń. Wierzono, że o północy w całej przyrodzie odbywają się cuda: kwiaty na chwilę rozkwitają pod śniegiem, woda w studniach nabiera właściwości leczniczych. Zwierzęta o północy mogą mówić ludzkim językiem. Po wieczerzy śpiewa się kolędy, a o północy rozpoczyna się msza zwana pasterką. Pierwszy dzień świąt Bożego Narodzenia (25 grudnia) spędza się w domu, w gronie rodziny. Jest pierwszym dniem całego cyklu świątecznego na pamiątkę narodzenia Chrystusa. Trwa do 6 stycznia, do święta Trzech Króli, które zamyka ten cykl. Wg B. Ogrodowskiej Słowniczek CD obrzęd zwyczaj przesilenie słońca обряд обычай солнцестояние 113 warta żłobek wyznawca katolicyzmu prawosławia wyznanie bułka przaśna prosfora wierzeniе symboliczny przysłowie dni zaduszne święto Trzech Króli cykl świąteczny стража ясли исповедующий католицизм православие вероисповедание пресный хлебец просфора верование символический пословица поминальные дни Поклонение волхвов праздничный цикл SYMBOLE I TRADYCJE WIELKANOCNE 20. WIELKANOC Wielkanoc jest ważnym świętem chrześcijańskim upamiętniającym zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa. Przypada między 22 marca i 25 kwietnia w pierwszą niedzielę, po pierwszej wiosennej pełni księżyca. Wielkanoc poprzedza post trwający 6 tygodni. Pierwszy dzień postu to środa popielcowa. W kościołach podczas nabożeństw posypuje się głowy wiernych popiołem z ubiegłorocznych palm wielkanocnych. Rytuał jest znakiem żalu za grzechy, gotowości do oczyszczenia. Ostatni tydzień przed Wielkanocą stanowi okres wspominania najważniejszych dla wiary chrześcijańskiej wydarzeń i nazywany jest Wielkim Tygodniem. Rozpoczyna go Niedziela Palmowa, nazywana także Wierzbną. Jest poświęcona obchodom wjazdu Chrystusa do Jerozolimy, dokąd wraz z uczniami przybył na święto Paschy. Witały go tłumy ludzi rzucając na drogę, którą jechał na osiołku, gałązki oliwne i palmowe. Najważniejsza uroczystość kościelna Niedzieli Palmowej to procesje z palmami. W Polsce w palmie są gałązki wierzbowe. Przybiera się je kolorowymi wstążkami i suszonymi lub sztucznymi kwiatami. 114 Najbogatsze w obrzędy i zwyczaje są trzy ostatnie dni Wielkiego Tygodnia: Wielki Czwartek, Wielki Piątek i Wielka Sobota. Wielki Czwartek upamiętnia ostatnią wieczerzę. Na pamiątkę umycia nóg apostołom przez Chrystusa, przed ostatnią wieczerzą, biskupi obmywali nogi 12 biedaków. Był to znak chrześcijańskiej pokory i miłości do bliźniego. W całej Polsce w Wielkim Tygodniu odbywają się misteria Męki Pańskiej – przedstawienia odtwarzające wydarzenia opisane w Biblii. W Wielki Piątek następuje kulminacja: sąd, Piłat wydaje wyrok, Jezus idzie na miejsce kaźni, zostaje ukrzyżowany. Wielki Piątek w kościele jest dniem żałoby. Według Ewangelii Chrystus został ukrzyżowany na wzgórzu koło Jerozolimy, zwanym Golgota. Do naszych czasów przetrwała tradycja Grobów Chrystusa, bogato przystrojonych kwiatami. W dużych miastach do dziś jest zwyczaj „chodzenia na groby” – odwiedzania ich w różnych kościołach. Z polską tradycją wielkanocną związany jest obyczaj straży grobowych. Nawiązuje do wart żołnierzy rzymskich, którzy pilnowali grobu Chrystusa. Do dziś przy Grobach Pańskich w Polsce niosą wartę strażacy w galowych mundurach lub żołnierze. Wielki Piątek jest dniem ścisłego postu. Tylko raz w ciągu dnia można zjeść do syta. Wielki Piątek jest także dniem przygotowań domowych. Przede wszystkim należy przygotować kolorowe jajka, nazywane pisankami. Wielka Sobota jest dniem święcenia pokarmów wielkanocnych, są to między innymi chleb, jajka, kolorowe pisanki, wędliny, mięso, baby wielkanocne, sól, pieprz, baranek z cukru albo z masła. Baranek symbolizuje ofiarę, Chrystusa Zmartwychwstałego. Pokarmy przynosi się do kościoła najczęściej w koszyczkach, ozdobionych wstążkami i kwiatami. Wielką Niedzielę Wielkanocną (Wielkanoc) rozpoczyna rezurekcja – uroczysta msza, po której ludzie udają się do domów na ucztę wielkanocną. Przed rozpoczęciem śniadania wielkanocnego ludzie dzielą się święconym, przede wszystkim jajkiem, życząc sobie nawzajem zdrowia, powodzenia i radości. Ten dzień spędza się w gronie rodzinnym. Wg B. Ogrodowskiej 115 Słowniczek CD popiół ubiegłoroczny rytuał żal grzech oczyszczenie ostatnia wieczerza apostoł biskup pokora bliźni misterium Męka Pańska Piłat wyrok kaźń ukrzyżowanie żałoba Ewangelia Jerozolima Golgota ofiara пепел прошлогодний ритуал раскаяние грех очищение тайная вечеря апостол епископ смирение ближний мистерия страсти Господни Пилат приговор казнь распятие скорбь Евангелие Иерусалим Голгофа жертва ЧАСТЬ III 1. Kuchnia polska. 2. Kultura i rozrywka. 3. Znaczenie literatury pięknej. 4. Sport. 5. Walka z nałogami. 6. Ochrona środowiska. 7. Nowoczesne wynalazki. 8. Moskwa. 9. Wycieczka po Rosji. 10. Polska. 11. Warszawa. 12. Kraków. 13. Wycieczka po Polsce. 14. Religia w życiu Polaków. 15. Polscy laureaci Nagrody Nobla. 16. Język polski. 17. Szkolnictwo. 18. Obrzędy i zwyczaje w okresie jesienno-zimowym. 19. Obrzędy i zwyczaje w okresie wiosenno-letnim. PODRÓŻ KULINARNA 1. KUCHNIA POLSKA Ktoś marzy o ciepłych egzotycznych krajach lub śniegach Antarktydy, o dalekim locie do Nowej Zelandii lub wyprawie rowerowej dookoła świata. Nie mniej pasjonującym sposobem poznawania obcych krajów jest podróż kulinarna. Kuchnia pomaga zrozumieć mentalność mieszkańców kraju, ich tradycje i zwyczaje. Polska kuchnia tradycyjna jest znana ze swej różnorodności, warto wiedzieć, co się kryje za mało zrozumiałą nazwą, by zjeść dokładnie to, co planowaliśmy. Na przystawkę podaje się zazwyczaj polskie wędliny i mięsa, szczególnie znana jest podsuszana kiełbasa krakowska i wędzona w jałowcowym dymie kiełbasa myśliwska. Polską specjalnością są szynki, głównie wieprzowe. Jako zakąskę podaje się także smalec, przygotowywany ze słoniny lub boczku z dodatkiem cebuli, majeranku, czasami z jabłkiem lub suszonymi śliwkami, oraz tatar – surową mieloną polędwicę wołową z cebulą i dodatkiem żółtka. Przystawki jak widzimy nie wróżą nam nic złego, wszystko jest jasne. W podróży zawsze tak jest, zaczyna się pięknie, przygody czekają na nas później. Podróż kulinarna nie jest wyjątkiem. Zanim zamówimy zupę, należy dokładnie określić swoje preferencje, są bardzo podobne do rosyjskich, mają jednak cechy dość specyficzne. Najstarszą polską potrawą, której nie ma w żadnej innej kuchni świata jest kwaskowaty żur – zupa z żytniej mąki i czerstwego chleba, podawana 117 z kiełbasą i gotowanym jajkiem. Podobnie jak barszcz – przyrządzany z buraków i serwowany z uszkami (małymi pierożkami nadziewanymi mięsem lub grzybami) – ma nie tylko walory smakowe, ale i zdrowotne. Polacy gotują również biały barszcz – na zakwasie, z majerankiem, ziemniakami, czasami z dodatkiem śmietany. Godne polecenia są: zupa pomidorowa z makaronem lub ryżem, rosół z kury, zupa ogórkowa i koperkowa. W lecie dobry jest zimny chłodnik buraczany z drobno posiekanym świeżym ogórkiem i gotowanym jajkiem, podawany ze śmietaną. Specyficzną zupą są flaki (flaczki) wołowe: jest to cienko krojony żołądek wołowy ugotowany z dużą ilością przypraw (imbirem, muszkatem, majerankiem, pietruszką, pieprzem itd.), tłusty i ostry. Kuchnia polska obfituje w potrawy mięsne przyrządzane na wiele sposobów. Wszystkim na pewno będą smakować eskalopki z cielęciny – filety cielęce w cieście, polędwiczki wołowe często polewane sosem grzybowym, gotowany na miękko ozór wołowy, sztuka mięsa w sosie chrzanowym – gotowane mięso wołowe podawane z sosem. Dania z mięsa wieprzowego są równie dobre i nie mniej oryginalne. Jak chociażby pochodząca z Bawarii golonka w piwie, karkówka (grillowane lub pieczone mięso wieprzowe), bardzo popularny kotlet schabowy (panierowany kotlet z mięsa wieprzowego) i rozpływające się w ustach żeberka w miodzie. Warto spróbować dań z drobiu: duszoną kaczkę z jabłkami i wątróbki drobiowe, zazwyczaj smażone, podawane z cebulą. Szczególnie rozpowszechnione są takie dania jak bigos, pierogi i gołąbki. Bigos uważany jest za najbardziej tradycyjne danie polskie. Jest to danie na bazie kapusty z dodatkiem warzyw, grzybów, kawałków kiełbasy i gotowanego mięsa. Pochodzące z Litwy gołąbki to zmielone mięso wołowe z dodatkiem ryżu, owinięte w liście kapusty, podawane najczęściej ze śmietaną. Pierogi też z pochodzenia nie są polskie, są jednak tak popularne, że ani Rosjanie, ani Ukraińcy już nie przekonają do tego Polaków. Pierogi gotowane są z przaśnego ciasta i urozmaicane różnego rodzaju nadzieniem (może to być ser biały, mięso, kapusta z grzybami, owoce itd.). Pierogi z mięsem zazwyczaj polewane są zasmażaną cebulą i skwarkami. Tradycyjnym daniem jest kaszanka – grillowane lub pieczone kawałki kiełbasy przygotowanej z kaszy gryczanej i krwi wieprzowej. 118 Polska ma dostęp do morza, na jej terenie jest wiele jezior i rzek, nie może więc na tradycyjnym stole zabraknąć ryb: karpia, łososia, pstrąga, sandacza i śledzia, przygotowanych na różne sposoby, podawanych z różnymi sosami. Do głównych dań – drobiu, ryb, mięs i dziczyzny – dodawane są gotowane lub pieczone ziemniaki, kasza bądź charakterystyczny polski makaron – kluski, a także surowe, gotowane lub marynowane warzywa. Za dania poboczne uważane są popularne na całym świecie frytki, kopytka – kluski podawane ze śmietaną lub skwarkami, kluski śląskie – kluski przygotowane z gotowanych ziemniaków, placki z surowych ziemniaków smażone na oleju. Na deser trzeba koniecznie spróbować polskich ciast – ciemnego, korzennego piernika, kruchego mazurka przekładanego czekoladą, makowca, jabłkowej szarlotki lub sernika z bakaliami. Łakomczuchów na pewno nie zawiodą faworki (cienkie i kruche ciastka posypane cukrem pudrem), pączki, galaretki i naleśniki serwowane z dżemem, owocami, serem białym itd. Po obfitym posiłku, dla lepszego trawienia, można spróbować odrobiny alkoholu. Nie zawiodą się wielbiciele piwa – polskie piwo, podobnie jak niemieckie i czeskie, ma dobrą markę, a niektóre browary działają od wieków. Z mocniejszych alkoholi godne polecenia są nalewki owocowe i ziołowe, występują w mnóstwie odmian, a każda ma inne walory: od leczniczych i rozgrzewających po wyłącznie smakowe. Samodzielnie lub jako element deserów stosuje się słodkie kremy z żółtek, wanilii lub czekolady, likiery i miody pitne. No i oczywiście polska wódka, występująca w wielu odmianach. Z wódek gatunkowych najbardziej oryginalna jest żubrówka. W butelce zawsze można znaleźć źdźbło trawy z Puszczy Białowieskiej. Warto powiedzieć o niektórych regionalnych potrawach, których nie znajdziemy w innych krajach. Takim produktem jest polski oscypek – ser owczy wyrabiany przez górali na Podhalu. Po wejściu Polski do Unii Europejskiej spróbowano wprowadzić europejskie standardy produkcji serów, Polacy jednak wybronili prawo do tradycyjnego sposobu wyrabiania serowego smakołyku, dzięki temu możemy rozkoszować się jego oryginalnym wędzonym smakiem i niepowtarzalnym kształtem. 119 Słowniczek CD закуски przystawki топленое сало бифштекс по-татарски smalec tatar zupy супы żur / żurek flaki dania główne eskalopki z cielęciny ozór wołowy golonka karkówka kotlet schabowy żeberka w miodzie duszona kaczka wątróbki drobiowe bigos pierogi gołąbki kaszanka ryby łosoś sandacz dania poboczne kluski kopytka placki ziemniaczane desery mazurek makowiec szarlotka sernik pączki naleśniki oscypek суп на мучной закваске рубец основные блюда эскалопы из телятины язык говяжий рулька ошеек свиная отбивная ребрышки в меду тушеная утка печенка домашней птицы тушеная капуста с мясом вареники голубцы кровяная колбаса рыба лосось судак гарниры лапша клецки картофельные оладьи десерты мазурка пирог с маком яблочный пирог пирог с творогом пончики блинчики копченый овечий сыр 120 MUZEUM NOCĄ, TEATR WSZĘDZIE 2. KULTURA I ROZRYWKA W 1997 r. w Berlinie odbyła się ciekawa akcja promocyjna. Nie promowano żadnego towaru, była to prawdziwa reklama rozrywki kulturalnej. Dziś trudno w to uwierzyć, ale to właśnie posiadający jedną z najwspanialszych i najbogatszych na świecie Wyspę Muzealną Berlin pod koniec lat 90. dostrzegł niebezpieczny trend: młodzież nie chodzi do muzeów! Zaradni Niemcy krótko zastanawiali się nad problemem i wymyślili Noc Muzeów. Co prawda, trudno było ręczyć, że w godzinach nocnych w wybranym dniu młodzież i dorośli zamiast do kolegów lub do klubów pójdą do muzeów. Mimo że w większości muzeów w Berlinie był jeden dzień w tygodniu lub miesiącu, gdy można było zwiedzić je bezpłatnie, stwierdzono, że to właśnie brak opłat lub symboliczne bilety mogą przyciągnąć więcej osób do instytucji kulturalnych w nocy. Najlepiej, by noc była ciepła, na przykład majowa, tym bardziej, że Światowy Dzień Muzeów obchodzi się 18 maja. Co prawda pierwsza Noc Muzeów w Berlinie odbyła się w styczniu. Dodatkową atrakcją stały się poczęstunki, koncerty i warsztaty, w których każdy mógł wziąć udział. To był najbardziej udany projekt w zakresie szerzenia zainteresowania kulturą, sztuką i historią w ostatnich latach. Później do niemieckiej nocy muzeów dołączyły podobne projekty we Francji i Holandii. W 2007 r. inicjatywę oficjalnie poparła Rada Europy, 19 maja 2007 r. ponad 2000 muzeów w 39 miastach europejskich otworzyło drzwi dla tysięcy zwiedzających w sobotę wieczorem. W akcji wzięły udział Bruksela, Londyn, Paryż, Budapeszt, Wilno, Warszawa, Kraków i wiele innych miast. Obecnie ponad 120 miast europejskich raz w roku umożliwia obejrzenie skarbów kultury za darmo wszystkim chętnym w godzinach nietypowych dla muzeów. Pierwsza Noc Muzeów w Polsce odbyła się w Poznaniu. W 2003 r. Poznańskie Muzeum Narodowe zdecydowało się na ten ryzykowny eksperyment. Impreza miała duże powodzenie, dlatego w następnym roku ruszyła Noc Muzeów w konserwatywnym Krakowie. W Krakowie tej nocy jeździły specjalne tramwaje, wyemitowano „magiczną złotówkę” – monetę pamiątkową, która była jednocześnie biletem wstępu do wielu muzeów. Dziś lista polskich miast uczestniczących w Europejskiej Nocy Muzeów liczy ponad 60 nazw. Są to m. in. Muzeum Lubelskie na Zamku 121 w Lublinie, Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi, Muzeum Okręgowe w Toruniu organizujące Noc Muzeów w Ratuszu Staromiejskim, słupski Zamek Książąt Pomorskich słynący z walk rycerzy, towarzyszących Nocy Muzeów. Zastanawiając się nad celem akcji, wyznaczonym jeszcze w Berlinie, stwierdzimy, że został osiągnięty, bo przecież nie osoby starsze wybierają się w nocy na sale muzealne. Jednocześnie zdajemy sobie sprawę z tego, że nawet wiedza i kultura, dobra ponadczasowe, muszą aktywnie się promować i narzucać „klientowi”. To co było nie do pomyślenia w XIX w. i nawet w połowie XX w., gdy – być może ze względu na brak telewizji i Internetu – na wystawy znanych malarzy ustawiała się kolejka, dziś staje się rzeczywistością. Nie szukamy już drogi do piękna, to ono stara się do nas dotrzeć, jak każdy inny towar. Oferta muzealna na całym świecie jest bardzo różnorodna, czynne są muzea sztuk pięknych, muzea historyczne, etnograficzne, przyrodnicze, istnieje nawet muzeum posągów z wosku. Najbardziej znane muzeum tego typu to Muzeum Figur Woskowych założone przez Marie Tussaud. Po rewolucji francuskiej przybyła do Londynu z woskowymi odlewami zgilotynowanych francuskich arystokratów, te właśnie podobizny stanowiły początkowy zbiór muzeum. Pierwsza stała wystawa została założona przy Baker Street w 1835 r., następnie muzeum rozwijało się, teraz ma stałe filie w 6 miastach świata: Amsterdamie, Hongkongu, Las Vegas, Nowym Jorku, Szanghaju i Berlinie. W Muzeum Madam Tussaud są różne sale, m. in. sala sław, sala strachu, sala bohaterów filmowych, sala prezydentów i wiele innych. W Polsce jest dużo ciekawych muzeów: muzea morskie na Wybrzeżu, Muzeum Piernika w Toruniu i inne. Szczególnie atrakcyjne są dworki – muzea kultury szlacheckiej oraz muzea kultury miejskiej, przedstawiające warunki życia codziennego mieszczan, jak np. Muzeum Kultury Miejskiej w Katowicach. W przeciwieństwie do zamków i pałaców, te muzea pozwalają dotknąć życia codziennego przodków i dlatego stanowią cenne źródło poznawania historii. Ważną i dość specyficzną odmianą muzeów, spokrewnionych z muzeami etnograficznymi, są skanseny. Nazwa tego typu obiektów pochodzi od nazwy pierwszego takiego muzeum założonego w Sztokholmie w 1981 r. przez Artura Hazeliusa. Obecnie w każdym regionie Polski jest muzeum wsi (np. lubelskiej, śląskiej itd.), 122 a wyraz „skansen” nawet zdążył nabrać w polszczyźnie negatywnego znaczenia. Czasami pomysły promowania kultury rodzą się ze względów nie mających nic wspólnego z kulturą. W 1985 r. grecka minister kultury Melina Mercouri zainicjowała projekt, którego zadaniem było jednoczenie Europejczyków poprzez kulturę – Europejskie Miasto Kultury. Pierwszym takim miastem stały się greckie Ateny. W miarę upływu lat okazało się, że kultura nie dała się potraktować jako narzędzie polityczne, z pretekstu stała się celem nadrzędnym. Od 1999 r. projekt nazywa się Europejska Stolica Kultury. Miasto, które wygrywa w głosowaniu Unii Europejskiej, otrzymuje fundusze na konserwację zabytków oraz rozwój infrastruktury kulturalnej. Jednocześnie powinno godnie zaprezentować swoje zabytki, muzea, teatry itd. całej Europie. W 2000 r. funkcje Europejskiej Stolicy Kultury pełnił Kraków. Teatr poszedł jeszcze dalej niż muzeum. Nie musimy nawet wybierać się do teatru, by doświadczyć przeżyć estetycznych i emocjonalnych, zwykle towarzyszących oglądaniu tradycyjnej sztuki. Nowoczesne formy sztuki teatralnej, szczególnie leżące na pograniczu ze sztukami plastycznymi, oferują paletę niesamowitych wrażeń na podwórku miejskim, na starówce, a nawet w komunikacji miejskiej. Do miast europejskich powróciły widowiska uliczne rodem ze średniowiecza, najczęściej w postaci pantomimy na bruku stolic europejskich. Obecnie w kilku krajach toczą się zaciekłe walki prawnicze na temat tego, czy artyści muszą uzyskać pisemne zezwolenie właścicieli domów i lokali, przed którymi urządzają występy – problem zaiste średniowieczny. Inną odmianą syntezy teatralnej jest performance i happening. Niespodziankę w postaci stołu z resztkami po uczcie, symbolizującego nowożytną kulturę europejską, lub chóru wieszczów w prześcieradłach można zobaczyć najczęściej w śródmieściu. Uprawiany w większości metropolii świata flash mob jest najciekawszym widowiskiem interaktywnym, którego reżyserami, aktorami i widzami jesteśmy my sami. Jedyną instytucją, która potrafi się oprzeć najnowszym wpływom organizacyjno-technicznym, pozostaje filharmonia. Nadal organizuje koncerty muzyki poważnej, czasami filmowej, jazzowej, chóralnej lub organowej. W większości filharmonii jest sala muzyki kameralnej. Pierwsze polskie filharmonie pojawiły się w Warszawie (1901) i we Lwowie 123 (1902), obecnie w Polsce jest 26 filharmonii, z nich największa to Filharmonia Narodowa w Warszawie. Słowniczek CD Noc Muzeów warsztaty moneta pamiątkowa oferta muzeum sztuk pięknych przedsięwzięcie posąg dworek skansen Europejska Stolica Kultury sztuka plastyczna widowisko występ Ночь музеев мастер-класс памятная монета предложение художественный музей проект статуя имение скансен Культурная столица Европы изобразительное искусство представление выступление QUO VADIS? 3. ZNACZENIE LITERATURY PIĘKNEJ Pod koniec 2010 r. nauczyciel fizyki i matematyki jednej z licznych szkół średnich na obszarze WNP dla własnej ciekawości ułożył dla uczniów klasy maturalnej quiz sprawdzający minimalną znajomość programu szkolnego z różnych przedmiotów, w tym z literatury pięknej. Z odpowiedzi na pytania przerażony nauczyciel dowiedział się między innymi, że Shakespeare napisał „Sherlocka Holmesa”, Dostojewski – powieść „Wojna i pokój”, zaś Cervantes to nazwa mebla. W Polsce zajście o podobnym wydźwięku społeczno-kulturowym zdarzyło się trochę wcześniej. W jednej z edycji teleturnieju „Milionerzy” młodzi aktorzy, gwiazdy współczesnej telewizji polskiej, znaleźli się w trudnej sytuacji wobec odpowiedzi na pytanie, który z wymienionych bohaterów nie występuje w powieściach Stefana Żeromskiego: Tomasz Judym, Rafał Olbromski, Cezary Baryka czy Antek Boryna? Uczniom szkół polskich, jak też osobom dorosłym dawno po maturze, coraz częściej zdarza się stwierdzić, iż autorem „Chłopów” jest Stefan Żeromski, „Pana Tadeusza” 124 – Henryk Sienkiewicz. W Rosji i w państwach ościennych nie jest lepiej. Były obóz socjalistyczny, kiedyś z dumą reprezentujący najbardziej oczytaną część oświeconej ludzkości, z zawrotną prędkością i w obrębie jednej generacji staje się obozem nieuków. I to w epoce, gdy książka stała się bardziej dostępna. Jeszcze dwadzieścia lat temu zapisywaliśmy się w kolejce w miejscowej bibliotece, by dostać wymarzoną książkę, jako uczniowie ustalaliśmy kolejność czytania lektur w klasie, przekazując sobie nawzajem rzadkie powieści. Dorośli w czasach komunistycznej cenzury wymieniali się książkami z drugiego obiegu, na których przeczytanie mieli jedną noc, ślęczeli nad marnej jakości egzemplarzem z drobną czcionką do świtu. Książka była modna, utwory literatury pięknej, zwłaszcza współczesnej, były warunkiem sine qua non pomyślnego istnienia w społeczeństwie. Teraz mamy możliwość pobrania książki w Internecie i czytania jej bez żadnych przeszkód w domu. Jeśli nie chcemy męczyć oczu lub po prostu jesteśmy leniuchami, istnieje nowoczesne rozwiązanie: dla większości lektur powstały wersje do słuchania – audiobooki. Szkoda, że uczniowie szkół średnich w wyszukiwarkach swoich komputerów coraz częściej dodają do nazwy poszukiwanego utworu wyrazy „w pigułce” lub „streszczenie”. W ten sposób poznają najwyżej fabułę, i oto genialna „Zbrodnia i kara” Dostojewskiego staje się w świadomości potocznej banalną powieścią kryminalną. W 2001 r. z pomocą coraz mniej popularnej książce przyszedł Internet, w maju ruszyła zabawa internetowa nazwana „bookcrossing”. Uczestnicy rejestrują książkę na krajowej stronie internetowej bookcrossingu, nadają jej numer i podają miejsce, w którym planują ją zostawić (kawiarnia, sklep, biblioteka, park i in.). Ten, kto książkę znajdzie, powinien wpisać się do dziennika książki na tej samej stronie internetowej, a po przeczytaniu przekazać książkę dalej. Niestety dość często zabawa kończy się kradzieżą, nowy właściciel znalezionej książki nie wpisuje się do dziennika i tym bardziej nikomu książki nie przekazuje. Ale nawet ten fakt, że książki się kradnie, dziś jest raczej pocieszający. Nie kradnie się przecież rzeczy, do których nie przywiązuje się żadnej wagi. Polska „Gazeta Wyborcza” opublikowała w 2009 r. statystyki, z których wynika, że ponad 60 procent Polaków w tym roku „nie miało żadnego kontaktu z książką”. Nie ulega wątpliwości, że respondenci nie 125 mieli takiego kontaktu również w przeszłości. Nie oznacza to wcale, że osoby te, jak też wspomniani uczniowie szkół białoruskich i rosyjskich, przejmują się z powodu swojej ignorancji. Większość maturzystów dostaje się na studia, niektórzy nawet – o dziwo! – na wydziały filologiczne. Ignorancja wcale nie przeszkadza wczorajszym maturzystom i studentom w zarabianiu pieniędzy i zakładaniu rodziny. Wymagane na rynku pracy wykształcenie wiąże się raczej z zaradnością niż z dobrą znajomością lektur szkolnych. Czy można czegoś się nauczyć z zakurzonych foliałów? Można, co potwierdza pewien zaskakujący fakt z zakresu ekonomii popularnej. W okresie kryzysu ekonomicznego ostatnich lat gwałtownie wzrósł popyt na dzieło filozoficzne już prawie zapomniane – „Kapitał” Karola Marksa. Tajemnicą pozostanie, czego chcieli dowiedzieć się z nieukończonej przez autora książki nowi czytelnicy. Sam fakt sygnalizuje tym nie mniej, że nadal jesteśmy skłonni poszukiwać odpowiedzi na najbardziej skomplikowane pytania współczesności w książkach. Podobnie jak romantycy polscy, którzy doszukiwali się odpowiedzi o losach Polski w Biblii, nadal będącej najpopularniejszą książką na świecie, sięgamy po literaturę w chwilach rozterki i kryzysów. Poezja chyba już nigdy nie osiągnie dawnych szczytów swojej popularności. Dzisiejsi uczniowie szkół rosyjskich mylą Puszkina nawet nie z żyjącym w tym samym czasie Lermontowem, lecz z Napoleonem. W Polsce już są uczniowie gotowi na serio dyskutować na temat: „Czy Grażyna była / nie była żoną Konrada Wallenroda?”. Mimo wszystko książka nie poddaje się i szuka drogi ku sercom i umysłom czytelników na wszelkie sposoby. Utworów literackich występujących w charakterze doradców w naszym życiu codziennym jest coraz mniej, natomiast książki dla rozrywki nie stracą swoich pozycji tak szybko. Literatura nadal jest źródłem inspiracji, między innymi dla twórców filmów dla dzieci i kreskówek. Najczęściej nie są to bezpośrednie adaptacje, lecz utwory samodzielne, w których pośrednio przewijają się znane wątki fabularne. Ekranizacja utworów literackich jest najkrótszą drogą do serc nie tylko maluchów, ale i nastolatków. Amerykańskie dzieci oglądają przygody Heraklesa w co najmniej kilku różnych wersjach. Książka Alana Aleksandra Milne’a o Kubusiu Puchatku ukazała się w 1926 r., jej ciąg dalszy 126 w 1928 r. W 1966 r. Disney stworzył na podstawie tej powieści filmy animowane. Razem nakręcono 13 animowanych filmów pełnometrażowych i ponad 200 odcinków serialu telewizyjnego. Przebojami stały się inne ekranizacje: „Alicja w krainie czarów” Lewisa Carrolla, „Pinokio” Carla Collodiego, „Muminki” Tove Jansson, „Mały Książę” Antoine’a de Saint-Exupéry’ego i „Pippi Pończoszanka” Astrid Lindgren. Dzieci nie przyzwyczajone do czytania książek wyrastają na niechętnie czytających dorosłych. Nie nudzą się przez półtorej godziny w kinie, ponieważ fabuła prawie zawsze jest dla nich nowa, mimo że zachodni film fabularny od dawna operuje wtórnymi fabułami. Poważną część filmowej produkcji rozrywkowej stanowią ekranizacje starych powieści historycznych. Kilkakrotnie i w różnych krajach filmowano powieść „Trzej muszkieterowie” Dumasa, niekiedy w sposób znaczący odbiegając od oryginału, jak w jednej z wersji amerykańskich. W Polsce szczególnie „przydatny” pod tym względem okazał się Henryk Sienkiewicz. Reżyser Jerzy Hoffman udowodnił trzykrotnie – w 1969 r. („Pan Wołodyjowski”), 1974 r. („Potop”) i 1999 r. („Ogniem i mieczem”), że utwory wybitnego pisarza doskonale nadają się na podstawę historycznych filmów fabularnych. Po nakręceniu tych filmów i ich wejściu na ekrany wzrosło zainteresowanie pierwowzorem literackim, książka wróciła do czytelników chociażby na krótko. Arcydzieła literackie przeszłości podbijają serca dorosłych w postaci musicali i ekranizacji. Światowymi przebojami ostatnich dziesięcioleci stały się musicale „Notre-Dame de Paris” i „Skrzypek na dachu”. Pierwszy jest udaną inscenizacją słynnej powieści „Dzwonnik z Notre-Dame” romantyka francuskiego Victora Hugo, drugi zaś opiera się na wątkach fabularnych z utworów pisarza żydowskiego Szolom Alejchema. Wykształcony widz łatwo rozpozna w popularnej komedii „Maska” z Jimem Carrey’em wątek fabularny z powieści Oscara Wilde’a, zasygnalizowany niedwuznacznie poprzez imię jednego z bohaterów – Dorian. Dziewiętnastowieczna powieść gotycka i jej najwybitniejsza reprezentantka Marry Shelley, twórczyni „Frankensteina”, zapoczątkowały w filmie współczesnym jeden z najpopularniejszych gatunków – horror, w literaturze natomiast gatunek powieści fantastyczno-naukowej. W epoce postmodernistycznej cytatami bawi się na wszelkie sposoby, jednak dla kogoś, kto nie zna utworu oryginalnego, zostanie nieza127 uważony szczególny urok tej zabawy intelektualnej. Estetyka postmodernistyczna jest na tyle wyrozumiała, że oszczędza takim nieukom nieprzyjemnych doznań, nie domyślają się nawet, że toczy się jakaś gra. Być może ktoś uważa, że gapienie się na coś w imię gapienia ma sens. Słowniczek CD quo vadis (łac.) literatura piękna quiz bohater oczytany oświecony generacja przystępny lektura drugi obieg czcionka sine qua non (łac.) pobrać z Internetu rozwiązanie audiobook bookcrossing wyszukiwarka streszczenie strona internetowa świadomość pocieszający przejmować się ignorancja zaradność foliał zaskakujący skomplikowany rozterka wers utwór wieszcz doradca 128 куда идешь (лат.) художественная литература тест герой начитанный просвещенный поколение доступный литература для чтения самиздат шрифт то, без чего невозможно (лат.) скачать из Интернета решение аудиокнига буккроссинг поиск пересказ сайт сознание утешительный переживать невежество сообразительность фолиант неожиданный сложный противоречивое чувство строка произведение великий национальный поэт советник inspiracja wątek fabularny ekranizacja pierwowzór arcydzieło reprezentant cytat urok вдохновение сюжетная линия экранизация оригинал шедевр представитель цитата очарование SPORT DODAJE SKRZYDEŁ 4. SPORT Rytm życia współczesnego świata jest coraz szybszy i intensywniejszy, coraz więcej czasu spędzamy w pracy, przed komputerem, z telefonem w ręku. Uprawianie sportu w takiej sytuacji jest sposobem na relaks, aktywny wypoczynek. Sport pomaga dbać o zdrowie, być bardziej zdyscyplinowanymi i towarzyskimi. To na pewno nie wszystkie przyczyny popularności sportu. Jak nasi przodkowie w czasach starożytnych żądni jesteśmy widowisk i mocnych wrażeń. Stąd bijąca wszelkie rekordy oglądalność Igrzysk Olimpijskich, meczy piłkarskich oraz mistrzostw świata i Europy w różnych dyscyplinach sportowych, zakładanie licznych klubów kibica znanych sportowców. Kibicujemy zawodnikom na boiskach, przed telewizorem albo w Internecie, czując się częścią triumfu, wierząc, że również jesteśmy najlepsi i możemy wiele dokonać. Zwycięstwo naszego sportowca albo reprezentacji narodowej jest powodem do dumy, daje nam poczucie pewnej wagi na arenie międzynarodowej. Kibice zapominają o różnicach wieku, wykształcenia, zawodu, poglądów politycznych. Zimowe dyscypliny sportowe niezmiennie cieszą się popularnością w Polsce i w Rosji. Niezapomnianych wrażeń dostarcza nam biathlon – wstrzymujemy oddech, gdy sportowcy strzelają, i krzyczymy, chcąc dodać im sił, gdy zbliżają się do mety. W 2009 roku Tomasz Sikora (srebrny medalista olimpijski) jako pierwszy w historii Polak został liderem klasyfikacji generalnej Pucharu Świata w biathlonie. W skład reprezentacji narodowej Rosji w biathlonie weszło wielu wybitnych sportowców, między innymi Iwan Czerezow. Jest dwukrot129 nym medalistą olimpijskim w sztafecie (srebro XX Zimowych Igrzysk Olimpijskich w Turynie 2006 roku i brąz XXI Zimowych Igrzysk Olimpijskich w Vancouver), mistrzem świata 2005 roku w sztafecie mieszanej, mistrzem świata 2007 roku i 2008 roku w sztafecie mężczyzn, brązowym medalistą Mistrzostw Świata 2009 roku w biegu masowym, srebrnym medalistą Mistrzostw Świata 2011 roku w sztafecie mężczyzn. Ekstremalne dyscypliny sportowe budzą tym większy zachwyt, im bardziej zdajemy sobie sprawę z ryzyka. Adam Małysz jest prawdziwą legendą skoków narciarskich nie tylko w Polsce, ale i na całym świecie. To multimedalista olimpijski, zdobył wszystkie możliwe nagrody i medale, w tym cztery medale olimpijskie, cztery złote medale mistrzostw świata w klasyfikacji indywidualnej, cztery Puchary Świata. Wśród zimowych sportów zespołowych niewątpliwym liderem jest hokej na lodzie. Widowiskowy, czasami brutalny, hokej ma wielu kibiców na całym świecie. Reprezentacja Rosji w hokeju na lodzie mężczyzn po raz pierwszy zagrała w 1992 roku jako spadkobierca reprezentacji Związku Radzieckiego. Trzykrotnie zdobyła złoty medal Mistrzostw Świata w 1993, 2008 i 2009, dwukrotnie srebrny medal w 2002 i 2010 oraz brązowy medal w 2005 i 2007. Jest srebrnym medalistą Zimowych Igrzysk Olimpijskich w Nagano i brązowym medalistą Igrzysk Olimpijskich w Salt Lake City. W chwili obecnej reprezentacja Rosji należy do czołówki reprezentacji w hokeju na lodzie. Popularności sportowi dodają zdolni i charyzmatyczni zawodnicy jak na przykład Aleksander Owieczkin grający na pozycji lewoskrzydłowego. Obecnie występuje w Washington Capitals. W 2006 roku Owieczkin zdobył nagrodę Calder Memorial Trophy. W 2009 roku trafił do dziesiątki najlepszych zawodników NHL dziesięciolecia. W reprezentacji narodowej debiutował w wieku 17 lat, będąc najmłodszym zawodnikiem w historii reprezentacji. W składzie reprezentacji Rosji zagrał podczas pięciu mistrzostw świata oraz na Igrzyskach Olimpijskich w Turynie i Vancouver. Życie kibica jest pełne wrażeń i autentycznych emocji o każdej porze roku. Zawody i mistrzostwa w zimowych dyscyplinach sportowych ustępują miejsca letnim, znów czekamy na rekordy naszych ulubieńców. 130 Rosyjska lekkoatletka uprawiająca skok o tyczce Jelena Isinbajewa jest prawdziwą gwiazdą. Dwukrotnie zdobyła złoty medal Igrzysk Olimpijskich (2004 i 2008), pobiła 27 rekordów świata. Jelenę Isinbajewą dwukrotnie wyróżniono prestiżową nagrodą Laureus World Sports Awards. Niewyobrażalna wytrzymałość i siła charakteru imponują w naszych czasach chałtury, gdy każdy może udawać, że śpiewa, tańczy, maluje. Sport jest bezlitosny wobec amatorstwa. Tak szybko jak porusza się Robert Korzeniowski – wielokrotny mistrz olimpijski w chodzie na 20 i 50 km – większość z nas nie potrafi przejechać nawet rowerem. Najwięcej kibiców na całym świecie z całą pewnością ma piłka nożna. Wiele osób ogląda rywalizację reprezentacji narodowych i klubów piłkarskich, śledzi losy piłkarzy, transfery i zdobyte bramki. Najbardziej utytułowanymi klubami piłkarskimi w Rosji są CSK Moskwa i Zenit Sankt Petersburg. CSK Moskwa został trzykrotnym mistrzem Rosji, sześciokrotnym zdobywcą Pucharu Rosji i czterokrotnym zdobywcą Superpucharu Rosji. To pierwsza rosyjska drużyna, która wygrała turniej w europejskiej klubowej piłce nożnej – Puchar UEFA 2005. Zenit Sankt Petersburg jest jedyną drużyną, która zdobyła wszystkie najważniejsze trofea piłkarskie Rosji: mistrzostwa (2007, 2010) Puchar (1998/1999, 2009/2010), Superpuchar (2008, 2011) i Puchar Premier League. Zenit zdobył Puchar UEFA (2007/2008) oraz Superpuchar UEFA (2008). W polskiej ekstraklasie największe sukcesy osiągnęły takie kluby piłkarskie jak Lech Poznań i Wisła Kraków. Zawody międzynarodowe sprzyjają nie tylko rozwojowi sportu, ale i infrastruktury kraju oraz turystyki. Polska i Ukraina mają pod tym względem szczęście, ponieważ razem wywalczyły prawo do organizacji Mistrzostw Europy w piłce nożnej 2012. Rosja natomiast będzie gospodarzem Mistrzostw Świata 2018. Po raz pierwszy mundial odbędzie się w Europie Wschodniej. Podobnie jak każda inna działalność, sport ma również ujemne strony, ale nawet skandale dopingowe i afery korupcyjne nie mogą przyćmić blasku rekordów i niezapomnianych emocji. 131 Słowniczek CD Igrzyska Olimpijskie Mistrzostwa Świata Mistrzostwa Europy zawodnik medalista mistrz reprezentacja narodowa kibic klasyfikacja generalna Puchar Świata Олимпийские игры Чемпионат мира Чемпионат Европы спортсмен медалист чемпион национальная сборная болельщик общий зачет Кубок мира URWANY FILM 5. WALKA Z NAŁOGAMI Urwany film – mówi się tak nie o problemie technicznym powstałym w trakcie produkcji filmów, lecz o przykrych konsekwencjach nadużycia alkoholu. W ten sposób Polacy określają stan skrajnego opicia się, gdy człowiek nie potrafi przypomnieć sobie, co się działo poprzedniego wieczoru. Eufemistyczny frazeologizm jest jednocześnie trafnym określeniem sytuacji życiowej tego, kto wpada w pułapkę alkoholizmu, będącego jednym z wielu niebezpiecznych nałogów. Zaczyna się niewinnie, od imprez w gronie przyjaciół, lunchów i obiadów zakrapianych alkoholem. Piją biedni i bogaci, czynni zawodowo i bezrobotni, biznesmeni i lumpy, gospodynie domowe i kobiety sukcesu. Ostatnio odnotowano poważne zmiany, według danych Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych ponad 10 procent Polek w wieku od 18 do 29 lat mocno nadużywa alkoholu. Młode kobiety zaczęły dorównywać mężczyznom w tej haniebnej rywalizacji na całym obszarze europejskim. Przeciętna Brytyjka w wieku od 18 do 24 lat wypija rocznie 203 litry alkoholu, czyli prawie 17 litrów miesięcznie, młode Niemki spożywają średnio 189 litrów rocznie. Wykształcenie i status społeczny wcale nie stoją na przeszkodzie, 11 procent Polek z wyższym wykształceniem regularnie pije. Dlaczego ludzie piją? Ze strachu przed porażką w pracy lub na egzaminie, z powodu depresji i samotności, dla relaksu i wyciszenia, przy 132 załamaniu nerwowym. Wśród najczęstszych przyczyn nadużywania alkoholu psycholodzy wymieniają również brak umiejętności zmierzenia się z rzeczywistością i niskie poczucie własnej wartości, zakorzenione nieraz w dzieciństwie, wywodzące się z konieczności sprostania wygórowanym ambicjom rodziców. Socjolodzy tłumaczą wzrost liczby alkoholiczek wśród młodych kobiet zmianą roli kobiety w społeczeństwie – witaj, długo oczekiwane równouprawnienie, teraz również w piciu! Spełnia przykrą rolę reklama alkoholi, lansująca obraz dziewczyny niezależnej, odważnej, pewnej siebie i kochającej życie, co kojarzy się z zamiłowaniem do napojów wyskokowych. Rola telewizji i kina w narzucaniu wzorców picia alkoholu nadal jest duża. Lekarze mówią o tzw. przyczynach cywilizacyjnych powodujących wzrost liczby alkoholików szczególnie wśród kobiet i młodzieży: o narastaniu stresów cywilizacyjnych, osłabieniu więzów rodzinnych, wzroście zamożności społeczeństwa, skróceniu czasu pracy. Nadużywają alkoholu coraz częściej osoby nieletnie, najczęściej pod presją otoczenia oraz z powodu błędnego przekonania, że na przykład piwo nie jest alkoholem. Warto pamiętać, że to właśnie niskoprocentowe trunki najszybciej prowadzą do uzależnienia. Na istotę alkoholizmu składają się uzależnienie psychiczne i fizyczne od alkoholu oraz tzw. błędne koło alkoholika: nadużywanie alkoholu powoduje konflikty w pracy i w rodzinie, z kolei swój nałóg pijący usprawiedliwia narastającymi problemami oraz ciągłym pogarszaniem się sytuacji rodzinnej i zawodowej. Właściwości chemiczne alkoholu pozwalają na jego szybkie i łatwe wejście do przemiany materii, co wiąże się z niebezpiecznymi objawami w razie próby utrzymania abstynencji, występują wówczas dreszcze, bóle mięśni, pocenie się, nudności, majaczenia. Regularne spożywanie alkoholu prowadzi do niedociśnienia (na przemian z nadciśnieniem tętniczym) i niedokrwistości, padaczki oraz innych zaburzeń neurologicznych, do uszkodzenia wątroby (a w konsekwencji do stłuszczenia, marskości lub choroby nowotworowej) i mózgu (a w konsekwencji do demencji). Ponieważ alkohol jest agresywną substancją chemiczną, jego nadużycie w sposób naturalny powoduje uszkodzenie przełyku, błony śluzowej żołądka, tkanek trzustki i jelit, co z kolei owocuje nowotworami złośliwymi tych narządów. Jednym z ostatnich zaburzeń bywa za życia alkoholika biała gorączka (delirium tremens), zapowiadająca z reguły bliski zgon. 133 Leczenie uzależnienia od alkoholu jest trudne, trwa przez resztę życia osoby uzależnionej i według statystyki medycznej najczęściej jest mało skuteczne. W ostrych przypadkach leczenie zaczyna się od odtruwania organizmu w ośrodkach odwykowych i zawsze obejmuje co najmniej trzy składniki. Psychoanaliza i leczenie u psychoterapeuty mają zmienić nastawienie alkoholika do siebie i swoich problemów, nauczyć rozwiązywać je bez sięgania po butelkę. Leczenie środowiskowe polega na współpracy psychoterapeuty z rodziną alkoholika oraz z grupami wzajemnej pomocy, takimi jak na przykład Kluby Anonimowych Alkoholików. W leczeniu farmakologicznym stosuje się witaminy, leki uspokajające i leki hamujące metabolizm alkoholu. Tolerowanym przez społeczeństwo i prawo nałogiem jest uzależnienie od palenia tytoniu. Nikotynizm jest znacznie mniej potępiany niż alkoholizm, a mimo to jego skutki są nie mniej niebezpieczne. Nie uznaje się go za chorobę uniemożliwiającą normalne życie i pracę, a więc leczenie nie uważane jest za konieczne. Nikotynizm nie powoduje poważnych zaburzeń neurologicznych u palaczy, lecz skutki działania substancji szkodliwych zawartych w papierosach są tym bardziej niebezpieczne, że są odwleczone w czasie. Zaburzenia neurologiczne występują u dzieci palaczy, w postaci zaburzeń pamięci i koncentracji utrudniających naukę. Prawdopodobieństwo urodzenia przez kobietę palącą dzieci upośledzonych umysłowo stanowi około 85 procent. Palacze często narzekają na osłabienie pamięci, im również urywa się film, tyle że na krótko. Dość rzadko zdają sobie sprawę z prawdziwych przyczyn tego zjawiska. Rak płuc i nowotwory krtani są związane z paleniem pośrednio, twierdzą palacze i bardzo chcą w to wierzyć. Zaburzenia w układzie krążenia i nowotwory w układach pokarmowym, oddechowym i moczowym nie kojarzą się bezpośrednio z tym nałogiem. Brzydka twarz, tchnące zgnilizną zęby, żółte palce i paznokcie również nie są powodem, by rzucić palenie. Nikotynizm jest wspierany przez agresywną reklamę papierosów, zarówno pośrednią w filmach i w telewizji, jak też bezpośrednią. Młodzieży palenie kojarzy się przede wszystkim z elitą intelektualną, artystyczną i biznesową, co wzmacnia notowania społeczne tego nałogu. Średnio na świecie pali 40 procent mężczyzn i 9 procent kobiet. W różnych krajach stosunek tych liczb jest odmienny. W Polsce pali 47 134 procent panów i 23 procent pań w wieku powyżej 16 lat, na Białorusi 50 i 20 procent odpowiednio, w Rosji – 70 i 30 procent. Palenie powoduje śmierć ponad 5 mln osób rocznie (w tym 1,5 mln kobiet) na całym świecie, ta liczba najprawdopodobniej wzrośnie do 8 mln w 2030 r. Tytoń jest cichym, lecz bardzo okrutnym mordercą, szczególnie bezwzględnym wobec swoich najwierniejszych zwolenników. Wśród osób palących w ciągu ponad 15 lat umiera od 30 do 50 procent. Palenie skraca życie mężczyzny o 5 – 7 lat, kobiety o 11 – 12 lat. Co 10 sekund na świecie umiera jeden nałogowy palacz. Badania wykazały, że bierne palenie, czyli wdychanie dymu z papierosów palonych przez inne osoby, jest nie mniej szkodliwe niż palenie czynne. Biorąc pod uwagę, że narażone na nie osoby są najbardziej bezbronne, najczęściej dzieci i kobiety, specjaliści twierdzą, że jest ono znacznie bardziej niebezpieczne. Około 500 tys. osób umiera co roku na skutek biernego palenia, 64 procent stanowią kobiety – matki, żony, siostry i córki nałogowych palaczy. Bardzo poważnym problemem prawie w każdym kraju jest palenie wśród nieletnich. W Polsce rośnie odsetek dziewcząt palących papierosy w wieku 15 lat, co oznacza, że w przyszłości urodzi się więcej upośledzonych dzieci. Na całym świecie walczy się o życie bez tytoniu. W 1977 r. z inicjatywy Amerykańskiego Towarzystwa Onkologicznego wprowadzono Międzynarodowy Dzień bez Tytoniu, obchodzony w trzeci czwartek listopada. Dnia 27 lutego 2005 r. weszła w życie Ramowa Konwencja o Ograniczaniu Używania Tytoniu podpisana przez wszystkie państwa członkowskie Światowej Organizacji Zdrowia (WHO). Polska ratyfikowała ten dokument 25 sierpnia 2006 r. Do dnia dzisiejszego w nielicznych państwach, między innymi w Irlandii, Norwegii, Szwecji, Szkocji, Włoszech, Hiszpanii, na Malcie, uchwalono prawo zakazujące palenia w biurach, restauracjach, pubach, barach i innych miejscach publicznych. W Polsce zakaz palenia tytoniu w niektórych miejscach publicznych uchwalony został 5 marca 2010 r. Tytoń jest jedynym legalnie dostępnym środkiem narkotycznym sprzedawanym na całym świecie, a palenie prowadzi wprost do innych nałogów. Pali ponad 95 procent alkoholików, a samo palenie o 65 razy zwiększa ryzyko uzależnienia od innych narkotyków. 135 Narkomania jest uzależnieniem od substancji psychoaktywnych: stymulatów (amfetaminy, kokainy), halucynogenów (LSD, meskaliny, marihuany) lub opiatów (heroiny, metadonu, morfiny). Narkotyki stanowią jeden ze sposobów na uzyskanie iluzorycznej przyjemności. Zamiast pracować, osiągać sukcesy w pracy i nauce, ktoś woli po prostu zażyć narkotyk i doświadczyć uczucia radości, podniecenia, szczęścia, które mózg produkuje w odpowiedzi na prawdziwe sukcesy. Takie fałszywe szczęście trwa krótko i niszczy zdrowie narkomana. Oprócz ryzyka reakcji toksyczno-alergicznej, narkomani narażają się na AIDS, wirusowe zapalenie wątroby typu B, C oraz na liczne choroby psychiczne: schizofrenię, paranoję, halucynozę, zaburzenia osobowości i stany depresyjne. Wszystkie narkotyki prowadzą do uzależnienia, większość od pierwszej dawki, dlatego naprawdę nie warto eksperymentować. Ostatnio zmienia się w sposób niepokojący wizerunek narkomana: 20 lat temu był to przestępca, bezdomny, człowiek z marginesu społecznego. Dziś jest to człowiek ambitny, wykształcony, nastawiony na karierę i prestiż – student, biznesmen, artysta lub nawet wysokiej rangi urzędnik. Jednym z rodzajów narkomanii jest lekomania, szczególnie jeśli chodzi o leki przeciwbólowe, nasenne i uspokajające. Leczenie narkomanii jest długotrwałe, wymaga ogromnego wysiłku od pacjenta i nie gwarantuje pozytywnego wyniku. Obok substancji chemicznych rośnie liczba czynności i gadżetów cywilizacyjnych, powodujących powstawanie coraz to nowych uzależnień. Rozmawianie przez komórkę przez kilka godzin dla wielu osób jest swoistym antidotum na samotność. Eksperci twierdzą, że telefonując bez przerwy stwarzamy pozory, że jesteśmy w ciągłym kontakcie z innymi ludźmi. Jest to kolejny sposób na ucieczkę przed rzeczywistością. Jeżeli zaczynamy zdawać sobie sprawę z tego, że spędzamy na tych rozmowach za dużo czasu, warto sięgnąć po pomoc psychologa. Nową kategorię uzależnionych stanowią netoholicy (tu górą są netoholiczki), spędzają codziennie od 10 do 20 godzin w sieci. Nawet będąc w pracy, całymi dniami siedzą na internetowych czatach, forach lub w sieciach społecznościowych. Ten względnie nowy nałóg dotknął według różnych szacunków od 18 do 29 procent użytkowników Internetu. Przyczyną jest najczęściej osamotnienie i brak prawdziwych więzi społecznych. Ten nałóg – obok uzależnienia od gier komputerowych – rujnuje 136 kariery i pożera bezcenny czas zarówno w pracy, jak i czas przeznaczony na sen i wypoczynek w domu. Wzrastające w postępie geometrycznym rachunki za Internet powinny zmusić nas do zastanowienia się nad sytuacją i pójścia do poradni psychologicznej. Interwencji psychologicznej i psychoterapeutycznej potrzebują hazardziści i shopoholicy. Obydwa nałogi powodują poważne i niekontrolowane straty finansowe i piętrzące się długi. Źródło tych cierpień mieści się przede wszystkim w psychice osoby uzależnionej, nałogowe robienie zakupów na przykład jest sposobem na rozładowanie niepokoju i wzmocnienia poczucia własnej wartości. Każdy nałóg stanowi niebezpieczny sposób na ucieczkę przed rzeczywistością, przed prawdziwym życiem z jego troskami i radościami. Utrata więzi z najbliższymi, marnowanie szans życiowych, groźne schorzenia to tylko nieliczne następstwa urwanego filmu, którego możemy nie zdążyć naprawić, bo nagle urwie się samo życie. Słowniczek CD konsekwencja nadużywać (czego) pułapka alkoholizm lansować nieletni presja trunek uzależnienie błędne koło usprawiedliwiać przemiana materii abstynencja dreszcz nudności majaczenie niedociśnienie nadciśnienie niedokrwistość padaczka последствие злоупотреблять (чем-нибудь) ловушка алкоголизм популяризировать несовершеннолетний давление напиток (спиртной) зависимость порочный круг оправдывать обмен веществ воздержание озноб тошнота бред пониженное давление повышенное давление анемия эпилепсия 137 расстройство ожирение цирроз рак слабоумие пищевод слизистая оболочка ткань поджелудочная железа кишка злокачественная опухоль белая горячка летальный исход курс лечения детоксикация наркологический диспансер терпеть курение осуждать злостный курильщик сигарета табак умственно отсталый рак легких рак гортани система кровообращения система органов пищеварения органы дыхания мочевыделительная система Международный день отказа от курения Ramowa Konwencja o Ogranicza- Рамочная конвенция по борьбе проniu Używania Tytoniu тив табака Światowa Organizacja Zdrowia Всемирная организация здравоохра(WHO) нения narkomania наркомания substancja psychoaktywna психотропное вещество zażywać употреблять podniecenie возбуждение zaburzenie stłuszczenie marskość choroba nowotworowa demencja przełyk błona śluzowa tkanka trzustka jelito nowotwór złośliwy biała gorączka zgon kuracja odtruwanie ośrodek odwykowy tolerować nikotynizm potępiać nałogowy palacz papieros tytoń upośledzony umysłowo rak płuc nowotwór krtani układ krążenia pokarmowy oddechowy moczowy Międzynarodowy Dzień bez Tytoniu 138 AIDS HIV wirusowe zapalenie wątroby schizofrenia paranoja halucynoza zaburzenie osobowości stany depresyjne dawka lekomania lek przeciwbólowy nasenny uspokajający antidotum netoholik interwencja hazardzista shopoholik СПИД ВИЧ вирусный гепатит шизофрения паранойя галлюцинаторный синдром расстройство личности депрессия доза фармакомания обезболивающее лекарство снотворное успокоительное противоядие интернетоман вмешательство игроман шопоголик PUSZCZA BIAŁOWIESKA 6. OCHRONA ŚRODOWISKA Lasy pierwotne Niziny Europejskiej były siedliskiem zarówno dla potężnego żubra o wadze do 1 tony, jak też dla małego szarego konika o włochatych nogach – tarpana. Ich losy są zawiłe, jednocześnie pełne dramatyzmu i optymizmu. Dziś żubr jest największym i co jest najważniejsze żyjącym ssakiem europejskim. W 1860 r. w Białowieży odnotowano największe pogłowie żubra w historii nowożytnej – 1500 osobników. Po I wojnie światowej zwierzę było szczególnie zagrożone, w 1929 r. specjaliści polscy sprowadzili z ogrodów zoologicznych w Szwecji i Niemczech parę żubrów i rozpoczęli prace nad restytucją gatunku. W 1939 r. w puszczy było 16 żubrów, od 1952 r. większe pogłowie zwierząt znalazło się na wolności. Historia ratowania tarpana była bardziej dramatyczna. W 1780 r. kilka tarpanów trafiło do zwierzyńca hrabiów Zamoyskich, co miało decydujący wpływ na dalsze losy konika. W 1808 r. wskutek powszechnej biedy koniki rozdano miejscowym chłopom. W 1918 r. niedaleko Mirgo139 roda (na Ukrainie) zmarł ostatni tarpan stepowy. Dopiero w latach 1930. w Polsce rozpoczęto pracę nad odrodzeniem rasy dzikich tarpanów leśnych i z gospodarstw chłopskich zabrano koniki polskie. Stwierdzono, że ta rasa powstała w wyniku krzyżowania się zwykłych koni z dzikimi tarpanami rozdanymi kiedyś po gospodarstwach. Ocalone koniе występują obecnie w Puszczy Białowieskiej, jak też występuje dużo innych gatunków o mniej smutnych losach: wilki, lisy, dziki, łosie, jelenie. Sama puszcza również jest fragmentem dużego obszaru leśnego. Pierwsza wzmianka o puszczy pojawia się w latopisie ipatiewskim w 983 r. Do XIII w. Puszcza Białowieska była częścią dużego lasu rozlegającego się od okolic Grodna i Polesia. W XV w. po raz pierwszy dokonano podziału formalnego puszcz oraz przydziału ich do dworów książęcych. Nazwa Puszcza Białowieska pojawiła się początkowo jako określenie części Puszczy Kamienieckiej od nazwy dworu w Białowieży. Lasy przydzielone do dworów powoli niszczono. To co dziś nazywamy Puszczą Białowieską stanowi fragmenty dawnych puszcz Swisłockiej, Ladzkiej i Białowieskiej. Do 1569 r. puszcza znajdowała się na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego, po unii lubelskiej stała się terenem granicznym Korony. Dziś 620 km2 starego lasu leży w granicach Polski, natomiast reszta o powierzchni 1500 km2 należy do Białorusi. W 1992 r. część białoruską puszczy jako Park Narodowy Puszcza Białowieska wpisano na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, w 1997 r. przyznano mu dyplom Rady Europy. Powierzchnia parku na terytorium Białorusi stanowi ponad 100 000 ha. Z Puszczą Białowieską wiąże się jedno z najważniejszych i najbardziej kontrowersyjnych wydarzeń w najnowszych dziejach Europy Wschodniej. W 1991 r. na terenie rezydencji rządowej Wiskuli podpisano układ białowieski, na mocy którego rozwiązano ZSRR. Informacje dotyczące ochrony puszczy pojawiają się w XV w., gdy powstała specjalna służba ochrony lasu – osoka. W 1538 r. król Zygmunt Stary wydał prawo zabraniające wszelkich łowów w Puszczy Białowieskiej, oprócz królewskich. Za złamanie tego prawa groziła kara śmierci. W 1589 r. za czasów Zygmunta III Wazy puszczę zaliczono do królewskich dóbr stołowych. W Puszczy Białowieskiej polowali królowie Zygmunt August, Stefan Batory, August II, August III i Stanisław Poniatowski. 140 Po rozbiorach Rzeczypospolitej rosyjska cesarzowa Katarzyna II, a następnie Paweł I zaczęli rozdawać dobra puszczańskie dygnitarzom. Las zaczęto wycinać, w 1811 r. duży obszar spłonął w pożarze, po którym zniszczenia dokończył przemarsz wojsk napoleońskich. Uświadomiwszy sobie ogrom strat, władze carskie przywróciły służbę ochrony, zaś w 1820 r. wydały zakaz polowania na żubry i wycinania lasu. Wyręby wznowiono w drugiej połowie XIX w., wtedy też zaczęto urządzać polowania carskie w puszczy. Powstał nieudany pomysł sprowadzenia z Syberii, Kaukazu i Europy dużej liczby zwierzyny, przede wszystkim łosi, danieli i jeleni, co poważnie zmieniło faunę lasu i niekorzystnie odbiło się na jego florze. Kolejne wojny – I wojna światowa, wojna polsko-bolszewicka i II wojna światowa – zadały puszczy poważne straty, szczególnie te związane z eksploatacją drewna. W 1919 r. w Polsce powołano Państwową Tymczasową Komisję Ochrony Przyrody, w 1925 r. przekształcono ją w Państwową Radę Ochrony Przyrody. Dnia 10 marca 1934 r. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej uchwalił pierwszą ustawę o ochronie przyrody, która na zawsze zmieniła status Puszczy Białowieskiej, jak też wielu innych stref chronionych. Po I wojnie światowej w Polsce istniało 39 rezerwatów przyrody o łącznej powierzchni 1469 ha, do 1939 r. pojawiło się kolejnych 211 rezerwatów o powierzchni 43 512 ha. Za czasów PRL założono 23 parki narodowe i ponad 100 parków krajobrazowych (w chwili obecnej jest ich 120), zwiększono również liczbę rezerwatów przyrody. Obecnie w Polsce obowiązuje Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r., istnieje Ministerstwo Środowiska oraz stanowiska Głównego i Wojewódzkich Konserwatorów Przyrody, odpowiedzialnych za wcielenie przepisów w życie. Formy ochrony przyrody w Polsce dziś są szczególnie różnorodne: od ochrony gatunkowej zwierząt i roślin (objęto nią m. in. żubra, bobra, łosia, łabędzia i sokoła wędrownego) po parki narodowe. Razem strefa ochrony ścisłej stanowi 683 km2, powierzchnia wynosi 3000 km2. Oprócz ochrony przyrody rezerwaty oraz parki narodowe i krajobrazowe pełnią ważną funkcję popularyzacji wiedzy o rzadkich gatunkach i krajobrazach chronionych, a jednocześnie są obiektami turystycznymi. Niedaleko Białowieży znajduje się rezerwat pokazowy żubrów, gdzie można zobaczyć również koniki polskie spokrewnione z dawnymi tarpa141 nami, wilki, dziki, łosie, jelenie i sarny. W rezerwacie są również żubronie – mieszańce żubra i bydła domowego. Celowego skrzyżowania gatunków dokonano po raz pierwszy w połowie XIX w. Po 1958 r. w Polsce rozważano możliwość szerszego zastosowania żubroni w gospodarce, w tej chwili jednak nie hoduje się ich w tym celu. Żubroń jest zwierzęciem większym od żubra, jego waga może osiągać 1200 kg. Kolejną atrakcją puszczy są drzewa pomnikowe, do których prowadzą poszczególne szlaki turystyczne. Średni wiek drzew w puszczy wynosi ponad 100 lat, szczególną zaś atrakcję stanowią dęby liczące ponad 500 lat, sosny w wieku ponad 300 lat i świerki w wieku ponad 200 lat. W puszczy prowadzi się rejestr drzew pomnikowych, do którego wpisuje się głównie dęby, z których każdy ma swoje imię. Najgrubsze to Dąb Maćka (obwód pnia wynosi 727 cm) i Dąb Jacka Wysmułka (701 cm). Pierwszy z nich jest najwyższym dębem w Polsce – 41 m, drugi jest trochę niższy – 32 m. Swoje imię Dąb Jacka Wysmułka otrzymał od imienia leśnika i miłośnika przyrody, który odkrył go w puszczy w 1976 r. W ostatnich latach zginęło dość dużo starych drzew, w 1992 r. nadwątlony przez grzyb pasożytujący uschnął Dąb Beczka, w 2009 r. runął pod naporem wiatru Krzyż Południa. Zachwyca swoją żywotnością kilka dębów o nazwie Dąb Car w polskiej i białoruskiej częściach puszczy. Na terenie puszczy, zarówno po stronie białoruskiej, jak też po stronie polskiej są nowoczesne Muzea Przyrody. Dodatkową atrakcją białoruskiego parku narodowego stała się siedziba Dziadka Mroza, którą co roku odwiedzają setki turystów. Słowniczek CD ekologia środowisko zasoby naturalne siedlisko zagrożony restytucja gatunek krzyżować się występować objęcie ochroną 142 экология окружающая среда природные ресурсы среда обитания исчезающий восстановление вид скрещиваться обитать введение заповедного режима zakaz strefa chroniona strefa ochrony ścisłej park krajobrazowy drzewo pomnikowe zanieczyszczenie emisja dwutlenek węgla efekt cieplarniany dziura ozonowa globalne ocieplenie запрет природоохранная зона особо охраняемая природная территория ландшафтный парк реликтовое дерево загрязнение выброс углекислый газ парниковый эффект озоновая дыра глобальное потепление ŻYCIE W XXI WIEKU 7. NOWOCZESNE WYNALAZKI W życiu codziennym otacza nas mnóstwo rzeczy, bardziej i mniej potrzebnych, są jednak takie wynalazki, bez których współczesny człowiek nie potrafi normalnie pracować, uczyć się, odpoczywać. Telefon nie tylko stał się częścią życia codziennego, to już część nas. Wszystko zaczęło się od wynalazku Alexandra Grahama Bella w 1876 r. Udoskonalona dwa lata później przez Thomasa Edisona telefonia szybko rozwija się w XX wieku, w naszych czasach jej możliwości są naprawdę imponujące. Za pomocą telefonu komórkowego możemy rozmawiać w dowolnym miejscu. Trudno sobie wyobrazić, że pierwsze telefony komórkowe ważyły ponad kilogram, nie było w nich kamery, odtwarzacza mp3, nawet polifonii, kolorowego wyświetlacza i zegarka. Kształt również nie był zbyt ciekawy – klasyczny jednobryłowy model, żadnych telefonów z „klapką” i wysuwanych, a tym bardziej nie było ekranu dotykowego. Nowoczesna komórka wyposażona jest w technologie Bluetooth do bezprzewodowej wymiany różnych danych między telefonami, technologie EDGE pozwalają wejść za pomocą telefonu do Internetu. Komórka zastępuje nam telefon stacjonarny, notatnik, pocztę (możemy wysyłać SMS i MMS w dowolnych ilościach), zegarek, budzik, kalkulator, radio, odtwarzacz, kamerę, dyktafon. Gdy nagle wysiada nam bateria, życie jak gdyby zamiera, czujemy się bezradni. Niektórzy uważają takie uzależnienie od telefonu za objaw czasów, inni zaś za niebezpieczną chorobę, z którą warto walczyć. Oczywiście człowiek nigdy już nie zrezy143 gnuje z telefonu komórkowego, może jednak ograniczyć jego używanie, ponieważ dla wielu telefon nie jest środkiem łączności, tylko zabawką. Telewizja pojawiła się na początku XX w., swój wkład w jej rozwój wnieśli uczeni i wynalazcy z różnych krajów. Stała się tak popularna, że do XXI w. wydoroślało kilka generacji, nie wyobrażających sobie życia bez telewizji. Przebyła drogę rozwoju od drewnianej obudowy i ekranu o kilkudziesięciu centymetrach szerokości do płaskich LCD i modeli plazmowych, od obrazu czarno-białego do kolorowego oraz systemu cyfrowego nadawania sygnału telewizyjnego, od zachrypniętego głosu do czystego dźwięku. Telewizja zmieniała się, gwałtownie zmieniając nasze życie. Wystarczy nacisnąć przycisk na pilocie, by dowiedzieć się, co się dzieje w świecie, posłuchać komentarzy ekspertów, obejrzeć program rozrywkowy, transmisję sportową albo film. Telewizja ciągle się modernizuje, analogową stopniowo wypiera telewizja cyfrowa. Opracowano telewizory pozwalające oglądać trójwymiarowy obraz za pomocą okularów stereoskopowych. Pojawiły się także telewizory obsługujące 3D, które można oglądać bez specjalnych okularów, na razie jednak rzadkie egzemplarze wykorzystuje się raczej do reklamy. Niestety w naszych czasach w telewizji jest dość dużo scen przemocy, brutalnego traktowania dzieci i zwierząt, niemoralnego zachowania. Uczeni psycholodzy proszą dorosłych, by nie pozwalali dzieciom w wieku do 7 lat na oglądanie podobnych scen. Nasze życie z pewnością byłoby inne bez komputera. Pierwszy prawdziwy komputer pojawił się w połowie XX w. i osiągnął szczyt rozwoju tak błyskawicznie jak żaden inny wynalazek, w tym energia jądrowa i technika kosmiczna. Kiedyś zajmował dużo miejsca, a teraz łatwo zmieści się na biurku, w damskiej torebce i nawet w kieszeni. Laptop albo netbook w ulubionym kolorze w domu i w pracy zawsze jest przy nas. Z pewnością ułatwia nam życie sprzęt peryferyjny: drukarki, skanery. Internet dodaje komputerowi nie tylko popularności, ale i funkcjonalności. Możliwości techniki stają się wręcz nieograniczone. Coraz częściej piszemy nie długopisem, tylko na komputerze, czytamy książki elektroniczne nie nosząc ze sobą grubych foliałów, oglądamy filmy i zdjęcia w dowolnym czasie, bawimy się w gry komputerowe itd. Internet pozwala uzyskać maksymalnie dużo informacji w krótkim czasie, obcować z całym światem. Internet jest strefą prawie wolną od cenzury, 144 jednocześnie może być narzędziem w rękach nieprzyzwoitych ludzi. Szeroko dostępne są liczne strony internetowe zawierające treści pornograficzne, ekstremistyczne i obraźliwe. Coraz większy niepokój państw rozwiniętych budzi uzależnienie od Internetu, zwłaszcza wśród nastolatków. Nadmierne pasjonowanie się światową pajęczyną doprowadza do depresji, pogarsza zdrowie intelektualne młodej generacji, twierdzą psycholodzy. W Polsce uzależnienie od Internetu uznano za chorobę psychiczną. W kraju działa kilka ośrodków leczenia tej choroby XXI w. Do zakładania kolejnych zachęca Parlament Europejski realizujący program Bezpieczny Internet. Telefonia, telewizja, komputer wydają się nam czymś zwykłym i codziennym. Być może za jakiś czas tak samo będziemy traktować technologie informatyczne nazwane przez „Popular Science Magazine” najnowszymi osiągnięciami XXI w., jak sztuczny intelekt, telefonia komórkowa 4G, komputer optyczny, telewizor laserowy. Opracowano je w różnym stopniu, na temat korzyści, jakie niosą ze sobą, toczą się dyskusje, mają jednak wszelkie szanse, by jeszcze bardziej zmienić nasze życie. Słowniczek CD nowoczesny wynalazek telefonia polifonia wyświetlacz jednobryłowy model telefon z „klapką” telefon wysuwany bezprzewodowy środek łączności telewizor plazmowy nadawanie cyfrowe trójwymiarowy okulary stereoskopowe kawiarenka internetowa Internet szerokopasmowy sztuczny intelekt современный изобретение телефонная связь полифония дисплей моноблок „раскладушка” слайдер беспроводной средство связи плазменный телевизор цифровое вещание объемный стереоскопические очки Интернет-кафе широкополосный Интернет искусственный интеллект 145 STOLICA ROSJI 8. MOSKWA Piotr Wielki zarządził przeniesienie stolicy do Petersburga w 1712 roku, gdyż uważał, że może w taki sposób zmienić charakter narodowy Rosjan. Widocznie miał podstawy, by tak sądzić: Moskwa przecież zawsze była sercem Rosji i na pewno miała swój wpływ na świadomość ludności. Wiele określeń tradycyjnie dodawano do jej nazwy: kupiecka, gościnna, o szerokiej duszy. Nigdy tak nie mówiono o Petersburgu, a przeniesienie stolicy zaowocowało nie pozbawieniem Moskwy jej statusu, lecz pojawieniem się jeszcze jednej stolicy: szlacheckiej, oziębłej, oficjalnej. Nie od razu, jak twierdzi znane przysłowie rosyjskie, Moskwę zbudowano. Pierwsza wzmianka o Moskwie w źródłach historycznych pochodzi z 1147 roku i wiąże się z nazwiskiem Jerzego Dołgorukiego. Historycy uważają, że właśnie od wzniesionej przez niego na Wzgórzu Borowickim drewnianej baszty odmierza swój wiek dzisiejszy Kreml moskiewski. Nazwa wzgórza, gdzie doszukiwać się należy początków miasta, przetrwała do dziś w nazwie stacji moskiewskiego metra – Borowicka. Moskwa prawdopodobnie otrzymała herb i patrona od swego na wpół legendarnego założyciela: na herbie widnieje święty Jerzy zabijający włócznią smoka. Nadal żywotne tętno dawnej historii da się wyczuć w wielu miejscach tego nowoczesnego miasta. W nazwach ulic i stacji metra, nawet w czasach rządów komunistycznych, pieczołowicie przechowywano nazwy dawnych osad i mniejszych wsi, kolejno wchodzących w obręb rosnącego miasta: Carycyno, Kuncewo, Lublino, Kitaj-gorod. Historia miasta, jak każdej wielkiej metropolii, obejmuje okresy świetności i upadku, nieraz następujących kolejno po sobie. W 1237 roku niszczy go wojsko tatarskie, a już w 1263 roku odrodzona z popiołów Moskwa po raz pierwszy oficjalnie zostaje stolicą, tym razem Księstwa Moskiewskiego. Po czasach najazdów tatarskich w Moskwie pozostała nazwa słynnej ulicy Arbat. Niektórzy badacze uważają, że pochodzi ona od sprowadzonego przez przybyszy ze wschodu wyrazu arabskiego oznaczającego „przedmieście”. Rzeczywiście tereny, będące dziś sercem miasta, w XIII 146 wieku były odległym przedmieściem, położonym poza obszarem chronionym przez mury miejskie. Przy tej ulicy obecnie znajdują się zarówno zespoły konstruktywistycznych budynków, jak i dawne domy szlacheckie, co prawda przebudowane. Inna nazwa ulicy w śródmieściu przypomina o wydarzeniu historycznym z 1480 roku. Iwan III, po zwycięstwie nad Republiką Nowogrodzką, nakazał przesiedlenie kilkuset nieposłusznych mieszkańców tego miasta. Jedynym znakiem łaski cara było zezwolenie na „zabranie ze sobą” nazwy dzielnicy w Nowogrodzie, w której mieszkali – Łubianka. Tak w Moskwie pojawiła się okryta mroczną sławą ulica i położony przy niej plac. Początkowo miasto budowano zgodnie z zasadami średniowiecznymi, na planie ulic promieniście rozchodzących się od centrum. Dawniej w śródmieściu znajdowały się kramy handlowe; pamięć o nich pozostała w kolejnej nazwie na mapie metra – Ochotnyj Riad. W 1560 roku architekt Postnik Jakowlew zbudował w śródmieściu jedną z najpiękniejszych cerkwi na świecie, która na ponad pięć stuleci stała się symbolem Moskwy godnie rywalizującym z Kremlem – Cerkiew Wasyla Błogosławionego. Swój ostateczny wygląd, znany nam do dzisiaj, Kreml uzyskuje w XVI wieku. Proces ten zachodził powoli: pod koniec XV wieku sprowadzono architektów włoskich Pietra Solariego i Marca Ruffa. Rozbudowali Kreml w stylu renesansowym. Od tamtej pory zasadniczo niewiele zmieniło się w wyglądzie Kremla. Znany nam potężny mur dookoła twierdzy wzniesiono dopiero w XVI wieku. Historyczne centrum miasta – Kreml i Plac Czerwony – w 1990 roku wpisano na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO. Nie jest autentycznym zabytkiem położona w śródmieściu Cerkiew Chrystusa Zbawiciela, która została wybudowana na nowo kilka lat temu. Powtarza główne wątki architektoniczne dawnego budynku, zniszczonego przez komunistów w czasach walki z religią. Kroniki filmowe do tej pory przechowują świadectwa wytrwałości poprzedniej świątyni, którą kilkakrotnie wysadzano w powietrze, aż w końcu udało się zburzyć. Obecny budynek jest największą cerkwią prawosławną na świecie. Mimo aktywnego rozwoju budownictwa sakralnego, Moskwie nie udało się i chyba już nigdy się nie uda przywrócić swoje słynne „sorok sorokow” cerkwi. 147 W śródmieściu znajduje się część dawnego zespołu będącego siedzibą patriarchów rosyjskich – tzw. Stawy Patriarsze. Obecnie w parku jest jeden staw z otaczającymi go ścieżkami i położonym obok teatrem letnim. Miejsce nie jest zabytkowe, stanowi jedynie wysepkę ciszy i spokoju w miejskim gwarze. Dzięki powieści Michaiła Bułhakowa „Mistrz i Małgorzata” jest to część Moskwy znana wielu obcokrajowcom. Opisany przez pisarza dom z fatalnym mieszkaniem położony jest w pobliżu, wystarczy przejść kilkadziesiąt metrów. W mieszkaniu obecnie mieści się muzeum. Trochę dalej, idąc na piechotę około pół godziny, zobaczymy kolejno: dom Maryny Cwietajewej, przy którego wejściu o każdej porze roku pełno jest lubianej przez nią i nieraz wspomnianej w wierszach czerwonej jarzębiny, dom zamieszkiwany krótko przez Aleksandra Bloka oraz majestatyczną siedzibę Maksyma Gorkiego w stylu włoskim. Co drugi budynek, przy zacisznych uliczkach położonych między Arbatem a ulicą Twerską, gościł Puszkina i Lermontowa, o czym świadczą tablice pamiątkowe z dokładną datą wizyty geniuszy. Na ciasnych podwórkach i małych placach są liczne popiersia i pomniki. Pomnik Puszkina znajduje się przy ulicy Twerskiej i sam jest zabytkiem – pochodzi bowiem z XIX wieku. Niestety niewielu mieszkańców tego zawsze śpieszącego się miasta ma czas na podziwianie pięknych widoków, zabytków i pomników. Według nieoficjalnych statystyk liczba ludności w Moskwie przekroczyła 15 milionów osób. Powoduje to ciągły wzrost kosztów życia i słynne moskiewskie korki, znane chyba na całym świecie. Obecnie jedynym sposobem na nie pozostaje moskiewskie metro. Jest szybkie i sprawnie funkcjonujące, a stacje położone w obrębie śródmieścia są przykładem zdobnictwa w stylu realizmu socjalistycznego. Wiele stacji obecnie jest konserwowanych jako zabytki budownictwa technicznego. Słowniczek stolica charakter narodowy wzmianka źródło historyczne Wzgórze Borowickie 148 cтолица национальный характер упоминание исторический источник Боровицкий холм baszta włócznia pieczołowicie osada śródmieście dzielnica miasta Cerkiew Wasyla Błogosławionego Kreml moskiewski plac Czerwony Cerkiew Chrystusa Zbawiciela башня копье бережно поселение центр города район города Собор Василия Блаженного Московский Кремль Красная площадь Храм Христа Спасителя ROSJA PRAWOSŁAWNA 9. WYCIECZKA PO ROSJI Na Rusi świątynia zawsze była symbolem wiary i kultury prawosławnej. Wszystkie starożytne miasta ruskie powstawały od budowy świątyni, która była nieodłączną częścią życia społecznego. Zamiłowanie do cerkwi ujawniało się w chęci tworzenia wspaniałych budowli sakralnych. Zatrudniano najlepszych architektów, malarzy, złotników i kowali, by każda nowa świątynia była piękniejsza od poprzedniej. Ogromne terytorium od niepamiętnych czasów znajduje się pod opieką cudownych obrazów świętych. Obszar środkowy państwa chroni ikona Matki Bożej Włodzimierskiej, regiony północne – ikona Matki Bożej Tichwińskiej, ikona Matki Bożej Kazańskiej od czasów Iwana Groźnego chroni Rosję od Wschodu, granice zachodnie – ikona Matki Bożej Smoleńskiej, regiony południowe – ikona Matki Bożej Dońskiej, ofiarowana w darze księciu Dmitrijowi przez Kozaków znad Donu po zwycięstwie na Kulikowym polu, a także ikona Matki Bożej Iwerskiej, przywieziona z Afonu na prośbę cara Aleksieja Michajłowicza. Starożytnym miastem, gdzie zachowały się zabytkowe świątynie prawosławne, jest Jarosław. Założone na początku XI w. przez księcia Jarosława Mądrego miasto początkowo było drewnianą twierdzą i broniło szlaku handlowego, biegnącego Wołgą do Rostowa Wielkiego. W XVII w. Jarosław zostaje największym miastem nad Wołgą. Po pożarze w 1658 r. następuje nowa fala budownictwa z kamienia. Stopniowo kształtują się oryginalne szkoły architektury, malowideł ściennych i kamiennej rzeźby. Do naszych czasów przetrwały dawne zabytki: zespół 149 architektoniczny Strzałki (1658 – 1668), Pałac metropolity (lata 1680.), Cerkiew Zbawiciela na Gródku (1627), Cerkiew Mikołaja „Rublenyj Gorod” (1695), tradycyjne świątynie pierwszej połowy XVII w. – Cerkiew Mikołaja „Nadeina” i Narodzenia Pańskiego. Najstarszą murowaną budowlą w Jarosławiu jest Cerkiew Przemienienia Pańskiego (1506 – 1516) klasztoru pod tym samym wezwaniem, założonego nad rzeką Kotoroślą w XII w. W architekturze cerkwi występują fragmenty zdobienia, świadczące o wpływie włoskiej architektury renesansowej, przeważnie jednak dla rozwiązania dekoracyjnego zabytku właściwe są prostota i zwięzłość, cechujące ruską architekturę XVI w. W północnej kruchcie cerkwi przechowywano stare rękopisy i książki. Właśnie tu pod koniec XVIII w. znaleziono rękopis Słowa o wyprawie Igora. Za główny symbol miasta ludność uważa Cerkiew Proroka Eliasza – zabytek jarosławskiej szkoły architektury XVII w. Została ozdobiona wspólnie przez kostromskich i jarosławskich malarzy w 1668 r. Wspaniały wystrój świątyni uzupełniają pozłacany rzeźbiony ikonostas z kolekcją starożytnych obrazów świętych, pokryte malowidłami portale i bogate paramenty cerkiewne. Tłumy wiernych podążają do kolejnego starożytnego miasta, które dzięki wieloletnim staraniom konserwatorów i archeologów przywróciło sobie dawne cechy – Nowogrodu Wielkiego. Jest nazywany ojcem miast ruskich. W 2009 r. oficjalnie obchodzono 1150. rocznicę lokacji Nowogrodu Wielkiego. Ten, kto przybywa do miasta po raz pierwszy, doznaje szoku kulturowego, gdy widzi tak dużo autentycznych zabytków, skupionych w jednym miejscu. Wzniesienie murowanych budowli w Nowogrodzie Wielkim rozpoczęto w 1044 r. na rozkaz wielkiego księcia Jarosława Mądrego, a do połowy XII w. oblicze miasta całkowicie się ukształtowało. Najważniejsza świątynia prawosławna w Nowogrodzie Wielkim to Sobór Mądrości Bożej, zbudowany w latach 1045 – 1050. To najstarsza ocalała świątynia na terytorium Rosji, wzniesiona przez Słowian. Tego typu świątynie budowano na Rusi tylko w XI w. Oprócz soboru nowogrodzkiego należą do niego sobory Mądrości Bożej w Kijowie i Połocku. Sobór Mądrości Bożej w Nowogrodzie Wielkim ma pięć kopuł, szósta wieńczy wieżę schodową. Kopuły wykonane zostały w kształcie staroruskich hełmów. 150 W wewnętrznych ścianach umieszczono głośniki – okrągłe naczynia ceramiczne. W poszczególnych miejscach głośniki mają wejście do przestrzeni wewnętrznej, dzięki czemu – mimo dużej powierzchni budynku – nie ma w nim echa. Po raz pierwszy sobór ozdobiono malowidłami w 1109 r., jednak pozostały po nich zaledwie fragmenty w środkowej kopule z wizerunkami proroków i archaniołów. W soborze są trzy ikonostasy, z nich najbardziej znany jest główny (ikony XV – XVI w., rząd świąteczny ikon XIV w. przechowuje się w muzeum) oraz bożonarodzeniowy (XVI w., poszczególne ikony – XIX w., ikona Zbawiciel Tronujący XIV w.). Spośród obrazów świętych szczególną wartość ma ikona Matki Bożej Tichwińskiej (XVI w.). W soborze na stałe znajdują się relikwie sześciu świętych: księżnej Iriny, jej syna Władimira, książąt Mścisława i Fiodora, biskupa Nikity i arcybiskupa Jana. Zabytkiem architektury XV – XVIII w. jest dzwonnica Soboru Mądrości Bożej. W pobliżu dzwonnicy zainstalowano wielkie dzwony, między innymi dzwon ważący 100 pudów, odlany w 1589 r. i podarowany przez Borysa Godunowa klasztorowi Ducha Świętego. Cerkiew Przemienienia Pańskiego „na Ilinie” w Nowogrodzie Wielkim, zbudowana w 1374 r., słynie z tego, że zachowały się w niej freski Teofana Greka. Teofan urodził się w Bizancjum, stąd przydomek Grek. Zamieszkał w Nowogrodzie w 1370 r., a w 1378 r. rozpoczął prace nad zdobieniem cerkwi Przemienienia Pańskiego. Najbardziej okazałym malowidłem w świątyni jest wizerunek Chrystusa Pantokratora w otoczeniu archaniołów i serafinów w kopule. Oprócz kopuły Teofan ozdobił bęben wizerunkami praojców i proroków Eliasza i Jana Chrzciciela. Przetrwały do naszych czasów również malowidła absydy. W najlepszym stanie zachowały się freski Troickiego ołtarza bocznego: Matka Boża Znaku z archaniołem Gabrielem, Trójca Święta, Adoracja Ofiary oraz wizerunki świętych. Niekiedy świątynie chrześcijańskie powstawały w pogańskich miejscach kultu. Nazwa wyspy na jeziorze Onega w Karelii – Kiży – w języku miejscowej ludności oznacza „miejsce spotkań”, ponieważ w czasach pogańskich znajdowała się tu gontyna. Od XIV w. przez jezioro przechodził szlak z Nowogrodu Wielkiego do Morza Białego. Położone na licznych wysepkach wsi jednoczył ośrodek administracyjny – Pogost Kiży. Zespół drewnianych budowli Pogostu Zbawiciela na wyspie Kiży (XVIII – XIX 151 w.) obejmuje Cerkiew Przemienienia Pańskiego z 22 kopułami (1714), Cerkiew Opieki Matki Bożej z 9 kopułami (1764) i dzwonnicę z dachem namiotowym (1874). Perłą zespołu architektonicznego jest Cerkiew Przemienienia Pańskiego z 22 kopułami o wysokości 37 metrów. Cerkiew zbudowano z sosny, a głównym narzędziem cieśli była siekiera. Nawet skomplikowane konstrukcje zrobiono przeważnie za pomocą siekiery, bez użycia gwoździ. Niestety nazwiska twórców Cerkwi Przemienienia Pańskiego nie są znane. W 1990 r. Pogost Kiży wpisano na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO. W 1993 r. na mocy rozporządzenia prezydenta Federacji Rosyjskiej zespół architektoniczny muzeum dodano do Państwowego Zbioru Szczególnie Cennych Obiektów Dziedzictwa Kulturowego Narodów Rosji. Ważne znaczenie dla wierzących ma Nowogród Dolny, mimo że na murowanym kremlu początku XVI w. – twierdzy z cegły o długości 2 kilometrów z 13 basztami strażniczymi, położonej w części historycznej miasta – z mnóstwa świątyń przetrwała zaledwie jedna – Sobór Archanioła Michała. Założyciel Nowogrodu Dolnego – wielki książę Jurij Wsiewołodowicz – zbudował drewnianą cerkiew pw. Archanioła Michała, później została odbudowana w kamieniu z okazji zwycięstwa oddziałów ochotniczych Kuźmy Minina pod dowództwem księcia Dmitrija Pożarskiego w czasach smuty. Spośród innych starych budowli wyróżnia się Makariewski Klasztor Trójcy Świętej. W pobliżu klasztoru urządzano niegdyś wielkie jarmarki makariewskie, znane nie tylko w Rosji, ale i w państwach obcych. Podobno gromadziły około 400 tysięcy osób. W obwodzie niżegorodzkim mieści się szczyt duchowy Rosji – Diwiejewo, a na nim Serafino-Diwiejewski Klasztor Trójcy Świętej. Według podania jest to szczególne, jedyne na świecie miejsce, gdzie nie stąpi noga antychrysta, gdy ten przejmie władzę nad całą ziemią. Najważniejsza świątynia w Diwiejewie to „Kanawka” Matki Bożej, stworzona w ostatnich latach życia wielebnego Serafina. Święte relikwie Serafina są najbardziej czczone w klasztorze. Szanowanym wśród wierzących miejscem jest położone na południu kraju starożytne miasto Kazań. Pierwsze osady na tym obszarze powstały pod koniec I tys. p. n. e. Kazań, podbity przez wojska ruskie w 1552 r. po wielu miesiącach oblężenia i natarcia, stopniowo zaludniał lud ruski, któ152 ry zaczął budować prawosławne klasztory i świątynie. Architektura sakralna miasta łączy w sobie tradycje muzułmańskie i prawosławne. Przed atakiem za murami Kremla kazańskiego stał meczet, noszący imię imama Kul Szarifa. Został zburzony na rozkaz Iwana Groźnego. Pozłacane kopuły meczetu zgodnie z legendą wywieziono do Moskwy 12 wozami. To nieudokumentowane świadectwo zrodziło mit o tym, że Cerkiew Wasyla Błogosławionego, zbudowana na cześć zdobycia Kazania, nosi w sobie zaszyfrowany obraz zburzonego meczetu. Osiem kopuł moskiewskiego cuda podobno powtarza osiem minaretów Kul Szarifa, zaś dziewiąta jako symbol zwycięstwa unosi się nad nimi. W Kazaniu przechowuje się również jedna z najważniejszych wartości prawosławnych – ikona Matki Bożej Kazańskiej. Świętymi zawsze zostawały miejsca, gdzie przelano krew męczenników, którzy zginęli za wiarę i Ojczyznę, a także miejsca zamieszkiwane przez pobożnych pustelników, którzy ofiarowali życie modlitwie i Bogu, najczęściej w odludnych zakątkach Rosji. Takim miejscem były i pozostają Sołówki. Pod kołem podbiegunowym północnym, w Morzu Białym, na Wielkiej Wyspie Sołowieckiej w 1429 r. dwóch pustelników postawiło krzyż i zbudowało cele z drewna. W 1436 r. wzniesiono pierwszą drewnianą cerkiew. Okres świetności klasztoru przypada na XVI w., gdy zbudowano Cerkiew Zaśnięcia NMP i Sobór Przemienienia Pańskiego, gdzie zachowały się relikwie założycieli klasztoru. Od XVI w. do XIX w. Sołówki były więzieniem i miejscem zesłania uczestników buntów, wolnomyślicieli i nieprzyjaciół cara. W przeciągu kilku stuleci mnisi przyzwyczaili się do losu strażników więziennych oraz funkcji obronnych: twierdza pomyślnie odpierała natarcia wrogów w latach wojny liwońskiej, północnej i krymskiej. Mnisi nazwali cudem uratowanie klasztoru przed pociskami Anglików w połowie XIX w. Bombardowanie trwało 9 godzin i mogło zniszczyć kilka miast. Pociski odskakiwały od murów, spadały przed ogrodzeniem, trafiały na dziedziniec, przelatywały przez mury. Ostatni pocisk wroga przebił wiszącą nad zachodnim wejściem do Soboru Przemienienia Pańskiego ikonę Matki Bożej Znaku i nie eksplodując utkwił pomiędzy obrazem świętym a murem. W klasztorze nie było żadnych poważnych uszkodzeń, nie zginęła żadna zamieszkująca w nim osoba ani nikt z obrońców twierdzy. Natarcie na klasztor i jego cudowne uratowanie przyczyniły się do wzrostu liczby pielgrzymów, przybywa153 jących na Sołówki. Według szacunków ekspertów na początku XIX w. liczba wierzących stanowiła 2 – 3 tysiące rocznie, zaś w drugiej połowie stulecia – od 10 do 15 tysięcy osób. Fatalne dla Sołówków były lata 1930. W latach 1920. klasztorne dzwony zamilkły na długie 70 lat: na Sołówki przybył pierwszy statek z więźniami. Twierdzy nadano okropny status Sołowieckiego Więzienia Specjalnego Przeznaczenia, gdzie zmarło wskutek zimna, głodu i tortur kilkadziesiąt tysięcy osób. Największa liczba zgonów wśród skazańców, przede wszystkim duchowieństwa, była nad jeziorem Anzer – na Rosyjskiej Golgocie. Okryte niegdyś aureolą tajemnicy czynu modlitewnego miejsce stało się miejscem egzekucji. Odrodzenie Sołówków rozpoczęło się w grudniu 1988 r., gdy na wyspach stworzono parafię. Rok później poświęcono kaplicę św. Filipa – pierwszą odrodzoną świątynię na Sołówkach. W klasztorze, który zwrócono Cerkwi prawosławnej w 1991 r., w chwili obecnej jest osiem świątyń i kilka pustelni. Od dawna na Rusi miejscem kultu były nie tylko świątynie i klasztory, ale i źródła, z których woda wraz ze szczerą modlitwą posiadała moc leczniczą i leczyła wiele schorzeń. Ludzie wierzyli, że każde źródło ma szczególną, właściwą tylko jemu, cudowną moc. Wszystkie źródła jednak łączy sposób powstania – samorzutnie, w miejscu pojawienia się ikony, siłą modlitwy pobożnych ludzi, po uderzeniu pioruna, a także jakość wody – podobno jest miękka i wspaniale smakuje. Szczególnym miejscem, gdzie występują cudowne źródła, jest dobrze znana w środowisku chrześcijańskim Ławra Troicko-Sergijewska, założona przez Sergiusza z Radoneża w 1337 r. Według podania mnisi klasztoru Trójcy Świętej zaczęli narzekać, że muszą bardzo daleko chodzić po wodę, po czym wielebny Sergiusz z jednym z nowicjuszy zszedł do góry, gdzie nigdy nie było bieżącej wody, i zaczął się modlić. Nagle spod ziemi trysnęła woda. Źródlana woda miała cudowne właściwości, a wieści o niej szybko się rozeszły. Na terenie ławry i obok niej jest kilka źródeł, nazywanych sergijewskimi, a z każdym z nich wiąże się własna legenda. W okolicach Serafino-Diwiejewskiego Klasztoru Trójcy Świętej jest pięć świętych źródeł, między innymi na cześć ikony Matki Bożej Kazańskiej. Tę ikonę znaleziono w trakcie oczyszczania źródła w czasach radzieckich. 154 Wierzących szczególnie przyciągają miejsca, gdzie tajemnica wiary łączy się z pięknem przyrody. Takim obiektem sakralnym jest Twarz Chrystusa w Archyzie w Karaczajo-Czerkesji. Wizerunek został przypadkowo odkryty przez miejscową ludność w maju 1999 r. nad rzeką Wielki Zieleńczuk na wysokości około 150 metrów nad poziomem rzeki. Wymiary ikony wynoszą około 140x80 centymetrów. Została namalowana na podłożu na płaskiej powierzchni skały trzema podstawowymi barwami: czerwoną, brązową i białą. Większość uczonych uważa, że fresk to dzieło bizantyjskiego mistrza X – XIII wieku. Istnieją opinie o jego późniejszym pochodzeniu. Spory w środowisku naukowym o czasie powstania obrazu trwają, a pobożni ludzie wierzą, że wizerunek Chrystusa nie został uczyniony ręką ludzką. Słowniczek ikona Matki Bożej Włodzimierskiej Владимирская икона Божией Матери ikona Matki Bożej Tichwińskiej Тихвинская икона Божией Матери ikona Matki Bożej Kazańskiej Казанская икона Божией Матери ikona Matki Bożej Smoleńskiej Смоленская икона Божией Матери ikona Matki Bożej Dońskiej Донская икона Божией Матери ikona Matki Bożej Iwerskiej Иверская икона Божией Матери Jarosław Ярославль zespół architektoniczny архитектурный комплекс Strzałki «Стрелки» Pałac metropolity Митрополичьи палаты Cerkiew Zbawiciela na Gródцерковь Спаса на Городу ku Cerkiew Mikołaja „Rublenyj церковь Николы «Рубленый Gorod” город» Cerkiew Mikołaja „Nadeina” храм Николы Надеина Cerkiew Narodzenia Pańхрам Рождества Христова skiego Cerkiew Przemienienia PańСпасо-Преображенский собор skiego kruchta паперть Słowo o wyprawie Igora «Слово о полку Игореве» Cerkiew Proroka Eliasza церковь Ильи Пророка paramenty cerkiewne церковная утварь 155 Nowogród Wielki Великий Новгород lokacja основание (города) Sobór Mądrości Bożej Софийский собор ikona Zbawiciel икона «Спас на Tronujący престоле» relikwie святые мощи dzwonnica звонница dzwon колокол Cerkiew Przemienienia PańЦерковь Спаса Преображения skiego „na Ilinie” на Ильине улице Teofan Grek Феофан Грек Bizancjum Византия fresk / malowidło фреска / настенная ścienne роспись Chrystus PantokraСпас Вседержиtor тель archanioł архангел serafin серафим Jan Chrzciciel Иоанн Предтеча Troicki ołtarz boczny Троицкий придел Matka Boża Znaku Богоматерь «Знамение» archanioł Gabriel архангел Гавриил Adoracja Ofiary Поклонение Жертве Pogost Zbawiciela na wyspie Kiży Спасский Кижский погост jezioro Onega Онежское озеро Karelia Карелия gontyna капище Cerkiew Przemienienia церковь Преображения Pańskiego Господня kopuła глава / купол Cerkiew Opieki Matki церковь Покрова БогоBożej родицы dzwonnica z dachem naшатровая колокольня miotowym Nowogród Dolny Нижний Новгород Sobór Archanioła Michała Михайло-Архангельский собор Makariewski Klasztor Trójcy Свято-Троицкий Макарьевский Świętej Желтоводный монастырь jarmark makariewski Макарьевская ярмарка 156 obwód niżegorodzki Diwiejewo Serafimo-Diwiejewski Klasztor Trójcy Świętej „Kanawka” Matki Bożej wielebny Serafin klasztor Kazań Kreml kazański Sołówki koło podbiegunowe północne Wielka Wyspa Sołowiecka pustelnik cela Cerkiew Zaśnięcia NMP Sobór Przemienienia Pańskiego Sołowieckie Więzienie Specjalnego Przeznaczenia tortury jezioro Anzer parafia kaplica św. Filipa pustelnia Ławra Troicko-Sergijewska Sergiusz z Radoneża źródło nowicjusz Karaczajo-Czerkesja Twarz Chrystusa w Archyzie nie uczyniony ręką ludzką Нижегородская область Дивеево Свято-Троицкий СерафимоДивеевский монастырь Канавка Божией Матери преподобный Серафим обитель Казань Казанский кремль Соловки Северный полярный круг Большой Соловецкий остров отшельник келья Успенская трапезная церковь Спасо-Преображенский собор Соловецкая тюрьма особого назначения пытки озеро Анзер приход часовня святителя Филиппа скит Троице-Сергиева Лавра Сергий Радонежский родник / источник послушник Карачаево-Черкессия Архызский Лик Христа нерукотворный SERCE EUROPY 10. POLSKA Rzeczpospolita Polska to oficjalna nazwa kraju, używa się także skrótu RP. Rzeczpospolita to polski odpowiednik łacińskiego wyrażenia „res publica” tłumaczonego jak „wspólna sprawa”. 157 Polska położona jest w Europie Środkowej nad Morzem Bałtyckim. Ma wspólne granice z Rosją, Litwą, Białorusią, Ukrainą, Słowacją, Czechami i Niemcami. Powierzchnia kraju jest przeważnie nizinna, obszary górskie zajmują ponad 3 procent ogólnej powierzchni. Najwyższy szczyt – Rysy – znajduje się w Tatrach. Głównymi rzekami Polski są Wisła i Odra. Stolicą Polski jest Warszawa, uzasadnione historycznie aspiracje do pełnienia funkcji stolicy kulturalnej ma Kraków. Kraj podzielony jest na województwa, powiaty i gminy. Podział terytorialny po reformie 1999 r. obejmuje 16 województw, największe miasta regionu pełnią funkcje stolicy województwa. Wrocław jest stolicą województwa dolnośląskiego, Bydgoszcz i Toruń – kujawsko-pomorskiego, Lublin – województwa lubelskiego, Gorzów Wielkopolski i Zielona Góra – lubuskiego, Łódź – łódzkiego, Kraków – małopolskiego, Warszawa – mazowieckiego, Opole – opolskiego, Rzeszów – podkarpackiego, Białystok – podlaskiego, Gdańsk – pomorskiego, Katowice – śląskiego, Kielce – świętokrzyskiego, Olsztyn – warmińsko-mazurskiego, Poznań – wielkopolskiego, Szczecin – zachodniopomorskiego. Językiem urzędowym jest język polski. Polska na razie pozostaje poza strefą euro, jednostką monetarną jest złoty. Jeden złoty równa się 100 groszom. Pod względem składu etnicznego Polska jest krajem prawie monoetnicznym, Polacy stanowią około 98 procent ludności, pod względem wyznania – katolicy stanowią około 95 procent. Symbole państwowe Polski mają długą historię i ważne znaczenie dla każdego Polaka. Na godle państwowym widnieje wizerunek orła białego zwróconego w prawo ze złotą koroną na głowie, z dziobem i szponami złotymi, na czerwonym tle. Początki tego znaku wiążą się z legendarnym twórcą państwa Lechem, który założył swoją stolicę w Gnieźnie, w miejscu, gdzie według legendy zobaczył na drzewie orle gniazdo. Na pamiątkę tego wydarzenia Lech umieścił orła w swoim herbie. Po raz pierwszy w polskiej historii rysunek ptaka, bez korony, pojawił się na monetach Bolesława Chrobrego w XI w. Heraldyczny znak orła jako godło dynastii królewskiej występuje od 1. połowy XIII w., a za rządów króla Władysława Łokietka (XIV w.) stał się oficjalnym godłem 158 całego państwa. W różnych okresach historycznych wizerunek orła nieco się zmieniał, w obecnej postaci godło obowiązuje od 1990 r. Flaga polska to dwa pasy równej szerokości, górny jest biały, a dolny czerwony. Są to barwy pochodne od herbu państwa: pas górny oznacza Orła Białego, pas dolny – pole tarczy herbowej. „Mazurek Dąbrowskiego” pełni rolę hymnu państwowego od 1927 r. Najstarszą pieśnią, która pełniła rolę hymnu, była „Bogurodzica”. Śpiewano ją przed bitwą pod Grunwaldem, a także podczas koronacji królów, prawdopodobnie była to pieśń dynastyczna Jagiellonów. Od 1918 r. do 1927 r. Polska nie miała oficjalnego hymnu narodowego. Śpiewano wówczas kilka pieśni narodowych takich jak „Bogurodzica”, „Boże coś Polskę”, „Rota” i oczywiście „Mazurek Dąbrowskiego”, które traktowano jako nieoficjalne hymny narodowe. Tekst „Mazurka Dąbrowskiego” został napisany przez Józefa Wybickiego w 1797 r. Był to okres, gdy Polska znajdowała się pod zaborami Rosji, Prus i Austrii. Polacy w kraju i na emigracji podejmowali próby odzyskania niepodległości. Jedną z nich było założenie Legionów Polskich pod dowództwem generała Jana Henryka Dąbrowskiego. Walczyły u boku Napoleona Bonapartego na terytorium Włoch, a później innych krajów europejskich. Mimo że Napoleon nie dotrzymał obietnicy i Polacy nie odzyskali niepodległości, Legiony stały się dla Polaków dowodem, że trwa walka z zaborcami, że „Polska nie zginęła”. W tekście hymnu jest odwołanie do postaci Stefana Czarnieckiego. W XVII w. Polska była wciągnięta w długoletnią wojnę ze Szwedami, hetman Czarniecki był wybitnym dowódcą, odznaczył się w wielu zwycięskich bitwach, które pomogły obronić kraj przed wrogiem. Szczególne znaczenie symboliczne ma taraban – bęben używany dawniej w wojsku, przywołujący przez stulecia do obrony interesów narodowych. Pierwotny tytuł brzmiał „Pieśń Legionów Polskich we Włoszech”. Pieśń śpiewana była na melodię mazurka ludowego z Podlasia. Dziś pieśń nazywana jest „Mazurkiem Dąbrowskiego” od melodii lub „Jeszcze Polska nie zginęła” od pierwszych słów utworu. Polska jest nowoczesną demokracją europejską posiadającą wszystkie odpowiednie akta prawne i instytucje państwowe. Najważniejszy akt prawny to Konstytucja RP, która w obecnej postaci obowiązuje od 17 października 1997 r. Zgodnie z jej założeniami Polska jest republiką, demokracją parlamentarną. Podobnie jak w większości państw europej159 skich, władza ustawodawcza reprezentowana jest przez dwuizbowy parlament, który w Polsce obejmuje sejm i senat. Sejm pełni wyższą funkcję ustawodawczą w Polsce od końca XV w. Nazwa „sejm” oznacza w języku staropolskim „zjazd ludności”. Sejm składa się z 460 posłów, wybieranych w wyborach powszechnych na 4 lata. Posłem może zostać osoba, która ukończyła 21 lat, obywatel Polski, mieszkający w Polsce minimum od 5 lat. Obradami sejmu kieruje marszałek, gdy zabraknie prezydenta to on przejmuje jego funkcje. Po katastrofie lotniczej pod Smoleńskiem i tragicznej śmierci prezydenta Lecha Kaczyńskiego 10 kwietnia 2010 r. zgodnie z Konstytucją pełniącym obowiązki prezydenta został marszałek sejmu Bronisław Komorowski. Do kompetencji sejmu należy wyznaczenie praw i obowiązków, uchwalenie budżetu państwa, powołanie rządu, kontrola działalności rządu. Senat składa się ze 100 senatorów. Senatorem zostaje ten, kto otrzyma największą liczbę głosów z województwa. Senatorem może zostać osoba, która ukończyła 35 lat i mieszka w Polsce minimum od 5 lat i jest jej obywatelem. Kadencja trwa 4 lata, do kompetencji należy zatwierdzenie lub odrzucenie ustaw, wprowadzenie poprawek do ustaw. Obradami kierują marszałek i wicemarszałek. Sejm i Senat obradujące wspólnie pod przewodnictwem marszałka Sejmu tworzą Zgromadzenie Narodowe. Władzę wykonawczą reprezentują prezydent i Rada Ministrów. Wybory prezydenckie odbywają się w Polsce co 5 lat. Ta sama osoba może sprawować urząd prezydenta tylko przez 2 kadencje. Kandydat na prezydenta powinien ukończyć 35 lat, mieć obywatelstwo polskie, zebrać minimum 100 tys. podpisów osób popierających jego kandydaturę. Procent osób, które wzięły udział w głosowaniu, od ogólnej ilości obywateli polskich nie wpływa na ważność wyborów. Prezydentem zostaje ten kandydat, który otrzyma ponad połowę wszystkich ważnie oddanych głosów. W przypadku, gdy żaden z kandydatów nie otrzyma wymaganej liczby głosów, dwa tygodnie później odbywa się II tura głosowania, w której uczestniczą dwaj kandydaci z największą liczbą głosów z I tury. Nowo wybrany prezydent-elekt obejmuje urząd w ostatnim dniu urzędowania ustępującego Prezydenta Rzeczypospolitej po złożeniu wobec Zgromadzenia Narodowego przysięgi: „Obejmując z woli Narodu urząd Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, uroczyście przysięgam, że dochowam wierności postanowieniom Konstytucji, będę strzegł niezłomnie god160 ności Narodu, niepodległości i bezpieczeństwa Państwa, a dobro Ojczyzny oraz pomyślność obywateli będą dla mnie zawsze najwyższym nakazem”. Przysięga może być złożona z dodaniem zdania: „Tak mi dopomóż Bóg”. W 1989 r. odbyły się wybory do parlamentu, które zapoczątkowały pluralizm w życiu politycznym po długim okresie hegemonii partii komunistycznej w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Parlament przywrócił państwu nazwę Rzeczpospolita Polska. W 1990 r. prezydentem suwerennej Rzeczypospolitej Polskiej został przewodniczący „Solidarności” Lech Wałęsa. Kolejnym prezydentem Polski w 1995 r. został Aleksander Kwaśniewski. Piastował to stanowisko przez dwie kadencje do 2005 r. Po nim prezydentem Polski został Lech Kaczyński, reprezentujący partię Prawo i Sprawiedliwość (PiS). Po jego tragicznej śmierci odbyły się kolejne wybory prezydenckie. W I turze w czerwcu 2010 r. najwięcej głosów uzyskali Bronisław Komorowski i brat bliźniak zmarłego prezydenta Jarosław Kaczyński. W II turze w lipcu wygrał Bronisław Komorowski, reprezentujący partię Platforma Obywatelska (PO). Rada Ministrów, popularnie nazywana rządem, składa się z Prezesa powoływanego przez Prezydenta oraz ministrów powoływanych przez Prezydenta na wniosek Prezesa Rady Ministrów. Prezes jest zazwyczaj nazywany premierem. Władzę sądowniczą sprawują sądy i trybunały. System sądowy obejmuje sądy powszechne – rejonowe, okręgowe i apelacyjne, oraz szczególne – wojskowe i administracyjne. Sądy są poddane jednolitemu nadzorowi Sądu Najwyższego. W 2004 r. Polska przystąpiła do Unii Europejskiej, w ten sposób oficjalnie zostając członkiem wspólnoty europejskiej. Poza tym Polska jest członkiem wielu organizacji międzynarodowych: Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ), Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego (NATO), Międzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW), Światowej Organizacji Handlu (WTO). Dnia 1 stycznia 2008 r. Polska weszła do strefy Schengen. Zgodnie z porozumieniem znosi się kontrolę osób przekraczających granicę między państwami członkowskimi, a w zamian wzmacnia współpracę w zakresie bezpieczeństwa oraz współpracę przygraniczną. Polska potrafiła zrealizować historycznie i politycznie uzasadnione dążenie do zacieśnienia stosunków politycznych i kontaktów gospodarczych ze Wspólnotą Europejską i całym światem. 161 Słowniczek CD Rzeczpospolita Polska Europa Środkowa Wisła Odra podział terytorialny województwo powiat gmina województwo dolnośląskie kujawsko-pomorskie lubelskie lubuskie łódzkie małopolskie mazowieckie opolskie podkarpackie podlaskie pomorskie śląskie świętokrzyskie warmińsko-mazurskie wielkopolskie zachodniopomorskie język urzędowy jednostka monetarna złoty grosz ludność skład etniczny wyznaniowy symbole państwowe godło flaga hymn mazurek zaborca 162 Республика Польша Центральная Европа Висла Одер административно-территориальное деление воеводство повет гмина Нижнесилезское воеводство Куявско-поморское Люблинское Любушское Лодзинское Малопольское Мазовецкое Опольское Подкарпатское Подляшское Поморское Силезское Свентокшиское Варминско-мазурское Великопольское Западнопоморское государственный язык денежная единица злотый грош население национальный состав конфессиональный национальная символика герб флаг гимн мазурка захватчик taraban władza ustawodawcza parlament izba dwuizbowy sejm senat marszałek Zgromadzenie Narodowe władza wykonawcza prezydent wybory powszechne kadencja Rada Ministrów / rząd Prezes Rady Ministrów / premier władza sądownicza Sąd Najwyższy Unia Europejska Organizacja Narodów Zjednoczonych Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego Międzynarodowy Fundusz Walutowy Światowa Organizacja Handlu strefa Schengen военный барабан законодательная власть парламент палата двухпалатный сейм сенат спикер Национальное собрание исполнительная власть президент всеобщие выборы срок полномочий Совет министров / правительство Председатель Совета министров / премьер-министр судебная власть Верховный суд Европейский союз (ЕС) Организация Объединенных Наций (ООН) Североатлантический альянс (НАТО) Международный валютный фонд (МВФ) Всемирная торговая организация (ВТО) Шенгенская зона STOLICA POLSKI 11. WARSZAWA Warszawa położona jest nad rzeką Wisłą w województwie mazowieckim w środkowo-wschodniej Polsce. Nie ma żadnego aktu prawnego o przeniesieniu stolicy z Krakowa do Warszawy, jednak w 1596 r. król Zygmunt III Waza faktycznie dokonał takiej zmiany. Od tego czasu miasto zaczyna przybierać na znaczeniu jako ośrodek polityczny, gospodarczy i kulturalny. Warszawę ogłoszono stolicą państwa po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. Najbardziej tra163 giczny los spotkał miasto w latach II wojny światowej, zostało prawie zrównane z ziemią. W latach powojennych Warszawa została odbudowana, większość zabytków to rekonstrukcje. Teraz jest to europejskie miasto, nowoczesne a zarazem mające bogatą historię. Pochodzenia nazwy Warszawa uczeni do dziś nie potrafią jednoznacznie wytłumaczyć. Legendarna etymologia wywodzi ją od imion bliźniąt Warsa i Sawy. Symbolem Warszawy jest syrenka, jej wizerunek widnieje na herbie miasta, a posąg wznosi się na rynku Starego Miasta. Warszawa jest największym polskim miastem pod względem powierzchni i liczby ludności. Miasto stołeczne jest podzielone na 18 dzielnic: Śródmieście, Mokotów, Praga Południe, Praga Północ, Żoliborz i inne. Warszawa jest głównym ośrodkiem politycznym, administracyjnym i gospodarczym. Mieści się tu większość ministerstw i urzędów, między innymi Sejm, Senat, Kancelaria Prezydenta, Sąd Najwyższy, a także ambasady i konsulaty państw obcych. W Warszawie znajduje się Narodowy Bank Polski, giełda papierów wartościowych i inne ważne instytucje finansowe. Stolicą zarządza prezydent miasta, wybierany przez mieszkańców Warszawy. Pod względem rozwoju przemysłu Warszawa nie zajmuje czołowej pozycji. Najbardziej uprzemysłowiony jest Śląsk. System komunikacji miejskiej w Warszawie składa się z linii autobusowych, tramwajowych, metra oraz Szybkiej Kolei Miejskiej. W stolicy jest lotnisko międzynarodowe Warszawa – Okęcie. Warszawa jest głównym ośrodkiem nauki i kultury. Największa polska uczelnia to Uniwersytet Warszawski, założony w 1816 r. Są także duże biblioteki, przede wszystkim Biblioteka Narodowa, BUW – Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego. W stolicy jest najwięcej stałych teatrów, do najbardziej znanych należą Teatr Narodowy oraz Teatr Wielki w Warszawie. Są tu liczne wytwórnie filmowe oraz siedziby wydawnictw, między innymi Wydawnictwo Naukowe PWN. W Warszawie czynnych jest wiele ciekawych muzeów: Muzeum Powstania Warszawskiego, Muzeum Narodowe oraz jego filie: na Zamku Królewskim i w Pałacu Wilanowskim. 164 Najatrakcyjniejsze zabytki skupione są wzdłuż tak zwanego Traktu Królewskiego. Jest to ciąg ulic łączący Stare Miasto i Zamek Królewski z Łazienkami i położonym na obrzeżach miasta pałacem króla Jana III Sobieskiego w Wilanowie. Warszawskie zabytki są wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO. W pobliżu Starego Miasta położony jest Zamek Królewski. Obok Wawelu to główna rezydencja królewska w Polsce. Za czasów Zygmunta III Wazy w latach 1598 – 1619 włoscy architekci wznieśli wczesnobarokową budowlę. Kolejni władcy wielokrotnie przebudowywali zamek, łączy w sobie cechy wczesnego gotyku, baroku, rokoka i klasycyzmu. Z epoki Stanisława Augusta pochodzą wspaniałe wnętrza. Wysadzony w powietrze przez Niemców w 1944 r. zamek zrekonstruowano w latach 1971 – 1984. Odtworzenie dawnego wyglądu zabytku stało się możliwe dzięki zachowanym przedwojennym planom architektonicznym i licznym zdjęciom. Zachowały się także fragmenty architektoniczne, niektóre obrazy, rzeźby, meble, pamiątki historyczne. Dlatego zamek jest w znacznym stopniu autentyczny. Na Placu Zamkowym znajduje się kolumna z posągiem Zygmunta III Wazy. Jest to najstarszy pomnik świecki w Warszawie, wzniesiony z inicjatywy syna króla Władysława IV w 1644 r. Pomnik ma wysokość 22 m, składa się z granitowej kolumny wspartej na wysokim cokole, na jej szczycie stoi brązowy posąg władcy w rycerskiej zbroi z krzyżem w lewej i szablą w prawej dłoni. Trafiona pociskiem kolumna Zygmunta została powalona w nocy z 1 na 2 września 1944 r. i odbudowana w 1949 r. Pomimo wielokrotnych uszkodzeń i renowacji posąg króla ocalał w niezmienionym kształcie, kolumnę natomiast zmieniano kilkakrotnie. Stare Miasto założone zostało na przełomie XIII i XIV w. Ozdobą starej dzielnicy jest rynek z barokowymi i klasycystycznymi kamienicami. Na Starym Rynku znajdują się obronne mury miejskie z Barbakanem, okrągłą wieżą strażniczą z cegły. Został wzniesiony w XVI w., w czasie II wojny światowej całkowicie zniszczony i zrekonstruowany po wojnie. Na Starówce znajduje się także gotycka katedra św. Jana z XIV w. z grobami wielu znanych Polaków, między innymi ostatniego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, pierwszego prezydenta Polski Gabriela Narutowicza, pisarza Henryka Sienkiewicza, kardynała Stefana Wyszyńskiego. 165 Trakt Królewski ciągnie się wzdłuż takich ulic jak Aleje Ujazdowskie, Nowy Świat i Krakowskie Przedmieście. Przy Alejach Ujazdowskich są piękne parki i otoczone ogrodami pałacyki, mieszczące dziś przeważnie ambasady. Nowy Świat o szerokich chodnikach ozdobionych latem kwiatami i krzewami w doniczkach przyciąga kawiarniami i eleganckimi sklepami. Na Krakowskim Przedmieściu znajduje się siedziba prezydenta, Uniwersytet Warszawski i Akademia Sztuk Pięknych. W centrum miasta stoi socrealistyczny Pałac Kultury i Nauki, najwyższy budynek w stolicy mierzący ponad 230 m. Z punktu widokowego budynku można obejrzeć panoramę miasta i okolic. Dziś mieszczą się tu muzea, teatry i kino. W Warszawie znajdują się dwa zespoły pałacowo-parkowe: Łazienki (letnia rezydencja ostatniego króla Polski) i Wilanów (podwarszawska rezydencja króla Jana III Sobieskiego). Łazienki Królewskie to park zajmujący prawie 80 ha. Jego początki sięgają XVII w., kiedy należał do marszałka wielkiego koronnego Stanisława Lubomirskiego. Zbudował tu ermitaż i położone na wyspie łazienki, które z czasem dały nazwę całemu ogrodowi. W drugiej połowie XVIII w. park stał się własnością króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Na jego zlecenie stworzono ogród królewski. Obecnie na terenie Łazienek znajduje się szereg zabytków: Pałac na Wyspie (Pałac na Wodzie), amfiteatr, Nowa Oranżeria, Obserwatorium Astronomiczne i inne. Tak jak w czasach króla można tu zobaczyć pawie, konie, w stawach pływają karpie. W Łazienkach znajduje się pomnik Fryderyka Chopina, w lecie odbywają się tu koncerty pod gołym niebem. Pałac w Wilanowie powstał w końcu XVII w. jako rezydencja Jana III Sobieskiego. Początkowo był to skromny dwór, następnie pałac rozbudowali i ozdobili znani architekci i artyści. Wilanów jest państwowym muzeum z jedynym tak dobrze zachowanym zespołem wnętrz z XVII w. i galerią portretów XVII – XVIII w. W Warszawie znajduje się zabytkowy cmentarz na Powązkach. Pochowano tu wielu wybitnych Polaków, między innymi dyktatora powstania styczniowego Romualda Traugutta, laureata Literackiej Nagrody Nobla Władysława Stanisława Reymonta, kompozytora Stanisława Moniuszkę, malarza Jacka Malczewskiego, słynnego tenora Jana Kiepurę. 166 Słowniczek syrenka posąg Stare Miasto / Starówka ośrodek ministerstwo urząd ambasada konsulat Narodowy Bank Polski (NBP) giełda papierów wartościowych prezydent miasta siedziba Plac Zamkowy Zamek Królewski Kolumna Zygmunta mury obronne Barbakan katedra św. Jana ulice Aleje Ujazdowskie Nowy Świat Krakowskie Przedmieście Pałac Kultury i Nauki park Łazienki łazienki pomnik Fryderyka Chopina Wilanów Powązki cmentarz zabytkowy русалка скульптура Старый Город центр министерство учреждение посольство консульство Национальный банк Польши биржа ценных бумаг мэр города резиденция; головной офис Замковая площадь королевский замок колонна Сигизмунда крепостные стены барбакан – сторожевая башня кафедральный собор св. Иоанна улицы Уяздовские аллеи Новы Свят Краковское предместье Дворец культуры и науки парк Лазенки купальня памятник Фредерику Шопену Виланов Повонзки кладбище исторический CUDOWNE MIASTO 12. KRAKÓW Nazwę miasta spotykamy pierwszy raz w zapiskach z podróży kupca Ibrahima z 965 r. Stopniowo znaczenie grodu wzrastało, od 1038 r. był stolicą Polski. W XV i XVI w. Kraków był stolicą jednego z najpotęż167 niejszych i największych państw europejskich. Rzeczpospolita rozciągała się wtedy od Bałtyku niemal po brzegi Morza Czarnego. Powołany przez UNESCO Komitet Światowego Dziedzictwa sporządza listy, na które wpisywane są dobra kultury o znaczeniu ogólnoświatowym i szczególnie cenne obszary środowiska naturalnego. Na pierwszą z takich list ogłoszoną w 1978 r. wpisany został zespół urbanistyczno-architektoniczny Krakowa. Kraków stosunkowo mało ucierpiał podczas II wojny światowej, dlatego możemy podziwiać autentyczne zabytki z różnych epok. Stare Miasto obejmuje Rynek Główny oraz ulice i place w obrębie miejskiego parku Plant. Urbanistyczny kształt miasta zachowany do dzisiejszych czasów został ustalony w 1257 r. Rynek Główny to największy wytyczony w średniowieczu plac w Europie, mierzący nieco ponad 200 na 200 m. Do dziś przetrwały usytuowane na nim renesansowe Sukiennice, będące pomnikiem wielowiekowych tradycji handlowych Krakowa. Nazwa pochodzi od wyrazu sukno, były to składy sukienne, gdzie odbywały się targi, sprzedawali swoje towary wędrowni i miejscowi kupcy. Aktualnie w górnej części są pomieszczenia Muzeum Narodowego, w dolnej mieszczą się sklepy i kramy, gdzie można kupić drobne upominki. W Krakowie jest 119 czynnych świątyń. Krakowskie kościoły i klasztory to nie tylko miejsca kultu, ale i obiekty, w których znalazły schronienie bezcenne dzieła kultury i sztuki. Przy Rynku Głównym stoi świątynia pw. Najświętszej Marii Panny, potocznie nazywana kościołem Mariackim. Posiada dwie wieże różnej wysokości. Z wyższej wieży kościoła Mariackiego słychać sygnał muzyczny – hejnał – grany co godzinę na cztery strony świata. Nie wiadomo kiedy dokładnie powstała melodia, prawdopodobnie przybyła nad Wisłę z Węgier w 2. poł. XIV w. Po węgiersku hejnał znaczy „świt”, pierwotnie była to pobudka, sygnał do otwarcia i zamknięcia bram miejskich, znak alarmu w czasie pożaru lub najazdu nieprzyjaciela. Najpierw grano go rano i wieczorem. Odgrywanie hejnału z wyższej wieży kościoła Mariackiego zostało zatwierdzone w 1392 r. Nie wiadomo kiedy trębacze zaczęli dmuchać w trąbkę co godzinę i na cztery strony świata. Praktyki te zostały przerwane w XVIII w., starą tradycję przywrócono w 1810 r., z niewielkimi przerwami przetrwała do dziś. Melodia urywa się nagle 168 u szczytu swojego brzmienia, co budzi spore emocje i wyzwala wyobraźnię słuchaczy. Urodziła się opowieść o tym, jak w czasie najazdu tatarskiego w 1241 r., wypuszczona z łuku napastnika strzała przeszyła gardło trąbiącego na trwogę strażnika. Od 16 kwietnia 1927 r. codziennie o godzinie 12 w południe krakowski hejnał transmitowany jest przez Polskie Radio. W kościele Mariackim podziwiać można największy gotycki ołtarz na świecie. Wyrzeźbiony przez Wita Stwosza i jego uczniów w latach 1477 – 1489 ołtarz jest wysoki na 13 i szeroki na 11 m. Dzieło dedykowane zostało Matce Boskiej, patronce świątyni. Jego głównym akcentem jest przedstawiona w środkowej części scena zaśnięcia Marii w otoczeniu apostołów. Figury mają prawie 3 m wysokości. Za dzieło swojego życia twórca otrzymał wynagrodzenie w wysokości 2808 florenów, była to kwota równa rocznemu budżetowi miasta. Świadczy to o wielkim podziwie dla arcydzieła. Od rynku odchodzi 12 regularnie wytyczonych ulic. Ulicą Grodzką dochodzi się do Zamku Królewskiego na Wawelu, wzgórzu położonym nad Wisłą. Jedną z atrakcji turystycznych jest jaskinia położona u stóp murów zamku, zwana Smoczą Jamą. Już w średniowieczu pojawiła się legenda o Smoku Wawelskim, który zagnieździł się w jaskini i dokuczał okolicznym mieszkańcom. Pokonał smoka legendarny założyciel Krakowa książę Krak. Przy wejściu do Smoczej Jamy stoi rzeźba Bolesława Chromego przedstawiająca smoka, z którego paszczy mechanizm zegarowy wyzwala płomienie. Zwiedzanie zamku na Wawelu odbywa się z przewodnikiem. W zamkowych wnętrzach mieszczą się ciekawe wystawy: królewskie komnaty, kolekcja wschodniej sztuki i trofeów wojennych, zbiory flamandzkich arrasów i eksponatów archeologicznych. Najcenniejszym monumentem historycznym w Polsce jest Królewska Katedra na Wawelu. Pierwszą katedrę wzniesiono na wzgórzu wawelskim w czasach Bolesława I Chrobrego, po ustanowieniu w Krakowie w 1000 r. biskupstwa, została zniszczona w 1038 r. Tylko fragmenty zachowały się również po drugiej katedrze, gdzie koronował się w 1320 r. na króla Władysław Łokietek. Od tego momentu wszyscy polscy królowie koronowali się na Wawelu, z wyjątkiem Stanisława Leszczyńskie169 go i Stanisława Augusta Poniatowskiego. W tym samym 1320 r. zaczęto wznosić obszerną katedrę gotycką. Jej budowę ukończono w 1364 r. za panowania króla Kazimierza Wielkiego. Katedrę otacza 19 kaplic, z których każda ma oryginalny wystrój, Kaplica Zygmuntowska uchodzi za jedno z najpiękniejszych dzieł architektury renesansowej. Osobliwością tego miejsca jest jedna z największych w świecie nekropolii królewskich. Na Wawelu zostali pochowani prawie wszyscy polscy monarchowie, bohaterzy narodowi i wielcy poeci, m. in. Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki. Katedra posiada 10 dzwonów, najsłynniejszy z nich to dzwon Zygmunta. Ufundował go w 1520 r. król Zygmunt I Stary. Waży 10 980 kg. Zdobią go płaskorzeźby św. Zygmunta i św. Stanisława oraz wizerunki polskiego orła i Pogoni. Dzwon bije przy okazji doniosłych dla kraju i miasta wydarzeń. Wiąże się z nim wiele legend. Podobno dziewczyna, która dotknie serca dzwonu, szybko wychodzi za mąż i jest szczęśliwa w miłości. Najazdy tatarskie w XIII w. dowiodły, że miasto pozbawione umocnień obronnych staje się łatwym łupem dla nieprzyjaciela. Kraków zaczęto fortyfikować w 1285 r. i intensywnie rozwijano systemy umocnień w kolejnych latach. W połowie XIV w. stolica Polski była trudną do zdobycia warownią. Miasto otaczał gruby na 2,4 m mur z cegieł i kamieni o wysokości 6 – 7 m. Całość chroniona była głęboką prawie na 3 m fosą. Powstawały liczne bramy umożliwiające przejście. Pod koniec XVIII w. mury obronne były już w bardzo złym stanie, fosy bardziej przypominały brudne bagno. W XIX w. fortyfikacje zburzono, do naszych czasów przetrwał tylko fragment z Bramą Floriańską i Barbakanem. Barbakan jest przykładem sztuki obronnej, największym w Europie gotyckim budynkiem fortyfikacyjnym tego typu. Forteca została wybudowana w latach 1498 – 1499, jej średnica wynosi 24,4 m, grubość ścian przekracza 3 m. Posiada 130 stanowisk strzelniczych rozmieszczonych na 4 poziomach. Otwory w dolnej części przeznaczone były dla artylerii. Ogniem kierowano z 7 wieżyczek. Gotycka budowla otoczona została fosą szeroką na około 3,4 m. Z Bramą Floriańską łączyła ją długa szyja. Przez długie stulecia w czasach pokoju krakowski Barbakan pełnił rolę Bramy Chwały. Tędy podążały pochody z okazji królewskich koronacji, tu witano gości monarszych, zagranicznych posłów. Tędy wiodła trium170 falna droga przemarszu zwycięskich wojsk. Przez to miejsce również przesuwały się żałobne procesje pogrzebowe królów i bohaterów. Najstarszą część miasta obejmuje pierścieniem największy w Europie park – Planty. Nazwa wywodzi się od plantowania, czyli wyrównywania terenu: likwidowania wałów i zasypywania fos. Przeobrażenie dawnych fortyfikacji w pierścień zieleni wokół miasta zaczęto realizować w 1822 r. według projektu architekta Feliksa Radwańskiego. W ostatnich latach Planty podzielono na 8 różniących się charakterem ogrodów. Na całym obszarze stawia się stylowe ogrodzenia, lampy, altanki. Wykładziny z kamieni znaczą umiejscowienie dawnych murów obronnych, baszt i bram. Powstały w miejscu wyburzonych murów obronnych park miejski ma 4 km długości i 21 ha powierzchni. W dzisiejszej panoramie Krakowa widoczne są cztery kopce: prehistoryczne kopce Krakusa i Wandy oraz nasypane w XIX i XX w. kopce Tadeusza Kościuszki i Józefa Piłsudskiego. Nie wiadomo, czym były najdawniejsze kopce: miejscami kultu lub grobami wodzów? Dwa najstarsze zbudowane przez człowieka pagórki liczą ponad tysiąc lat. Są niewyjaśnionymi do dziś tajemniczymi śladami z przeszłości. Kopiec Krakusa uważany jest za miejsce pochówku legendarnego założyciela miasta. Wznosi się na prawym brzegu Wisły, ma 16 m wysokości, usypano go prawdopodobnie w VII w. Grobowcem ma być i kopiec Wandy, córki Krakusa. W nim ponoć złożono wyłowione z Wisły ciało królewny, która wolała śmierć w nurtach rzeki niż małżeństwo z cudzoziemcem. Usypany w czasach przedhistorycznych kurhan ma 14 m wysokości. Tysiącletnie mogiły Krakusa i Wandy stały się natchnieniem do wzniesienia ziemnego monumentu upamiętniającego bohatera walk o niepodległość Tadeusza Kościuszkę. Kopiec ma 34 m wysokości, prace przy sypaniu rozpoczęto w 1820 r. Zawiera ziemię z pól bitewnych, gdzie walczył Kościuszko (Racławice, Maciejowice, Dubienka, miejscowości w Ameryce Północnej). Największym ze wszystkich kopców o wysokości 36 m jest pomnik Niepodległości. Po śmierci twórcy polskiej niepodległości marszałka Józefa Piłsudskiego w 1935 r. zadecydowano, by nazwać tę ziemną budowlę jego imieniem. Najsławniejszą w świecie mieszkanką Krakowa bez wątpienia jest „Dama z łasiczką”. Leonardo da Vinci jest autorem dwóch portretów kobiecych, którymi zachwyca się cały świat: namalowana we Florencji 171 „Mona Lisa” znajduje się w paryskim Luwrze, zaś na spotkanie z powstałą wcześniej w Mediolanie „Damą z łasiczką” przybyć trzeba do Krakowa. Obraz kupił we Włoszech w 1800 r. książę Adam Jerzy Czartoryski i podarował swojej matce Izabeli, która gromadziła dzieła sztuki i historyczne pamiątki. Dziś obraz znajduje się w Muzeum Czartoryskich. Charakterystyczną postacią życia Krakowa jest lajkonik, zwany także konikiem zwierzynieckim lub Tatarzynem. Obchodzi swoje święto jeden raz w roku – w pierwszy czwartek po święcie Bożego Ciała. Tego dnia egzotycznie ubrany jeździec na sztucznym koniku w asyście kilkudziesięciu przebierańców rusza ulicami miasta do Rynku Głównego, towarzyszą mu muzyka, tańce i zabawy. Kulminacja obrzędu ma miejsce przed Wieżą Ratuszową. W obecności tłumów krakowian i gości prezydent miasta wręcza lajkonikowi tradycyjny haracz i obaj wznoszą toast za pomyślność miasta i jego mieszkańców. Historycy i etnografowie nie potrafią jednoznacznie wyjaśnić, skąd się wzięła ta tradycja. Legenda wiąże ją z nieudanym napadem tatarskim w XIII w. Do zwycięstwa nad oddziałem tatarskim przyczynili się włóczkowie – wiślańscy żeglarze, mający prawo spławiania drzewa Wisłą. Najdzielniejszy z nich przebrany w zdobyczny strój chana tatarskiego wkroczył do Krakowa i narobił zamętu wśród mieszkańców miasta. Tym większa była ich radość, gdy dowiedzieli się, że to tylko żart. Lud krakowski przekazywał z pokolenia na pokolenie wdzięczną opowieść wraz z obrzędem, aż stał się atrakcją miasta. Każdy turysta koniecznie powinien odwiedzić Wieliczkę – najstarszą w świecie czynną kopalnię soli. Ten unikatowy w skali światowej obiekt górniczy umieszczony został przez UNESCO na pierwszej Liście Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego z 1978 r. W średniowieczu mówiono o tym miejscu Magnum Sal – Wielka Sól. Ta ukryta pod ziemią zmineralizowana skała była kiedyś bezcennym skarbem. Sól nie tylko podnosiła wartości smakowe potraw, ale była też środkiem używanym do konserwacji wielu produktów spożywczych. Handel tym produktem był źródłem bogactwa rodów magnackich (Morsztynów, Lubomirskich). Eksploatowane od 750 lat na skalę przemysłową wielickie złoże jest szczególnym zabytkiem kultury materialnej. Są tutaj długie korytarze, liczne komory, kaplice i podziemne kościoły. Bezcenny jest przegląd spotykanych na przestrzeni stuleci narzędzi górniczych, wózków, syste172 mów wentylacyjnych, rodzajów zabezpieczeń, sprzętu oświetleniowego. Bajkowy urok i niepowtarzalne piękno tworzą rzeźby z soli. Niedaleko Krakowa, w miejscowości Wadowice urodził się największy Polak w historii Karol Wojtyła (1920 – 2005). Mieszkał w Krakowie od 18 roku życia, w którym spędził następne 40 lat aż do 16 października 1978 r., gdy po raz pierwszy papieżem został Słowianin. Jan Paweł II wiele podróżował, odbył 104 oficjalne pielgrzymki, zainicjował spotkania z młodymi katolikami znane jako Światowe Dni Młodzieży. Bezcenne zabytki, ciekawe tradycje i wybitne osobistości składają się na niepowtarzalny urok Krakowa. Wg M.Czumy Słowniczek Lista Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO Rynek Główny Sukiennice targ kościół Mariacki wieża hejnał ołtarz Wita Stwosza Zamek Królewski na Wawelu jaskinia Smocza Jama Smok Wawelski arras Królewska Katedra na Wawelu Kaplica Zygmuntowska nekropolia dzwon Zygmunta płaskorzeźba warownia fortyfikacja fosa brama Floriańska park Planty kopiec Krakusa Список всемирного культурного и природного наследия ЮНЕСКО Главный Рынок Суконные ряды ярмарка костел Пресвятой Девы Марии башня хейнал алтарь Вита Ствоша Вавельский замок пещера Пещера дракона Вавельский дракон гобелен Вавельский кафедральный собор часовня Сигизмунда некрополь колокол Сигизмунда барельеф крепость укрепления ров Флорианские ворота парк Планты курган Крака 173 Wandy Tadeusza Kościuszki Józefa Piłsudskiego Muzeum Czartoryskich Leonardo da Vinci „Dama z łasiczką” lajkonik kopalnia soli w Wieliczce Wadowice papież Jan Paweł II Ванды Тадеуша Костюшко Юзефа Пилсудского Музей Чарторийских Леонардо да Винчи «Дама с горностаем» лайконик соляные копи в Величке Вадовице папа римский Иоанн Павел ІІ POLSKA TURYSTYCZNA 13. WYCIECZKA PO POLSCE Małe miasto Gniezno w X w. było największym grodem plemienia Polan i pierwszą stolicą państwa polskiego. Równie długie dzieje, jak samo miasto, ma katedra gnieźnieńska. Pierwsza świątynia, przedromańska, stanęła tu w X w., romańska powstała w tym samym miejscu w połowie XI w. i to właśnie w niej od 1025 r. odbywały się koronacje władców Polski. W XIV w. wzniesiono obecną Archikatedrę Gnieźnieńską Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. W Gnieźnie pochowany został pierwszy polski święty – święty Wojciech. Pochodził z Czech, lecz w 997 r. na prośbę króla polskiego Bolesława Chrobrego wybrał się na ziemie pogańskich Prusów, gdzie nawracał pogan na chrześcijaństwo. Tam poniósł męczeńską śmierć. Chrobry wykupił od Prusów ciało, zapłaciwszy za nie tyle złota, ile ważyły zwłoki. Obecnie w katedrze gnieźnieńskiej mieści się tzw. konfesja św. Wojciecha – srebrna trumna wykonana w 1662 r. przez Petera van der Rennena, w której przechowywana jest skrzynka z relikwiami świętego. Ciało świętego zostało wywiezione do Pragi jeszcze w 1038 r., gdy Gniezno najechał książę czeski Brzetysław. W Archikatedrze Gnieźnieńskiej mieści się obecnie jeden z najcenniejszych zabytków sztuki romańskiej w Polsce. Są to autentyczne drzwi gnieźnieńskie z końca XII w., przedstawiające na 18 płaskorzeźbach życie i męczeńską śmierć św. Wojciecha. Poznań również jest związany z początkami państwowości polskiej. Od 968 r. miasto było siedzibą pierwszego biskupstwa polskiego. Mimo 174 wieku miasta większość zabytków pochodzi z okresu renesansu, baroku i klasycyzmu, jedynym zabytkiem średniowiecznym na Starym Mieście jest Kościół Serca Jezusowego z XIII w. Arcydziełem architektury renesansowej jest ratusz położony pośrodku Starego Rynku. Największą atrakcją turystyczną jest zegar na wieży ratuszowej: w południe zza drzwiczek 12 razy ukazują się bodące się koziołki. Legenda opowiada, że pierwotnie zegar na ratuszu został skonstruowany przez mistrza Bartłomieja bez koziołków. Zegar miał być uroczyście zaprezentowany wojewodzie i z tej okazji zorganizowano ucztę. Podczas przygotowań kuchcik spalił sarnią pieczeń, chcąc to ukryć, ukradł na łące niedaleko miasta dwa młode koziołki. Zamiast wystąpić w charakterze sarniej pieczeni, koziołki uciekły z kuchni, wbiegły na ratuszową wieżę i zaczęły się trykać rogami. Inna wersja legendy dodaje, że to właśnie koziołki zwróciły uwagę mieszczan na pożar, od którego niemal nie spłonęło całe miasto. Jakkolwiek było w rzeczywistości, na pamiątkę tego wydarzenia wojewoda kazał umieścić koziołki w konstrukcji zegara. Sprawnym do dziś dziełem mechaniki XVII w. jest Fontanna Neptuna na Długim Targu w Gdańsku. Rzeźbę Neptuna odlano w brązie w 1615 r. w stylu manieryzmu flamandzkiego, jest pomyślana w taki sposób, aby można ją było oglądać ze wszystkich stron, cały zespół fontanny projektowały przez prawie 20 lat cztery różne osoby. Fontannę uruchomiono w 1633 r., lecz później doświadczyła dwóch radykalnych rekonstrukcji – w latach 1757 – 1761 oraz latach 50. XX w. Ulica Długi Targ, na której znajduje się fontanna, jest główną ulicą dawnego Gdańska i zachwyca kolorowymi fasadami kamienic odnowionych po II wojnie światowej. Przy ulicy Długi Targ mieszczą się najważniejsze świeckie budowle miasta: ratusz i Dwór Artusa. Ratusz Głównego Miasta jest powojenną rekonstrukcją. W marcu 1945 r. ratusz został zniszczony. Dzięki staraniom konserwatora gdańskiego prof. Ericha Volmara udało się wówczas ewakuować i ocalić wiele elementów wnętrz, które dziś składają się na wystawę Muzeum Historii Miasta Gdańska. Muzeum otworzono w zrekonstruowanych wnętrzach ratusza, z których najcenniejszym jest wnętrze Wielkiej Sali Rady (Sali Czerwonej), przedstawiającej wystrój z lat 1593 – 1608. Niestety nie zachowały się prawie żadne pamiątki po pierwszym ratuszu z 1298 r. 175 Niedaleko ratusza jest Dwór Artusa – budynek z drugiej połowy XV w. Gościł on zamożnych gdańskich mieszczan, fascynujących się obyczajami legendarnych rycerzy Okrągłego Stołu z dworu króla Artura. Takie dwory były szczególnie modne w miastach hanzeatyckich, a ich bywalcy przychodzili tu, by porozmawiać i napić się dobrego piwa. Pierwszy Dwór Artusa powstał w Gdańsku w XIV w., lecz w 1477 r. spłonął, teraz zwiedzamy późnogotycką budowlę z 1481 r. Wnętrza zdobią kosztowne rzeźby, takie jak późnogotycka rzeźba św. Jerzego z 1485 r. Szczególnie atrakcyjnym zabytkiem jest 12-metrowy kaflowy piec z XVI w. W trakcie powojennej rekonstrukcji przy Długim Targu i Ulicy Długiej zrekonstruowano nie tylko kamienice, ale i ich przedproża. Te piękne tarasy prowadzą m. in. do licznych sklepów jubilerskich, gdzie można kupić wspaniałe naszyjniki i inne wyroby z bursztynu – tradycyjnego tworzywa gdańskich jubilerów. Według legendy bursztyn pochodzi z rajskiego Drzewa Wiadomości Dobrego i Złego, dlatego nazywa się go czasem edeńską żywicą. W rzeczywistości jest to kopalna żywica drzew iglastych, często wyrzucana w kawałkach przez fale morskie na brzeg. Szczególnie słynie z bursztynu Bałtyk, jubilerzy miast nadmorskich znani są z pomysłów na wspaniałe wyroby – ozdoby, obrazy, przepiękne drobiazgi. Przy ulicy Piwnej wznosi się największa w Europie średniowieczna świątynia z cegły – Kościół Mariacki. Jego budowę rozpoczęto w 1343 r. i ukończono dopiero po 150 latach. W latach 1529 – 1945 świątynia służyła protestantom, we wnętrzach można zobaczyć zabytki gotyku, manieryzmu i baroku. Do dziś sprawnie funkcjonuje zegar astronomiczny z drugiej połowy XV w. z ukazującym się w południe korowodem postaci z Adamem i Ewą, apostołami, Trzema Królami i Śmiercią. Gdańsk to jedno z najstarszych miast w Polsce – w 1997 r. obchodził 1000 lat. Wizytówką Gdańska z czasów średniowiecznych jest Żuraw, pełniący w średniowieczu dwie funkcje – bramy miejskiej i dźwigu portowego. Jednocześnie są w mieście i jego okolicach pomniki przypominające o tragicznych wydarzeniach w najnowszej historii kraju. Dnia 1 września 1939 r. pierwsze strzały II wojny światowej trafiły w polską składnicę amunicji na terenie Wolnego Miasta Gdańska. Hitlerowcy uważali, że zdobycie placówki liczącej zaledwie 182 osoby załogi, będzie łatwym zadaniem. Placówka pod dowództwem majora Henryka 176 Sucharskiego broniła się przez 7 dni i nocy. Nazwa ulicy – Obrońców Westerplatte – jest w każdym większym mieście polskim, a ich pomnik odsłonięto w 1966 r. W Gdańsku wzniesiono także Pomnik Poległych Stoczniowców – trzy wysokie krzyże ze stali nierdzewnej, upamiętniające robotników zastrzelonych podczas strajku w grudniu 1970 r. W kościele św. Brygidy, który zasłynął na całym świecie jako świątynia „Solidarności”, znajduje się pomnik księdza Jerzego Popiełuszki. Niedaleko Gdańska, w miejscowości Oliwa, znajdują się dwa wspaniałe zabytki – Katedra Oliwska (dawna świątynia cysterska) z XIII w. i Park Oliwski. W 1350 r. katedrę odbudowano w formach gotyckich, a jej wnętrza wypełniono wspaniałym gotyckim wystrojem. W latach 1753 – 1788 w miejscowym warsztacie cysterskim najpierw wyrobiono, a następnie wbudowano we wnętrza katedry organy, będące wówczas największymi organami w Europie. Świątyni nadano rangę katedry w 1925 r., gdy Oliwa stała się siedzibą biskupa gdańskiego. Cystersi założyli również ogród, który stał się początkiem dzisiejszego parku. Powierzchnia parku wynosząca około 10 ha składa się z kilku podstawowych części, z których każda powstała w innym okresie. Najpierw w XVII w. powstała francuska, czyli barokowa, część parku z Widokiem Książęcym. Jest to iluzja optyczna polegająca na tym, iż otoczony drzewami staw niby łączy się z Zatoką Gdańską. W XVIII w. zgodnie z ówczesną modą powstała część angielska parku z krętymi ścieżkami, altanami, pawilonami, zbiornikami wodnymi i sztucznymi pagórkami naśladującymi dziką przyrodę. W XIX w. park przybiera charakter ogrodu dendrologiczno-krajobrazowego, zaś na początku XX w. założono alpinarium, cieplarnię i palmiarnię. W latach 50. założony został Ogród Botaniczny w Oliwie, w 1956 r. park otrzymał imię Adama Mickiewicza. Wraz z miastem uzdrowiskowym Sopotem i portową Gdynią Gdańsk tworzy aglomerację miejską zwaną Trójmiastem. Rozrywkowymi atrakcjami turystycznymi są mola. W Sopocie jest największe w Europie i chyba najsłynniejsze, w Gdańsku trochę krótsze, wynosi ok. 100 m. Można spacerować po molu i deptakach, podziwiać morze, chodzić do restauracji, cukierni i barów. Z Gdyni i Gdańska statkami białej floty można dotrzeć na półwysep Helski, będący w istocie potężną mierzeją o długości 34 km i sze177 rokości od 200 m do 3 km. Na samym jej końcu leży Hel, z wyniosłą latarnią morską, domkami rybackimi i dawnym kościołem poewangelickim. Półwysep Helski stanowi obecnie teren Nadmorskiego Parku Krajobrazowego, a w małej miejscowości Jurata, założonej w 1928 r. jako elitarne kąpielisko, można podziwiać modernistyczne pensjonaty z lat 30. W 1308 r. liczący wówczas co najmniej 310 lat Gdańsk został zajęty przez zakon krzyżacki. Ekspansji krzyżackiej na ziemiach polskich doświadczyły co najmniej dwa inne wspaniałe miasta polskie. Obecnie będący polskim miastem, do 1457 r. Malbork, założony w XIII w., pełnił funkcję stolicy państwa Krzyżaków. W kaplicy św. Anny pod kościołem zamkowym spoczywają szczątki 11 wielkich mistrzów. Za czasów świetności Zakonu Krzyżackiego wzniesiono tu kilka olśniewających bogactwem architektury zamków oraz Pałac Wielkiego Mistrza, będący zabytkiem budownictwa rycersko-dworskiego z XIV w. Wzniesiony w latach 1382 – 1399 pałac stanowi część zespołu budynków zamkowych, składającego się z Zamku Konwentualnego (Wysokiego), Średniego i Niskiego. Ironia dziejów sprawiła, iż budowę wspaniale zdobionego koronkami cegielnymi pałacu ukończono tuż przed upadkiem potęgi zakonu na ziemiach wschodnich. Unikatową architekturę średniowieczną po czasach potęgi zakonu krzyżackiego odziedziczył Toruń. Starówka toruńska od 1997 r. znajduje się na Liście Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO: zachowała ona wiele autentycznych zabytków oraz oryginalny średniowieczny układ ulic prawdopodobnie z XIII w., gdy miasto zostało założone przez zakon. Przed wzniesieniem twierdzy w Malborku mieściła się tu stolica państwa zakonnego, lecz zamek został zniszczony w 1454 r. Wówczas zamożne mieszczaństwo toruńskie zbuntowało się przeciwko władzy zakonu, miasto przeszło pod panowanie królów polskich. W Toruniu zachowały się gotyckie mury miejskie i najpiękniejszy plac miasta – Rynek Staromiejski z ratuszem pośrodku. Ratusz z lat 1391 – 1399 jest potężną budowlą gotycką, większość kamienic otaczających rynek pochodzi z XVII w. Na rynku stoi pomnik Mikołaja Kopernika, dzieło Friedricha Tiecka z 1853 r. Przy ulicy Kopernika nieopodal śródmieścia znajduje się słynny kupiecki dom hanzeatycki z XV w. Tradycyjnie uważa się, że 178 właśnie tu 19 lutego 1473 r. przyszedł na świat syn kupca Mikołaj Kopernik, autor dzieła „De revolutionibus orbium coelestium” – „O obrotach sfer niebieskich”. Ukazało się w 1543 r. w Norymberdze i spowodowało prawdziwą rewolucję naukową. Kopernik przedstawił w swojej rozprawie heliocentryczną wizję wszechświata. Toruń słynie z wyśmienitych pierników, wyrabianych w mieście prawie od 700 lat. Legenda mówi, że w XII w. córka młynarza Katarzyna miała przygotować poczęstunek dla króla, który chciał przyjechać do Torunia. Pszczoły podpowiedziały jej, by dodała miodu do chleba i ciast, królowi pierniki spodobały się tak bardzo, że zaczął je sławić w całej Europie. Do dziś istnieje gatunek pierników zwany Katarzynką (obok ponad 20 innych, glazurowanych i nadziewanych). Zgodnie z inną legendą, swoisty kształt piernika wymyślił młody czeladnik, zakochany w Katarzynie, córce swego mistrza. Połączył on dwa piernikowe serca ślubnymi obrączkami. Obecnie w Toruniu czynne są dwa muzea piernika. Świadkiem i uosobieniem kontaktów kulturowych na przestrzeni wieków jeszcze w większym stopniu niż Toruń jest Wrocław. Położony na ożywionym skrzyżowaniu europejskim Wrocław przeżył w swojej historii zarówno okresy świetności, jak też lata upadku – po II wojnie światowej 70% miasta leżało w gruzach. Trudno wówczas było uwierzyć, że uda się odbudować liczne zabytki Wrocławia. Miasto zostało założone przez Czechów w X w., w 1000 r. stało się siedzibą polskiego biskupstwa. Najstarszymi zachowanymi dziełami architektury sakralnej są budynki klasztornego zespołu kanoników regularnych ufundowanego w pierwszej połowie XII w. i późnoromański kościółek św. Idziego, wzniesiony w latach 20. XIII w. Obydwa zabytki znajdują się na Piasku – małej wysepce połączonej mostem z Ostrowem Tumskim, wyspą odrzańską, gdzie zaczęła się historia miasta. Od 1335 r. Wrocław należał do korony czeskiej, w 1526 r. miasto włączono w obręb monarchii Habsburgów. Odbudowana wrocławska starówka zwraca uwagę przede wszystkim licznymi arcydziełami architektury późnego gotyku oraz neogotyku z XIX w. Jeden z największych w Europie rynków otaczają kamienice z różnych epok, od renesansu po secesję, w piwnicach prawie każdej 179 z nich są pozostałości oryginalnej zabudowy miasta z XIV – XV w. Jednym z klejnotów świeckiej architektury gotyckiej jest zajmujący środek rynku ratusz wrocławski, który przeszedł dwie przebudowy – w latach 1470 – 1510 i 1871 r., lecz zachował niepowtarzalną spójność architektury gotyckiej. Na placu przed ratuszem stoi pomnik znanego komediopisarza Aleksandra Fredry, dzieło Leonarda Marconiego z 1876 r. Co wspólnego ma lwowianin Fredro z Wrocławiem? Po zmianach granic po II wojnie światowej znaczna część polskiego dziedzictwa kulturowego ze Lwowa przeniesiona została do odzyskanego od Niemiec Breslau – Wrocławia. Znalazł się tu między innymi Zakład Narodowy im. Ossolińskich – działające od 1827 r. we Lwowie centrum do gromadzenia polskiego piśmiennictwa i muzealiów. Kolejnym słynnym budynkiem Wrocławia związanym z kulturą i nauką jest barokowa budowla Uniwersytetu Wrocławskiego, której perłą jest Aula Leopoldina z lat 1728 – 1741. Pełna sztukaterii, dekoracji snycerskich, złoceń, rzeźb i malowideł aula gościła w czasach pruskich aż siedmiu noblistów, w tym Maxa Borna. Dodatkową ciekawostką Wrocławia są liczne rzeźby krasnali o różnym kształcie i wielkości, dlatego jest nazywany przez turystów krainą krasnali. Inną atrakcją miasta zarówno dla dzieci, jak i dorosłych, jest najstarszy i największy w Polsce ogród zoologiczny. W latach 1965 – 2006 dyrektorem wrocławskiego zoo był dr Antoni Gućwiński. Od 1971 r. wraz z żoną Hanną prowadził w telewizji publicznej program „Z kamerą wśród zwierząt”, który zwiększył popularność ogrodu zoologicznego. Oprócz zabytków o niepodważalnym znaczeniu historycznym w Polsce są piękne krajobrazy. Na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej położone jest pasmo wapiennych skał jurajskich, na szczytach których mieszczą się niby orle gniazda ruiny zamków: Olsztyn, Mirów, Bobolice, Ogrodzieniec. Te majestatyczne zamki średniowieczne popadły w ruinę w dobie potopu szwedzkiego, obecnie przyciągają miłośników turniejów rycerskich i wielbicieli malowniczych zdjęć. W Ojcowskim Parku Narodowym znajduje się niezwykła formacja skalna o wysokości około 25 m – Maczuga Herkulesa, nazwana tak ze względu na charakterystyczny kształt. Położone nieopodal Tatry słyną z krajobrazów wysokogórskich. Na halach – łąkach porośniętych niską trawą i położonych na wysokości 180 od 1800 m do 2300 m nad poziomem morza – nadal trwa wypas owiec. Hodowla owiec i przerób wełny były niegdyś podstawowymi zajęciami górali podhalańskich. Obecnie ludność miejscowa aktywnie uczestniczy w turystyce. Dla przybyszy z równin ciekawostką są obyczaje Podhalan, ich gwara i tradycyjny strój. Strój męski składa się z haftowanych we wzory-parzenice białych sukiennych portek z bacowskim szerokim pasem skórzanym, guni i czarnego kapelusza. Uzupełnienie stroju męskiego stanowi ciupaga – laska z toporkiem. Strój Podhalanki to kwiecista spódnica, koszula zdobiona haftami, szamerowany gorsecik oraz wełniana chusta w róże. Charakterystyczne drewniane domy z bali na zrąb, jak też tradycyjne wyroby snycerskie i kowalskie, malowanie na szkle i hafciarstwo wraz z tradycyjnymi strojami tworzą niepowtarzalny styl zakopiański. Folklor Tatr stał się źródłem inspiracji dla utworów literackich i plastycznych Stanisława Wyspiańskiego, malowniczy krajobraz górski – dla liryków i opowiadań Kazimierza Przerwy-Tetmajera. Skarby muzyki góralskiej pieczołowicie przechowali w swoich utworach Karol Szymanowski i Wojciech Kilar. W innej części Polski, na Mazurach, niedługo ma powstać park narodowy. Pojezierze Mazurskie to największe skupisko jezior w Polsce: 20% powierzchni Krainy Wielkich Jezior stanowią jeziora i łączące je kanały. Znajduje się tu największe jezioro w Polsce – Śniardwy, o powierzchni 106 km2. Nad jeziorem Łuknajno utworzono unikatowy nawet na skalę europejską rezerwat dzikich łabędzi. Oprócz licznych jezior, dookoła których mieszczą się ośrodki wypoczynkowe i pola namiotowe, Mazury oferują dużo ciekawostek turystycznych. W Mikołajkach znajduje się główny port jachtowy Mazur, gdzie można wynająć motorówki, jachty, żaglówki, kajaki. W pobliskich miejscowościach można obejrzeć zabytki z okresu panowania krzyżaków (zamek z 1394 r. w Rynie wzniesiony na zlecenie wielkiego mistrza Konrada Wallenroda) lub z epoki świetności Prus (twierdza Boyen w Giżycku). W miejscowości Wojnowo są liczne pamiątki po staroobrzędowcach, w leśniczówce Pranie nieopodal działa muzeum poety Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, który spędził tu ostatnie dni swojego życia. Wg T.Czerniewicz-Umer i M.Omilanowskiej 181 Słowniczek Гнезно святой Войтех мощи Гнезненский кафедральный собор Гнезненские врата Познань часы на ратуше Трехградье Гданьск Гдыня Сопот Гданьск пирс улица Длуга улица Длуги Тарг ратуша Главного города Двор Артуса фонтан Нептуна Базилика Успения Пресвятой Девы Марии park Oliwski Оливский парк Katedra Oliwska Оливский кафедральный собор Pomnik Poległych Stoczniowców Памятник погибшим работникам судоверфи Westerplatte Вестреплатте bursztyn янтарь Malbork Мальборк / Мариенбург zamek krzyżacki замок тевтонских рыцарей Toruń Торунь średniowieczna zabudowa средневековая застройка pomnik Mikołaja Kopernika памятник Николаю Копернику toruńskie pierniki торунские пряники Wrocław Вроцлав Ostrow Tumski Тумский остров największy ratusz самая большая ратуша krasnal гном zoo зоопарк Gniezno święty Wojciech relikwie Archikatedra Gnieźnieńska drzwi gnieźnieńskie Poznań zegar na ratuszu Trójmiasto Gdańsk Gdynia Sopot Gdańsk molo Ulica Długa Długi Targ ratusz Głównego Miasta Dwór Artusa Fontanna Neptuna Bazylika Mariacka 182 Wyżyna Krakowsko-Częstochowska skały jurajskie Maczuga Herkulesa zamek w Ogrodzieńcu góry Tatry Zakopane górale Mazury Kraina Wielkich Jezior Краковско-Ченстоховская возвышенность юрские скалы Булава Геркулеса замок Огродзенец горы Татры Закопане горцы Мазуры Край великих озер HOMO RELIGIOSUS 14. RELIGIA W ŻYCIU POLAKÓW Do czterech głównych według liczby wierzących i wpływu na cywilizację religii świata należą judaizm, buddyzm, chrześcijaństwo i islam. Ponadto istnieje mnóstwo mniejszych grup wyznaniowych i odłamów religii tradycyjnych. Swoich zwolenników mają ateizm i agnostycyzm. Ateiści nie uznają istnienia Boga, zaś agnostycy utrzymują, że istnienia Boga nie można dowieść ani obalić. Od momentu chrztu w 966 r. w obrządku łacińskim Polska jest krajem katolickim. Nie oznacza to, że katolicyzm był i pozostaje w Polsce jedyną religią. W Polsce istnieje dość duża wspólnota prawosławna, składa się głównie z Białorusinów zamieszkujących Białostocczyznę (ponad 500 tys. osób). Są również protestanci, przeważnie ewangelicy niemieccy, mieszkający na zachodzie kraju – na Śląsku, a także muzułmanie i wyznawcy judaizmu. Przed II wojną światową Żydzi stanowili ponad 10 procent ludności, jednak polska gmina żydowska nigdy nie nadrobiła tragicznych strat zadanych przez Niemców w czasie holocaustu. Czasem największego pluralizmu religijnego stał się „złoty wiek” – XVI stulecie, gdy Rzeczpospolita była krajem wielonarodowościowym i wielowyznaniowym. Następne lata przynosiły narastającą unifikację religijną, dziś większość wierzących w Polsce stanowią katolicy (około 95 procent). Współcześni Polacy mają odmienne poglądy wobec religii. Niekiedy mówi się nawet o umownym podziale na wierzących i praktykujących. 183 W życiu codziennym wierzącego ważny jest stały kontakt z religią i jej instytucjami. Kontakt ten zaczyna się od użycia nieco przestarzałej formuły grzecznościowej „Niech będzie pochwalony” lub krótszej „Pochwalony”, zastępującej w języku, szczególnie starszej generacji religijnych Polaków, krótki zwrot „Dzień dobry”, a kończy się tak poważnym wydarzeniem jak pielgrzymka – do Częstochowy, gdzie na Jasnej Górze znajduje się cudowny obraz Matki Boskiej, do Lourdes, Rzymu i Jerozolimy. Jednym z najważniejszych sanktuariów katolickich i ważnych ośrodków pielgrzymkowych w Polsce jest sanktuarium pasyjno-maryjne ojców bernardynów w Kalwarii Zebrzydowskiej. Założone zostało w 1602 r. przez wojewodę krakowskiego Mikołaja Zebrzydowskiego, z którym wiąże się druga część nazwy sanktuarium. Pierwsza natomiast pochodzi od wyrazu łacińskiego Calvaria, który z kolei jest odpowiednikiem łacińskim hebrajskiej nazwy góry, na której ukrzyżowany został Jezus Chrystus – Golgota. Na zespół sanktuarium składają się Klasztor i Bazylika Matki Boskiej Anielskiej oraz 42 kaplice i kościoły. W jednej z bocznych kaplic – kaplicy Zebrzydowskich – znajduje się cudowny wizerunek Matki Boskiej Kalwaryjskiej. Kalwaria Zebrzydowska gości co roku około 1 mln pielgrzymów. Swoje sanktuarium w Polsce mają również wierzący prawosławni. Jest to Święta Góra Grabarka położona w województwie podlaskim. Początki sanktuarium sięgają XII w., z którego pochodzą pierwsze wzmianki o kulcie ikony Przemienienia Pańskiego (Spasa Izbawnika) w rejonie Puszczy Mielnickiej oraz o pierwszych cerkwiach, pustelniach i kaplicach w tych okolicach. Początki ruchu pielgrzymkowego na Górze Grabarce wiążą się z cudem, którego świadkami stali się mieszkańcy pobliskich wsi, w tym miejscowości Siemiatycze, w 1710 r. W okolicy wybuchła wtedy epidemia cholery, podczas której zamieszkały w Siemiatyczach starzec dostąpił objawienia, że wieś zostanie uratowana, jeżeli jej mieszkańcy ustawią na Grabarce krzyż. Ludzie zrobili to natychmiast, a nieco później w tym samym roku wznieśli również drewnianą kaplicę jako podziękowanie za ocalone życie, choroba bowiem odstąpiła po wzniesieniu krzyża. W 1947 r. na Świętej Górze Grabarce założono klasztor żeński pw. św. Marty i Marii, który przetrwał przez długie lata zwalczania religii przez władze komunistyczne w Polsce, a obecnie udziela opieki i noclegów licznym pielgrzymom. 184 Życie człowieka wierzącego jest zazwyczaj podzielone na kolejne etapy przez ważne wydarzenia związane z religią i życiem wspólnoty. Tymi wydarzeniami są przede wszystkim święta rodzinne i religijne oraz regularne chodzenie do kościoła całą rodziną. Wielkim świętem w rodzinie wierzącej jest pierwsza komunia, do której przystępuje dziecko. Polskie dzieci zwykle otrzymują od krewnych na pierwszą komunię prezenty. Nie mniej ważne są inne sakramenty – ślub albo ostatnie namaszczenie. Swoje znaczenie ma regularne chodzenie na mszę i rekolekcje oraz do spowiedzi, jak również uroczyste obchody świąt religijnych. Rekolekcje to katolickie nauki dla wiernych połączone z mszą. Odbywają się w celu umocnienia wiary i odnowy moralnej wierzących, np. przed Wielkanocą. W szkole dzieci uczęszczają na zajęcia z religii, w ramach których zapoznają się z wybranymi fragmentami Pisma Świętego (Starego Testamentu i Ewangelii). Z tych zajęć zwolnione są dzieci rodziców należących do innych wyznań i ateistów, mają wówczas zajęcia z etyki. Instytucjonalnym ośrodkiem życia religijnego jest kościół. Niezależnie od architektury w wystroju świątyni zawsze są tradycyjne elementy: ołtarz, zakrystia, ambona, konfesjonał. W pobliżu kościoła tradycyjnie nakleja się klepsydry – ogłoszenia o śmierci i pogrzebie członków parafii. W kościele i w domach wierzących, a nawet w niektórych urzędach ważnym elementem jest krucyfiks. Jest to krzyż z figurą ukrzyżowanego Jezusa Chrystusa, w domach najczęściej umieszczany nad drzwiami. Na czele kościoła parafialnego stoi ksiądz proboszcz, na czele diecezji biskup, na czele organizacji kościelnej kraju prymas. W najważniejszych instytucjach świeckich – w wojsku, szpitalu i nawet w więzieniu – działalność duszpasterską prowadzą księża kapelani. Wszystkim wiernym przewodniczy papież. Jedną z najwybitniejszych osobistości w nowej historii Polski jest papież Jan Paweł II – pierwszy papież-Polak, który nawet po swojej śmierci w dalszym ciągu cieszy się największym autorytetem moralnym wśród rodaków. Ważną rolę w organizacji życia religijnego oraz w pełnieniu funkcji charytatywnych, duszpasterskich i oświatowych odgrywają klasztory i zamieszkujący w nich siostry i bracia zakonni. Najaktywniejszymi zakonami w dzisiejszej Polsce są franciszkanie, bernardyni, dominikanie i benedyktyni. 185 Składnik religijny w życiu Polaków był i pozostaje na tyle ważny, iż pozostawił swoje odbicie w języku polskim. Oprócz wspomnianej wyżej formuły grzecznościowej, na którą odpowiedzieć należy „Na wieki wieków. Amen”, istnieje rozbudowany system formuł grzecznościowych, za pomocą których należy zwracać się do osób duchownych. Do księdza żaden Polak nie powie „Proszę pana”, jedynie „Proszę księdza”. Do biskupa należy zwracać się używając zwrotu „Wasza Ekscelencja”, do kardynała „Wasza Eminencja”, zaś do papieża „Wasza Świątobliwość”. Praktykujący katolicy obchodzą wszystkie święta religijne. Najważniejsze to Wielkanoc, Boże Narodzenie i dzień Wszystkich Świętych. Dnia 1 listopada, który jest w Polsce dniem wolnym od pracy, wszyscy odwiedzają na cmentarzach groby swoich bliskich, zapalają znicze, przystrajają nagrobki. Tradycyjnie dba się o groby osób, których krewni z różnych powodów nie mogą w tym dniu przyjść na cmentarz. Ważnym świętem religijnym jest Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny (święto Matki Boskiej Zielnej), która jest świętą patronką kraju. Słowniczek CD религия religia chrześcijaństwo katolicyzm prawosławie judaizm buddyzm islam ateizm agnostycyzm chrzest pielgrzymka Częstochowa Jasna Góra sanktuarium Kalwaria Zebrzydowska Święta Góra Grabarka sakrament pierwsza komunia ślub 186 христианство католицизм православие иудаизм буддизм ислам атеизм агностицизм крещение паломничество Ченстохова Ясная Гора святилище Кальвария Зебжидовская святая гора Грабарка таинство первое причастие венчание ostatnie namaszczenie rekolekcjе spowiedź kościół ołtarz zakrystia ambona konfesjonał klepsydra krucyfiks parafia ksiądz proboszcz diecezja biskup prymas kapelan papież duszpasterski charytatywny klasztor brat zakonny siostra zakonna zakon Wasza Ekscelencja Wasza Eminencja Wasza Świątobliwość święto Matki Boskiej Zielnej patronka соборование говенье исповедь костел алтарь ризница амвон исповедальня объявление о смерти распятие приход настоятель прихода епархия епископ примас капеллан папа римский духовный благотворительный монастырь монах монахиня орден (монашеский) Ваше превосходительство Ваше преосвященство Ваше святейшество Успение Пресвятой Богородицы покровительница „KTO TY JESTEŚ?..” 15. POLSCY LAUREACI NAGRODY NOBLA Nagroda Nobla należy do nagród międzynarodowych o wielkim prestiżu. Wiąże się nie tylko z pokaźną kwotą pieniędzy (około 4 mln złotych), ale i z rygorystyczną procedurą nominacji. Każdy noblista jest prawdziwą chlubą swojej rodziny, uczelni i oczywiście kraju. Nagroda Nobla ustanowiona została ostatnią wolą szwedzkiego przemysłowca i wynalazcy Alfreda Nobla. Co roku Nagroda Nobla 187 przyznawana jest najwybitniejszym naukowcom, literatom i działaczom społecznym. Dziś wygląda zupełnie inaczej niż wyobrażał to sobie jej fundator. Bez zmian pozostało miejsce wręczania nagród – Filharmonia Sztokholmska. W 1901 r. po raz pierwszy wręczano nagrody w pięciu dziedzinach: fizyki, chemii, fizjologii i medycyny, literatury oraz pracy na rzecz braterstwa między narodami (Pokojowa Nagroda Nobla). Nagrody z fizyki i chemii przyznaje Królewska Szwedzka Akademia Nauk, ostatecznej selekcji nominacji do Pokojowej Nagrody Nobla dokonuje Norweski Komitet Noblowski, kandydatów do wyróżnienia w dziedzinie fizjologii i medycyny wybiera Instytut Karoliński, zaś literacką Nagrodę Nobla przyznaje Akademia Szwedzka. Od 1902 r. formalnie wszystkie nagrody Nobla przyznaje król Szwecji. To był dopiero początek istotnych zmian. W 1968 r. Bank Szwecji wprowadził nagrodę imienia Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii. Wówczas zadecydowano, że inne dziedziny nie będą już dodawane. Nigdy nie wprowadzono nagrody w dziedzinie matematyki, a o przyczynach jej nieobecności na liście Nagród Nobla krążą liczne legendy. Wersja romantyczna głosi, że niejaki matematyk uwiódł dziewczynę samego Nobla. Według wersji pragmatycznej Alfred Nobel uważał, że matematycy nie potrafią zrobić żadnych praktycznych wynalazków ułatwiających życie ludzkości. Zgodnie z decyzją z 1974 r. nie przyznaje się nagrody osobom zmarłym. Nagrodę nieraz ostro krytykowano, szczególnie z powodu kontrowersyjnych i podyktowanych względami politycznymi decyzji w zakresie Pokojowej Nagrody Nobla oraz niesłusznych decyzji w zakresie medycyny, z powodu braku nominacji pośmiertnych i braku uznania osiągnięć w pokrewnych dziedzinach. Dla Polski ponad stuletnia historia Nagrody Nobla jest powodem jednocześnie do dumy i do skruchy. Po II wojnie światowej stwierdzono, że „Polska strzelała do hitlerowców diamentami”. W ten sposób uczczono pamięć całego pokolenia młodych poetów, artystów, naukowców, którzy nigdy się nie spełnili, ponieważ zginęli – w Powstaniu Warszawskim lub w innych bitwach. Koleje historyczne losu Polski sprawiły, że swoimi diamentami Polska nie tylko strzelała do wrogów, lecz również zasiewała pola innych krajów. Emigracja przedwojenna i powojenna rozpro188 szyła obywateli polskich po innych krajach, a sytuacja polityczna sprzed 1918 r. spowodowała prawdziwy paradoks historyczny. Polacy z pochodzenia, mieszkający na terytorium historycznym Polski, byli obywatelami innych krajów i jako tacy dostawali nagrody międzynarodowe, w tym Nagrodę Nobla. Formalnie Polska ma tylko czterech noblistów: w 1924 r. literacką Nagrodę Nobla dostał Władysław Reymont, następnie dopiero w 1980 r. wyróżniony został Czesław Miłosz, również w dziedzinie literatury. W 1983 r. Pokojową Nagrodę Nobla dostał Lech Wałęsa, a w 1996 r. krakowska poetka Wisława Szymborska otrzymała nagrodę literacką. Każda z tych wybitnych osobowości przebyła własną długą drogę do nagrody. Jedyne formalne świadectwo wykształcenia kiedykolwiek uzyskane przez Władysława Reymonta to krawiecki patent czeladniczy, ale w wyuczonym zawodzie nigdy nie pracował. Był aktorem, medium i kolejarzem, w literaturze zadebiutował jako dziennikarz i przy okazji zmienił swoje nazwisko z Rejment na Reymont. To poprzednie kojarzyło się z wyrazem „rejmentować”, co w gwarze ludowej znaczy tyle co przeklinać, przypominało o ubogim dzieciństwie w rodzinie szczęśliwego ojca dziewięciorga dzieci – organisty Józefa Rejmenta. Wielki pisarz polski nie mówił w językach obcych i nie znał się na współczesnej filozofii europejskiej. Jedyne co tak naprawdę łączyło Reymonta z „wielką Europą” to jego zamiłowanie do częstych, nieraz ponad stan, podróży do Francji, co nie przeszkodziło mu w 1924 r. wygrać nominację do Nagrody Nobla z T. Mannem, M. Gorkim i T. Hardym. Być może właśnie ten brak znajomości szerszego tła życia intelektualnego Europy pomógł Reymontowi stworzyć niepowtarzalną wizję przyrody i wsi polskiej w powieści „Chłopi”. Czesław Miłosz, za młodu związany z Wileńszczyzną, gdzie ukończył studia, w 1937 r. musiał zmienić pracę z powodu swoich poglądów lewicowych i przenieść się do Warszawy. Najtrudniejsze lata II wojny światowej przebył w kraju, aktywnie uczestnicząc w działalności podziemia. Po wojnie przebywał na placówkach dyplomatycznych w Nowym Jorku, następnie w Waszyngtonie i w Paryżu. Tu właśnie w 1951 r. poprosił o azyl i został emigrantem, po 9 latach przenosząc się do USA, gdzie przez dłuższy czas pracował jako wykładowca na najlepszych 189 uczelniach tego kraju. W Polsce jego twórczość objęto cenzurą aż do 1980 r. Na emigracji powstały zbiory poezji „Traktat poetycki” (1957), „Król Popiel i inne wiersze” (1962), „Gucio zaczarowany” (1965), „Miasto bez imienia” (1969), „Gdzie wschodzi słońce i kędy zapada” (1974), „Utwory poetyckie” (1976) oraz utwory publicystyczne, eseistyka, proza autobiograficzna i liczne przekłady. Po 1981 r. Czesław Miłosz wrócił do kultury krajowej. Zmarł w 2004 r. w Krakowie, został pochowany w Polsce. Lech Wałęsa w latach 70. pracował w Stoczni Gdańskiej jako elektryk, uczestniczył w ruchu związkowym i kilkakrotnie stanął na czele Komitetów Strajkowych. Był to faktycznie ruch oporu wobec ówczesnych władz komunistycznych. W 1981 r. został wybrany na przewodniczącego Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”, od 13 grudnia tegoż roku do 11 listopada 1982 r. był internowany. Na wolności kontynuował działalność polityczną, znów pracując w Stoczni Gdańskiej. W latach 1990 – 1995 sprawował urząd Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, wspierając przebudowę ustrojową Polski. Dowodem na to, iż można otrzymać Nagrodę Nobla, nie przeciwstawiając się żadnym reżimom jest Wisława Szymborska. Po wydaniu zbioru „Wołanie do Yeti” (1957) można mówić o swoistej i niepowtarzalnej poetyce jej utworów. Kolejne zbiory publikowała średnio co pięć lat: „Sól” (1962), „Sto pociech” (1967), „Wszelki wypadek” (1972), „Wielka liczba” (1976), „Ludzie na moście” (1986), „Koniec i początek” (1993), pracując jednocześnie w zespołach redakcyjnych „Życia Literackiego” i „Pisma”. W ostatnich latach ukazały się trzy tomy wierszy: „Chwila” (2002), „Dwukropek” (2005), „Tutaj” (2009). Podejście formalne nie jest zbyt logiczne, należy zaliczyć do noblistów polskich co najmniej kilka innych osób, chociażby dlatego, że same uważały się za Polaków mimo posiadania obywatelstwa innych krajów w momencie przyznania im nagrody. Obywatelkę Francji Marię Skłodowską-Curie uhonorowano dwukrotnie – w 1903 r. razem z Henri Becquerelem i Pierrem Curie dostała nagrodę w dziedzinie fizyki, w 1911 r. w dziedzinie chemii. Ta wybitna kobieta w wielu sprawach była pierwsza: pierwsza kobieta, która zdobyła tytuł doktora, pierwsza Polka noblistka, 190 pierwsza kobieta profesor Sorbony, pierwsza kobieta dyrektor laboratorium. Wejście na szczyty naukowe zaczęło się dla 32-letniej Marii od żmudnej pracy nad rudą uranową w laboratorium Becquerela. W 1906 r. straciła małżonka w tragicznym wypadku, lecz znalazła w sobie siły, by kontynuować pracę naukową i wychowywać dwie córki. Jedna z nich, Irène, później również została noblistką. Formalnie obywatel carskiej Rosji Henryk Sienkiewicz otrzymał Literacką Nagrodę Nobla w 1905 r. Głównym argumentem na rzecz przyznania Sienkiewiczowi Nagrody Nobla stała się powieść „Quo vadis” (1896), chociaż drogę do niej utworzyły wybitne powieści o polskich wątkach historycznych „Ogniem i mieczem” (1884), „Potop” (1886) i „Pan Wołodyjowski” (1888). Nagrodę Nobla otrzymał za całokształt twórczości. Dwaj Polacy z USA – Andrew Schally i Leonid Hurwicz – uzupełniają prawie wyłącznie literacki obraz polskiego noblisty. Andrew Schally urodzony w 1926 r. w Wilnie dostał Nagrodę Nobla w dziedzinie medycyny w 1977 r. jako obywatel USA. Historia rodziny Leonida Hurwicza jest na tyle zawiła, że pretendować do jego sławy może co najmniej kilka krajów. Gdy w 2007 r. przyznano mu Nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii, był obywatelem USA. Urodził się natomiast w polskiej rodzinie w Moskwie, a następnie ukończył Uniwersytet Warszawski. W 1995 r. Pokojową Nagrodę Nobla przyznano Józefowi Rotblatowi – wówczas od prawie 50 lat obywatelowi Wielkiej Brytanii, urodzonemu w Polsce. Opuścił Polskę wskutek szczęśliwego zbiegu okoliczności, wyjeżdżając w 1939 r. na stypendium do Liverpoolu jako uznany naukowiec – miał w swoim dorobku zrobiony w 1938 r. na UW doktorat. Fizyk i radiobiolog, Nagrodę Nobla otrzymał jako współzałożyciel i przewodniczący pacyfistycznego ruchu naukowców Pugwash. Jednym z najważniejszych założeń tego międzynarodowego ruchu został postulat samoograniczenia się uczonych w sytuacji, gdy ich badania mogą doprowadzić do wyścigu zbrojeń lub mieć zgubne dla świata konsekwencje. Dwunastu innych noblistów z całego świata urozmaica portret noblisty polskiego na tyle, że już nie da się stwierdzić, że Polska nie wydała z siebie żadnych talentów naukowych. W 1852 r. w Strzelnie urodził się przyszły Amerykanin i laureat Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki 191 (1907) Albert Abraham Michelson. W 1920 r. Nagrodę Nobla w dziedzinie chemii dostał urodzony w Wąbrzeźnie obywatel Niemiec Walther Hermann Nernst. W 1935 r. nagrodę w dziedzinie chemii otrzymała Francuzka, córka słynnej noblistki polskiej, Irène Joliot-Curie. Urodzony w Żorach obywatel Niemiec Otto Stern został wyróżniony w 1943 r. za osiągnięcia w dziedzinie fizyki. Do innych noblistów tak czy inaczej związanych z Polską należą Isidor Isaac Rabi (1944, fizyka), Tadeusz Reichstein (1950, medycyna), Isaac Bashevis Singer (1978, literatura), Georges Charpak (1992, fizyka), Harold Kroto (1996, chemia), Günter Grass (1999, literatura), Frank Wilczek (2004, fizyka), Jack W. Szostak (2009, medycyna). Słowniczek CD Nagroda Nobla laureat noblista rygorystyczny chluba fundator dziedzina kontrowersyjny duma skrucha diament wizja podziemie placówka dyplomatyczna ruch związkowy ruch oporu związek zawodowy internować wywiad uhonorować współzałożyciel wyścig zbrojeń wyróżniony osiągnięcie 192 Нобелевская премия лауреат лауреат Нобелевской премии жесткий гордость учредитель область спорный гордость сожаление алмаз образ подполье дипмиссия профсоюзное движение движение сопротивления профсоюз ограничить свободу интервью наградить соучредитель гонка вооружений награжденный достижение JĘZYK URZĘDOWY RP 16. JĘZYK POLSKI Język polski jest jednym z języków indoeuropejskich i należy do grupy zachodniej języków słowiańskich. Grupa języków zachodniosłowiańskich obejmuje także języki czeski, słowacki, górnołużycki, dolnołużycki oraz wymarły język połabski. Wśród języków słowiańskich polszczyzna jest językiem liczącym jedną z największych ilości fonemów – 44, więcej posiada tylko język ukraiński – 47 fonemów. Różne słowniki polskie zawierają razem około 400 tys. wyrazów, co świadczy o bardzo bogatym i rozbudowanym zasobie słownictwa. „Słownik języka polskiego” pod redakcją Witolda Doroszewskiego wydawany w latach 1958 – 1969 zawiera około 130 tys. haseł. W odróżnieniu od innych języków słowiańskich w języku polskim zachowały się samogłoski nosowe, co stanowi cechę dość archaiczną. Na archaiczność i konserwatyzm języka polskiego składa się kilka innych cech. W gramatyce są to między innymi przetrwanie wołacza i struktura form czasu przeszłego, przypominająca istniejące dawniej w języku prasłowiańskim formy perfektu. W Żywocie świętego Wojciecha pochodzącym z lat 997 – 1002 po raz pierwszy występuje łaciński odpowiednik wyrazu „Polak”. A więc od początków XI w. można mówić o języku polskim, który już wówczas wyodrębnił się z grupy dialektów pokrewnych i zaczął rozwijać się samodzielnie. Możemy stwierdzić, że jako odrębny język narodowy polszczyzna liczy ponad tysiąc lat. Najstarszym zabytkiem języka polskiego jest Bulla gnieźnieńska z 1136 r., napisana prawie w całości po łacinie. Dokument zawiera nazwy miejscowości, które bodajże po raz pierwszy w takiej ilości spróbowano zanotować po polsku. Inne najbardziej znane zabytki polszczyzny to Księga henrykowska z XIII w., zawierająca pierwsze polskie zdanie „daj, ać ja pobrusze a ty poczywaj”, a także Bogurodzica, Kazania świętokrzyskie, Psałterz floriański, Kazania gnieźnieńskie, Biblia królowej Zofii i Psałterz puławski, pochodzące przeważnie z XIV – XV w. W porównaniu do innych języków słowiańskich polszczyzna jest językiem dość szczęśliwym pod względem 193 ilości zachowanych zabytków, a historia odnalezienia niektórych z nich do tej pory zadziwia badaczy. Kazania świętokrzyskie historyk języka polskiego Aleksander Brückner przypadkowo znalazł w okładkach innej książki w bibliotece w Petersburgu, ponieważ ze zbioru rękopisów skorzystano kiedyś jako z materiału introligatorskiego. Współczesny język polski ukształtował się w XVI w. W tym okresie powstały najważniejsze utwory napisane w całości po polsku. Do rozwoju polszczyzny przyczyniła się twórczość Mikołaja Reja i Jana Kochanowskiego. W ciągu jednego stulecia ukazały się liczne tłumaczenia Biblii. Było ich ponad sześć, co jest wyjątkowym zjawiskiem dla języka narodowego. Tłumaczenie Jakuba Wujka z 1599 r. było jedynym oficjalnie uznawanym przez Kościół katolicki tłumaczeniem Pisma Świętego do połowy XX w. Jednocześnie przez cały ten czas pozostawało ono tekstem przystępnym i zrozumiałym dla wierzących. Rzadko który z języków europejskich, a tym bardziej słowiańskich, może pochwalić się tak żywotnym zabytkiem. Polski język literacki ukształtował się pod największym wpływem dialektu małopolskiego. Zjawisko to tłumaczy znaczenie polityczne i kulturowe Krakowa w XVI w. Nie oznacza to bynajmniej, że wpływy Wielkopolski i dialektów kresowych były znikome – regiony te również uczestniczyły w tym procesie. Współczesna polszczyzna jest jednolita, nie odczuwa poważnych wpływów dialektów regionalnych. Natomiast niektóre gwary polskie są znane daleko poza obszarem Polski: dużo cech specyficznych zachowała gwara górnośląska, zaś gwara kaszubska nieraz traktowana jest jako odrębny język. Na pierwszym etapie swojej historii język polski doświadczył dużych wpływów łaciny. Ślady tych procesów można dostrzec nie tylko w bogatym zasobie słownictwa związanego z nauką, kulturą i religią i łączącego polszczyznę z wieloma językami europejskimi. Pozostałością po tamtych czasach jest takie zjawisko jak zmienny szyk przydawki przymiotnej. W późniejszych czasach język polski doznawał wpływów języka włoskiego, francuskiego i niemieckiego, ostatnio największe wpływy na polszczyznę wywiera język angielski. Język polski zawsze był i pozostaje jednym z najbardziej dynamicznych języków słowiańskich, nie tylko pod względem przyswajane194 go słownictwa obcego. W gramatyce polskiej dość regularnie zachodzą poważne zmiany innowacyjne. W XVII w. we fleksji ustabilizowała się ostatecznie kategoria męskoosobowości, stosowana w systemie gramatycznym języka z konsekwencją nie znaną żadnemu językowi słowiańskiemu. Dziś da się zaobserwować stopniowe zanikanie wołacza oraz powstawanie nowych form biernika rzeczowników nieżywotnych typu „zatańczyć walca”, „zjeść kotleta”. Język polski jest oficjalnym językiem Rzeczypospolitej Polskiej i jednym z języków urzędowych Unii Europejskiej. Według różnych danych po polsku na całym świecie mówi od 40 do 48 mln osób. Oprócz Polaków mieszkających w Polsce po polsku mówi ponad 20 mln Polaków mieszkających poza granicami kraju, których określa się terminem Polonia. Głównymi skupiskami Polonii są Chicago, Nowy Jork, Detroit, Berlin, Paryż, Londyn, Wiedeń, Rzym i wiele innych miast na całym świecie. Ponad 1 mln Polaków mieszka na Ukrainie, około 400 tys. – w Rosji. Na Białorusi mieszka według różnych szacunków od 400 tys. do 1 mln osób polskiego pochodzenia, głównie w obwodach mińskim, grodzieńskim, brzeskim i witebskim. Największe ośrodki nauczania języka polskiego dla cudzoziemców istnieją w Warszawie, Łodzi, Krakowie, Wrocławiu, Lublinie i Katowicach. Te szkoły języka polskiego jako obcego aktywnie współpracują z uczelniami zagranicznymi na całym świecie. Nauczyciele i metodycy polscy opracowali zestaw programowy dla cudzoziemców zdających język polski jako obcy. Każdy zdający ten egzamin z wynikiem pozytywnym otrzymuje certyfikat znajomości języka polskiego umożliwiający podjęcie studiów lub pracy w Polsce. Polacy traktują swój język jako jedno z najcenniejszych dóbr narodowych, czego dowodem stała się Ustawa o języku polskim z dnia 7 października 1999 r. Nieraz zagrażana przymusową asymilacją, polszczyzna przetrwała przez długie lata opresji lub zbytniego fascynowania się cudzoziemszczyzną, troskliwie przechowywana przez Polaków. O tej trosce świadczy między innymi funkcjonowanie Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego, powstanie Rady Języka Polskiego oraz działalność licznych poradni językowych, dziś dostępnych także w Internecie. 195 Słowniczek CD język słowiański zachodniosłowiański polski czeski słowacki górnołużycki dolnołużycki połabski wschodniosłowiański białoruski rosyjski ukraiński południowosłowiański serbski chorwacki bośniacki czarnogórski słoweński macedoński bułgarski staro-cerkiewno-słowiański słownik słownictwo wyraz dźwięk samogłoska spółgłoska przypadek Mianownik Dopełniacz Celownik Biernik Narzędnik Miejscownik Wołacz 196 язык славянский западнославянский польский чешский словацкий верхнелужицкий нижнелужицкий полабский восточнославянский белорусский русский украинский южнославянский сербский хорватский боснийский черногорский словенский македонский болгарский древнецерковнославянский словарь словарный состав слово звук гласный согласный падеж Именительный Родительный Дательный Винительный Творительный Предложный czas przeszły teraźniejszy przyszły zabytek język łaciński / łacina polszczyzna introligatorski tłumaczenie Pismo Święte / Biblia dialekt Polonia cudzoziemiec ustawa время прошедшее настоящее будущее памятник латинский язык польский язык переплетный перевод Священное Писание / Библия диалект польская диаспора иностранец закон POLSKI SYSTEM EDUKACJI 17. SZKOLNICTWO W 1999 r. w Polsce przeprowadzono reformę oświaty. Od 1 września wprowadzono trójstopniowy system szkolnictwa. Obejmuje on 6-letnią szkołę podstawową, 3-letnie gimnazjum i szkoły ponadgimnazjalne o cyklu kształcenia od 2 do 4 lat. Pierwszy stopień kształcenia to szkoła podstawowa. Obejmuje dwa etapy kształcenia: pierwszy etap to klasy 1 – 3, do których uczęszczają uczniowie w wieku 7 – 9 lat, drugi etap to klasy 4 – 6, w których uczy się młodzież w wieku 10 – 12 lat. W klasach 1 – 3 jest nauczanie zintegrowane, tzn. nie ma podziału na przedmioty szkolne. Zajęcia prowadzi jeden nauczyciel. W klasach 4 – 6 jest nauczanie blokowe, przedmiot zintegrowany i ścieżki edukacyjne. Nauczanie blokowe obejmuje blok humanistyczny: język polski i historię. Przedmiot zintegrowany to przyroda, łączy treści z zakresu geografii, biologii i chemii. Ścieżki edukacyjne obejmują edukację prozdrowotną, ekologiczną, czytelniczą oraz wychowanie do życia w społeczeństwie (życia w rodzinie, wychowanie patriotyczne i obywatelskie). Ponadto uczniowie uczą się matematyki, języka obcego, sztuki, techniki i wychowania fizycznego. 197 W klasach 4 – 6 postępy uczniów po semestrze i roku szkolnym są oceniane według sześciostopniowej skali, gdzie 1 oznacza ocenę niedostateczną, 2 dopuszczającą, 3 dostateczną, 4 dobrą, 5 bardzo dobrą, a 6 ocenę celującą. Drugi stopień kształcenia to gimnazjum. Chodzą do tej szkoły uczniowie w wieku 13 – 15 lat, którzy ukończyli szkołę podstawową. Ten stopień kształcenia jest obowiązkowy, obejmuje klasy gimnazjalne 1 – 3. Wykładane są odrębne dyscypliny: język polski, historia, wiedza o społeczeństwie, sztuka (plastyka i muzyka), język obcy, matematyka, fizyka i astronomia, chemia, biologia, geografia, technika, informatyka, wychowanie fizyczne. Warunkiem ukończenia gimnazjum jest przystąpienie do egzaminu po 3 klasie. Egzamin składa się z 2 części: humanistycznej i matematyczno-przyrodniczej. Osiągnięte wyniki są podstawą przyjęcia do wybranej szkoły średniej. Absolwenci gimnazjum mogą wybrać szkołę ponadgimnazjalną. Istnieje kilka ofert edukacyjnych: 3-letnie liceum ogólnokształcące, 3-letnie liceum profilowane, 4-letnie technikum, 2-letnia lub 3-letnia szkoła zawodowa, 2-letnie liceum uzupełniające, 3-letnie technikum uzupełniające. Po ukończeniu szkoły zawodowej uczeń nie może ubiegać się o przyjęcie do szkoły wyższej, może uzupełnić wykształcenie w liceum uzupełniającym, po którym zdaje się maturę. Naukę w szkołach ponadgimnazjalnych kończy egzamin końcowy – matura. W części pisemnej uczeń zdaje język polski, wybrany przedmiot i język obcy, w części ustnej dwa wybrane przedmioty. Tylko po zdaniu matury absolwenci mogą otrzymać świadectwo dojrzałości, upoważniające do ubiegania się o przyjęcie do szkoły wyższej. W Polsce istnieją państwowe (publiczne) szkoły wyższe i od 1990 r. niepaństwowe szkoły wyższe. Studia mogą być prowadzone jako dzienne, wieczorowe, zaoczne i eksternistyczne. Podstawowym systemem studiów są studia dzienne. Zasady przyjęcia na I rok studiów są określane autonomicznie przez szkoły wyższe. Niektóre uczelnie organizują egzaminy wstępne, inne przyjmują na podstawie konkursu ocen na świadectwie dojrzałości. 198 Po ukończeniu wyższych studiów, które trwają 3 lata lub 3,5 roku, osoba uzyskuje tytuł licencjata. Tytuł magistra nadaje się po ukończeniu 4,5 – 6-letnich jednolitych studiów magisterskich. Tytuł magistra może uzyskać osoba mająca tytuł licencjata po ukończeniu 2 – 2,5-letnich uzupełniających studiów magisterskich. Warunkiem uzyskania tych tytułów jest zaliczenie przez studenta wszystkich przedmiotów i praktyk objętych planem studiów. Musi także złożyć i obronić pracę magisterską i zdać pomyślnie egzamin państwowy. Absolwent szkoły wyższej otrzymuje dyplom ukończenia studiów na określonym kierunku. Osoba, która zdobyła wykształcenie w innym kraju, może posługiwać się dyplomem w Polsce po przejściu procedury uznania. Zajmuje się tym specjalne Biuro Uznawalności Wykształcenia i Wymiany Międzynarodowej w Warszawie (www.buwiwm.edu.pl). Słowniczek CD edukacja szkoła podstawowa nauczanie zintegrowane nauczanie blokowe ścieżka edukacyjna nauki humanistyczne przyrodnicze ścisłe wychowanie patriotyczne obywatelskie skala ocen niedostateczna 1 dopuszczająca 2 dostateczna 3 dobra 4 bardzo dobra 5 ocena celująca 6 gimnazjum oferta edukacyjna wybór образование начальная школа интегрированное обучение блочное обучение тематический блок гуманитарные науки естественные точные воспитание патриотическое гражданское шкала оценок неудовлетворительно допустимо удовлетворительно хорошо очень хорошо отлично гимназия образовательное предложение выбор 199 szkoła ponadgimnazjalna liceum ogólnokształcące liceum profilowane technikum szkoła zawodowa liceum uzupełniające technikum uzupełniające matura absolwent świadectwo dojrzałości upoważniać ubiegać się dostać się wykształcenie wyższe studia dzienne wieczorowe zaoczne eksternistyczne egzamin wstępny praca magisterska egzamin państwowy tytuł zawodowy licencjat magister dyplom procedura uznania средняя школа общеобразовательный лицей профессиональный лицей техникум училище лицей дополнительного образования техникум дополнительного образования выпускной экзамен выпускник аттестат давать право претендовать поступить высшее образование обучение дневное вечернее заочное экстерном вступительный экзамен магистерская диссертация государственный экзамен академическая степень (квалификация) бакалавр магистр диплом легализация „HEJ, KOLĘDA, KOLĘDA...” 18. OBRZĘDY I ZWYCZAJE W OKRESIE JESIENNO-ZIMOWYM Jesienią obchodzone są święta pamięci zmarłych: 1 listopada – Uroczystość Wszystkich Świętych, 2 listopada – Dzień Zaduszny. W tych dniach w całej Polsce ludzie odwiedzają cmentarze, na groby przynosi się kwiaty i zapala znicze. Obrzęd zaduszny zwany Dziadami, właściwy dla wschodnich regionów, stał się inspiracją dla Adama Mickiewicza i napisania poematu 200 romantycznego „Dziady”. Dawniej wierzono, że tej nocy dusze zmarłych mogą odwiedzać swoje domy. Dlatego zostawiano otwarte furtki, a na stole chleb i inne jedzenie, czasami alkohol. Wiara w obecność dusz zmarłych i obyczaj ich częstowania najdłużej zachowali wyznawcy prawosławia. Dziś przywoływanie zmarłych, ofiary z jedzenia i napojów zastępują nabożeństwa w kościołach i na cmentarzach. Dnia 11 listopada jest obchodzony Dzień Niepodległości. Po rozbiorach Rzeczypospolitej w XVIII w. i utracie państwowości kraj odzyskał niepodległość dopiero 11 listopada 1918 r., po zakończeniu I wojny światowej. Dnia 29 listopada jest Wigilia św. Andrzeja, patrona panien na wydaniu. Ten dzień, nazywany najczęściej andrzejkami, od wieków jest dniem wróżb dziewczęcych, dotyczących miłości i małżeństwa. W noc św. Andrzeja ukochany mógł pojawić się we śnie, zwłaszcza, jeśli pod prześcieradło włożyć element męskiej garderoby. W dzień św. Andrzeja rano, od razu po przebudzeniu dziewczyny losują karteczki z imionami męskimi, które wieczorem ukryły pod poduszką, żeby dowiedzieć się, jakie imię będzie nosił przyszły mąż. Znaną wróżbą jest losowanie przedmiotów ukrytych pod odwróconymi do góry dnem talerzami. Pierścionek wróży małżeństwo, różaniec – stan zakonny, listek laurowy – staropanieństwo, laleczka – nieślubne dziecko. Popularne jest lanie roztopionego wosku na wodę, a następnie próba objaśnienia znaczenia zastygłej masy lub jej cienia na ścianie. W przeszłości wróżby traktowano poważnie, uczestniczyły w nich tylko panny na wydaniu. Obecnie andrzejkowe wróżby są spotkaniem dziewczyn i chłopców, zabawą traktowaną z humorem. Około 25 listopada rozpoczyna się adwent i trwa do Wigilii Bożego Narodzenia. Adwent zamyka rok kościelny i obrzędowy i otwiera nowy. Najbardziej znana postać okresu bożonarodzeniowego to św. Mikołaj. Dzień św. Mikołaja obchodzony jest 6 grudnia. Dokumenty historyczne zawierające informacje o św. Mikołaju i jego życiu są bardzo skąpe. Wiadomo, że był biskupem i zmarł około 342 r., został pochowany właśnie 6 grudnia. Skąpe dane historyczne nadrabiają liczne legendy o św. Mikołaju. W tradycji europejskiej i polskiej św. Mikołaj jest opiekunem dzieci. W całej Polsce zabawa zwana mikołajkami odbywa się w szko201 łach, przedszkolach, wśród młodzieży i wiąże się z wręczaniem prezentów. W naszych czasach bardzo się zmienił wygląd św. Mikołaja. Kiedyś przedstawiano go jako poważnego biskupa w szatach kościelnych. Obecnie to tęgi staruszek o rumianej twarzy, białej brodzie i wąsach, w czerwonym ubraniu i czapce z pomponem. Dzieci z całego świata wierzą, że 6 grudnia oraz w Wigilię Bożego Narodzenia św. Mikołaj włoży im do bucików, pończoch, pod poduszkę lub pod choinkę prezent albo wręczy osobiście. Św. Mikołaj przybywa do nas na saniach zaprzężonych w renifery. Dnia 24 grudnia jest Wigilia Bożego Narodzenia. W Wigilię nie można się kłócić, robić komuś krzywdy, należy przebaczyć urazy. Najważniejszy moment to postna wieczerza rozpoczynająca się wraz z ukazaniem się na niebie pierwszej gwiazdy. Wieczerza rozpoczyna się rytuałem łamania opłatka. Jest symbolem pokoju i dobra, zaś ceremonia jego dzielenia znakiem braterstwa, przyjaźni i miłości. Rozpowszechnioną w Polsce tradycją jest stawianie na stole wigilijnym dodatkowego talerza dla podróżnego lub niespodziewanego gościa. Wieczerza wigilijna składa się z potraw postnych. Im więcej dań jest na stole, tym większy dostatek będzie w domu w nadchodzącym roku. Czas po wieczerzy upływał na śpiewaniu kolęd. Kolędy do dziś są śpiewane przez cały okres świąteczny do 2 lutego. Odbywają się koncerty w kościołach, teatrach muzycznych, programach telewizyjnych i radiowych. Nagrywa się na płytach całe albumy, często w nowych aranżacjach. Dzień i wieczór wigilijny kończy się o północy uroczystą mszą zwaną w Polsce pasterką. Pierwszy dzień świąt Bożego Narodzenia 25 grudnia spędzano w domu, w gronie rodziny. Cały świąteczny czas od Bożego Narodzenia do Trzech Króli nazywano Godami, a także Koladką, Szczodrymi Dniami, Dwunastnicą (bo trwa 12 dni). W szczodre dni do domów przychodzili kolędnicy. Były to grupki dzieci i młodzieży, wchodząc do domu pozdrawiali gospodarzy, wygłaszali lub śpiewali świąteczne i noworoczne życzenia, niekiedy odgrywali różne zabawne scenki. Na koniec grzecznie prosili o datek. W świątecznym darze, zwanym kolędą, najczęściej otrzymywali jedzenie. Wierzono, że kolędnicy przynoszą szczęście domowi i jego mieszkańcom. W przedstawieniach kolędniczych uczestniczyły postacie przebrane za zwierzęta. Ta tradycja sięga korzeniami do pogańskich bóstw 202 urodzaju. Chrześcijańskim atrybutem tych obchodów jest gwiazda kolędnicza, symbolizująca gwiazdę betlejemską. Szczególne znaczenie mają jasełka – ekspozycja z figur przedstawiających Świętą Rodzinę i inne postacie związane z historią Narodzenia Bożego. Przedstawienia z ruchomymi postaciami nazywano szopkami. Święto Nowego Roku w Polsce jest obchodzone od XVII w. Pierwotne zwyczaje i obrzędy na dobry początek i szczęśliwy przebieg całego roku były związane z Wigilią i świętem Bożego Narodzenia. Zwyczaje noworoczne związane z 1 stycznia oraz wieczoru i nocy poprzedzającej ten dzień były w większości powtórzeniem praktyk wigilijnych. Wieczorem zasiadano do wspólnej wieczerzy, chociaż nie łamano się opłatkiem i nie zachowywano postu. Odwrotnie starano się, by posiłek był tłusty, nie brakowało mięsa oraz mocnych trunków. Kiedy nastał 999 r., a kolejny papież przybrał imię Sylwestra II, w Rzymie i ówczesnych krajach chrześcijańskich zapanował wielki strach, ludzie czekali na koniec świata. Gdy jednak wybiła północ i nic się nie stało, rozpacz i przerażenie przemieniły się w radość. Tłumy Rzymian wyszły na ulice, śmiejąc się, paląc pochodnie, tańcząc i pijąc wino. Sylwester II udzielił papieskiego błogosławieństwa „urbi et orbi” – „miastu i światu”: na nowy rok, na nowy wiek i nowe tysiąclecie. Do dziś czynią to wszyscy papieże. Ostatni dzień roku i wszystkie nocne zabawy, maskarady i uczty powitania nowego roku nazywają się Sylwestrem. Z czasem w Polsce sylwestrowe zabawy stały się powszechnym obyczajem, który zachowuje się do dziś. W noc sylwestrową nikt nie śpi, ludzie piją szampan, strzelają petardy i zapalają się sztuczne ognie. Dnia 6 stycznia obchodzone jest święto Trzech Króli. Jest to pamiątka wydarzenia, kiedy Trzej Mędrcy ze Wschodu złożyli hołd Dzieciątku Jezus. W Polsce mają imiona Kacper, Melchior i Baltazar. Święto to zamyka cykl świąteczny Bożego Narodzenia, jest to ostatni z 12 szczodrych dni i wieczorów. Obecnie święto Trzech Króli to przede wszystkim uroczystość kościelna, podczas której święci się kadzidło i kawałki kredy. Po powrocie z kościoła do domu na drzwiach wejściowych święconą kredą pisze się litery K+M+B oraz datę bieżącego roku. Wbrew rozpowszechnionej opinii nie są to pierwsze litery imion trzech króli Kacpra, Melchio203 ra, Baltazara, nawiązują do łacińskiego wyrażenia „Christus mansionem benedicat” – „Niech Chrystus błogosławi ten dom”. Dnia 14 lutego obchodzony jest dzień św. Walentego. Święto przyjęło się w Polsce dopiero w ostatnich latach, jest popularne wśród młodzieży. W obchodach dnia św. Walentego ważne miejsce zajmują kartki z pozdrowieniem lub wyznaniem miłosnym, wysyłane anonimowo. Wszędzie popularne są drobne upominki w kształcie serca, kosmetyki, wyroby jubilerskie, czekoladki. Czas po Bożym Narodzeniu, trwający przez cały styczeń i luty, jest okresem karnawału, po staropolsku zwany zapustami. W Europie z karnawałów słynie Wenecja. W Polsce najbardziej hucznie obchodzono ostatni tydzień zapustów, rozpoczynający się w tłusty czwartek. Dzień ten spędzano na jedzeniu i piciu. Polskim specjałem karnawałowym są pączki. Nie może ich zabraknąć w żadnym domu. Wg B.Ogrodowskiej Słowniczek CD Dzień Zaduszny znicz inspiracja Dzień Niepodległości andrzejki panna na wydaniu losować różaniec zabawa adwent mikołajki kolędnik Sylwester Nowy Rok sztuczne ognie fajerwerk Dzień św. Walentego zapusty / karnawał tłusty czwartek 204 День поминовения усопших лампада вдохновение День независимости гадания в канун дня святого Андрея незамужняя девушка тянуть четки игра рождественский пост день святого Николая колядовщик канун Нового года Новый год бенгальские огни фейерверк День святого Валентина карнавал последний четверг карнавала „WESOŁY NAM DZIEŃ DZIŚ NASTAŁ...” 19. OBRZĘDY I ZWYCZAJE W OKRESIE WIOSENNO-LETNIM W wiosennym cyklu obrzędów kościelnych najważniejsze miejsce zajmuje Wielkanoc. Poprzedza ją Wielki Post Wielkanocny trwający obecnie 40 dni. Wielki post rozpoczyna środa popielcowa. W kościołach podczas nabożeństw posypuje się głowy wiernych popiołem z ubiegłorocznych palm wielkanocnych. Rytuał jest znakiem żalu za grzechy, gotowości do oczyszczenia. W czasie wielkiego postu dawniej odbywały się obrzędy ludowe przywoływania wiosny. Praktykowany był obrzęd topienia lub palenia Marzanny. Kukła zrobiona ze słomy była symbolem zimy oraz chorób, śmierci, zła. Istotą obrzędu było niszczenie zimy i przywoływanie wiosny, szybkiej zmiany pór roku. Wielki Tydzień i cykl obrzędów związanych z Wielkanocą rozpoczyna Niedziela Palmowa. Jest to ostatnia niedziela wielkiego postu i jest poświęcona obchodom wjazdu Chrystusa do Jerozolimy, gdzie ludzie witali go rzucając na drogę gałązki palmowe. Najważniejszym momentem uroczystości kościelnych jest procesja z palmami. Tradycyjnie w Polsce w palmie są gałązki wierzbowe i rośliny wiecznie zielone: gałązki tui, świerku, cisu. Obecnie w Polsce są popularne tzw. palmy wileńskie, robione z kwiatów, farbowanych kłosków, różnych traw suszonych, układanych i wiązanych na patykach. Wielki Tydzień to ostatni tydzień wielkiego postu, przypadający między dwiema wielkimi niedzielami: Palmową i Wielkanocną. Wszystkie dni tego tygodnia noszą nazwę Wielki, ponieważ tydzień ten poprzedza największe w roku święto kościelne. Bogata liturgia kościelna Wielkiego Tygodnia przekazywała cały dramat męki Chrystusa. W wielu świątyniach Europy wystawiano widowiska misteryjne. W Polsce do dziś przetrwała tradycja takiego widowiska w Kalwarii Zebrzydowskiej. Najbogatsze w obrzędy i zwyczaje są trzy ostatnie dni Wielkiego Tygodnia. Wielki Piątek jest dniem żałoby i ścisłego postu. W XVII i XVIII w. w Wielki Piątek odbywały się procesje mężczyzn pokutników, zwanych biczownikami. Biczowali się dobrowolnie aż do krwi. W Polsce ta praktyka religijna, przez wielu krytykowana, zaniechana została w końcu XVIII w. Do naszych czasów przetrwała natomiast tradycja Grobów 205 Chrystusa. W piątek trwają także przygotowania pokarmów wielkanocnych. Należy przede wszystkim przygotować kolorowe jajka. Dawniej jajka farbowano w naturalnych barwnikach roślinnych. Wywar z łusek cebuli dawał różne odcienie barwy żółtej i brązu, sok z buraków – kolor różowy, listki jemioły – różne odcienie zieleni. Jajko jest świadectwem bardzo starych tradycji. Od najdawniejszych czasów było symbolem życia, siły, miłości i płodności. W Wielką Sobotę do kościoła ludzie przynoszą w koszykach święcone – część z tego, co znajdzie się później na wielkanocnym stole, a więc jaja na twardo, sól, chleb, kawałek kiełbasy. Po rezurekcji w niedzielę można zaczynać wielkanocne obżarstwo. Najważniejszym elementem jest oczywiście jajko. Dawniej w niektórych miejscowościach urządzano gry, takie jak uderzanie pisankami wzajemnie o siebie. Czyja skorupka wytrzymała, ten wygrywał kolejne jajko. Poniedziałek Wielkanocny jest dniem spotkań z rodziną i przyjaciółmi. Najbardziej znanym zwyczajem jest oblewanie się wodą – śmigusdyngus. Nie wiadomo dokładnie, skąd wziął się w Polsce ten obyczaj, ale można go łączyć z wiosennym oczyszczaniem. Najczęściej wodą oblewano dziewczyny, by zapewnić im powodzenie i szybkie zamążpójście. Dziś ludzie również korzystają z możliwości trochę popsocić. W Krakowie tradycyjnie w Poniedziałek Wielkanocny odbywa się kiermasz zwany emausem (od nazwy biblijnego miasteczka Emaus, do którego szedł Zmartwychwstały Jezus). Kiermasze krakowskie są słynne z oryginalnych zabawek, nie spotykanych gdzie indziej, przedstawiających mieszczan, kupców, Żydów w tradycyjnych strojach. Pomiędzy 10 maja i 13 czerwca, 7 tygodni (50 dni) po Wielkanocy, obchodzone jest święto Zesłania Ducha Świętego na apostołów. Zielone Świątki to ludowa nazwa tego święta kościelnego. Z tym świętem kościelnym połączyły się obrzędy ludowe powitania wiosny. Dawniej wierzono, że młoda zieleń przynosi powodzenie w sprawach gospodarskich i sprzyja urodzajom. Do wiosennych świąt państwowych i patriotycznych należy 3 Maja. Jest to święto Konstytucji 3 Maja. Była przyjęta za panowania ostatniego króla Rzeczypospolitej Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1791 r. Konstytucja ta przewidywała nowatorskie reformy państwowe i stała się wzorem dla przyszłych ustaw. Jest także symbolem postępowych myśli i patriotyzmu. Najważniejszym świętem kościelnym po Zielonych Świątkach jest Boże Ciało, obchodzone 11 dni później, zawsze w czwartek. Święto ob206 chodzi się w Polsce od XIV w., w XV w. rozpowszechniły się procesje Bożego Ciała. Uroczysta procesja wychodzi z kościoła do czterech ołtarzy ustawionych na zewnątrz. Przy każdym ołtarzu czytana jest Ewangelia, udziela się błogosławieństwa na wszystkie cztery strony świata. Z własnych tradycji słynie Kraków. Po zakończeniu uroczystości kościelnych na rynek zabytkowej części miasta wychodzi korowód barwnie ubranych postaci. Główną z nich jest lajkonik – jeździec we wschodnim stroju, z przyczepioną czarną brodą, udaje, że skacze na koniu. Lajkonik skacze i tańczy w takt muzyki, straszy zebranych małą buławą i próbuje wziąć do niewoli ładną dziewczynę. Świętem powitania lata dawniej były tzw. obchody świętojańskie. Odbywały się w dniu letniego przesilenia słońca, w najkrótszą noc w roku, z 23 na 24 czerwca i najdłuższy dzień, 24 czerwca. W dniu św. Jana na wzgórzach i leśnych polanach palono wielkie ogniska – sobótki. Wokół ognisk tańczyły ubrane na biało dziewczęta, które śpiewały pieśni miłosne. Noc świętojańska była porą zalotów. Chłopcy rozpalali własne ogniska, pokazywali swoją zręczność skacząc przez płomienie. Czasami skakano przez ogień parami mocno trzymając się za ręce. Udany skok wróżył miłość i wierność. Ogień miał także moc oczyszczającą, do ogniska wrzucano czarodziejskie ziele, m. in. piołun, miało chronić przed czarownicami, złym urokiem. Obecnie zwyczaje świętojańskie są przede wszystkim zabawą. W obchodach świętojańskich ważną rolę spełniał mityczny kwiat paproci, który podobno zakwita o północy, przed dniem św. Jana. Przed północą udawano się na poszukiwanie cudownego kwiatu. Kwiat paproci według legendy świecił w nocy niezwykłym blaskiem, wskazywał drogę do ukrytych w ziemi skarbów. Temu, kto go odnajdzie, zapewniał bogactwo i szczęście. Szczególnych właściwości nabierała także woda. Dopiero od św. Jana można było bezpiecznie się kąpać w rzece, jeziorze. Wierzono, że zanurzenie się w wodzie lub w nocnej rosie sprawi, iż ciała ludzi staną się zdrowe i piękne. Najważniejszym obrzędem dziewczęcym było puszczanie wianków na wodę, zachował się do dziś. Dziewczęta w taki sposób wróżą o zamążpójściu. W tradycji folklorystycznej święto jest nazywane także Kupale. W dniu 15 sierpnia obchodzone jest święto Matki Boskiej Zielnej. Uważa się za patronkę ziół, kwiatów, owoców i zbóż w czasie rozkwitu. 207 Wierzono, że poświęcony bukiet ziół nabiera właściwości leczniczych. Bukiety układano z piołunu, mięty, chabrów, krwawnika i innych roślin. Do bardzo starych tradycji należy święto plonów – dożynki. W Polsce obchodzono je od XVI w. Na wsi uwieńczeniem wszystkich najważniejszych prac gospodarskich były żniwa. Od ich wyników zależał dostatek ludzi. W obchodach dożynkowych zachowały się elementy archaiczne, ślady pogańskich obrzędów i ofiar składanych bóstwom urodzaju. Rozpoczynały się wiciem wieńca z pozostawionego na polu pasa niezżętego zboża. Zdobiono go jarzębiną, owocami, kwiatami i kolorowymi wstążkami. Uroczystej procesji z wieńcem towarzyszyło śpiewanie pieśni mówiącej o trudzie żniwiarzy. Wieniec dożynkowy przechowywano w stodole do następnego roku. Przed nowym siewem wykruszone z wieńca ziarna dodawano do ziarna siewnego. Wg B.Ogrodowskiej Słowniczek CD przywoływanie wiosny Marzanna barwnik roślinny wywar łuskа skorupa Zielone Świątki święto państwowe Konstytucja 3 Maja Boże Ciało noc świętojańska zaloty zręczność czarownica urok mityczny kwiat paproci wianek święto plonów dożynki żniwa 208 зазывание весны чучело зимы растительный краситель отвар шелуха скорлупа День Святой Троицы государственный праздник Конституция 3 Мая праздник Тела и Крови Христовых ночь накануне Ивана Купалы ухаживания ловкость ведьма порча мифический цветок папоротника венок праздник урожая дожинки жатва GODŁO. FLAGA. HYMN NARODOWY Mazurek Dąbrowskiego 1. Jeszcze Polska nie zginęła, Kiedy my żyjemy. Co nam obca przemoc wzięła, Szablą odbierzemy. Refren: Marsz, marsz, Dąbrowski, Z ziemi włoskiej do Polski. Za twoim przewodem Złączym się z narodem. 2. Przejdziem Wisłę, рrzejdziem Wartę, Będziem Polakami. Dał nam przykład Bonaparte, Jak zwyciężać mamy. Refren: Marsz, marsz... 3. Jak Czarniecki do Poznania Po szwedzkim zaborze, Dla ojczyzny ratowania Wrócim się przez morze. Refren: Marsz, marsz... 4. Już tam ojciec do swej Basi Mówi zapłakany – Słuchaj jeno, pono nasi Biją w tarabany. Refren: Marsz, marsz... WARSZAWA Plac Zamkowy Zamek Królewski Kolumna Zygmunta Kamienice Pomnik Syrenki Barbakan Łazienki. Pałac na Wyspie Pomnik Fryderyka Chopina Wilanów KRAKÓW Stare Miasto Wisła Rynek Główny Sukiennice Kościół Mariacki Królewska Katedra na Wawelu Tatry Styl zakopiański WROCŁAW Stare Miasto Kamienice Odra Most Tumski Ogród Japoński Zoo Krasnal Rzeźnik Pomnik anonimowego przechodnia