miertvie tsarstvo kazki pro mi - sashkoshe

ÑÈÍÈ Ñ˲ÏÎÃÎ ÖÀÐß
Æèâ äåñü íåäàëåêî â³ä ê³íöÿ ñâ³òó îäèí ñòàðèé
öàð, à â òîãî öàðÿ áóëî òðè ñèíè. Äâîº áóëè ñïðèòí³
é ïîñòàâí³ ëå´åí³, à òðåò³é íåäîëóãèé, áîÿçêèé,
ùå é ïðèäóðêóâàòèé. Ñòàðèé çàõâîð³â ³ îñë³ï.
Õëîïö³â çàíåïîêî¿ëî, áî â³í ïî÷àâ äóæå íàð³êàòè,
ÿêèõ ìຠñèí³â, ùî ïðî õâîðîãî íå äáàþòü. Òåïåð
áóäóòü çìóøåí³ ïîïåðåì³ííî äîãëÿäàòè ñë³ïîãî
öàðÿ, âîäèòè éîãî. Æóðÿòüñÿ âîíè, æóðÿòüñÿ, êîëè
ïðèõîäèòü îäèí ñèâèé ä³äî òà é çâ³äຠ¿õ:
— Ùî òî âè çàæóðèëèñÿ?
— Øêîäà âàì, ä³äó, ãîâîðèòè, áî é òàê íå äîïîìîæåòå, — â³äïîâ³ëè ëå´åí³.
— Íå çíàòè, íå çíàòè, — ñêàçàâ íà òå ñòàðèé. — À ìîæå, é äîïîìîæó.
² ëå´³í³ éîìó ðîçïîâ³ëè, ùî ñòàðèé îñë³ï, à æîäåí äîõòóð ó ¿õ öàðñòâ³ íå â ñèë³ éîãî âèë³êóâàòè.
— ×è âè, ä³äó, ìîãëè á çàðàäèòè? — çàçâ³äàëè
öàðåâè÷³ ðàçîì.
— Ñàì-îäèí ÿ í³÷îãî íå âä³þ, — ïîÿñíèâ ñòàðèé ä³äî. — Àëå ïîðàäó ìîæó äàòè. Ó÷èíèòè òå,
ùî ÿ ïîðàäæó, — ³ âåëèêå, é íåâåëèêå ä³ëî. Ïîñëóõàéòå ëèøå! Äåñü íà ñâ³ò³ º ñêëÿíà ãîðà, à íà
ò³é ãî𳠗 îäíå ïîòÿòêî 1. Ñê³ëüêè ðàç³â âîíî çàùåáå÷å — ñò³ëüêè êðàïëèí êðîâ³ âèòå÷å â íüîãî
1
Ï î ò ÿ ò ê î — ïòàøåíÿ.
5
ç äçüîáèêà. Êîëè òèìè êðàïëÿìè ïîìàñòèòå
â³òöåâ³ î÷³, òî íàðàç ïðîçð³º.
Ïîäÿêóâàëè öàðåâè÷³ çà äîáðó ïîðàäó, ³ äâîº
ñòàðøèõ ïî÷àëè çáèðàòèñÿ â äîðîãó. ² ìîëîäøèé
áðàò ïîïðîñèâ ñòàðîãî, àáè éîãî â³äïóñòèâ íà
ñêëÿíó ãîðó çíàéòè ÷óäî-ïòàøêó. Ñë³ïèé öàð í³ÿê
íå äàâàâ çãîäè, àëå õëîïåöü çà âñÿêó ö³íó õîò³â
ï³òè ç áðàòàìè.
— Íó, ðàç òàê äóæå õî÷åø, òî éäè, ñèíêó
ì³é, — ñêàçàâ éîìó ñòàðèé. — Àëå òè — íåùàñíèê, òè äåñü òàì çàãèíåø... ˳ïøå íå ëèøàâ áè
ìåíå ñàìîãî!
Ñë³ïèé öàð äàðåìíî ïðîñèâ éîãî çîñòàòèñü,
õëîïåöü íå ñëóõàâ, òà é ãîòîâî! ³í îñ³äëàâ ñîá³
ñòàðó øêàïó ³ ðóøèâ çà áðàòàìè, êîòð³ ñèä³ëè íà
ïàðàäíèõ êîíÿõ. Òà é íå âçÿâ íà äîðîãó í³÷îãî, à
áðàòè íàïõàëè ïîâí³ êèøåí³ ãðîøåé.
Íåñëèñÿ òðè öàðåâè÷³ íà êîíÿõ ³ ìîãëè áè íåñòèñÿ ùå øâèäøå, àëå ùî áóëî ðîáèòè, êîëè
øêàïà òîãî íåäîòåïè íå âñòèãàëà á³ãòè çà äâîìà
ïàðàäíèìè ê³íüìè. Ñòàðøèé òà ñåðåäóùèé ÷àñ
â³ä ÷àñó ìóñèëè ñòàâàòè é ïðè÷³êóâàòè õëîïöÿ.
Âè¿õàëè íà îäíó äîðîãó, ³ ñòàðøèé áðàò óâèä³â
ìåðòâîãî ÷îëîâ³êà. Òîä³ ñêàçàâ áðàòàì:
— Õëîïö³, ïîìîæ³òü ìåí³ ïîõîâàòè ìåðöÿ!
Áðàòè íå õîò³ëè éîìó ïîìîãòè.
— Òî íå òâîº ä³ëî! Âèäèø ïåðåä ñîáîþ äîðîãó — ³ ãàéäà!
Äîáðå, âîíè ïîñêàêàëè äàë³ é íàòðàïèëè íà
çäîõëîãî ïñà. Ïðèäóðêóâàòèé õëîïåöü ç³éøîâ ³ç
êîíÿ ³ øàáëåþ ïî÷àâ êîïàòè ÿìó. Áðàòè ñòàëè
éîãî äîð³êàòè:
— À ñå ùî òàêå? Ìåðòâîãî ÷îëîâ³êà òè íå õîò³â
õîâàòè, à çäîõëîìó êîïàºø ìîãèëó?
6
² ïî÷àëè ñì³ÿòèñÿ ç äóðíÿ.
Íà òå ìîëîäøèé áðàò â³äïîâ³â:
— ×îëîâ³êà õî÷ õòî çàêîïàº, à ñüîãî ïñà — í³.
̳æ òèì ïåðåõîæ³ áóäóòü âäèõàòè ñìîð³ä, à òî
íåáåçïå÷íî äëÿ ëþäñüêîãî çäîðîâ’ÿ.
— Íàé áóäå òàê, òè íåïîãàíî äóìàºø, — ìîâèëè äâà áðàòè ³ äîïîìîãëè éîìó çàêîïàòè çäîõëîãî ïñà.
Ïîñêàêàëè äàë³, òà íåâäîâç³ ñòàëè íà ðîçïóòò³,
çâ³äêè âæå äîðîãà âåëà â òðè áîêè. Òóò âîíè ïîïðîùàëèñÿ. Ñòàðøèé ³ ñåðåäóùèé ðóøèëè äîðîãàìè, êîòð³ ïðîëÿãàëè îäíà ïîïðè îäíî¿, ³ ñêîðî
ç³éøëèñÿ, òàê ùî äàë³ äâà áðàòè ñêàêàëè çíîâó
ðàçîì. ßêîñü ïîíàäâå÷³ð äîáðàëèñÿ äî îäíîãî
ì³ñòà é íà í³÷ íàéíÿëè ñîá³ çðó÷íå ïðèñòàíèùå.
Ñïåðøó ïèëè é ãóëÿëè, à ïîò³ì ãðàëè â êàðòè é
äî ðàíà ïðîãðàëè âñå, ùî ìàëè â êèøåíÿõ. ² âæå
íå ìîãëè ïóñêàòèñÿ â äîðîãó, áî íå áóëî ç ÷èì.
À òðåò³é áðàò ïëåíòàâñÿ íà øêàï³ ñâîºþ äîðîãîþ ³ çàíî÷óâàâ ó ãóñòîìó ë³ñ³. Ðîçêëàâ ñîá³ âàòðó 1 òà é ïîìàëó çàñíóâ êîëî íå¿. Êîíÿ ïóñòèâ
ïàñòèñÿ, à âíî÷³ âîâê éîãî ðîçäåð. Óðàíö³ õëîïåöü ïðîáóäèâñÿ é õî÷å ðóøàòè äàë³ â äîðîãó,
àëå ðîçãëÿíóâñÿ ³ âèäèòü, ùî âîâê óæå äî¿äàº
øêàïó. Íåùàñíèê íàö³ëèâ íà íüîãî ðóøíèöþ,
òà âîâê éîìó êàæå:
— À ÿêèé òîá³ õîñåí 2, ÿêùî ìåíå çàñòð³ëèø?
Çàëèøè ìåí³ êîíÿ, ³ ÿ òîá³ âäÿ÷íî äîïîìîæó —
ïîíåñó òåáå òóäè, êóäè òè ç³áðàâñÿ.
Õëîïåöü ñ³â íà âîâêà, ³ íåçàáàðîì âîíè âæå
áóëè ï³ä ñêëÿíîþ ãîðîþ. Ñêî÷èâ ìîëîäøèé áðàò
íà çåìëþ, à âîâê éîìó êàæå:
1
2
 à ò ð à — âîãîíü.
Õ î ñ å í — êîðèñòü, âèãîäà.
7
— Äàë³ ÿ òåáå íåñòè íå ìîæó, àëå òóò çà÷åêàþ, äîêè òè ïîâåðíåøñÿ. Ïîòÿ ñï³éìàòè òàì
íåâàæêî, àëå äî êë³òêè íå ï³äõîäü, áî òàì òîá³
ñìåðòü!
ijñòàâøè ïîðàäè, ìîëîäøèé öàðñüêèé ñèí
øâèäêî âèáðàâñÿ íà ñêëÿíó ãîðó. Âàðò³âíèêè
ñïàëè, ³ ñïðàâä³ ëåãêî áóëî âçÿòè ïòàøêó. «ßêå
êðàñíå ïîòÿòêî! — çàõîïëþâàâñÿ õëîïåöü. — Éîé,
àëå êë³òêà ùå ôàéí³øà! À ùî ìåí³ ç ïîòÿòè áåç
êë³òêè?» Õëîïåöü äîòóëèâñÿ ðóêîþ äî êë³òêè —
âîíà òàê çàäçâåí³ëà, ùî âñ³ âàðò³âíèêè ïðîêèíóëèñÿ, ñõîïèëè íåäîòåïó é ïîâåëè äî êîðîëÿ.
Òîé äèâóâàâñÿ, ÿê õëîïåöü ì³ã ïðîéòè ìèìî
ñò³ëüêîõ âàðò³âíèê³â. ² ùå çâ³äàâ, íàùî éîìó
ïîòÿ.
— ̳é íÿíüêî 1 îñë³ï, à êàæóòü, ùî îäíîþ
êðàïëèíîþ êðîâ³, ÿêà âïàäå ³ç äçüîáà ñüîãî ïîòÿòè, ìîæíà éîìó ïîâåðíóòè ç³ð.
Êîðîëü ïîäàðóâàâ ãîñòåâ³ æèòòÿ, òà ïîòÿ íå
â³ääàâ. ³í îá³öÿâ çðîáèòè ñå òîä³, ÿê öàðñüêèé
ñèí ïðèâåäå éîìó êîíÿ-òàòîøà, ÿêèé òàì ³ òàì,
ó òîìó é òîìó çàìêó, â òîãî é òîãî êîðîëÿ. Õëîïåöü äàâ ñëîâî ïðèâåñòè ÷àð³âíîãî êîíÿ.
Ñïóñòèâñÿ â³í ³ç ãîðè, à âîâê äîð³êàº:
— À äå ïîòÿ? Âèäèø, âèäèø! ×è ÿ íå íàêàçóâàâ, àáè òè êë³òêè íå ÷³ïàâ, ëèø ïîòÿ çëîâèâ?!
Öàðñüêèé ñèí ïî÷àâ ïðîñèòè âîâêà, íàé ïîíåñå éîãî äî òîãî çàìêó, çâ³äêè òðåáà ïðèâåñòè
÷àð³âíîãî êîíÿ, áî çà íüîãî â³í ä³ñòàíå ïîòÿòêî.
Âîâê â³äãîâîðþâàâñÿ òèì, ùî äóæå ãîëîäåí, àëå
õëîïåöü òàê éîãî ïðîñèâ, òàê éîãî áëàãàâ, ùî
âîâê óçÿâ éîãî íà ïëå÷³ é êàæå:
1
Í ÿ í ü ê î — áàòüêî.
8
— Íó, 璿â ÿ òâîþ øêàïó, òî ïîíåñó òåáå é
òóäè, êóäè ðâåøñÿ. Ìîæåø ëåãêî âêðàñòè çâ³äòè
òàòîøà, àëå íå äîòóëÿéñÿ äî êàíòàðà 1.
— Äîáðå, ÿ íå áóäó äîòóëÿòèñÿ, çàáåðó ñîá³
êîíÿ ³ áåç êàíòàðà.
Ñêîðî äîáðàëèñÿ äî çàìêó. Õëîïåöü ïðîéøîâ
ó äâ³ð, ïîäèâèâñÿ íà êîíÿ. Òàòîø áóâ äóæå êðàñèâèé, àëå éîãî êàíòàð âèãëÿäàâ ùå ôàéí³øèì!
«Ðàç óæå ÿ äîáðàâñÿ ñþäè — íàé áóäå, ùî áóäå!
À ÿêå òî — ê³íü áåç êàíòàðà?» — çì³ðêóâàâ öàðñüêèé ñèí.
Ëåäâå äîòóëèâñÿ â³í äî êàíòàðà — òàòîø íàðàç ïî÷àâ ãóïîò³òè. Âàðò³âíèêè, ùî ñïàëè, ïîñõîïëþâàëèñÿ ³ ñï³éìàëè çëîä³ÿ. Ïðèâåëè éîãî
äî êîðîëÿ, à òîé êàæå:
— Îõ, òè ñëàâíèé âèòÿçü, ÿêùî ì³ã ïðîéòè ó
õë³â ïîïðè ñò³ëüêîõ âàðò³âíèê³â! ß òåáå ïîìèëóþ, â³ääàì òîá³ é òàòîøà, òà ïðèâåäè ìåí³ ñþäè
äîíüêó-îäèíà÷êó òîãî é òîãî öàðÿ!
Ëå´³íü óçÿâñÿ òå çðîáèòè ³ ïîïðîñèâ ïîðàäè ó
âîâêà, êóäè ïîäàòèñÿ. Âîâê óçÿâ éîãî íà ïëå÷³
é óæå â äîðîç³ ïîÿñíèâ:
— Òè ìîæåø äóæå ëåãêî çðîáèòè é ñå ä³ëî.
Íà çîð³ öàðñüêà äîíüêà çâèêëà éòè ïî âîäó. Êîëè
âîíà íàãíåòüñÿ íàä êîëîäÿçåì, òè âèéäè ç-çà êîð÷à, îáí³ìè ¿¿ ³ ïðèâåäè äî ìåíå — ÿ â³äíåñó âàñ
êóäè òðåáà.
Óñå áóëî òàê, ÿê ãîâîðèâ âîâê. ² ïîâåðòàëèñÿ
íàçàä äî òîãî êîðîëÿ, â³ä êîòðîãî õëîïåöü ìàâ
ä³ñòàòè òàòîøà. Àëå ïî äîðîç³ âîâê ïî÷àâ êàçàòè:
— Ïðàâäà, áóëî áè äîáðå ä³ñòàòè é êðàñíó
ä³â÷èíó?
1
Ê à í ò à ð — âóçäå÷êà.
9
— Òî íåìîæëèâî, — ìîâèâ õëîïåöü.
— À ÿ êàæó, ìîæëèâî. Ñëóõàé ñþäè, ÿ ñàì
îáåðíóñÿ íà îäíó êðàñíó ä³âêó. À òè, öàð³âíî,
çà÷åêàºø íàñ! Ìè ï³äí³ìåìîñÿ â çàìîê, ³ òàì
êîðîëü â³çüìå ä³âêó, à ïåðåäàñòü çà íå¿ êîíÿ ç
êàíòàðåì. Ëèøå êîëè, õëîï÷å, áóäåø ïåðåäàâàòè
ìåíå êîðîëåâ³, òî íå çàáóäü éîìó ñêàçàòè, àáè
îäíå â³êíî ëèøèâ â³äêðèòèì, áî ä³âö³, êîòðà çâèêëà äî ³íøîãî ïîâ³òðÿ, ìîãëî áè çàøêîäèòè â çàïåðò³é ê³ìíàò³.
Òàê ³ ñòàëîñÿ. Ìîëîäèé êîðîëü áóâ íåæîíàòèé ³ äóæå çðàä³â ä³â÷èí³. Ó ñâ³òëèö³, êóäè óâ³éøëè, â³äêðèâ óñ³ â³êíà. Ìîëîäèé âèòÿçü ðóøèâ ó
äîðîãó ç êîíåì-òàòîøåì, ÿêîãî â³í ä³ñòàâ ðàçîì
³ç êàíòàðåì. À ä³âêà, ÿê ò³ëüêè çîñòàëàñÿ ñàìà,
çíîâó îáåðíóëàñÿ íà âîâêà, ÿêèé âèñêî÷èâ ó
â³ä÷èíåíå â³êíî ³ íàçäîãíàâ õëîïöÿ.
Òåïåð óæå ìîëîäèé öàðåâè÷ ìàâ ìîëîäó öàð³âíó. Ðàçîì ³ç äîáðèì âîâêîì â³í ðàäî ïîñï³øàâ
äî ñêëÿíî¿ ãîðè.
Ðàç ëèøåíü âîâê êàæå:
— À ïðàâäà, öàðåâè÷ó, äîáðå, ÿêáè çîñòàâñü ó
òåáå é ê³íü ³ç êàíòàðåì? Áóäåø ìàòè ¿õ. ß îáåðíóñÿ íà êîíÿ, ³ â³ääàñè ìåíå êîðîëåâ³ ñêëÿíî¿
ãîðè. Ò³ëüêè ïîïðîñè éîãî, àáè ìåíå îäðàçó íå
ïðèâ’ÿçóâàâ, áî ÿêùî ïðèâ’ÿæóòü, òî òàì óæå é
çàëèøóñÿ.
Íà òàòîø³, ùî ïîñòàâ ³ç âîâêà, õëîïåöü âèáðàâñÿ íà ñêëÿíó ãîðó é ïåðåäàâ êîðîëåâ³ ÷àð³âíîãî êîíÿ ç êàíòàðåì, à ñàì ä³ñòàâ â³ä íüîãî ïîòÿ
é êë³òêó. Ç âåëèêî¿ ðàäîñò³ ëå´³íü çàáóâ ñêàçàòè,
àáè òàòîøà ñïî÷àòêó äåðæàëè íåïðèâ’ÿçàíèì.
² ùî òàì äîâãî ãîâîðèòè — êîíÿ ïðèâ’ÿçàëè! Òà
â³í äîòè ñìèêàâñÿ, ìîòàâ ãîëîâîþ, äîêè íå ç³ðâàâ10
ñÿ, à òîä³ ïîá³ã ó ïîëå, òàì ñòàâ çíîâó âîâêîì ³
äîãíàâ öàðåâè÷à.
— Âèäèø, âèäèø, — ïî÷àâ äîêîðÿòè, — êàçàâ ÿ òîá³, ùî ìàºø ðîáèòè, à òè çàáóâ çà ìåíå
ïîïðîñèòè, ³ ÿ ëåäâå ç³ðâàâñÿ ³ç ïðèâ’ÿç³.
— Ïðîáà÷ ìåí³, äîáðèé âîâ÷å, òî ñòàëîñÿ ç
âåëèêî¿ ðàäîñò³. ß äóæå òîá³ âäÿ÷íèé. À òåïåð
ìåí³ ñêàæè, ÷èì ìîæó çàïëàòèòè çà òâîþ â³ðíó
ñëóæáó òà äîáð³ ä³ëà?
— Ìíîãî íå ïðîøó. Ðàç íà ð³ê çàêëèêàòè ìåíå
íà ãîñòèíó. Òîä³ ïîäàðóºø ìåí³ äåâ’ÿòü îâåöü.
— Äóæå ìàëà â³ääÿêà. ³ä ñåáå ÿ ì³ã áè äàòè
á³ëüøå.
— Àéáî íå çàáóäüìî ³ ïðî òå, ùî ïîêàçóº íàì
÷àñ, — íàãàäàâ äîáðèé âîâê. — ³äêîëè ìè ìàíäðóºìî, ìèíóëè íå òðè äí³, à ö³ë³ òðè ðîêè. Ñêàæó òîá³ äåùî ³ ïðî òâî¿õ áðàò³â. Ó òîìó ì³ñò³,
÷åðåç êîòðå áóäåø ïðî¿æäæàòè, òâî¿õ áðàò³â ÿê
áîðæíèê³â çàìêíóëè ó òåìíèöþ ³ õî÷óòü ïîâ³ñèòè. Òè ìîæåø âðÿòóâàòè ¿õ, ³ áóäåòå ðàçîì âåðòàòèñÿ äîäîìó, àëå ïî äîðîç³ âîíè òåáå óá’þòü —
ñàì³ ïîíåñóòü íÿíüêîâ³ ðàä³ñíó íîâèíó. Ñëîâîì,
ìàé ðîçóì ïðè ñîá³.
Õëîïåöü ùå ðàç ïîäÿêóâàâ âîâêîâ³, é âîíè ðîç³éøëèñÿ.
Çàâåðòຠöàðåâè÷ ó ì³ñòî ³ âèäèòü, ùî ñòàðøîãî é ñåðåäóùîãî áðàò³â óæå âåäóòü íà øèáåíèöþ.
Îé, ïîæàë³â ¿õ õëîïåöü òà é âèïëàòèâ áîðãè. Ïîò³ì
êîæíîìó ç áðàò³â êóïèâ êðàñíîãî êîíÿ, ³ âñ³ òðîº
ðóøèëè äîäîìó. Òà ñïðàâä³, â äîðîç³ ñòàðø³ áðàòè
âáèëè ìîëîäøîãî öàðåâè÷à ³ çàêîïàëè ï³ä äåðåâîì. À öàðñüêó äîíüêó, êîòðó õëîïåöü â³ç ³ç ÷óæèíè, òàòîøà ³ ïîòÿ çàáðàëè ³ç ñîáîþ.
Àëå ç òîãî ÷àñó ä³âêà íå ãîâîðèëà, òàòîø íå
³ðæàâ, ïîòÿ íå ùåáåòàëî — ³ êðîâ íå êàïàëà ³ç
11
äçüîáà. Ñë³ïîãî öàðÿ í³õòî íå ì³ã âèë³êóâàòè.
Ó öàðñüêîìó äâîð³ ñòàëî äóæå ñóìíî. ͳêîëè ùå
òàê ñóìíî íå áóëî.
Ìèíóâ ð³ê, ³ âîâê ïðèéøîâ ó ãîñò³. Öàðñüê³
ñèíè ñïóñòèëè íà íüîãî ïñ³â. Âîâê ïðèéøîâ óäðóãå, à âîíè òàê ñàìî ïðîãíàëè éîãî.
Ïî íþõó âîâê ä³çíàâñÿ, äå ïîõîâàíî âáèòîãî
öàðåâè÷à. Íàéøîâ â³í òå ì³ñöå ³ âèãð³á ò³ëî õëîïöÿ. Ïîí³ñ éîãî äî îçåðà, ùî ìàëî ÷àð³âíó ñèëó,
ñêî÷èâ äî âîäè ³, ñòðóøóþ÷èñü, ïîáðèçêàâ íåþ
âáèòîãî. Ìîëîäøèé ñèí ñë³ïîãî öàðÿ â³äðàçó îæèâ.
Ïîòîìó â³ðíèé âîâê ïîí³ñ éîãî äîäîìó. ² â³äðàçó
äâ³ð ïîâåñåë³â — ä³âêà çàãîâîðèëà, òàòîø çà³ðæàâ,
ïîòÿòêî çàñï³âàëî. Êðàïëèíàìè êðîâ³ ç ïòàøèíîãî äçüîáèêà õëîïåöü çìàñòèâ â³òöåâ³ ñë³ï³ î÷³, à
òîé íàðàç ïðîçð³â. À ìîëîäèé âèòÿçü íå ì³ã íàäèâèòèñÿ íà ñâîþ êðàñíó ä³â÷èíó, íà êðàñíîãî êîíÿ
òà é íå ì³ã íàñëóõàòèñü, ÿê ùåáåòàëî ïîòÿ, áî,
÷óþ÷è éîãî ùåáåòàííÿ, ðàä³ëè ³ ëþäè, ³ çâ³ð³.
Ìîëîäøèé ñèí ðîçïîâ³â öàðåâ³, ùî â÷èíèëè
ç íèì áðàòè. Öàð ñòðàøåííî ðîçñåðäèâñÿ ³ âèãîëîñèâ ïðèñóä — ñìåðòíó êàðó ñòàðøîìó é ñåðåäóùîìó. Àëå ìîëîäøèé ñèí íå çàõîò³â ñâî¿ì áðàòàì ñìåðò³ é ïðîãíàâ ¿õ ³ç äîìó — íàé ³äóòü, êóäè
âèäÿòü!
À òîä³ öàðåâè÷ ïîâ³í÷àâñÿ ç êðàñíîþ ä³âèöåþ.
Ñòàðèé ïåðåäàâ éîìó öàðñòâî. ² êàçö³ ê³íåöü.
Á²ÄÍÈÉ ²ÂÀÍ ² ÏÎÏÀÄß
Äàâíèì-äàâíî æèâ ñîá³ á³äíèé íàéìèò ²âàí.
Òà òàê-òî âæå á³äíî æèâ, ùî é íå ñêàçàòè. Äóìàâ
²âàí, äóìàâ òà é íàäóìàâ ï³òè íà çàðîá³òêè.
12
²øîâ äåíü, ³øîâ äâà, à íà òðåò³é äåíü ï³ä âå÷³ð
ïðèéøîâ â³í ó îäíå ñåëî òà é ï³øîâ äî ïîïà íà
ðîáîòó íàéìàòèñü. Ïîïà íå áóëî âäîìà, äåñü ïðàâèâ ñëóæáó Áîæó â äðóãîìó ïîâ³ò³. Ïîãîâîðèâ ²âàí
ç ïîïàäåþ òà é çàëèøèâñÿ íà í³÷.
Êàæå éîìó ïîïàäÿ:
— ª â ìåíå ðîáîòà, íå ëåãêà ³ íå âàæêà. ßêùî
äîáðå çðîáèø — äîáð³ ãðîø³ çàïëà÷ó.
²âàí íå â³ä çàðîá³òêó, òî é ïîãîäèâñÿ.
Îò ³ êàæå éîìó ïîïàäÿ:
— Âìåð îöå íåäàâíî íàø áàòþøêà ³ ïîïðîñèâ ïåðåä ñìåðòþ, ùîá éîãî ïîõîâàëè â ì³øêó â
ð³÷ö³ â í³÷íó ïîðó, òîä³ éîãî äóøà ñêîð³øå â ðàé
ïîïàäå.
Çäèâóâàâñÿ ²âàí, ïðîòå íå ñêàçàâ í³ ñëîâà: «×è
â ð³÷êó, òî ³ â ð³÷êó, ÷îðò ç íèì. ßêùî éîìó òàê
çàáàíäþæèëîñü, â³äòàñêàþ». ²âàí ³ íå çíàâ òîãî,
ùî ìèíóëî¿ íî÷³ íî÷óâàëè â ïîïàä³ òðè áàãàò³
ïîïèêè, ùî ïîïàäÿ, ïîáà÷èâøè â íèõ áàãàòî ãðîøåé, ï³äëèëà îòðóòè â íàëèâî÷êó òà é â³äïðàâèëà ¿õ ãð³øí³ äóø³ íà òîé ñâ³ò, à òåïåð âîíà õî÷å ³
ñë³äè çìèòü.
Îòîæ ïîâåëà ïîïàäÿ ²âàíà â òåìíó êîìîðó,
äàëà éîìó ì³øîê ç ïîïîì òà é êàæå:
— Äèâèñü æå, êèäàé àæ íàñåðåä ð³÷êè.
Óçÿâ ²âàí ì³øîê íà ïëå÷³, àæ ïðèñ³â, ³ ïîí³ñ
äî ð³÷êè. Ïðèí³ñ, óêèíóâ ó ð³÷êó òà é êàæå:
— Íó é âàæêóùèé-òàêè, âèäíî, ãð³õ³â áàãàòî,
çàâàæèëè; ïëèâè òåïåð ó ðàé ÷è â ïåêëî, ïðî ìåíå
õî÷ êóäè.
²äå ²âàí äî ïîïàä³ òà é äóìàº: «Íó, äîáðå çðîáèâ». À ïîïàäÿ çóñòð³ëà éîãî òà é êàæå:
— À ÿê æå òè, ñÿêèé-òàêèé, íîñèâ, ÿê â³í îñü
òóò ³ ëåæèòü?
13
Ïî÷óõàâ ²âàí ïîòèëèöþ: «Îöå òàê øòóêà».
À ïîïàäÿ éîãî ï³äãîíèòü:
— Áåðè ìåðù³é òà íåñè, à òî ÷åðåç òåáå, ëåäàùî, ì³é áàòþøêà ³ â ðàé çàï³çíèòüñÿ.
ͳ÷îãî ðîáèòè, çâàëèâ ²âàí ì³øîê íà ïëå÷³ òà
é ïîí³ñ. Óêèíóâ ïîïà â ð³÷êó, ñòàâ òà é äèâèòüñÿ,
÷è íå áóäå çíîâó âèëàçèòü. ͳ. Âèòåð ²âàí ìîêðó
÷óïðèíó òà é ï³øîâ äî ïîïàä³. «Íó, òåïåð óæå, —
äóìà, — â³äïî÷èíó».
Òà äå òàì! Íå âñòèã â³í íà ïîð³ã ñòóïíóòè, ÿê
ïîïàäÿ óæå ñè÷èòü:
— Íó, âæå ÿê òàêèõ íàéìàòè, òî ò³ëüêè ãðîø³
ïëàòèòü! ßê æå òè, á³ñ³â ñèíó, ðîáèø, ì³øîê ç
ïîïîì çíîâó äîìà. Ìîæå, òè éîãî é íå íîñèâ?
Ðîçñåðäèâñÿ ²âàí òà é êàæå äî ïîïà, ùî â
ì³øêó:
— Íó, òåïåð òè â ìåíå íå âòå÷åø!
Ñêèíóâ ì³øîê íà ïëå÷³ òðåò³é ðàç òà é ïðèí³ñ
äî ð³÷êè. Ïðèí³ñ, ïîñòàâèâ ì³øîê íà áåðåç³, çíàéøîâ êàì³íåöü, ïðèâ’ÿçàâ òà é óêèíóâ ç íàéêðóò³øîãî áåðåãà.
— Õó! — ç³òõíóâ ²âàí ³ ïîïëåíòàâñÿ äî ïîïàä³, ëåäâå íîãè íåñå.
²øîâ â³í, ³øîâ, êîëè ãëÿäü — ç äðóãîãî ê³íöÿ
³äå áàòþøêà ç õðåñòîì ³ ïðÿìî äî ìàòóøêè â äâ³ð
(òî æ áàòþøêà ïîâåðòàâñÿ âäîñâ³òà ³ç ñëóæáè
Áîæî¿ äîäîìó). ßê ãëÿíóâ ²âàí, àæ ñåðöå â íüîãî
çàáèëîñÿ:
— À, òàê ÿ òåáå íîøó îäí³ºþ äîðîãîþ, à òè
ò³êàºø äîäîìó äðóãîþ? Ñï³éìàâñÿ! ß òåáå íàá³ãàþ!
Ñõâàòèâ ²âàí êàì³íü ³ âáèâ ïîïà. Óáèâ, çàêèíóâ íà ïëå÷³ ³ ïîá³ã äî ð³÷êè á³ãîì, áî âæå ïî÷èíàëî ñâ³òàòè. Á³ã, â³ä ãí³âó íå ïî÷óâàâ í³ âòîìè,
14
í³ í³ã ï³ä ñîáîþ íå ÷óâ. Êîëè öå ñòîðîæ ç êàëàòàëîì ÿê çàêðè÷èòü:
— Õòî éäå?
— ×îðò ïîïà íåñå! — â³äêàçàâ ²âàí òà é ïîäàâñÿ. Ïðèí³ñ äî ð³÷êè, ïðèâ’ÿçàâ äâà êàìåí³ äî
øè¿ òà é óêèíóâ ç êðóòîãî áåðåãà.
— Àæ òåïåð, — êàæå, — òè íå âèë³çåø!
Òà é ïîâåðíóâñÿ äî ïîïàä³. ²äå òà é äóìàº:
«Áà÷, ÿêèé ñâÿòèé òà áîæèé, àí³ ñòèäà, í³ ñîâ³ñò³;
ÿ éîãî îäí³ºþ äîðîãîþ íîøó, à â³í äðóãîþ ò³êàº.
Õîò³â óìîðèòè ÷îëîâ³êà, à ùå éîìó â ðàé».
Ïðèéøîâ ²âàí, à ïîïàäÿ éîãî çóñòð³÷ຠðàäà
òà âåñåëà.
— Íà æ, — êàæå, — ²âàíå, òîá³ ãðîø³ çà ðîáîòó, àæ òåïåð òè ìîëîäåöü, áàòþøêà íå âåðíóâñÿ.
Âçÿâ ²âàí ãðîø³ òà é êàæå:
— ßêáè çíàâ, ùî ìåí³ ç âàøèì áàòþøêîþ òàêà
ìîðîêà áóäå, òî é íå áðàâñÿ á. Ò³ëüêè â³äí³ñ éîãî
âòðåòº, âåðòàþñÿ äî âàñ, àæ ãëÿäü — ç äðóãîãî
áîêó ïðÿìî â äâ³ð á³æèòü, òà ùå é ç õðåñòîì.
Óçÿëà ìåíå çë³ñòü, äóìàþ: «Òàê äîêè ÿ çà íèì
áóäó á³ãàòü?» ßê òàðàõíóâ êàìåíþêîþ, ñõâàòèâ
íà ïëå÷³ òà â ð³÷êó éîãî, ùå é äâà êàìåí³ äî øè¿
ïðèâ’ÿçàâ. Òåïåð óæå ÷îðòà âèë³çå!
— À-à-à! — çàêðè÷àëà ïîïàäÿ òà é çîìë³ëà.
— Âàì ³ ñàì ä³äüêî íå âãîäèòü! — ñêàçàâ ²âàí
òà é ï³øîâ ñâîºþ äîðîãîþ ðîáîòè øóêàòè.
ÄÂÀ ÁÐÀÒÈ
Áóëè ñîá³ äâà áðàòè: îäèí áóâ äóæå áàãàòèé, à
äðóãèé — á³äíèé. Òà ùå áóëî òàê: ùî áàãàòèé òà
íà áàãàò³é îæåíèâñÿ, òî ùå é äóæ÷å ñòàâ áàãà15
òèé, à á³äíîìó ïðèéøëîñü íà á³äí³é æåíèòèñÿ,
òî ùå é äóæ÷å ñòàâ á³äíèé. Ó áàãàòîãî ùî äåíü
Áîæèé ìóçèêè ãðàþòü òà âåñåëÿòüñÿ, à â á³äíîãî
³ ñâ³òëà íåìຠâ êàãàíö³. Ó áàãàòîãî æ òà ò³ëüêè
îäíèì îäèí ñèí, à â á³äíîãî àæ ÷åòâåðî, òà âñ³õ
æå òî òðåáà íàãîäóâàòè òà íàïî¿òü... Ó áàãàòîãî ³
íàéìèòè, ³ íàéìè÷êè — óñ³õ õë³áîì ãîäóº, à á³äíîãî áðàòà ³ ìîëîòèòü äî ñåáå íå ïóñêà.
Ñèäèòü ðàç á³äíèé áðàò ç³ ñâîºþ æ³íêîþ, ðàäÿòüñÿ, äå á éîãî õë³áà çàðîáèòü ñîá³. Îò æ³íêà ³
êàæå éîìó:
— Ùî æ, ÷îëîâ³÷å, ó òåáå áðàò áàãàòèé; ï³äè
äî íüîãî òà ïîïðîñè õî÷ ïîìîëîòèòü, áî âæå îñü
äî¿äàºìî îñòàíí³é õë³á.
— Íó òî ùî æ, ï³äó.
Ïðèõîäèòü äî âîð³ò, à áðàò íàäâîð³ áóâ; ÿê ïîáà÷èâ, ùî â³í ³äå, òî çàðàç äî íüîãî ³ á³æèòü.
— ×îãî òè, — êàæå, — éäåø äî ìåíå? Õ³áà
õî÷åø, ùîá ³ç ìåíå ëþäè ñì³ÿëèñÿ, ÿê ç òåáå?
— Çà ùî æ âîíè, áðàòå, áóäóòü ñì³ÿòèñü? Çà
òå, ùî ÿ á³äíèé, à òè áàãàòèé? ß æ òâ³é áðàò.
— Òà ùî ç òîãî, ùî òè ìåí³ áðàò? ª ó ìåíå
áðàòè, íå òàê³, ÿê òè, à òàê³, ÿê ÿ.
— Òà õî÷ âîíè òàê³ áàãàò³, ÿê ³ òè, à ÿ òâ³é
áðàò á³äíèé, òî ïóñòè ìåíå äî ñåáå õî÷ øìàòî÷îê õë³áà çàðîáèòè.
— ͳ, — êàæå áðàò, — í³ÿêîâî ìåí³ ç³ ñòàðöÿìè çíàòüñÿ.
— Íó, êîëè òîá³ ñîðîìíî, òàê íå íàçèâàé ìåíå
áðàòîì, à çîâè õî÷ íàéìèòîì.
— ͳ, — êàæå, — âñ³ çíàþòü, ùî òè ìåí³ áðàò.
— Íó, òàê êîëè íå õî÷åø ìåíå íàéíÿòü, òî
äàé ìåí³ ì³øå÷îê õë³áà, áî äîìà ä³òè ãîëîäí³
ñèäÿòü.
16
— ͳ, áðàòå, íå äàì. ß ùå äëÿ ñåáå íå äáàâ.
À òè ï³äè çàðîáè, à äî ìåíå íå õîäè. — À ñàì
ëÿïíóâ õâ³ðòêîþ òà é ï³øîâ. Îñòàâñÿ á³äíèé áðàò
á³ëÿ âîð³ò, ïîäóìàâ: «Îò, Ãîñïîäè ìèëîñòèâèé,
äå â Áîãà ïðàâäà?! Íó, Áîã ç òîáîþ, áðàòå». Íàñóíóâ øàïêó òà ³ ï³øîâ äîäîìó.
À æ³íêà äîæèäàºòüñÿ.
— ϳäîæä³òü, — êàæå, — ä³òêè, ï³øîâ áàòüêî
äî äÿäüêà, òà ïðèíåñå áîðîøíà, òà ÿ íàïå÷ó ïàïêè, òà áóäåòå ¿ñòè! (À ñàìà òàêà ðàäåíüêà). Êîëè
öå çèðê — ³äå ÷îëîâ³ê, à ñëüîçè ç î÷åé, ÿê ãîðîõ,
òàê ³ êîòÿòüñÿ.
— À ùî, ÷îëîâ³÷å, çàðîáèâ? Òåïåð, — êàæå, —
áóäåìî ¿ñòè. — À ñàìà òàê ³ çàãîëîñèëà...
— Ùî æ, æ³íêî, íå ïëà÷. Ãîñïîäü äàñòü —
ï³äó â ì³ñòî, òàì ³ çàðîáëþ.
— À ùî òîá³ áðàò ñêàçàâ?
— Òà ÿêèé â³í ìåí³ áðàò, êîëè â³í ìåíå çà
áðàòà é íå ìàº.
— Òà õî÷ áè òè éîìó çà íàéìèòà ñòàâ.
— Òà é çà íàéìèòà íå áåðå, áî, êàæå, óñ³ çíàþòü, ùî ÿ éîãî áðàò.
— Íó, íåõàé æå éîãî Áîã ïîêàðàº... ϳäè â
ì³ñòî, ÷è íå ïîìîæå òîá³ Áîã ÷îãî çàðîáèòü.
dzáðàëà òå, ùî íå äî¿ëè âðàíö³, äàëà ä³òÿì ïîâå÷åðÿòè, à ñàì³ ïîñ³äàëè, òà äèâëÿòüñÿ íà íèõ,
òà ïëà÷óòü, áî í³÷îãî áóëî ¿ñòè. Ïîêëàëà æ³íêà
ä³òîê ñïàòè, ñàìà ïîìîëèëàñü Áîãó, òåæ ëÿãëà.
À â³í, ñåðäåãà, íå çíàº, ùî ðîáèòü, ÷è ëÿãàòè, ÷è
çàðàç ³òè, áî âæå ÿê ïðîêèíóòüñÿ ä³òè, òî ñàì ÿê
õî÷åø, à ¿ì äàâàé ¿ñòè.
— Íó ùî æ, ÷îëîâ³÷å, ñèäèø, ÷îì íå ëÿãàºø?
— Òà ùî ç òîãî, ùî ëÿæó? Äå ìîÿ òîðáèíà?
— Íàâ³ùî òîá³?
17
— ϳäó. À òè ïðîãîäóé ä³òîê, ÿê ñàìà âæå
çíàºø, ïîêè ÿ ïðèéäó.
Óçÿâ òîðáèíó òà é ï³øîâ.
Ïðèéøîâ ó ì³ñòî ³ íàéíÿâñÿ äî êóïöÿ æèòî,
÷è ùî, ïåðåñèïàòü. Ïðîðîáèâ ó êóïöÿ òèæí³â çî
òðè ³ çàðîáèâ êàðáîâàíö³â ç òðèäöÿòü ãðîøåé.
— Íó, — êàæå, — ñëàâà òîá³, Ãîñïîäè, áóäå
íà õàð÷.
ϳøîâ íà áàçàð, êóïèâ ñîë³, êóïèâ õë³áà, êóïèâ ñàëà, êàðáîâàíö³â ç ï’ÿòü ñòðàòèâ, «à ç
öèìè, — êàæå, — ï³äó äîäîìó, ùîá æ³íêà áà÷èëà, ùî íåäàðîì ðîáèâ».
Ïðèõîäèòü ó ñâîº ñåëî. Éäå ïîâç áðàòîâó õàòó,
à â éîãî äâîð³ ãîì³í òàêèé, ùî àæ ëóíà ïî ñåëó
³äå. ϳä³éøîâ äî âîð³ò, îä÷èíèâ õâ³ðòêó, àæ òàì
ìóçèêè ãðàþòü, êîìå䳿 ïðèñòàâëÿþòü.
— Îöå òàê. À ó ð³äíîãî áðàòà ³ ñâ³òëà íåìà
â õàò³. Íó, Áîã ç íèì, íåõàé ñîá³ ò³øèòüñÿ.
Ïðèõîäèòü äî ñâ õàòè òà é ñòóêຠâ äâåð³.
Ƴíêà ñõîïèëàñü òà é äî äâåðåé:
— Õòî òàêèé?
— Òâ³é ÷îëîâ³ê.
Îä÷èíèëà.
— Íó, ñëàâà æ òîá³, Ãîñïîäè, ùî òåáå Áîã
ïðèí³ñ.
Ââ³éøîâ ó õàòó — ä³òè ñïëÿòü: ÿêå íà ëàâ³, ÿêå
íà ïå÷³, ÿêå â çàï³÷êó ï³ä ðÿäíèíîþ çàãîðíóëîñü;
ÿê ïî÷óëè, ùî áàòüêî ïðèéøîâ, òàê óñ³ é ñõîïèëèñü. Òîé êàæå: «Òàòó, äàé õë³áà», òîé: «Äàé, òàòó,
ñàëà, äàé ñàëà». Ðîçâ’ÿçàâ òîðáèíó. ßê äîïàëèñü
ä³òè, ÿê òà ñàðàíà, ïðîñòè Áîæå: òîé çà ñàëî, òîé
çà ïàëÿíèöþ, òîé íà ïå÷³, òîé íà ïðè÷³ïêó, òîé
íà ïîëó — ñèäÿòü, ¿äÿòü.
— Íó, à öå æ òîá³, æ³íêî, ãîñòèíåöü. — Âèéìà äâàäöÿòü ï’ÿòü êàðáîâàíö³â, äàº. Ƴíêà ÿê
18
ïîáà÷èëà, òî àæ çàòðóñèëàñü, áî ÿê âèéøëà
çàì³æ, òî â íå¿ ñò³ëüêè íå áóëî. Ïîâêëàäàëè
ä³òåé ñïàòü ³ ñàì³ ïîëÿãàëè. Âðàíö³ âñòàëè, æ³íêà
é êàæå:
— Íó, ÷îëîâ³÷å, ñëàâà òîá³, Ãîñïîäè, òî â íàñ
òåïåð ãðîøåíÿòà º, ï³äè æ òåïåð ó ì³ñòî òà êóïè
õë³áà, êóïè ñîë³, êóïè ìåí³ ÷îáîòè àáî é ñîá³
êóïè, ùîá ³ç íàñ õî÷ ëþäè íå òàê ñì³ÿëèñü.
— Äîáðå, ï³äó.
ϳøîâ. Ïðèõîäèòü ó ì³ñòî. Éäå âóëèöåþ, êîëè
äèâèòüñÿ — ñòî¿òü êóïà ëþäåé ³ ùîñü ãóòîðÿòü:
«À ï³äó ëèø ïîäèâëþñü, ùî òàì òàêå». Äîõîäèòü
äî ò³º¿ êóïè, ïèòàºòüñÿ ÷îëîâ³êà:
— Ùî òóò òàêå, äÿäüêó?
— Òà öå ïðîäàþòü âîëîöþãó.
— ßêîãî âîëîöþãó?
— Òà ÷è ïîäóøíîãî, ÷è ùî, íå çàïëàòèâ òà
ìàíäðóâàâ ö³ëèé ð³ê, òàê éîãî ï³éìàëè òà öå
ïðîäàþòü — õòî âíåñå çà íüîãî äâàäöÿòü ï’ÿòü
êàðáîâàíö³â, òî òîé äî ñåáå ³ â³çüìå éîãî... ² â³í
âæå òîìó îäðîáèòü ò³ ãðîø³, ùî çà íüîãî çàïëàòÿòü.
— ×îìó æå âè, äÿäüêó, íå â³çüìåòå?
— À êóäè ÿ â³çüìó? Õ³áà ìîæíà äî ñåáå çëî䳿â
ïðèéìàòè? ϳäè îí ïîäèâèñü, ÿêèé ñòî¿òü!
Ïðîñóíóâñü ó êóïó, ñòî¿òü çäîðîâèé ïàðóáîê
ïîñåðåä êóïè ³ íàëèãà÷åì ðóêè íàçàä çâ’ÿçàí³, à
óðÿäíèêè âèêðèêóþòü:
— Õòî äàñòü äâàäöÿòü ï’ÿòü êàðáîâàíö³â çà
öüîãî ïàðóáêà, òî íåõàé áåðå éîãî äî ñåáå, â³í
òîìó îäðîáèòü éîãî ãðîø³.
Çëîä³é ñòî¿òü, ïîíóðèâøèñü, òà é êàæå:
— ³çüì³òü ìåíå, ëþäè äîáð³, õòî â Áîãà â³ðóº,
ÿ òîìó îäðîáëþ éîãî ãðîø³.
19
Á³äíÿêó æàëêî ñòàëî ïàðóáêà. «Àíó, ùî Áîã
äàñòü — â³çüìó éîãî òà âèêóïëþ: áóäåì óäâîõ ðîáèòü, ÷è íå ëó÷÷èé ï³äå çàðîá³òîê».
Ïðîïõàâñü àæ äî óðÿäíèê³â òà é ïèòàºòüñÿ:
— À íà ñê³ëüêè ðîê³â öåé ïàðóáîê ïðîäàºòüñÿ?
— Íà îäèí.
— À òàì?
— À òàì ÿê â³í ñàì ñõî÷å: ñõî÷å — ñëóæèòèìå
ùå, à íå ñõî÷å — îä³éäå îä òåáå, òîä³ â³í óæå
â³ëüíèé áóäå.
Âèéíÿâ ãðîø³, îääàâ:
— Òàê íàòå æ âàì çà íüîãî äâàäöÿòü ï’ÿòü êàðáîâàíö³â.
Óçÿëè óðÿäíèêè ãðîø³, çàïèñàëè, êîìó çëîä³ÿ
çäàëè íà ïîðóêè, òîä³ â³í ðîçâ’ÿçàâ çëîä³þ ðóêè:
— Õîä³ì, íåáîæå.
Çëîä³é ïîêëîíèâñü éîìó.
— Ñïàñèá³ òîá³, — êàæå, — äÿäå÷êó, ùî òåáå
Ãîñïîäü íàäîóìèâ ìåíå âèêóïèòü.
ϳøëè. Âåäå éîãî á³äíèé ó ñâîº ñåëî, òà, äîðîãîþ éäó÷è, çàæóðèâñÿ. Çëîä³é ³ ïèòàºòüñÿ:
— ×îãî òè, äÿäüêó, æóðèøñÿ?
— ͳ, — êàæå, — ÿ íå æóðþñü.
— ͳ, äÿäüêó, æóðèøñÿ.
— ×îãî æ ìåí³ æóðèòèñÿ?
— À òîãî, ùî òè ìåíå âèêóïèâ, òà ùå é
çëîäþãó.
— Åãå, ñèíó, öå ïðàâäà. À òè çíàºø, íåáîæå,
ùî â ìåíå ò³ëüêè ³ áóëî, ùî äâàäöÿòü ï’ÿòü êàðáîâàíö³â, òà çà ïîñë³äí³ ÿ òåáå é âèêóïèâ.
— Íó, äÿäüêó, íå æóðèñü.
²äóòü. Ïðèéøëè äîäîìó. Ƴíêà äèâèòüñÿ ó â³êíî — äóìà ñîá³: «Êîãî öå â³í âåäå ç ñîáîþ?»
Ââ³éøëè â õàòó:
20
— Îñü, — êàæå, — íà òîá³, æ³íêî, êóïèâ.
— Ùî êóïèâ?
— Òà îñü, äèâèñü, ÿêîãî ïàðíþãó.
— Òà íåâæå æ?
À ñàìà â ñëüîçè.
— Ùî òè íàðîáèâ? Ñàìèì í³÷îãî ¿ñòè, ä³òè ç
ãîëîäó ïóõíóòü.
À ïàðóáîê ñ³â íà ëàâ³ òà é êàæå:
— Íå ëàéòåñü, äÿäèíî, íå æóð³òüñÿ. Ñïàñèá³
âàøîìó ÷îëîâ³êîâ³, ùî â³í ìåíå âèêóïèâ, à ÿ âàø³
ãðîø³ âàì õóòêî îäðîáëþ. Ùå òàêå, ùî é õë³á
áóäåòå çà ìíîþ ¿ñòè.
Ïîñèä³â òðîøêè, ïîñèä³â:
— À ùî, äÿäèíî, ÷è ó âàñ º ùî âå÷åðÿòè, ÷è
é í³?
— Äå æ âîíî â³çüìåòüñÿ, õ³áà æ âè íå áà÷èòå,
ùî â íàñ ³ ãîðøê³â íåìàº, òà ìè íå çíàºìî, ó ÷³ì
ùî ³ âàðèòè.
Ïîñèä³â òîé ïàðóáîê òà é âèéøîâ ç õàòè. Êîëè
òðîõè çãîäîì ñòóêຠâ äâåð³:
— Äÿäüêó, îä÷èíè.
Îä÷èíèâ á³äíèé õàòó.
— À íàòå ëèø, äÿäüêó, îöå ä³òÿì âå÷åðþ
ïðèí³ñ.
Êîëè òóäè — àæ â³í ïîâí³ ïðèïîëè óñÿêî¿ õàð÷³
äåðæèòü. ßê ïî÷óëè ä³òè ïðî âå÷åðþ, òàê íå äàëè
éîìó é íà ñò³ë ïîêëàñòè: õòî çà ñàëî, õòî çà ïàëÿíèöþ, õòî íà ï³÷, à õòî â çàï³÷îê... Óæå é äÿäèíà òðîøêè íå òà ñòàëà, îäñåðäèëàñÿ:
— Ñïàñèá³ òîá³, ïàðóá÷å.
— ͳ çà ùî, äÿäèíî, äÿêóâàòü. ѳäàéòå îñü —
ïîâå÷åðÿºìî âêóï³.
ѳëè ³ ïîâå÷åðÿëè ãóðòîì, Áîãó ïîìîëèëèñü,
ïîëÿãàëè ñïàòè.
21
Âðàíö³ âñòàëè:
— À ùî, äÿäüêó, áóäåìî ðîáèòè? Òðåáà ùîñü
âèäóìàòü, à òî áåç ä³ëà á áóö³ìòî í³ÿêîâî.
— Òà ùî æ éîãî ðîáèòü?
— ßê íåìà õàçÿéñòâà, òî äàâàéòå õî÷ ë³ñó áóäåìî ïëåñòè êîëî äâîðó.
— Òàê õìèçó íåìà.
— Íó, òàê çàâòðà áóäå õìèç.
— Òàê íåìà æ ãðîøåé.
— Òà é ãðîø³ çàâòðà áóäóòü. À õòî öå, äÿäüêó,
ïîðÿä ³ç âàìè æèâå?
— Íå ïèòàé, íåáîæå.
— À ùî æ òàêå?
— Öå, — êàæå, — áðàò ì³é æèâå. — À ñàì àæ
çäèõíóâ.
— Òàêèé áàãàòèé, òà âàì ïðè á³äíîñò³ í³÷îãî
íå äàº?
— Òà â³í ³ õâ³ðòêó çàìêíóâ, íå òî ùîá ùî
äàâàâ.
— Îòàê³ áàãàò³ áðàòè? Å, ÷åêàé æå, äÿäüêó,
â³í êîëèñü áóäå äàâàòü.
Ïîáàëàêàëè ñîá³ òà é ï³øëè â õàòó. (Íàäâîð³
áàëàêàëè.) Òåïåð óæå ñ³ëè âå÷åðÿòè íå çà ãîëèé
ñò³ë, óæå ùîñü áóëî íà ñòîë³. Ïîëÿãàëè ñïàòü. ßê
óæå äÿäüêî ç äÿäèíîþ ïîñíóëè äîáðå, ïàðóáîê
íèùå÷êîì óñòàâ, âèéøîâ ç õàòè, ïðè÷èíèâ çà
ñîáîþ äâåð³, ï³øîâ ïðÿìî äî ïàíà. Çàáðàâñü äî
íüîãî ó êîìîðó, ðîçáèâ ñêðèíþ ç ãð³øìè, íàáðàâ ïîâí³ ñàêâè ÷åðâ³íö³â òà é ï³øîâ. Ïðèéøîâøè äîäîìó, ï³øîâ íà ãîðîä, âèðèâ ÿìó, çàêîïàâ ñàêâè ç ãð³øìè, à òðîøêè ãðîøåé ïîêëàâ
ñîá³ â êèøåíþ. ϳøîâ ó õàòó é ë³ã.
Âðàíö³ âñòàëè, ïîñí³äàëè. Ïàðóáîê ïîñèä³â,
ïîñèä³â, à äàë³ âèéìà ç êèøåí³ àæ ö³ëèõ ñòî êàðáîâàíö³â:
22
— À íàòå ëèø, äÿäüêó, îöå âàì çà òå, ùî âè
ìåíå âèêóïèëè.
À äàë³ âèéìຠùå ñòî êàðáîâàíö³â:
— À öå òîá³, äÿäèíî, ùîá òè íå ëàÿëàñÿ ç ñâî¿ì
÷îëîâ³êîì çà òå, ùî â³í ìåíå âèêóïèâ.
ßê ïîáà÷èëà âîíà ò³ ãðîø³, ÿê ãåïíåòüñÿ éîìó
â íîãè:
— Ñïàñèá³ æ òîá³, ì³é ãîëóá÷èêó!
Òà ðàç, òà âäðóãå, àæ î÷³ïîê ¿é ç ãîëîâè çâàëèâñÿ. À äÿäüêî òàê óæå íå çíàº, ùî é ðîáèòè,
ò³ëüêè ïëå÷èìà ñîâà òà ï³äöìàêóº.
— Íó, äÿäüêó, òåïåð ïî¿äåìî â ãîðîä òà êóïèìî, ÷îãî òðåáà â õàçÿéñòâ³.
Ïî¿õàëè â ãîðîä. Êóïèëè øàïêó, êóïèëè ïàðó
âîë³â, êóïèëè êîðîâó ç òåëÿì, êóïèëè â³ç. Ïðè¿õàëè äîäîìó. Ñòàëè õàçÿéíóâàòü ïîòðîõó.
Áàãàòèé áðàò äèâóºòüñÿ.
— Ùî öå, — êàæå, — â ìîãî áðàòà äå âçÿëèñü
âîëè, øêàïà é êîðîâà?
À æ³íêà êàæå:
— À çëîäþãà íàâ³ùî?
— Òà òî çëîäþãà â³í áóâ êîëèñü, à òåïåð â³í
óæå íå çëîä³é, áî ÿ ÷óâ, ùî â³í âèêóïëåíèé.
— À äå æ âîíè ãðîøåé íàáðàëè?
— Òà ïðî òå âæå ¿ì çíàòè. Ìîæå, â òîãî çëîä³ÿ ùå äàâí³ ãðîø³ º?
À òåùà êàæå:
— Îñü ïîøë³òü õëîïöÿ, íåõàé â³í ï³äå äî éîãî
ä³òåé ãðàòèñÿ: òî ùî ä³òè áàëàêàòèìóòü, òî â³í
ï³äñëóõàº, ïðèéäå òà íàì ³ ðîçêàæå.
— Îöå äîáðå.
Óçÿëè ³ ïîñëàëè õëîïöÿ. Á³äíèé áðàò äóìàº:
«Ùî öå çà çíàê? ͳêîëè áàãà÷ íå ïóñêàâ ñâîþ
äèòèíó ãðàòèñÿ äî ìî¿õ ä³òåé, à òåïåð ïóñòèâ».
23
ѳëè îá³äàòè, ïîñàäèëè é õëîïöÿ áàãà÷åâîãî çà
ñò³ë. Ïîãðàâñü õëîïåöü ç ä³òüìè ³ ï³øîâ. Ïðèõîäèòü äîäîìó, à áàòüêî é ïèòàº:
— À ùî, ñèíó, ùî òè òàì ÷óâ?
— ͳ÷îãî, òàòó, íå ÷óâ. Ãðàëèñü. Ìåíå äÿäüêî
é îá³äàòü ïîñàäèâ. Áîðù áóâ ³ç ì’ÿñîì ³ êàøà ç
ìîëîêîì.
— Åãå... Îí ùî?! Öå âæå çíà÷èòü — ãîä³ ïîëîâó ¿ñòè, ùî òîð³ê ó ìåíå áðàâ òà ìîëîâ ç æèòîì ³ ¿â... Òåïåð óæå áîðù ç ì’ÿñîì, ùå é êàøà ç
ìîëîêîì! Ùî æ öå âîíî çà çíàê? ßê áè éîãî äîâ³äàòèñÿ?
À òåùà ñèäèòü íà ïå÷³ òà êàæå:
— Îñü ÿê äîâ³äàòèñÿ: òè ï³äè äî áðàòà òà ñêàæè éîìó, ùî ïðèéäóòü äî ìåíå ñóää³ äîáðî ìîº
îïèñóâàòè, òàê äîçâîëü, áðàòå, íåõàé ìîÿ ñêðèíÿ
ç ãð³øìè ó òåáå â õàò³ ïîñòî¿òü, ïîêè ÿ ïàí³â îäáóäó. Òà â³çüìè ñêðèíþ âåëèêó, òó, ùî â êîìîð³,
òà ìåíå òóäè çàìêí³òü, òî ÿ âæå ïî÷óþ, ùî âîíè
áàëàêàòèìóòü.
— Îöå äîáðå.
— Ò³ëüêè ÿêáè ÷îãî-íåáóäü òóäè ¿ñòè ìåí³ ïîñòàâèòè.
— Òà îí âàðåíèêè ò³, ùî íå äî¿ëè, òàê ç ìàê³òðîþ ³ ïîñòàâ.
Âèíåñëè ç êîìîðè ñêðèíþ, âë³çëà òóäè òåùà,
ïîñòàâèëè ¿é âàðåíèêè ³ çàìêíóëè ñêðèíþ.
— Îòåïåð ï³äó äî áðàòà.
Á³äíèé áðàò ùîñü ðîáèâ íàäâîð³; äèâèòüñÿ, éäå
äî íüîãî áðàò.
— Ùî öå çà çíàê? — êàæå. À â ñàìîãî àæ ñëüîçè íà î÷àõ íàâåðíóëèñü.
Ïðèéøîâ, çäîðîâêàºòüñÿ:
— Çäîðîâ, áðàòå.
24
— Çäîðîâ.
— Áîæå òîá³ ïîìîæè.
— Ñïàñèá³. — Òà ùå é ðóêó ïîäàâ.
— À ÷îãî ÿ, áðàòå, äî òåáå ïðèéøîâ?
— Íå çíàþ.
— Áóäü ëàñêàâèé, áðàòå, ÷è íå ìîæíà äî òåáå
ìîþ ñêðèíþ ç ãð³øìè ïåðåâåçòè, áî äî ìåíå íà¿äóòü ñóää³ îïèñóâàòè õóäîáó, òî íåõàé ñêðèíÿ ó
òåáå ïîñòî¿òü, à çàâòðà âðàíö³ ïðèéäó é â³çüìó.
— Òàê ùî æ, íåõàé ïîñòî¿òü, ïðèâåçè.
— Ò³ëüêè, áðàòå, â õàò³ ïîñòàâ ñêðèíþ, áî â
ñ³íÿõ ñòðàøíî ñòàíîâèòü.
— Òà ïîñòàâèìî â õàò³, âåçè.
ϳøîâ áàãà÷. Ïðèâåçëè ñêðèíþ ³ ïîñòàâèëè â
õàò³ íà ñàìîìó ïîêóò³. Ïàðóáêà òîä³ äîìà íå áóëî.
Ïðèõîäèòü óâå÷åð³, äèâèòüñÿ — ñêðèíÿ ñòî¿òü:
— Äÿäüêó, ùî öå ó âàñ çà ñêðèíÿ?
— Òà öå áðàò ïðèâ³ç, îääàâ íà ñîõðàí, áî äî
íüîãî ñóää³ íà¿õàëè õóäîáó îïèñóâàòü. Ò³ëüêè í³÷
ïåðåñòî¿òü, à çàâòðà âðàíö³ ïðèéäå áðàò òà é
â³çüìå.
— Áðåøå â³í.
Ïîâå÷åðÿëè é ïîëÿãàëè ñïàòè.
ßê çàñíóëè äÿäüêî ç äÿäèíîþ, â³í óñòàâ ïîòèõåñåíüêó, óçÿâ ìàêîã³í, îä³ìêíóâ ñêðèíþ, ï³äíÿâ
â³êî, êîëè áàáà... Â³í ¿¿ ÿê îøåëåøèòü ìàêîãîíîì!.. ² íå êàâêíóëà... Âçÿâ âàðåíèê ç ìàê³òðè,
âñòðîìèâ ¿é ó ðîò, áóö³ìòî ïîäàâèëàñü. Çàìêíóâ
ñêðèíþ òà é ë³ã.
Êîëè öå âðàíö³ ³äå áàãàòèé áðàò ³ç íàéìèòàìè.
— À ùî, áðàòå, ö³ëà ñêðèíÿ?
— Ö³ëà.
— Íó, ñïàñèá³ òîá³, äàé Áîã çäîðîâ’ÿ. À áåð³òü,
õëîïö³, ñòàâòå íà â³ç.
25
Ïîñòàâèëè ³ ïîâåçëè. Áàãà÷ éäå ççàäó òà é ïèòàºòüñÿ:
— Ìàìî, ÷óëè, äå âîíè áåðóòü ãðîø³?
Íå îçèâàºòüñÿ.
— Ìàáóòü, çàñíóëà.
Ïðèâåçëè ñêðèíþ äîäîìó, ïîñòàâèëè â õàò³,
îä³ìêíóëè, ÿê ãëÿíóâ áàãà÷, òà àæ ðîòà ðîççÿâèâ:
— Óìåðëà?! Äèâèñü, æ³íêî, ùå é âàðåíèê ó
ðîò³. Ìàáóòü, óäàâèëàñü... Ïîäèâèñü, âàðåíèê
ó ðîò³. Ãîë³âîíüêî á³äíà, ùî éîãî ðîáèòü? Òðåáà
éòè äî ïîïà — íåõàé ³äå õîâàòü. Ñêàæåìî, ùî
ðàïòîâî âìåðëà.
Ïðèéøîâ äî ïîïà:
— Çäîðîâ³ áóëè, áàòþøêî.
— Çäîðîâ, çäîðîâ.
— ²ä³òü õîâàòü — ìàòè âìåðëà.
— Òà íåâæå? ßê öå òàê? ß æ ¿¿ â÷îðà áà÷èâ,
ìîâ çäîðîâà æ áóëà.
— Òàê âîíà, áàòþøêî, é ñüîãîäí³ çäîðîâà
áóëà, òà ¿ëà âàðåíèêè, òà çà ¿æåþ âìåðëà; ³ùå é
âàðåíèê ó ðîò³ îñòàâñü.
— Òàê, ìîæå, âîíà âäàâèëàñü?
— Òà, ìîæå æ, ³ âäàâèëàñü. Áîã æå ¿¿ çíà.
— Íó òàê ÿ ïðèéäó ³ ïîõîâàþ.
Ïðèéøëè ³ ïîõîâàëè òåùó.
Âíî÷³ ïàðóáîê âñòàâ, ï³øîâ íà ãðîáîâèùå, îäðèâ òåùó, âèéíÿâ ç òðóíè, óçÿâ íà îáåðåìîê, ïîí³ñ
äî áàãàòîãî â äâ³ð. ³ä÷èíèâ êîìîðó, à â ò³é êîìîð³ â çàñ³êàõ ïøåíèö³ òàê ùî, ìàáóòü, ïóä³â ç
äâ³ñò³, òàêà, ÿê çîëîòî. ³í âçÿâ òó ïøåíèöþ,
ðîçêðèâ, ðîçñèïàâ, ðîçêèäàâ ïî âñ³é êîìîð³; òåùó
ïîñàäèâ ó çàñ³ê, äàâ ¿é ëîïàòó â ðóêè, à ñàì çàìêíóâ êîìîðó òà é ï³øîâ. Ïðèéøîâ äîäîìó, ë³ã
26
ñïàòè, áóö³ì í³÷îãî íå çíàº. Êîëè öå âðàíö³ ÷óº —
´âàëò ïî ñåëó. Ïèòàºòüñÿ äÿäüêà:
— Ùî òàì òàêå?
— Òà òàì ÷óäàñ³ÿ: áàãà÷åâà òåùà âíî÷³ âñòàëà,
òà ïðèéøëà äî íüîãî â êîìîðó, òà é äîñ³ ñèäèòü
ó çàñ³ö³.
— À õîä³ì, äÿäüêó, ïîäèâèìîñü.
Ïðèõîäÿòü äî áàãà÷åâîãî äâîðà, àæ ó íüîãî
ïîâåí äâ³ð íàðîäó, ³ ïðîòîâïèòüñÿ òðóäíî. Áàãà÷
àæ ÷óá íà ñîá³ ðâå — ãóêà äî íàéìèòà:
— Á³æè, Êàëåíèêó, äî áàòþøêè, õàé ³äå, ùî
õî÷å, òå é ðîáèòü! Îöå ïîñëàâ Ãîñïîäü íàïàñòü.
Áà÷, ùî âîíî çíà÷èòü, ÿê íå ñâîºþ ñìåðòþ
âìðå.
Ïîá³ã Êàëåíèê äî ïîïà:
— Çäðàñòóéòå, áàòþøêî.
— Çäðàñòóé, çäðàñòóé... À ùî ñêàæåø?
— ²ä³òü äî íàñ, òà ÿê ìîæíà øâèäøå.
— Ùî òàêå? Ùî òàêå?
— Òà ïðèéøëà áàáà Ïàðàñêà ç òîãî ñâ³òó. Â÷îðà çàõîâàëè, à âîíà âíî÷³ ïðèéøëà, ñ³ëà â êîìîð³, àæ ó çàñ³ö³, ùå é ëîïàòó ó ðóêè âçÿëà, ïîðîçêèäàëà ïî êîìîð³ âñþ ïøåíèöþ.
— Âñþ ïøåíèöþ? Âñþ ïøåíèöþ?.. Ïî êîìîð³? Áàáà Ïàðàñêà? Äàâàéòå øâèäøå ïàòðàõèëü.
Ñåìåíå, áåðè òðåáíèê... ²äè ïîïåðåä ìåíå òà
÷èòàé: «Äà âîñêðåñíåò Áîã» òà «Ïîìèëóé ìÿ,
Áîæå».
Ïðèéøëè... Êîëè ÿêðàç ó çàñ³ö³... Áàãàòèé àæ
äî í³ã ïðèïàäà ïîïîâ³:
— Áàòþøå÷êî, ÷è íå ìîæíà ÿêå çàêëÿòòÿ ïîëîæèòü, ùîá îñèêîâèì ê³ëêîì ïðîáèòü?
— Òðåáà, òðåáà, âñåíåïîâèííî òðåáà. À áåð³òü
æå ¿¿ õòî òà âèíîñüòå ç êîìîðè.
27
Ëþäè ñòîÿòü, ðîòè ïîðîççÿâëÿëè, í³õòî ç ì³ñöÿ
é íå âîðóõíåòüñÿ. À ïàðóáîê ñòî¿òü êîëî äâåðåé.
— À äàâàéòå, — êàæå, — ÿ â³çüìó.
Ïåðåõðåñòèâñü íà ñõ³ä òðè÷³, îáåðíóâñü, óçÿâ
òåùó òà âæå íå ïîí³ñ ó õàòó, à ïðÿìî íà ãðîáîâèùå; ïîëîæèëè â òðóíó ¿¿, çàãðåáëè; áàòþøêà
ïðî÷èòàâ çàêëÿòòÿ, çàáèëè îñèêîâèé ê³ë íà ãðîá³.
— Îòåïåð, — êàæå, — íå âñòàíå, áî íå÷èñòà
ñèëà ç íå¿ âèéøëà.
Ïðèéøëè äî äâîðó. Áàãàòèé ïèòàºòüñÿ:
— À ùî, áàòþøêî, ÷è íå ìîæíà ìåí³ öþ ïøåíèöþ íà ïîòðåáó ïóñòèòü?
— Å, í³-í³, íå ìîæíà.
— À äå æ ¿¿ ä³òü?
— Äå õî÷åø, òóäè ³ ä³íü, õî÷ çàêîïàé, õî÷
ñïàëè, ÿê í³õòî íå â³çüìå.
À á³äíèé áðàò, ùî òóò æå ñòîÿâ, êàæå:
— Äàâàé, áðàòå, ÿ â³çüìó öþ ïøåíèöþ, óæå
ùî Áîã äàñòü, òå ³ áóäå. — Éîãî çàðàííÿ ï³äó÷èâ
ïàðóáîê.
— ³çüìè, çðîáè ìèë³ñòü. Òà â³çüìè é êîìîðó, áóäü ëàñêà, áî ÿê ¿¿ òåïåð ñïàëèòü, òî é âñÿ
îñåëÿ çãîðèòü. ³çüìè âñå, çàáåðè ïøåíèöþ é
êîìîðó.
ßê ïî÷àëè òó ïøåíèöþ íîñèòü — äÿäüêî, äÿäèíà ³ ïàðóáîê, òà ö³ë³ñ³íüêèé äåíü íîñèëè äî
âå÷îðà, òàêî¿ íàñèïàëè ïøåíèö³, ÿê çîëîòî. À äàë³
âæå é êîìîðó ïåðåíåñëè. Áàãà÷ êàæå:
— Íó, ñëàâà Áîãó! Òåïåð çáóâñÿ.
À á³äíèé ç ïàðóáêîì ïîñòàâèëè êîìîðó, ïîçñèïàëè â çàñ³êè ïøåíèöþ.
— À ùî, äÿäüêó, áóäå ç òåáå?
— Ñëàâà Áîãó, áóäå.
28
Äîæäàâøèñü âå÷îðà, ï³øîâ ïàðóáîê çíîâó íà
ãðîáîâèùå. Âèðèâ òåùó, âçÿâ íà ïëå÷³, ïîí³ñ äî
áàãà÷à. Îä³ìêíóâ êîìîðó, à â ò³é êîìîð³ ïîâíî
îäåæ³: êîæóõè, êîæóøàíêè, êîáåíÿêè, ñâèòêè,
ñìóøêè — êàðáîâàíö³â íà òèñÿ÷ó áóäå â ò³é êîìîð³ äîáðà. ³í óçÿâ îä³ìêíóâ êîìîðó, ïîñêèäàâ
ç æåðäîê îäåæó, ïîçí³ìàâ ç êëþ÷îê, ïîâèâåðòàâ
ç ñêðèíü, ñêð³çü ïîðîçêèäàâ, ÿê³ âçÿâ òà ïîðîçäèðàâ. Âçÿâ íàéêðàùó êîæóøàíêó, ñèí³ì ñóêíîì
êðèòó, òà ùå é ñèâèì ñìóøêîì îáëîæåíó, òó, ùî
áàãàòîãî æ³íêà â³í÷àëàñü â í³é, óáðàâ â íå¿ òåùó,
ïîñàäèâ ¿¿ â êóòî÷êó, çàìêíóâ êîìîðó, à ñàì ï³øîâ
äîäîìó.
Íà äðóãèé äåíü ÿêåñü ñâÿòî áóëî. Ƴíêà áàãà÷åâà âáèðàºòüñÿ äî öåðêâè òà é êàæå íà íàéìè÷êó:
— Á³æè â êîìîðó òà âíåñè ìåí³ òó êîæóøàíêó, â ÿê³é ÿ â³í÷àëàñü.
Òà âçÿëà êëþ÷ òà é ïîá³ãëà. Ò³ëüêè ùî îä³ìêíóëà êîìîðó, òà àæ ñêðèêíóëà:
— Îõ, ìåí³ ëèøåíüêî! Ùî öå çà ãàðìèäåð
òàêèé!
Êîëè çèðê — àæ ó êóòî÷êó ñèäèòü òåùà.
 á³äíî¿ íàéìè÷êè òðîõè î÷³ ç ëîáà íå ïîâèñêàêóâàëè. ßê ÷êóðíå... À íàäâîð³ ñí³ã âåëèêèé —
ïîãóáèëà â ñí³ãó é ÷åðåâèêè. Âá³ãëà â õàòó.
— Ùî òàì òàêå?
— Îõ, ìîÿ æ ìàò³íêî! Áàáà Ïàðàñêà ñèäèòü ó
êîìîð³ ó âàø³é êîæóøàíö³.
À áàãàòèé ëåæàâ íà ëàâ³. ßê ïî÷óâ, òàê àæ î÷êóð 1 ó íüîãî ëîïíóâ ç ïåðåëÿêó.
1
Î ÷ ê ó ð — ïîÿñ àáî øíóð, ÿêèì îáòÿãóþòü øòàíè äëÿ
ï³äòðèìàííÿ ¿õ.
29
— Òà íåâæå â êîìîð³? Á³æè, Êàëåíèêó, äî
ïîïà.
Ïîá³ã Êàëåíèê. Ïðèá³ãà äî ïîïà ³ ñëîâà íå
âèìîâèòü:
— Áà-áà-áà-áà-áàòþøêî! Ïà-ïà-ïïà-ïàðàñêà
îï’ÿòü...
— À ùî? Ùî, áàáà Ïàðàñêà ïðèéøëà?
— Ïðèéøëà.
— Ñåìåíå, Ñåìåíå, âñòàâàé, çàðàç ìåí³ òðåáíèê. Òðåáíèê... Òðåáíèê... Êàäèëüíèöþ áåð³òü...
Õåðóâèìñüêîãî ëàäàíó ïîëîæ³òü. ²äè çàðàç âïåðåä, ÷èòàé, ùîá óñ³ ÷óëè...
Ïðèéøëè äî áàãà÷à. ³í ÿê ïîáà÷èâ ïîïà, òà
àæ ÷îáîòè éîìó ö³ëóº.
— Áàòþøêî, ÷è íå ïîñëàòü äî àðõèðåÿ? Ìîæå,
â íüîãî ìîëèòâà äðóãà, ìîæå, â íüîãî çàêëÿòòÿ
íå òàêå, ÿê ó âàñ?
— ͳ, ïîñòîé, ïîñòîé, öåé ðàç çàõîâàºì, ³ âæå
çàêîïàºìî ó ÿìó íå òàê, ³ âæå äâà îñèêîâèõ ê³ëêè
çàᒺì: îäèí ó ãîëîâàõ, à äðóãèé ó íîãàõ. Ïîñåðåäèí³ õðåñò çðîáëþ çàñòóïîì òà õåðóâèìñüêîãî
ëàäàíó òóäè çàñèïëþ, òî âæå íå âñòàíå.
— Îöå áóëî á ³ òîä³ òàê çðîáèòü, òî âîíà á
íå ïðèéøëà... À áåð³òü õòî ðîçäÿãàéòå ¿¿ òà ïîíåñåì.
Ò³ëüêè ëþäè áàíüêè ïîâèòð³ùàëè òà ðîòè ïîðîççÿâëÿëè... ͳõòî íå õî÷å ³ ï³äñòóïèòüñÿ —
áî¿òüñÿ. Ùî òî âîíî çíà÷èòü, ÿê íå ñâîºþ ñìåðòþ óìðå! Õòî æ ï³äå áðàòè ãàñïèäÿêó? Ïàðóáîê
ñòî¿òü êîëî äâåðåé, êàæå:
— Äàâàé ÿ ðîçäÿãíó ³ ïîíåñó.
Ðîçäÿã ³ ïîí³ñ. Ïðèí³ñ äî ÿìè, ïîëîæèâ ó òðóíó, çàðèâ, çàãîðíóâ çåìëåþ, çàáèëè äâà îñèêîâèõ ê³ëêè — îäèí ó ãîëîâàõ, äðóãèé ó íîãàõ, çðî30
áèëè ïîñåðåä ãðîáó õðåñò, íàñèïàëè òóäè õåðóâèìñüêîãî ëàäàíó, ï³ï ïðî÷èòàâ ìîëèòâó.
— Îöå, — êàæå, — òåïåð íå âèéäå.
— Íó, ñïàñèá³ âàì, áàòþøêî. À äå, áàòþøêî,
ìåí³ îäåæó ä³âàòü? ×è ¿¿ ñïàëèòü, ÷è ïîñïðîäóâàòü? Óæå ¿¿ òåïåð íå íîñèòü, áî íà ÷îðòîâ³ áóëà
íàä³òà.
— Òàê, òàê, ÿê í³õòî íå â³çüìå, òî ñïàëè.
À á³äíèé áðàò êàæå:
— Îääàé ìåí³, áðàòå, òó îäåæó.
— Òà é â³çüìè, áóäü ëàñêà.
ϳøëè á³äíèé áðàò ç æ³íêîþ, ç ïàðóáêîì ó
êîìîðó, íàáðàëè íà îáåðåìîê îäåæ³, ñê³ëüêè
ìîæíà áóëî. ϳøëè ³ äðóãèé ðàç: íàáðàëè é
âäðóãå ïî ñò³ëüêè æ. ϳøëè ³ âòðåòº, íàáðàëè ³
âòðåòº.
— Íó, áðàò, — êàæå áàãà÷, — óçÿâ îäåæó, áåðè
é êîìîðó, áî ÿê ìåí³ ¿¿ ñïàëèòü, òî é âñÿ îñåëÿ
çãîðèòü.
Çàáðàëè é êîìîðó, ïåðåíåñëè.
— À ùî, äÿäüêó, òåïåð º ùî íàä³òü òîá³ ³
äÿäèí³?
— Ñïàñèá³ òîá³, íåáîæå.
— À çíàºø ùî, äÿäüêó, äå â òâîãî áðàòà ãðîø³
ñòîÿòü?
— Òà öóð ¿ì, íàâ³ùî âîíè íàì?
— Òà òî ÿ ò³ëüêè òàê ïèòàþ.
— Ó ïîãðåá³ â íüîãî ñêðèíÿ ñòî¿òü, çàë³çíèì
öåïîì äî ñòîâïà ïðèêîâàíà. Ïîâíà ÷åðâ³íö³â, òàê
áåç ë³êó ãàñïèä³â ñèí ³ ñèïëå òóäè!
Ïàðóáîê íàìîòàâ íà âóñ.
Âñòàâ óíî÷³, ï³øîâ íà ãðîáîâèùå, îï’ÿòü âèðèâ òåùó, âçÿâ ¿¿ íà îáåðåìîê, ïîí³ñ äî áàãà÷à â
äâ³ð, âí³ñ ó ïîãð³á, îä³ìêíóâ ñêðèíþ ç ãð³øìè,
31
ïîðîçêèäàâ ãðîø³ ñêð³çü ïî ïîãðåáó, ïîñàäèâ òåùó
â ñêðèíþ, ïîíàñèïàâ ¿é ÷åðâ³íö³â ó æìåíþ, ïðèêðèâ òðîøêè ¿¿ â³êîì; çàñóíóâ ïîãð³á òà é ï³øîâ.
Ïðèéøîâ äîäîìó é ë³ã.
Êîëè öå áàãàòèé óñòàâ óðàíö³ òà é ï³øîâ äî
ïîãðåáà, ùîá ãðîøåé âçÿòè, — éîìó òðåáà áóëî
íà ùîñü áàãàòî ãðîøåé. Îäïåð ïîãð³á, äèâèòüñÿ —
ñêð³çü ãðîø³ âàëÿþòüñÿ; êîëè äî ñêðèí³ — àæ òàì
òåùà ñèäèòü... Àæ äóõ çàïåðñÿ â íüîãî — ³ íå ñêðèêíóâ... ßê âèñêî÷èâ ç ïîãðåáà, ÿê çàðåïåòóº:
— Êàëåíèêó, á³æè ñêîð³øå äî áàòþøêè! ßê
ìîæíà øâèäøå! Ñêàæè, ùî îï’ÿòü ïðèéøëà!
Òîé ÿê ïî÷óâ, òî àæ íåñòÿìèâñü! ßê äðåìåíå
äî ïîïà! Ïðèá³ã, àæ ï³íà éîìó ç ðîòà.
— Ùî òàêå? Ùî òàêå?
— Îï’ÿòü ïðèéøëà...
— Îï’ÿòü ïðèéøëà?.. Îöå òàê! Îöå òàê! Ñåìåíå! Ñåìåíå! Áåðè ªâàíãåë³þ! Ïîøëè, íåõàé
³äóòü äî öåðêâè, íåõàé çàáåðóòü õîðîãâè... Íåõàé
â óñ³ äçâîíè äçâîíÿòü...
À ñàì âáèðàºòüñÿ, òà ç ëÿêó íàä³â îäèí ÷îá³ò, à
îäèí ÷åðåâèê, òà ùå é íà áîñó íîãó... Âèéøëè ç
õàòè, òà âæå Êàëåíèê çà âîð³òüìè âãëåä³â, òà êàæå:
— Áàòþøêî, ùî öå â âàñ òàêå? Õàëÿâó, ÷è ùî,
çàãóáèëè?
— Äå? À! ßêðàç! ßêðàç! Ñå ÷åðåâèê... Á³æè ñêîð³øå, íàéäè ìåí³ ÷îá³ò.
Ïîá³ã Êàëåíèê ó õàòó, øóêຠ÷îáîòà, îáëàçèâ
ñêð³çü, àæ ï³ò ç íüîãî ëëºòüñÿ, òà óñå í³ÿê ³ íå
íàéäå, òà ðåïåòóº íà âñþ õàòó:
— Äå áàòþø÷èí ÷îá³ò?
À ï³ï ñòî¿òü íàäâîð³, ìîðîç òàêèé, ùî àæ ëèòêè ïî÷åðâîí³ëè íà ìîðîç³, à éîìó áàéäóæå, â³í
ò³ëüêè äóìຠïðî Ïàðàñêó òà ïðî òå, ùî éîìó
32
áóäå çà òå, ùî í³ÿê íå çàêëåíå íàäïðèðîäíî¿
ñèëè... ijéäå äî ìèòðîïîëèòà, òî òîé ðîçñòðèæå
çà òå, ùî íå âì³â çàêëÿñòè. Ïðèíåñëè ÷îá³ò —
íàñèëó çíàéøëè. Âçóâ. ßê äðåìåíóòü — òà äî
ñàìîãî äâîðó, íå ïåðåâîäÿ÷è äóõó. «Äà âîñêðåñíåò Áîã» áàòþøêà âè÷èòóþòü, à äçâîíè ðåâóòü,
àæ çåìëÿ ñòîãíå. dzáðàëîñÿ ìèðó âèäèìî-íåâèäèìî... À áàãàòèé ñòî¿òü êîëî âîð³ò, ÿê ïóï, ñèí³é,
ïîñèí³â íà ìîðîç³, òà âñå äîæèäàºòüñÿ ïîïà.
Ïðèá³ã ï³ï. Òîé áóõ ïîïîâ³ â íîãè:
— Áàòþøêî, ÷è íå äàòü çíàòü ìèòðîïîëèòó?
Ìîæå, â íüîãî çàêëÿòòÿ íå òàêå, ÿê ó âàñ?
— Å, íå çíàþ, íå çíàþ... Öå âæå... öå âæå... öå
âæå ñâèøå... íàäïðèðîäíà ñèëà... Íå çíàþ.
— Äèâ³òüñÿ, áàòþøêî, âñ³ ãðîø³ ïîí³âå÷èëà,
òóò, ìàáóòü, á³ëüøå ÿê ç ì³ëüéîí ïîïàñêóäèëà.
— Òàê, òàê, öå âæå íå òâî¿ — öå ÷îðòîâ³ ãðîø³.
— Òàê áóäüòå ëàñêàâ³, ÿêùî òå — òî á äî ìèòðîïîëèòà...
À ïàðóáîê ñòî¿òü òà êàæå:
— À ùî ìåí³ äàñòå, ÿê ÿ ¿¿ òàê çàõîâàþ, ùî ³
ïîêè ñâ³òó ñîíöÿ, òî íå âèë³çå? Íå òðåáà áóäå é
äî ìèòðîïîëèòà ïîñèëàòü.
ϳï ÿê ïî÷óâ, òî àæ áàíüêè âèâàëèâ...
— À ÿê æå òè çðîáèø? Õ³áà ìîæåø?
À áàãàòèé áóõ éîìó â íîãè:
— Çðîáè, áóäü ëàñêà! Ùî ñõî÷åø, òå é áåðè,
ò³ëüêè çðîáè, ùîá á³ëüøå íå âèëàçèëà.
— Çðîáëþ. Îääàé ìåí³ ò³ëüêè ò³ ãðîø³, ùî ÷îðòÿêà ïîðîçêèäàëà, á³ëüø ìåí³ í³÷îãî íå òðåáà.
— Áåðè, çðîáè ìèë³ñòü, ÿ ùå é ðàä áóäó.
— Äîáðå, òàê õîä³ì æå.
ϳøîâ ó ïîãð³á, âèòÿã òåùó ç³ ñêðèí³, âçÿâ íà
ïëå÷³.
33
— À õîä³ìî, ëþäè äîáð³, ïîäèâèòåñü, áóäó õîâàòü; óæå ï³ñëÿ ìåíå íå âèë³çå.
Ïðèéøëè íà ãðîáîâèùå: ïîëîæèâ òåùó â òðóíó, íàêðèâ â³êîì, çàãð³á çåìëåþ, îá³éøîâ òðè÷³
ãðîáîê, ïåðåñòóïèâ, ïëþíóâ íà ãðîáîê.
— Îöå, — êàæå, — í³êîëè íå âèë³çå.
À áàãà÷ îä ðàäîñò³ àæ ïëà÷å:
— Ñïàñèá³, äàé Áîã çäîðîâ’ÿ, ³äè áåðè ãðîø³
ò³, ùî ÷îðòÿêà ïîðîçêèäàâ ïî ïîãðåáó; áåðè, êóäè
õî÷ ò³ëüêè é ä³íü.
ϳøîâ ïàðóáîê äîäîìó.
— À áåð³òü, äÿäèíî, ì³øîê, ³ âè, äÿäüêó, òà
õîä³ì.
ϳøëè. Íàãðåáëè òðè ì³øêè, ïðèíåñëè, òà ùå
ðàç ï³øëè òà ïî ì³øêó íàáðàëè — ïðèíåñëè.
— Òåïåð õîä³ì, äÿäüêó, â³çüìåì ³ ñêðèíþ.
Ïðèíåñëè ³ ñêðèíþ, çñèïàëè â íå¿ ãðîø³.
— Òåïåð, äÿäüêó, çàìèêàé; áóäå ç òåáå?
— Áóäå, íåáîæå.
— Òåïåð äàâàé ðîçïðîùàºìîñü ç âàìè.
— Äàâàé, íåáîæå.
Ñòàâ á³äíèé áðàò õàçÿéíóâàòè. Êóïèâ âîë³â,
êóïèâ êîðîâó, êóïèâ ïàðó êîíåé äîáðèõ. Êóïèâ
çåìåëüêè: òà ÿê ï³øîâ õë³á ðîäèòü, òî çà ð³ê òàê
ï³äíÿâñÿ, ùî íà âñå ñåëî áàãà÷åì ñòàâ. À áàãàòîìó áðàòó ï³øëî âñå âíèç òà âíèç. Çãîð³ëî â íüîãî
äâà ìëèíè, çãîð³ëà êëóíÿ, ïîãîð³â ³ õë³á, óñå ÷èñòî. ϳøîâ äî á³äíîãî áðàòà:
— Êóïè, áðàòå, õóäîáó.
— Ïðîäàé, — êàæå.
Ïðîäàâ óñ³ âîëè, óñ³ êîí³, ïîïðîäàâàâ ³ â³âö³...
×åðåç äâà ðîêè äîæèâñÿ äî òîãî, ùî îñòàëàñÿ
ò³ëüêè îäíà õàòà.
34
IJÄÎÂÀ ÄÎ×ÊÀ É ÁÀÁÈÍÀ ÄÎ×ÊÀ
Áóâ ñîá³ ä³ä òà áàáà, ³ ìàëè âîíè äî÷êó. Îòî
÷è äîâãî ïîæèëà áàáà, ÷è í³, òà é çàäóìàëà âìåðòè; à ÿê óìèðàëà, òî ñâîºìó ÷îëîâ³êîâ³ êàçàëà:
— ßê ÿ óìðó, ÷îëîâ³÷å, à òè áóäåø æåíèòèñÿ,
òî ãëÿäè — íå áåðè òî¿ óäîâè, ùî á³ëÿ íàñ æèâå
ç äî÷êîþ, áî âîíà òîá³ áóäå æ³íêîþ, à íàø³é
äèòèí³ íå áóäå ìàò³ð’þ!
— Äîáðå, — â³äêàçàâ ÷îëîâ³ê, — íå áóäó áðàòè íå òî ¿¿, à é í³ÿêî¿, — ³ æåíèòèñÿ íå áóäó.
Ïîõîâàâ ä³ä áàáó ³ ïîõîðîí â³äïðàâèâ òà é æèâå
ñîá³ ñàì. À òðîõè çãîäîì ³øîâ ðàç ñåëîì òà é
çàéøîâ äî ò³º¿ óäîâè, ùî æ³íêà íå âåë³ëà ¿¿ áðàòè. Òî ÷îëîâ³ê êàçàâ: «Íå áóäó æåíèòèñÿ í³ ç
ÿêîþ», à òî é çàáóâ, ùî êàçàâ, çàá³ã, ïîáàëàêàâ ³
âäîâó äî ñåáå ïðîñèâ. Òîä³ âäîâà ç âåëèêèõ ðàäîù³â ³ ñêàçàëà:
— ß âæå äàâíî öüîãî æäàëà!
Îò óñþ õóäîáó çàáðàëà ³ äî ä³äà æèòè ç äî÷êîþ ïîìàíäðóâàëà.
Îòî æèâóòü óñ³ âêóï³ — ä³äîâà äî÷êà é áàáèíà. Äóæå áàáà íå ëþáèëà ä³äîâî¿ äî÷êè: ñêàçàíî,
ÿê ìà÷óõà, — âñå ãðèçå ãîëîâó, òà é ä³òè ì³æ ñîáîþ ÷àñòî ñâàðÿòüñÿ — íàäòî áàáèíà äî÷êà: çâè÷àéíî, ÿê çâåäåíÿòà, — ó íèõ í³êîëè ëàñêè íåìà.
Îöå, áóëî, ÿê ï³äóòü íà äîñâ³òêè, òî ä³äîâà
äî÷êà ïðÿäå, à áàáèíà, çíàé, ö³ëó í³÷ ãóëÿº ç õëîïöÿìè òà êðóòèòüñÿ. ² íå ðàç òàê áóâàëî, ùî, ãàðöþþ÷è, ³ ìè÷êè ïîïàëèòü.
À éäóòü âîíè äîäîìó âðàíö³ òà ä³éäóòü äî ïåðåëàçó, — òî é êàæå áàáèíà äî÷êà äî ä³äîâî¿ äî÷êè:
— Äàé, — êàæå, — ìåí³ ïî÷èíêè, ñåñòðèöå, ÿ
ïîäåðæó, ïîêè òè ïåðåë³çåø.
35
— Äîáðå, — êàæå, — ñåñòðèöå, íà!
Ïîêè ä³äîâà äî÷êà ïåðåëàçèòü, à áàáèíà äî÷êà, óçÿâøè ïî÷èíêè, ïîá³æèòü äîäîìó ³ ìàòåð³
íàáðåøå, ùî ä³äîâà äî÷êà ç õëîïöÿìè ö³ëó í³÷
ãóëÿëà ³ ìè÷êè ïîïàëèëà.
— À ÿ ïðÿëà ³ äîäîìó ïîñï³øàëà. Áà÷òå, ìàìî÷êî, ÿêà âîíà ëåäà÷à!
Îò ä³äîâà äî÷êà ïðèéäå äîäîìó, òî ìà÷óõà é
ïî÷íå ¿¿ áèòè ³ ä³äîâ³ âèêàçóâàòè:
— Òâîÿ äèòèíà ëåäàùî — íå õî÷å ðîáèòè, à
òè íå õî÷åø ó÷èòè!
Ùî âæå ìà÷óõà íå ðîáèëà, ÿê íå çíóùàëàñü,
ùî ä³äîâ³ íå íàãîâîðþâàëà, à ò³é ä³äîâ³é äî÷ö³
âñå áàéäóæå: ðîáèòü ñîá³ ìîâ÷êè. Äóæå áóëî äîñàäíî áàá³ ç äî÷êîþ äèâèòèñÿ, ùî ä³ä ñâîþ äî÷êó æàëóº, — ³ ïî÷àëè âäâîõ ðàäèòèñÿ, ÿê áè ä³äîâó äî÷êó âèòóðèòè ç äîìó, ùîá ¿¿ íå áóëî!
Îòî é ïî÷àëà áàáà ä³äîâ³ ãðèçòè ãîëîâó:
— Òâîÿ äèòèíà ëåäàùî — íå õî÷å í³÷îãî ðîáèòè, ò³ëüêè ãóëÿº òà ñïèòü, à òè ùå ¿¿ æàëóºø.
Òè á ëó÷÷å, í³æ ìàâ áè æàëóâàòè, òî á íàéíÿâ ¿¿
äå-íåáóäü, òî, ìîæå, ùî é áóëî á ³ç íå¿!
— Äå ÿ íàéìó ¿¿? — êàæå ä³ä.
— Òàê âåäè, êóäè õî÷åø, à ùîá âîíà äîìà íå
áóëà.
Îòî òàê äîêó÷èëà áàáà ñâî¿ìè ðå÷àìè ä³äîâ³,
àæ äî æèâèõ ïå÷³íîê äîïåêëà, áî ùîäíÿ îäíî
òîâêëà: «Âåäè!» — òà é ãîä³. ͳ÷îãî áóëî ðîáèòè
ä³äîâ³: òðåáà âåñòè, õî÷ ³ æàëêî.
dzáðàëèñÿ âîíè ³ ï³øëè. ² çàéøëè ó âåëèêèé
ë³ñ. Äî÷êà ä³äîâ³ é êàæå:
— Âåðí³òüñÿ, òàòó, äîäîìó, ÿ é ñàìà ï³äó, äåñü
íàéäó ñîá³ ñëóæáó.
— Äîáðå, — êàæå ä³ä.
36
Ïîïðîùàâñÿ ä³ä ³ âåðíóâñü, à ä³â÷èíà ï³øëà
ñîá³.
Îòî éäå òà éäå äóæå âåëèêèì ë³ñîì, êîëè ñòî¿òü
ÿáëóíüêà, òàêà çàðîùåíà áóð’ÿíîì, ùî é íå âèäíî ¿¿, òà é êàæå:
— ijâîíüêî-ãîëóáîíüêî, îá÷èñòü ìåíå, îáïîëè ìåíå, — ÿ òîá³ ó âåëèê³é ïðèãîä³ ñòàíó!
ijäîâà äî÷êà çàêîòèëà ðóêàâè, îáïîëîëà, îá÷èñòèëà ³ ï³ñî÷êîì îáñèïàëà; ÿáëóíüêà ïîäÿêóâàëà, ä³â÷èíà é ï³øëà äàë³.
Ñõîò³ëîñü ä³â÷èí³ ïèòè. Âîíà çàéøëà äî êðèíèö³, à êðèíè÷êà ¿é ³ ãîâîðèòü:
— ijâîíüêî-ãîëóáîíüêî, âè÷èñòü ìåíå, ïðèáåðè ìåíå, — ÿ òîá³ ó âåëèê³é ïðèãîä³ ñòàíó!
ijâ÷èíà âè÷èñòèëà, ïðèáðàëà ³ ï³ñî÷êîì îáñèïàëà; êðèíè÷êà ¿é ïîäÿêóâàëà, — âîíà é ï³øëà
äàë³. Êîëè á³æèòü òàêèé ïîãàíèé ñîáàêà òà é êàæå:
— ijâîíüêî-ãîëóáîíüêî, îá÷èñòü ìåíå, îááåðè ìåíå, — ÿ òîá³ ó âåëèê³é ïðèãîä³ ñòàíó!
ijâ÷èíà çàõîäèëàñü, îá÷èñòèëà, îá³áðàëà ðåï’ÿõè, ñîáàêà ñêàçàâ: «Ñïàñèá³, ä³âîíüêî!»
² ï³øëà âîíà äàë³.
Êîëè ñòî¿òü ï³÷, ³ òàêà îáëóïëåíà, à á³ëÿ íå¿
ãëèíà ëåæèòü. ² êàæå òà ï³÷:
— ijâîíüêî-ãîëóáîíüêî, îá÷èñòü ìåíå, îáìàæ
ìåíå, — ÿ òîá³ ó âåëèê³é ïðèãîä³ ñòàíó!
ijâ÷èíà çàì³ñèëà ãëèíó, ïîë³çëà ó ï³÷, îá÷èñòèëà, îáìàçàëà; ï³÷ ¿é ïîäÿêóâàëà, ä³â÷èíà é
ï³øëà äàë³.
Éäå òà éäå, — çóñòð³÷ຠ¿¿ æ³íêà òà é êàæå:
— Çäðàñòóé, ä³â÷èíî!
ijâ÷èíà â³äêàçàëà ¿é:
— Äîáðîãî çäîðîâ’ÿ!
— Êóäè òè éäåø, ä³â÷èíî? — ñïèòàëàñü æ³íêà.
37
À ä³â÷èíà é êàæå:
— ²äó, ò³òîíüêî, ùîá äå íàéíÿòèñÿ.
— Íàéìèñü ó ìåíå, — ñêàçàëà æ³íêà.
— Äîáðå, — â³äêàçàëà ä³â÷èíà, — íàéìóñü.
— Ó ìåíå, — êàæå æ³íêà, — íåâåëèêå ä³ëî,
àáè òè âì³ëà çðîáèòè òå, ùî ÿ ñêàæó.
— À ÷îìó æ íå çóì³þ? — êàæå ä³â÷èíà. —
Ðàç ìåí³ ïîêàæåòå, ïàí³ìàòêî, à âäðóãå ³ ñàìà
çíàòèìó.
Îòî ïðèéøëè äîäîìó, äå òà æ³íêà æèëà. Ƴíêà
é êàæå:
— Îñü ùî, ä³â÷èíî: îöå òîá³ êàçàíè, òî òè
ðàíî é âå÷³ð íàãð³é îêðîïó, âèëèé ó êîðèòî ³
áîðîøåíöÿ òóäè âñèï, ³ çàì³øàé, — ò³ëüêè ãëÿäè
ìåí³, ùîá íå ãàðÿ÷å áóëî, ò³ëüêè òåïëåíüêå. Òà
íå á³éñÿ, ùî á íå áà÷èëà, ùî á íå ÷óëà, — ñòàíü
íà ïîðîç³, äâ³÷³ ñâèñíè, òî äî òåáå ïîçëàçÿòüñÿ
ãàäþêè, ÿù³ðêè, æàáè ³ âñÿêèé çâ³ð. Òè íàãîäóé
¿õ, òî âîíè é ïîðîçëàçÿòüñÿ, êóäè êîìó òðåáà.
ijâ÷èíà ñêàçàëà:
— Äîáðå, ïàí³ìàòêî, òàê áóäó ðîáèòè, ÿê âè
ìåíå íàâ÷èëè.
Óâå÷åð³ ä³â÷èíà õóòåíüêî çàòîïèëà ï³÷, ïðèñòàâèëà îêðîïó, íàãð³ëà òðîõè, ïîâèëèâàëà â êîðèòî, áîðîøåíöÿ òóäè âñèïàëà é çàì³øàëà. Ñòàëà íà ïîðîç³, äâ³÷³ ñâèñíóëà, — ÿê ïî÷àëè
çëàçèòèñü ãàäþêè, ÿù³ðêè, æàáè ³ âñÿêèé çâ³ð, òà
êîæíå äî êîðèòà, ïîíà¿äàëèñü óñ³ òà é ïîðîçëàçèëèñü.
² òàê ö³ëèé ð³ê ä³äîâà äî÷êà òàì ñëóæèëà ³ ðîáèëà òå, ùî ¿é õàçÿéêà êàçàëà, à ÿê ñê³í÷èâñÿ
ð³ê, òî òà æ³íêà é êàæå ä³â÷èí³:
— Îñü ùî, ä³â÷èíî: îöå âæå ñüîãîäí³ ð³ê, ÿê
òè â ìåíå. Êîëè õî÷åø, òî é äðóãèé áóäü, à íå
38
õî÷åø, òî ÿê õî÷åø: òè ìåí³ äîáðå ðîáèëà, ñïàñèá³ òîá³.
ijâ÷èíà ïîäÿêóâàëà õàçÿéö³ çà õë³á, ñ³ëü ³ çà
âñå ³ ñêàçàëà:
— Õî÷ó äîäîìó, — ñïàñèá³ âàì, ïàí³ìàòêî!
Õàçÿéêà é êàæå ¿é:
— ϳäè æ âèáåðè ÿêîãî õî÷åø êîíÿ é âîçà.
À ñàìà íàãîòóâàëà ïîâí³ñ³íüêó ñêðèíþ âñÿêîãî äîáðà, äàëà ¿é ³ âèïðîâàäèëà ç ë³ñó. Òîä³ ïîïðîùàëàñÿ, — ñàìà âåðíóëàñü äîäîìó, à ä³â÷èíà
ïî¿õàëà ñîá³.
¯äå ä³äîâà äî÷êà ïîâç òó ï³÷, ùî âîíà ìàçàëà,
êîëè ãëÿíå — àæ ïîâí³ñ³íüêà ï³÷ ïèð³æê³â. Îò
ï³÷ ³ êàæå:
— ijâîíüêî-ãîëóáîíüêî, íà òîá³ îö³ ïèð³æêè
çà òå, ùî òè ìåíå ïðèáðàëà — ñïàñèá³ òîá³!
ijâ÷èíà ïîäÿêóâàëà, ³ ò³ëüêè ùî ï³ä’¿õàëà, à
ïèð³æêè òàê ³ ïîðîñíóëè ó âîçèê; ï³÷ çàñëîíèëàñü, à ä³â÷èíà ïî¿õàëà äàë³.
¯äå òà ¿äå, êîëè äèâèòüñÿ — àæ á³æèòü ñîáàêà ³
íåñå íàìèñòî äîáðå, òîâñòå òà ãàðíå, òà ùå é øë³ôîâàíå. ßê ò³ëüêè ïðèá³ã äî âîçèêà òà é êàæå:
— Íà òîá³, ä³âîíüêî-ãîëóáîíüêî, çà òå, ùî òè
ìåí³ ó âåëèê³é ïðèãîä³ ñòàëà!
ijâ÷èíà âçÿëà, ïîäÿêóâàëà ³ ïî¿õàëà äàë³, ðàä³þ÷è.
Îò ¿äå — ³ òàê ¿é ñõîò³ëîñÿ ïèòè! Âîíà é ïîäóìàëà: «Çà¿äó äî ò³º¿ êðèíè÷êè, ùî ÿ ÷èñòèëà, òî,
ìîæå, òàì ³ íàï’þñü». Îò çà¿õàëà, äèâèòüñÿ — àæ
ïîâí³ñ³íüêà êðèíè÷êà âîäè, àæ ÷åðåç âåðõ ëëºòüñÿ, à á³ëÿ íå¿ ñòî¿òü çîëîòå áàðèëüöå é êóõëèê.
² êàæå êðèíè÷êà:
— Íàïèéñü ³ ñîá³ íàáåðè áàðèëüöå é êóõëèê
â³çüìè!
39
Ñòàëà òà ä³â÷èíà ïèòè — à âîäà òàêà äîáðà,
ùî é çðîäó òàêî¿ íå ïèëà. Íàáðàëà âîíà ïîâí³ñ³íüêå áàðèëüöå äîäîìó òà é êóõëèêà íå çàáóëà. ² ïî¿õàëà äàë³.
Êîëè ñòî¿òü ÿáëóíüêà — ³ òàêà õîðîøà, ùî íå
ìîæíà é ñêàçàòè: íà í³é ÿáëó÷êà ñð³áí³ òà çîëîò³,
³ ðÿñíî-ðÿñíî! Îò ÿáëóíüêà é êàæå:
— ijâîíüêî-ãîëóáîíüêî, íà òîá³ ö³ ÿáëó÷êà çà
òå, ùî òè ìåíå îá÷èñòèëà, îáïîëîëà.
ijâ÷èíà ñêàçàëà: «Ñïàñèá³!» òà ï³ä’¿õàëà ï³ä ÿáëóíüêó, à ÿáëó÷êà òàê ³ ïîðîñíóëè ó âîçèê.
Ïðè¿õàëà òà ä³â÷èíà äîäîìó ³ ãóêàº:
— ²ä³òü, òàòó, çàáèðàéòå äîáðî!
Âèéøîâ ä³ä ³ç õàòè, äèâèòüñÿ, àæ äî÷êà éîãî.
³í çðàä³â, ïîá³ã äî íå¿ òà é êàæå:
— Äå æ òè, äî÷êî, áóëà?
— Ñëóæèëà, òàòó, — êàæå äî÷êà. — Çíîñüòå
äîáðî!
À äîáðà æ òî — ïîâí³ñ³íüêèé â³ç, ³ùå é íàìèñòî òîâñòå! Ñòàëè çíîñèòè — òî òå ãàðíå, à òå —
ùå êðàùå!
Ïîáà÷èëà áàáà, ùî ñò³ëüêè ä³äîâà äî÷êà íàâåçëà óñÿêî¿ âñÿ÷èíè, ³ íàïàëàñÿ íà ä³äà:
— Âåäè òà é âåäè ³ ìîþ äèòèíó, êóäè ñâîþ
âîäèâ!
Îòî ÿê äîêó÷èëà ä³äîâ³, ùîäíÿ öå êàæó÷è, —
ñêàçàíî, çàçäð³ñòü áàáó âçÿëà, — òî â³í ³ ñêàçàâ:
— Íåõàé óáèðàºòüñÿ, ïîâåäó.
Ïîïðîùàëèñü, ³ ï³øîâ ä³ä ³ç áàáèíîþ äî÷êîþ.
Çàéøëè ó ë³ñ, ä³ä ³ êàæå:
— ²äè òè, äî÷êî, à ÿ âåðíóñü äîäîìó.
— Äîáðå, — â³äêàçàëà áàáèíà äî÷êà.
² ðîç³éøëèñÿ: ä³â÷èíà ó ë³ñ ï³øëà, à áàòüêî
äîäîìó.
40
²äå áàáèíà äî÷êà âåëèêèì ë³ñîì, êîëè ñòî¿òü
ó áóð’ÿí³ ÿáëóíüêà òà é êàæå:
— ijâîíüêî-ãîëóáîíüêî, îá÷èñòü ìåíå, îáïîëè ìåíå, òî ÿ òîá³ ó âåëèê³é ïðèãîä³ ñòàíó!
ijâ÷èíà â³äêàçàëà:
— Îöå ÷îðò íå âèäàâ, áóäó ðóêè êàëÿòè. ͳêîëè ìåí³!
²äå áàáèíà äî÷êà äàë³, êîëè ñòî¿òü êðèíè÷êà,
òàêà çàðîùåíà, òà é êàæå:
— ijâîíüêî-ãîëóáîíüêî, âè÷èñòü ìåíå, ïðèáåðè ìåíå, ÿ òîá³ ó âåëèê³é ïðèãîä³ ñòàíó!
— Îöå ëèõà ãîäèíà! Ìåí³ òðåáà éòè ñêîðåíüêî, — ñêàçàëà òà ä³â÷èíà òà é ï³øëà äàë³.
Îòî éäå ïîâç òó ï³÷, à ï³÷ ³ êàæå:
— ijâîíüêî-ãîëóáîíüêî, îáìàæ ìåíå, ÿ òîá³
ó âåëèê³é ïðèãîä³ ñòàíó!
— Òà íåõàé òåáå ëèõà ãîäèíà ìàæå, à íå ÿ
áóäó ìàçàòè! — ñêàçàëà áàáèíà äî÷êà, äóæå ðîçñåðäèëàñü ³ ï³øëà äàë³.
Êîëè öå á³æèòü ñîáàêà — òàêèé ïîãàíèé, ùî
ãèäêî é ãëÿíóòè, òà é êàæå:
— ijâîíüêî-ãîëóáîíüêî, îá÷èñòü ìåíå, îááåðè ðåï’ÿõè íà ìåí³, — ÿ òîá³ ó âåëèê³é ïðèãîä³
ñòàíó!
ijâ÷èíà ïîãëÿíóëà òà é êàæå:
— Îöå, á³ñ³â áàòüêî òåáå íå âèäàâ, òàêèé ïîãàíèé, à ùîá ÿ êîëî òåáå ðóêè êàëÿëà! À ùîá òè
íå ä³æäàâ! — ³ ï³øëà áàáèíà äî÷êà äàë³, ëàþ÷èñü.
Çóñòð³÷ຠ¿¿ òà ñàìà æ³íêà, ùî ä³äîâà äî÷êà ó
íå¿ ñëóæèëà, òà é êàæå:
— Çäîðîâà áóëà, ä³â÷èíî!
ijâ÷èíà â³äêàçàëà:
— Äîáðîãî çäîðîâ’ÿ, ò³òî÷êî!
— Êóäè òè éäåø? — ñïèòàëàñÿ æ³íêà.
41
À áàáèíà äî÷êà é êàæå:
— Òà éäó, ò³òî÷êî, ùîá äå íàéíÿòèñÿ.
À æ³íêà êàæå:
— Íàéìèñü ó ìåíå, ä³â÷èíî!
— Äîáðå, ò³òêî, — êàæå ä³â÷èíà. — À ÿêå æ ó
âàñ ä³ëî?
— Òà â ìåíå ä³ëî íåâåëèêå, äî÷êî, àáè òè çóì³ëà çðîáèòè, — ñêàçàëà æ³íêà.
— À ÷îìó íå çóì³þ, — â³äêàçàëà ä³â÷èíà. —
Âè ìåí³ ðàç ðîçêàæåòå, à âäðóãå ñàìà çíàòèìó.
— Îñü ùî, ä³â÷èíî, — êàæå æ³íêà, — òàêà
òâîÿ ðîáîòà: îöå òîá³ êàçàíè, — ðàíî é âå÷³ð
íàãð³é îêðîïó, òà íå ãàðÿ÷îãî, ùîá ò³ëüêè òåïëåíüêèé; âèëèé ó êîðèòî, çàì³øàé áîðîøíîì,
òîä³ ñòàíü íà ïîðîç³, äâ³÷³ ñâèñíè, — ò³ëüêè íå
á³éñÿ, — òî äî òåáå ïîçëàçÿòüñÿ âñÿê³ ÿù³ðêè,
ãàäèíè, æàáè, íà¿äÿòüñÿ ³ ïîðîçëàçÿòüñÿ, êóäè
ÿê³é òðåáà. À ùî, çó쳺ø òàê çðîáèòè, ä³â÷èíî?
— Çóì³þ, — â³äêàçàëà ä³â÷èíà.
Ââå÷åð³ áàáèíà äî÷êà çàòîïèëà ï³÷, ïîñòàâèëà
âîäè, òà ÿê çàêèï³ëè êàçàíè ó êëþ÷ — ìîâ ãð³ì
çàãðèì³â, áî êàçàíè âåëèê³ áóëè. Òîä³ ä³â÷èíà
íàáðàëà áîðîøíà ì³ðêó ³ âñèïàëà òóäè òà é çàì³øàëà íå ï³éëî, à ëåì³øêó, ñàìà ñòàëà íà ïîðîç³,
ñâèñíóëà äâ³÷³... Îò ïðèë³çëè ãàäþêè, æàáè, ÿù³ðêè ³ âñÿêèé çâ³ð. Êîæíå äî êîðèòà — ÿê óõâàòèòü
òà é âèâåðíåòüñÿ. ² òàê óñ³ ÷èñòî ïîïåêëèñü.
Òîä³ áàáèíà äî÷êà áà÷èòü, ùî âñ³ ïîíà¿äàëèñü,
ïîâèâåðòàëèñü ³ íå âñòàþòü, ï³øëà äî õàçÿéêè òà
é êàæå:
— Ùî öå ó âàñ, ïàí³ìàòêî, òàêà ÷óäíà ñêîòèíà, íà¿ëèñü òà ïîëÿãàëè, òà é íå âñòàþòü?
— ßê íå âñòàþòü? — êðèêíóëà õàçÿéêà ç ëÿêó
òà ñòð³ìãîëîâ íà äâ³ð.
42
Ïîáà÷èëà, ùî íåæèâ³, óõâàòèëàñü çà ãîëîâó òà
â êðèê:
— Îé Áîæå ì³é! Ùî òè íàðîáèëà? Òè ¿õ ïîïåêëà!
Ëàÿëà ³ ïëàêàëà, òà í³÷îãî íå ïîìîãëîñü. Ïîò³ì
ïîñêëàäàëà ïå÷åíþ â ñêðèíþ ³ çàìêíóëà; à ÿê
ñê³í÷èâñÿ áàáèí³é äî÷ö³ ð³ê, òî âîíà âñå òå ãàí÷³ðêàìè ïðèãí³òèëà ³ äàëà êîíÿ øîëóäèâîãî, âîçà
ïîëàìàíîãî, ïîñòàâèëà ñêðèíþ ç ãàäþêàìè ïå÷åíèìè ³ âèïðîâàäèëà ç ë³ñó.
Ïî¿õàëà áàáèíà äî÷êà äîäîìó òà é íå çíàº,
ùî ìàòåð³ âåçå. ¯äå, ðàä³þ÷è, ùî â íå¿ áóäå òå,
ùî â ä³äîâî¿ äî÷êè º.
Êîëè äèâèòüñÿ — àæ á³æèòü øëÿõîì ñîáàêà ³
íåñå íà øè¿ ðàçîê íàìèñòà äîáðîãî, ùå é øë³ôîâàíîãî. Êèíóëàñü ä³â÷èíà çà òèì ñîáàêîþ, ùîá
â³äíÿòè íàìèñòî, à ñîáàêà é êàæå:
— Å, ä³âîíüêî-ãîëóáîíüêî, íå õîò³ëà ìåí³ ó ïðèãîä³ ñòàòè, — íå áóäåø â³ä ìåíå íàìèñòà áðàòè!
Îò äî¿çäèòü âîíà äî ò³º¿ ïå÷³, ùî ìàçàòè íå
ñõîò³ëà, äèâèòüñÿ — àæ ïîâíà ï³÷ ïèð³æê³â.
«Íó, — äóìàº, — â³çüìó ïèð³æê³â ìàòåð³ íà ãîñòèíåöü!»
Ò³ëüêè çë³çëà ç âîçà, à ï³÷ çàêðèëàñÿ òà é
êàæå:
— Å, ä³âîíüêî-ãîëóáîíüêî, íå õîò³ëà ìåíå
ïðèáðàòè, íå áóäåø ³ ïèð³æê³â áðàòè.
Äî¿çäèòü äî ò³º¿ êðèíè÷êè, ³ äóæå ¿é ñõîò³ëîñÿ
ïèòè. Äèâèòüñÿ — ÿê íà òå æ êðèíè÷êà: âîäà òàê
³ ëëºòüñÿ. Âîíà òóäè ñòð³ìãîëîâ êèíóëàñü, à êðèíè÷êà çàêðèëàñü òà é êàæå:
— Å, ä³âîíüêî-ãîëóáîíüêî, íå õîò³ëà â ïðèãîä³ ñòàòè — ìåíå ïðè÷åïóðèòè, òî íå áóäåø ³
âîäè ïèòè!
Çàïëàêàëà ä³â÷èíà òà é ïî¿õàëà äàë³.
43
Îòî äî¿çäèòü äî ÿáëóíüêè, à íà í³é òàê ðÿñíî
ÿáëóê, ùî í³äå êóðö³ êëþíóòè, òà òàê³ ãàðí³ —
ñð³áí³ òà çîëîò³. Îò âîíà êàæå ñîá³: «Ï³äó, õî÷
ÿáëó÷îê ñòðóøó, ìàòåð³ ãîñòèíöÿ ïîâåçó». Îòî
ò³ëüêè ùî ï³ä³éøëà, à ÿáëó÷êà — ñê³ê óãîðó, àæ
íà âåðøîê. ßáëóíüêà é êàæå:
— Å, ä³âîíüêî-ãîëóáîíüêî, íå õîò³ëà ìåíå
ïðèáðàòè, — íå áóäåø ç ìåíå ³ ÿáëó÷îê çðèâàòè!
Çàïëàêàëà áàáèíà äî÷êà òà é ïî¿õàëà äàë³.
Îòî ïðè¿õàëà ó äâ³ð äî áàòüêà é ãóêàº:
— ²ä³òü, òàòó, çàáåð³òü äîáðî!
Ä³ä ³ áàáà âèá³ãëè ç õàòè, äèâëÿòüñÿ — àæ äî÷êà ïðè¿õàëà. Äóæå îáîº çðàä³ëè, óâåëè ¿¿ â õàòó,
óíåñëè é ñêðèíþ. À ÿê â³ä÷èíèëè, ïîäèâèëèñÿ, —
àæ òàì ñàì³ æàáè, ãàäþêè! Âîíè â êðèê:
— Äî÷êî, ùî öå òàêå?
Òîä³ áàáèíà äî÷êà ñòàëà ðîçêàçóâàòè, ùî ¿é
áóëî, à áàáà ç ä³äîì ñëóõàþòü; à ÿê ðîçêàçàëà
âîíà âñå òå, òî áàáà é ñêàçàëà:
— Ìàáóòü, òâîÿ òàêà äîëÿ, ùî êóäè íå ï³äåø,
òî çîëîò³ âåðáè ðîñòóòü! Ñèäè ëó÷÷å äîìà òà íå
ðèïàéñÿ, áî òà äîáðà ïðèâåçëà, à òè ãàäþê! ²ùå
äîáðå, ùî õî÷ æèâà ïðèéøëà.
Îòàê âîíè ñîá³ æèâóòü ³ õë³á æóþòü, êîðîìèñëîì ñ³íî âîçÿòü, îáåðåìêîì âîäó íîñÿòü. ijäîâà
äî÷êà ï³øëà çàì³æ, à áàáèíà é äîñ³ ä³âóº òà ãîðäóº.
ÍÅ ÇÀÂÆÄÈ ÏÎ ÏÐÀÂIJ ²  ÑÓIJ ÑÓÄßÒÜ
Áóëî ñîá³ äâà áðàòè: ñòàðøèé áóâ ðîçóìíèé, à
ìåíøèé — òàê ñîá³, ïðèäóðêóâàòèé òðîõè. ×åðåç
òå â³í ³ íå æåíèâñÿ, áî â³äîìà ð³÷: í³õòî íå õò³â
44
ñâ äîë³ çâ’ÿçóâàòè ç äóðíèì. Ò³ äâà áðàòè ìàëè
ñòàðó ìàìó, à ñòàðøèé áðàò ìàâ ìîëîäó æ³íêó.
Îäíîãî ðàçó äóðåíü óïàâ ç ïå÷³ ³ çàäóøèâ ìàìó,
ùî ëåæàëà íà ïðèï³÷êó. Îò ñòàðøèé áðàò ç
æ³íêîþ ³äóòü â ñóä ïîçèâàòè éîãî; ñêàçàëè ³ äóðíåâ³, ùîá ³øîâ ðàçîì ç íèìè â ñóä. Ïî äîðîç³,
êóäè ¿ì òðåáà áóëî ³òè, â îäí³ì ì³ñö³ áóâ ÿð, ³
òèì ÿðîì âåñíîþ á³æèòü âîäà, ³ äëÿ òîãî ÷åðåç
íüîãî áóâ ì³ñò. Ñòàðøèé áðàò ³ç æ³íêîþ ï³øîâ
ïðÿìî ÷åðåç ÿð, à äóðåíü çàêàïðèçóâàâ ³ ÷åðåç
ì³ñò ï³øîâ, òà âçÿâ òà é çâàëèâñÿ ç ìîñòó íà æ³íêó
ñâîãî áðàòà, òà é çàäóøèâ äèòèíó.
Âîíè-òàêè ³äóòü â ñóä. Îò äóðåíü âçÿâ òà äîðîãîþ íàçáèðàâ êàì³ííÿ, çàâ’ÿçàâ éîãî â õóñòêó ³
ïîëîæèâ çà ïàçóõó. ßê óâ³éøëè âîíè â ñóä, òî
ñòàðøèé áðàò ç æ³íêîþ ñòàëè ïîïåðåäó — ïåðåä
ñóääåþ, à ìåíøèé ñòàâ êîëî ïîðîãà. Òóò âîíè
ðîçêàçóþòü ñóää³ ä³ëî, ÿê áóëî, à ÿê ò³ëüêè éîãî
çàïèòàþòü, ÷è òàê áóëî, òî â³í êàæå:
— Ïàíè ìèëîñòèâ³, âàøà âîëÿ, âàøà ³ ñèëà,
ÿê õîò³òå, òàê ³ ñóä³òå!
À ñàì âèéìå ç-çà ïàçóõè êàì³íö³, çàâ’ÿçàí³ â
õóñòö³, ³ ïîêàçóº. Îò ÿê âñå óæå ðîçêàçàëè, ³ òîé
äóðåíü ñàì ñêàçàâ, ùî òàê áóëî — ïðàâäà, ³ çà
âñÿêèì ðàçîì âèéìàâ ç-çà ïàçóõè êàì³íö³, çàâ’ÿçàí³ â õóñòö³, êàæó÷è:
— Ïàíè ìèëîñòèâ³, âàøà âîëÿ, âàøà ³ ñèëà,
ÿê õîò³òå, òàê ³ ñóä³òå!
Òî ñóääÿ äóìàâ, ùî òî â³í ïîêàçóâàâ ãðîø³,
ùî ìຠéîìó äàòè, ÿê â³í íà éîãî ñòîðîíó äîáðå
îñóäèòü, ñêàçàâ òàê:
— Âàø áðàò äóðåíü ³ çðîáèâ òî íåóìèñíå —
â³í íå çíàâ, ùî òî çëå, ìàìó çàäóøèâ, ìàìà ñòàðà áóëà, ³ ñàìà íå ñüîãîäí³-çàâòðà óìåðëà á, à
45
ìîæå, ¿é Áîã óæå òàêó ñìåðòü íàçíà÷èâ; âè ëþäè
ùå ìîëîä³, ÿê Áîã äàñòü, òî ùå áóäåòå ìàòè íå
îäíó äèòèíó, òàê, çíà÷èòü, éîãî âèíóâàòèòü íå
ìîæíà, áî õ³áà â³í âèíåí, ùî éîìó Áîã äàâ òàêèé ðîçóì.
Òàêèì ñïîñîáîì äóðåíü çîñòàâñÿ íå âèíåí.
À ÿê ñòàðøèé áðàò ç æ³íêîþ âèéøëè ç ñóäà, òî
ñóääÿ, ïðèéøîâøè äî íüîãî, ñêàçàâ:
— À ùî æ òè òàì ìàºø, äàâàé éîãî ñþäè!
Òî â³í âèéíÿâ, ðîçâ’ÿçàâ òà é êàæå:
— Îò ÿ âàì ïîêàçóâàâ îö³ êàì³íö³ íà çíàê òîãî,
ùî ÿêáè ò³ëüêè âè áóëè çëî îñóäèëè íà ìîþ ñòîðîíó, òî ÿ áóâ áè âàñ óñ³õ ïîçàáèâàâ.
«Ãå, ïîãàíà øòóêà! — äóìຠñóääÿ. — ² äóøåþ
ïîêðèâèâ, ³ ãðîøåé íå óçÿâ».
ÍÅÍÀÑÈÒÍÈÉ Ï²Ï
Áóâ ñîá³ çàìîæíèé äÿäüêî. Ïðèéøëà ñìåðòü,
³ â³í ïîìåð. Éîãî æ³íêà ï³øëà äî ïîïà òà é êàæå
éîìó:
— ß âàì, áàòþøêî, çàïëà÷ó, ùî ñõî÷åòå,
ò³ëüêè äî ëàäó ïîõîâàéòå ìîãî ÷îëîâ³êà.
ϳï ðàäèé. Óáèðàºòüñÿ òà é ³äå íà ïîõîðîí.
Ïðàâèâ-ïðàâè⠗ ñê³ëüêè âë³çëî. Ïðèéøëîñÿ
äî ïëàòè, — îä÷èíÿº ãîñïîäèíÿ éîìó ñóíäóê ç
ì³äíèìè ãðîøèìà.
— Áåð³òü, áàòþøêî, ñê³ëüêè âàì òðåáà.
Íàáðàâ ï³ï ïîâí³ êèøåí³.
Òîä³ âîíà îä÷èíÿº ùå é äðóãèé ñóíäóê ³ç
ñð³áíèìè ãðîøèìà.
×óõàºòüñÿ ï³ï, ùî éîìó ðîáèòü.
46
Áåðå âæå â³í ³ ò³ ãðîø³ ñð³áí³; ³ â ïàçóõó íàïõàâ, ³ ñêð³çü.
À òîä³ âîíà â³ä÷èíÿº éîìó ³ òðåò³é ñóíäóê ³ç
çîëîòèìè ãðîøèìà.
Äèâèòüñÿ ï³ï — ùî ðîáèòü? Íàáðàâ óæå ³ â äâ³
æìåí³; äå ÿêà áóëà ëàòêà — â³í ³ òóäè íàïõàâ.
Ïîïðîùàâñÿ ç ãîñïîäèíåþ, ïîäÿêóâàâ òà é ³äå.
Âèéøîâøè ç õàòè, ïîì³òèâ: ï³ä õë³âîì âèñèòü
õîìóò ç íàðèòíèêàìè, òà é êàæå:
— Ïàðàñêî, äàé ìåí³ ³ öüîãî õîìóòöÿ!
À âîíà êàæå:
— ³çüì³òü, áàòþøêî.
À ï³ï êàæå:
— Íàä³íü ìåí³ éîãî ñþäè, íà øèþ.
Íàä³ëà âîíà éîìó íà øèþ õîìóòà, ³äå â³í. Òîä³
ïîì³òèâ, ùî íà ïîëèö³ ï³ä õë³âöåì ëåæèòü áðóñ,
òà é êàæå:
— Ïàðàñêî, äàé ìåí³ îöüîãî áðóñèêà, äàé ìåí³
ñþäè éîãî, â çóáè!
Òàê íàâàíòàæèâñÿ ï³ï á³ëüøå, í³æ òðåáà. ²äå
â³í ïîìàëåíüêó, àëå íàðèòíèêè ÿêîñü ³çñóíóëèñü
³ ïîïàëè ïîïîâ³ ï³ä íîãè. ϳï çàïëóòàâñÿ ó íàðèòíèêàõ òà é óïàâ, à áðóñ ïîñóíóâñÿ éîìó äàë³ â
ãîðëî — ï³ï ³ ïîìåð.
ÏÀÍ ÒÀ ÏÐÈÊÀÆ×ÈÊ
Áóâ òàêèé ïàí ùå çà êð³ïàöòâà ³ æèâ ñàìîòíüî, íåæîíàòèé, çíà÷èòü, à ñêóïèé òàêèé, ùî
íå äîâåäè Ãîñïîäè! Áóâ ó íüîãî ïðèêàæ÷èê —
ñîáàêà, çâ³ñíî, í³õòî éîãî íå ëþáèâ, ëþäè, çíà÷èòü, íå ëþáèëè, à ïàí òàê ³ äóø³ â íüîìó íå
47
÷óâ. Áî, ÿê êàæó, áóâ âåëüìè ñêóïèé, ³ íà ñâ³ò³
òàêîãî íå áóëî, à ïðèêàæ÷èê çíàâ öå äîáðå, òà
ÿê ³ íå çíàòü? — âñ³ çíàëè! ² òàê áóëî ðîáèòü:
ïîøëå éîãî ïàí êóïèòè ùî-íåáóäü, îò â³í çàïëàòèòü òàì çîëîòèé, ÷è ùî, ³ âæå âñÿêîìó âèäíî, ùî çîëîòèé êîøòóº, ñàìîìó ïàíîâ³, îò æå
â³í éîìó ùå é çäà÷³ êîï³éîê äâ³ ÷è òðè äàñòü, ³
òàê â óñüîìó! Ñâîº õàçÿéñòâî íèùèòü, à éîìó
äîãîäæà, — âèäíî, ùî âæå áóëà â íüîãî ÿêàñü
äóìêà. Îò ³ äîáðå, ïðîõîäèòü òàê, ìîæå, ðîê³â ç
ï’ÿòíàäöÿòü, ÷è é á³ëüøå, à â³í âñå äîãîäæàº, à
â³í âñå äîãîäæàº, à ïàí âñå á³ëüøå é á³ëüøå
ëþáèòü éîãî, á³ëüøå éîìó ââ³ðÿºòüñÿ; ä³éøëî
äî òîãî, ùî âñå ñâîº õàçÿéñòâî íà ðóêè éîìó
ïåðåäàâ, óñå äîâ³ðèâ. Îò ³ ïðèõîäèòü ðàç ïðèêàæ÷èê òîé äî ïàíà: òàê ³ òàê ðîçïîâ³äຠéîìó, —
òå òàê çðîáèâ, à ç òèì òàê â÷èíèâ. À ïàíó ÿê
ìàñëå÷êîì ïî äóø³, òàê-òî éîìó ëþáî âñå òå
ñëóõàòü. Òàê îòî æ âèñëóõàâ â³í òà é êàæå:
— Çíàºø ùî, ²âàíå ÷è Ïåòðå (ÿê òàì íàçâàâ
éîãî), òè â ìåíå íàéâ³ðí³øèé ³ íàéð³äí³øèé ÷îëîâ³ê, áî ð³äí³ â ìåíå íåìà, çíàéîì³ äîáðà íå
çè÷àòü, ëþäè âñ³ íîðîâëÿòü ò³ëüêè äëÿ ñåáå, —
îäèí òè â ìåíå íàéêðàùèé, ÿ âæå ç òîáîþ â³ê íå
ðîçñòàíóñü ³ òåïåð õî÷ó, ùîá òè ç³ ìíîþ ³ ÷àé
ïèâ, ³ îá³äàâ.
À ïðèêàæ÷èê éîìó â ïîÿñ.
— Äÿêóþ, — êàæå, — çà âàøó âåëèêó ëàñêó,
ò³ëüêè ñïàñèá³, íå ìîæó ÿ ÷àé ïèòè é îá³äàòè.
— ×îìó? — ïèòຠïàí.
— Íå ¿ì ÿ, — êàæå ïðèêàæ÷èê, — ³ íå ï’þ
çðîäó.
Çäèâóâàâñÿ ïàí, íå â³ðèëîñü éîìó. À ïðèêàæ÷èê âñå ñâîº:
— Íå ¿ì ³ íå ï’þ çðîäó!
48
Ïðîéøëî òàì ñê³ëüêè ÷àñó, äóìຠïàí ïðî
ïðèêàæ÷èêà, ðîçïèòàâ áè é ëþäåé, ùîá ïåðåêîíàòèñÿ, òà çíàº, ùî í³õòî ïðàâäè íå ñêàæå. Ïðîáóâàâ ïî äíþ, ïî äâà î÷åé íå ñïóñêàòü ç ïðèêàæ÷èêà, à ïðèêàæ÷èêó áàéäóæå, íå ¿ñòü, íå , òà
âñå ñòàðàºòüñÿ. Ïåðåêîíàâñÿ ïàí ³ â öüîìó.
— ßê æå òè òàê æèâåø? — ïèòຠÿêîñü ïðèêàæ÷èêà. — Óìåðòè æ ìîæíà.
— ×îãî æ òóò óìèðàòü? — êàæå ïðèêàæ÷èê. —
ß òàêó øòóêó çíàþ, ùî âñÿêèé ìîæå â³äâèêíóòü
¿ñòè.
— Ñïðàâä³?! — çðàä³â ïàí. — Òàê â³äó÷è é
ìåíå, êîëè ìîæíà; à òî ÿê ïîäóìàþ ÿ, ñê³ëüêèòî âîíî âèõîäèòü íà òó ¿æó, òðîõè íå êàðáîâàíåöü ó äåíü, à ÿê ³íîä³ ãîñòåé íàíåñå, òî é òðüîìà íå îá³éäåøñÿ!
— Ùî æ, — êàæå ïðèêàæ÷èê, — ÿ ³ç âåëèêèì
çàäîâîëåííºì, àáè ò³ëüêè çàõîò³ëè.
— Òà ÿê æå íå õîò³òü, ïîìèëóé! — êàæå ïàí. —
Êîëè æ òè ìåíå â³äó÷èø? — ïèòàº.
— Òà êîëè çàâãîäíî, — êàæå ïðèêàæ÷èê, —
õî÷ ³ çàâòðà ïî÷íåì.
Äîæäàëè çàâòðàøíüîãî äíÿ, çàïðÿã ïðèêàæ÷èê â³çêà, óçÿâ ìîòóçêó é ï³ä’¿õàâ äî ´àíêó.
— ßê æå òè ìåíå â³äó÷èø? — ïèòàº.
— Îòàê ³ îòàê, — ðîçêàçóº ïðèêàæ÷èê, òà é
ïî¿õàëè ç ïàíîì íà òîìó â³çêó. À òàì, áà÷èòå,
âåðñò çà òðè-÷îòèðè òà áóëî ïðîâàëëÿ é òàêå ãëèáîêå, ùî é äíà éîìó íå âèäíî áóëî, ³ âèë³çòè ç
íüîãî áåç äîïîìîãè í³ÿê íå ìîæíà. Îò ³ ïðè¿õàëè âîíè äî òîãî ïðîâàëëÿ.
— Ïîñèäüòå, — êàæå ïðèêàæ÷èê, — äí³â òðè
÷è ÷îòèðè ó öüîìó ïðîâàëë³ — ³ ¿ñòè á³ëüøå íå
ñõî÷åòüñÿ í³êîëè.
49
Ðà䳺 ïàí, ùî ìåíøå âèòðàò áóäå, òà øâèäøå
íàêàçóº îïóñòèòü éîãî: «À õòî çàïèòàº, äå, ìîâ,
ïàí, ñêàæè, — êàæå, — ùî ïî¿õàâ ó Êè¿â àáîùî».
Îïóñòèâ ïðèêàæ÷èê ïàíà ïî ìîòóçö³ ó òå ïðîâàëëÿ, òà é ïî¿õàâ ñîá³ äîäîìó. Íà äðóãèé äåíü,
àæ óâå÷åð³, ïðè¿çäèòü äî òîãî ïðîâàëëÿ:
— À ùî, ïàíå, ¿ñòè õî÷åòå? — ïèòàº.
— Õî÷ó, áðàòå, — ìîâèòü ïàí.
— ͳ÷îãî, ïàíî÷êó, öå âîíî òàê çðàçó, —
â³äïîâ³â ïðèêàæ÷èê òà é çíîâó ïî¿õàâ ñîá³ äîäîìó.
Ïðè¿çäèòü çíîâó íà äðóãèé äåíü.
— À ùî, ïàíî÷êó, ¿ñòè õî÷åòå?
— Õî÷ó, áðàòå, ñèëüíî! — àæ í³áè ³ç ñåðöåì
ïðîêàçàâ ïàí.
— ͳ÷îãî, í³÷îãî, ïàíî÷êó, — êàæå ïðèêàæ÷èê òà é çíîâó ïî¿õàâ.
Ïðè¿çäèòü òàê ³ íà òðåò³é äåíü.
— À ùî, ïàíå, ¿ñòè õî÷åòå?
— Õî÷ó, — êðè÷èòü ïàí. — Òÿãíè ñêîð³ø!
— Íå òóðáóéòåñü, íå òóðáóéòåñü, ïàíî÷êó, âàæêî öåé äåíü, à òîä³ é áàéäóæå, ïîáà÷èòå! — Òà é
ïî¿õàâ äîäîìó áåç ïàíà.
ϳñëÿ öüîãî ïðîéøëî äâà äí³, ïî¿õàâ ïðèêàæ÷èê àæ íà òðåò³é:
— À ùî, ïàíå, õî÷åòüñÿ ¿ñòè?
— Õî÷ó! — âæå ëåäâå âèìîâèâ ïàí.
— Ñêîðî íå çàõî÷åòå, — ïðîêàçàâ ïðèêàæ÷èê
³ ïî¿õàâ îä òîãî ïðîâàëëÿ.
Àæ òðè äí³ ïðîéøëî ï³ñëÿ öüîãî. Ïðè¿çäèòü
òîé ïðèêàæ÷èê çíîâ:
— À ùî, ïàíå, õî÷åòüñÿ ¿ñòè?
À ïàí óæå é ñëîâà íå ïðîìîâèòü, ò³ëüêè ðóêîþ ìàõàº, íå òðåáà á òî, ÷è ùî.
50
Äîáðå. Çàïðÿã òîä³ ïðèêàæ÷èê êîíÿ é ïðè¿õàâ
çà íèì óíî÷³. Ïðèâ³ç, ïîêëàâ íà ïîñò³ëü, ïîðîçñèëàâ äî çíàéîìèõ ïàí³â ëèñòè, ùî òàê ìîâ ³
òàê: ïðè¿õàâ ïàí ç Êèºâà é òÿæêî çàñëàá, ïðè¿æäæàéòå ïîïðîùàòüñÿ. Ïî璿æäæàëèñÿ ïàíè,
äèâëÿòüñÿ íà íüîãî, ïðîìîâëÿþòü, à éîìó áàéäóæå, — ëåäâå äèõàº.
— Ùî ç âàìè? — ïèòàþòü.
À ïàí ò³ëüêè ðóêîþ íà ïðèêàæ÷èêà ïîêàçóº.
Âñ³ äî ïðèêàæ÷èêà:
— Ðîçêàæè íàì ïðî íüîãî, òè âñå çíàºø.
À ïðèêàæ÷èê õëèïàº, âèòèðàþ÷è î÷³.
— ͳ÷îãî, — êàæå, — ÿ íå çíàþ, ùî ç íèìè,
á³äíåíüêèìè, ñòàëîñü.
À ïàí çíîâ ïîêàçóº íà íüîãî ïàëüöåì. Íå ðîçáåðóòü ïàíè, òà é ãîä³. Àæ îñü îäèí ïàí ïîáà÷èâ
íà ñòîë³ ïàïåðè é ïî÷àâ ¿õ ÷èòàòè âñüîìó ïàíñòâó, à â ïàïåðàõ òèõ íàïèñàíî, ùî âñå ðóõîìå é
íåðóõîìå çàïîâ³äàºòüñÿ äîðîãîìó ïðèêàæ÷èêîâ³.
Âñ³ ïàíè äîáðå çíàëè, ùî ñïðàâä³ ïðèêàæ÷èê éîãî
áóâ òàêèé, ùî é ð³äí³øîãî íå òðåáà, ³ ïî÷àëè
òîä³ çàñïîêîþâàòü.
— Óñå, óñå áóäå éîìó, íå òóðáóéòåñü.
À ïàí ïîëåæèòü, ïîëåæèòü òà é çíîâó ïîêàçóº ïàëüöåì íà ïðèêàæ÷èêà, òî ïàíñòâî çíîâòàêè ñâîº:
— Íå òóðáóéòåñü, íå òóðáóéòåñü: âñå éîìó
áóäå, âñå.
Ïîëåæàâ ïàí äåíü òà é Áîãó äóøó â³ääàâ. Ïëà÷å
ïðèêàæ÷èê, ïîõîâàâøè ïàíà, à ïðèãîùຠâñå ïàíñòâî, ùî ïî璿æäæàëîñü; ïàíè âæå íå öóðàëèñÿ
ïðèêàæ÷èêà, ùî ìóæèê, áî òàêèì æå ïàíîì ñòàâ,
à ìîæå, ùå é áàãàòøèì. Îò òàêå-òî!
51
ÏÅÐÅÊÎÒÈÏÎËÅ
Äâà ïàðóáêè õîäèëè íà Áàñàðàá³þ çàðîáëÿòè
ãðîøåé ³ îäíîãî ë³òà çàðîáèëè ïî äâàäöÿòü
êàðáîâàíö³â, — òà é ³äóòü óæå äîäîìó. À îäèí
áóâ äóæ÷èé îä òîãî äðóãîãî òà é äóìຠñîá³: «Àíó,
âá’þ éîãî òà â³çüìó ò³ äâàäöÿòü êàðáîâàíö³â, òî
áóäå âæå ñîðîê». Òà é êàæå ñâîºìó òîâàðèøåâ³:
«Õîä³ìî, áðàòå, îñþäîþ: òóò º ñëîá³äêà, à â ò³é
ñëîá³äö³ ëþäè ìåí³ çíàéîì³». Òîé ³ ïîñëóõàâñü.
Çàéøëè âîíè â òàêèé ñòåï, ùî í³÷îãî íå âèäêî, ò³ëüêè íåáî òà çåìëÿ. Òîä³ öåé ïàðóáîê ³ êàæå:
«Îòòåïåð ÿ òåáå çàð³æó!» Òà é ïî÷àâ äàâèòè, çâàëèâøè. À òîé êàæå: «Ï³äîæäè, ïàíå-áðàòå, õî÷
ïîïðîùàþñü!..» À öåé êàæå: «Ç êèì æå òè, âðàæèé ñèíó, áóäåø ïðîùàòèñÿ, ùî òóò í³êîãî íåìàº?» À òîé òàêè ïðîñèòü éîãî: «Íå ð³æ, ïîêè
õî÷ ïîïðîùàþñÿ ç Áîæèì ñâ³òîì». Òà ãëÿíóâ ïî
ñòåïó, — êîëè öå êîòèòüñÿ ïåðåêîòèïîëå. Òàê
â³í òîä³ é êàæå: «Ïðîùàâàé, ïåðåêîòèïîëå! Òà
ãëÿäè: áóäåø ìåí³ ñâ³äîê». Îòî ñêàçàâ öå òà é
ëåæèòü ³ íå áîðîíèòüñÿ. À òîé íà÷å òðîøêè çëÿêàâñü, à ïîò³ì äóìຠñîá³: «×îãî ìåí³ áîÿòüñÿ?
³í äî áóð’ÿíèíè ãîâîðèâ... Äå âæå âîíà êîìó
ñêàæå!» Îòî é çàð³çàâ; óçÿâ ó éîãî ò³ äâàäöÿòü
êàðáîâàíö³â òà é ³äå äîäîìó.
Ïðèõîäèòü äîäîìó, — òóò ñòàëè éîãî ïèòàòüñÿ: «À òîé æå äå ïàðóáîê, ùî ç òîáîþ òóäè õîäèâ?» ³í êàæå: «Çîñòàâñÿ òàì, êàæå: íå ìàþ ÷îãî
äîäîìó ïîñï³øàòüñÿ, — ëó÷÷å çîñòàíóñü, òî, ìîæå,
ùå ùî çàðîáëþ». Îòî öå ñêàçàâ, à ëþäå éîìó é
ïîâ³ðèëè.
Îòî öåé ïàðóáîê ó ì’ÿñíèö³ îæåíèâñü, ïîò³ì
íà ñâÿòêàõ ïî¿õàâ ³ç æ³íêîþ äî ¿¿ áàòüêà. ¯äóòü
52
âîíè ïîëåì, àæ êîòèòüñÿ ïåðåêîòèïîëå. ³í ïîáà÷èâ éîãî, çàðàç ³ çäóìàâ òå, ùî òîé ïðîùàâñü
³ç ïåðåêîòèïîëåì, òà é çàñì³ÿâñü. À æ³íêà é ïî÷àëà éîãî äîïèòóâàòüñÿ: «×îãî òè çàñì³ÿâñü, ÷îëîâ³÷å?» ³í êàæå: «Òàê ñîá³». Îòî âîíà ÿê ïðè÷åïèëàñü äî éîãî: «Ñêàæè òà é ñêàæè, ÷îëîâ³÷å!»
³í ñîá³ äóìàº: «Õ³áà æ³íêà êîìó ñêàæå?» Òà é
ðîçêàçàâ, ÿê â³í çàð³çàâ òîãî ïàðóáêà ³ ÿê òîé ç
ïåðåêîòèïîëåì ïðîùàâñÿ.
Äîïèòàëàñü á³äîëàøíà æ³íêà òà âæå é ñàìà íå
ðàäà. ßê òàêè éîãî æèòè ç ÷îëîâ³êîì-äóøîãóáîì? À òóò ùå é òå äóìà: «ßê çàð³æå é ìåíå êîëèíåáóäü?!»
Îòî ïðè¿õàëè âîíè äî áàòüêà — òàì ¿õ ïðèéìàþòü òàê, ÿê ³ òðåáà. Îò öåé ÷îëîâ³ê òóò óïèâñü
äîáðå òà é ïî÷àâ æ³íêó áèòè. À æ³íêà é íå âèìîâ÷àëà òà é êàæå: «À, òè òîãî çàð³çàâ, õî÷åø ³
ìåíå çàð³çàòè!..» À áàòüêî çàðàç ñòàâ ïèòàòè ¿¿:
ùî? ÿê? Âîíà é ðîçêàçàëà, ùî òàê ³ òàê áóëî:
«Â³í çàð³çàâ ïàðóáêà çà äâàäöÿòü êàðáîâàíö³â».
Òîä³ çàðàç éîãî ëþäè ç’ÿçàëè òà äî ñòàíîâîãî, à
òîä³ íà Ñèá³ð.
ÏÐÎ ÂÏÅÐÒÓ Æ²ÍÊÓ
Îäèí ãîñïîäàð ìàâ äóæå âïåðòó æ³íêó. ßêáè
òî âïåðòà, à ðîçóìíà, òî ì³ã áè ùå ÿêîñü æèòè, à
öÿ áóëà òðîõè äóðíóâàòà. Ùî áè â³í íå ñêàçàâ, òî
âñå íå òàê, ³ çðîáèòü âñå íàâïàêè. Êîëè â³í õî÷å
¿¿ ñëîâàìè íàðîçóìèòè, òî ÷óº:
— Òàê áóäå, ÿê ÿ çíàþ, à íå òàê, ÿê òè...
Áà÷èòü ÷îëîâ³ê, ùî ç òàêîþ ëèøå â³ê ìàðíî ñòðàòèòü, ³ äóìàº, ÿê ¿¿ ïîçáóòèñÿ. Îäíîãî ðàçó êàæå:
53
— Çàâòðà ÿ ï³äó äî ì³ñòà íà ÿðìàðîê, à òè çàëèøàéñÿ âäîìà íà ãîñïîäàðñòâ³. Íàé òåáå Áîã
áîðîíèòü éòè ç³ ìíîþ äî ì³ñòà...
Íå âñòèã â³í âñüîãî ñêàçàòè, à æ³íêà âæå, ÿê
ìàøèíêà:
— Îé, íå áóäå òàê, ÿê òè õî÷åø! Êîëè òè éäåø,
òî ³ ÿ ï³äó.
— À ãîñïîäàðñòâî ÿê? Çàëèøèòüñÿ íà ïðîïàëî?
— Íå á³éñÿ, ÷îëîâ³÷å. ßê ãîñïîäàðñòâî íå 璿â
ïåñ áåç òåáå, òî íå 璿ñòü ³ áåç ìåíå. À ÿ òàêè ï³äó
ç òîáîþ, áî òè ì³é ÷îëîâ³ê, à ÿ òâîÿ æ³íêà.
Íà äðóãèé äåíü çáèðàºòüñÿ äî ì³ñòà ÷îëîâ³ê
íå ñàì — çáèðàºòüñÿ ³ æ³íêà. Ïðîñèòü â³í:
— Ëèøàéñÿ âäîìà, æ³íêî, áî òè ´àçäèíÿ.
— ² òè ëèøàéñÿ, áî òè ´àçäà.
Áà÷èòü ÷îëîâ³ê, ùî ìàðíà ñïðàâà ç íåþ ãîâîðèòè — éäå. Ƴíêà çà íèì. Éäóòü îáîº, éøëè
ïîëåì, à ï³ä ë³ñîì òðåáà áóëî ïåðåõîäèòè øèðîêó ³ ãëèáîêó ð³÷êó. ijéøëè âîíè äî ð³÷êè, à òóò
çóñòð³÷àþòüñÿ ñ³ëüñüê³ ëþäè. Ïèòàþòü éîãî:
— Ìàêñèìå, à êîãî âè âäîìà ëèøèëè, ùî ðàçîì ç æ³íêîþ éäåòå íà ÿðìàðîê?
— Òà í³êîãî.
Ïåðåéøëè ëþäè íà òîé á³ê, à â³í êàæå:
— Ïî÷åêàé, æ³íêî, ÿ ï³äó íàïåðåä, à òè ïåðåõîäü çà ìíîþ.
— À òî íå îäíî? Òè çàâæäè õî÷åø áóòè ïåðøèì! ͳ, íà öåé ðàç ÿ ï³äó íàïåðåä.
— ßê ³äåø, òî áóäü ðîçóìíà. Òðèìàéñÿ çà ïîðó÷÷ÿ é íå ñì³é ñêàêàòè ó âîäó.
— Òàêè ñêî÷ó. ² ùî ìåí³ çðîáèø?
— Òà ñïàì’ÿòàéñÿ, æ³íêî! Òè íå â쳺ø ïëàâàòè.
54
Àëå æ³íêà íå ñëóõàëà. Âèá³ãëà íà ñåðåäèíó
êëàäêè, ïåðåêèíóëà íîãó ÷åðåç ïîðó÷÷ÿ é ëèøå
ï’ÿòêàìè áëèñíóëà.
Ëþäè íà áåðåç³ àæ ó äîëîí³ ñïëåñíóëè.
— Îãî, ÷îëîâ³÷å, òè âæå ïîâäîâ³â!
Àëå ÷îëîâ³ê íå ãîâîðèâ í³ ñëîâà.
² ç êîæíèì òàêå áóâàº, õòî ðîçóìó íå ìàº.
ÏÐΠIJÄÎÂÓ ² ÁÀÁÈÍÓ ÄÎ×ÊÓ ÒÀ Ç̲ß
Æèâ ä³ä ³ áàáà, ³ áóëà ó íèõ äî÷êà. Áàáà âìåðëà. Óçÿâ ä³ä äðóãó áàáó ³ç ñâîºþ äî÷êîþ. Îò çíåíàâèä³ëà áàáà ä³äîâó äî÷êó:
— Äå õî÷, òàì ³ ä³íü ¿¿! — êàæå ä³äîâ³.
³í çàïð³ã êîíèêà, ïîñàäèâ íà ñàíêè äî÷êó é
ïî¿õàâ ó ë³ñ. ¯äå òà é ¿äå, êîëè áà÷èòü, ñòî¿òü õàòêà íà êóðÿ÷³é í³æö³, íà ñîáà÷³é ëàïö³.
— Õàòêî, õàòêî, íå ãîðäèñü, íà ë³ñ íå äèâèñü,
äî íàñ ïîâåðíèñü!
Õàòêà äî íèõ ïîâåðíóëàñü, âîíè çàéøëè â õàòêó. Áàòüêî êàæå:
— Òè âàðè, äî÷êî, ãàëóøå÷êè, à ÿ ïî¿äó â ë³ñ
äðîâåöü íàðóáàþ.
Çâàðèëà âîíà ãàëóøå÷êè, ñòàëà íà ïîðîç³ é
ãóêàº:
— Òàòó, ãåé! ²ä³òü ãàëóøå÷êè ¿ñòè.
À òàì íåäàëåêî òà é æèâ çì³é. Â³í ³ êàæå:
— ²äó!
Äâà ðàçè ãóêíóëà ä³â÷èíà, ³ çì³é ïðèéøîâ äî
õàòêè:
— ijâêî, ä³âêî, ñèï ãàëóøå÷êè!
Âîíà êàæå:
— ² íàñèïëþ!
55
— ijâêî, ä³âêî, ñ³äàé ç³ ìíîþ ¿ñòè!
Âîíà êàæå:
— ² ñÿäó!
Îò âîíè ïîñ³äàëè, ¿äÿòü. À ìèøêà ïðèá³ãëà òà
é êàæå:
— ijâêî, ä³âêî, êèíü ìåí³ ãàëóøå÷êó, ÿ òîá³ ó
âåëèê³é ïðèãîä³ ñòàíó!
Îò ä³â÷èíà é êèíóëà ¿é. Ìèøêà ï³äá³ãëà, 璿ëà,
ïðèá³ãëà ùå ³ êàæå:
— ijâêî, ä³âêî, äàé ìåí³ ùå ãàëóøå÷êó!
Òà ³ äàëà ¿é. Âîíà ï³äá³ãëà, 璿ëà ³ ïðèá³ãëà
âòðåòº:
— ijâêî, ä³âêî, äàé ìåí³ ùå ãàëóøå÷êó!
Òîä³ çì³é ï³äíÿâñÿ ç-çà ñòîëó é êàæå:
— Äà ñòóêíè ¿¿, ùîá ³ íå ïèñêíóëà!
Âîíà ñòóêíóëà, äà íå ïî ìèøö³, à ïî ñòîëó.
Ïåðåõèòðèëà çì³ÿ.
— ijâêî, ä³âêî, ñòåëè ïîñò³ëü! — êàæå çì³é.
— Äàê ³ ïîñòåëþ.
— ijâêî, ä³âêî, ëÿãàé íà ïîëó, à ÿ íà ïå÷³,
òîá³ íà êëþ÷³, à ìåí³ êàì³ííÿ!
Òóò äî ä³â÷èíè ìèøêà ïðèá³ãëà òà é êàæå:
— Òè ë³çü ï³ä ï³÷, à ÿ áóäó íà ïîëó ³ äàé ìåí³
êëþ÷³.
À çì³é äàâàé íà ï³ë êàì³ííÿ êèäàòè. Îò â³í
êèíå êàì³íü, à ìèøêà á³ãຠïî ïîëó, êðóæëÿº, äà
âñå êëþ÷èêàìè áðÿçü-áðÿçü, äà âñå â íîâîìó ì³ñö³.
ͳÿê çì³é íå ïîïàäå. À òóò ï³âí³ çàñï³âàëè. Çì³é
äåñü ä³âñÿ, à ä³âêà îñòàëàñü æèâà.
Óæå âðàíö³ áàáà êàæå ä³äîâ³:
— ¯äü çà äî÷êîþ, íà òîá³ êîøè÷îê, ïîçáèðàºø
ê³ñòî÷êè!
Àæ â³í ïðè¿õàâ, êîëè áà÷èòü, à äî÷êà íà ïîðîç³ ñèäèòü ó ñð³áë³-çîëîò³ — öå âñå çì³é ï³ñëÿ
ñåáå çàëèøèâ ó çîëîò³é ñêðèí³.
56
Îò ¿äå ä³ä ³ç äî÷êîþ, à ñó÷å÷êà-ïóñòîëàº÷êà
âèá³ãëà çà âîðîòà é êàæå:
— Òÿõ-òÿõ, ä³äîâó äî÷êó â çîëîò³ âåçóòü, à áàáèíó æåíèõè íå â³çüìóòü!
Áàáà æ âîðîòà â³ä÷èíÿº, ðà䳺, ùî ä³äîâó äî÷êó íåæèâó âåçóòü. Àæ áà÷èòü, ùî æèâà-çäîðîâà,
ùå é â çîëîò³, â ñð³áë³!
Äàâàé áàáà ä³äà ëàÿòè:
— À ñÿêèé-òàêèé!.. Âåçè æ ³ ìîþ äî÷êó â ë³ñ!
Îò ä³ä ïðèâ³ç ³ áàáèíó äî÷êó â ë³ñ ó òó ñàìó
õàòêó.
Ïðèâ³ç, à ñàì, ÿê ³ ïåðøå, ï³øîâ í³áèòî äðîâ
íàðóáàòè. Ñòàëà áàáèíà äî÷êà ãàëóøå÷êè âàðèòè.
Îò ïðèéøîâ çì³é ³ êàæå:
— ijâêî, ä³âêî, íàñèï ìåí³ ãàëóøå÷îê!
À áàáèíà äî÷êà êàæå:
— Íå âäàâèòü òåáå, êîëè íàñèïëþ?
Çì³é òîä³:
— ijâêî, ä³âêî, ñ³äàé ç³ ìíîþ ãàëóøå÷êè ¿ñòè.
— Íå âåëèêèé ïàí, áóäåø ¿ñòè ñàì!
Òóò ³ ìèøêà ïðèñêî÷èëà:
— Äàé ìåí³ ãàëóøå÷êó!
Áàáèíà äî÷êà ³ êèíóëà. Êèíóëà é âäðóãå, à çà
òðåò³ì ðàçîì çì³é êàæå áàáèí³é äî÷ö³:
— Äà âäàð ¿¿, ùîá ³ íå ïèñêíóëà!
Áàáèíà äî÷êà ³ âáèëà ìèøêó.
Ïîâå÷åðÿëè. Îò çì³é ³ êàæå:
— ijâêî, ä³âêî, ñòåëè ïîñò³ëü!
Âîíà éîìó:
— Àæ ïîñòåëþ!
³í òîä³:
— ß áóäó íà ïå÷³, à òè íà ïîëó, íà òîá³ êëþ÷³,
à ìåí³ êàì³ííÿ.
57
Îò ïîëÿãàëè ñïàòü, à çì³é ÿê êèíå êàìåíþêó,
êëþ÷³ ò³ëüêè áðÿçü-áðÿçü, êàìåíþêà òóäè é ïîëåò³ëà. Ïðèáèâ çì³é áàáèíó äî÷êó, 璿â, à ê³ñòî÷êè ó êîøè÷îê ïîñêëàäàâ.
À áàáà ò³ëüêè äîæäàëà ðàíêó é êàæå ä³äîâ³:
— ¯äü çà ìîºþ äî÷êîþ!
ijä çàïð³ã êîíÿêó ³ ïî¿õàâ. Ïðè¿õàâ äî õàòêè, à
â í³é íà ñòåë³ ò³ëüêè êîøè÷îê âèñèòü. ³í äî
íüîãî, à òàì ê³ñòî÷êè ëåæàòü!
ijä çàáðàâ êîøè÷îê ³ ¿äå äîäîìó. Áàáà âîðîòà
â³ä÷èíÿº, à ñó÷å÷êà-ïóñòîëàº÷êà âèá³ãëà çà âîðîòà ³ êàæå:
— Òÿõ-òÿõ! ijäîâó äî÷êó æåíèõè áåðóòü, à çëî¿
áàáèíî¿ — ó êîøè÷êó ê³ñòî÷êè âåçóòü!
Îñü òàê. Íå áóäüòå, ä³òêè, çëèìè òà ñêóïèìè!
ÏÐÎ ²ÂÀÍÀ-ÄÓÐÍÈÊÀ
ßê áóâ ñîá³ ä³ä òà áàáà, ó ¿õ áóâ ñèí ²âàí, òà
òàêèé äóðíèé, ùî í³÷îãî íå âì³â ðîáèòè. Îò éîìó
³ çðîáèëè ïîâîçî÷êó, ùîá â³í ç íåþ âîçèâñÿ òà
íå äîêó÷àâ ñòàð³é ñâî¿é ìàòåð³. Îò â³í ¿¿ çâåçå íà
ãîðó, à òàì ñÿäå òà é 璿äå. ²äóòü òðîº áóðëàê³â ³
ïèòàþòü:
— Ùî ñå ó òåáå çà â³çîê, ùî ñàì, áåç êîíåé,
¿çäèòü?
— Ñå ìåí³ îäèí ïàí ïîäàðóâàâ.
— Ïðîäàé ëèøåíü éîãî íàì, áî íàì òðåáà
éîãî: ìè ³äåì ó âåëèêó äîðîãó, à ó íàñ íåìà êîíåé, óñå òðåáà íàéìàòè.
— Íó äîáðå, êóï³òü.
— À ùî æ òîá³ çà íüîãî?
58
— Òà ùî? Ñòî êàðáîâàíö³â.
— Íó òàê, òî é òàê.
Êóïèëè âîíè òîé â³çîê, à äóðåíü ³ êàæå:
— Íå ñ³äàéòå æ íà íüîãî, àæ ïîêè íå ââ³éäåòå
â ë³ñ, à òàì ñÿäåòå òà é ïî¿äåòå áåçïå÷íî.
Îò âîíè ââ³éøëè â ë³ñ, ñ³ëè íà òîé â³çîê, ïîãàíÿþòü éîãî, í³, íå ¿äå òà é íå ¿äå.
— Íó ùî òåïåð áóäåì ðîáèòü? Ïðîïàëè íàø³
ãðîø³; õîä³ìî äî ²âàíà, íåõàé îääàñòü íàø³ ãðîø³
íàçàä, òà é éîãî âᒺìî.
Îò ³äóòü øëÿõîì, äèâëÿòüñÿ — ñèäèòü ²âàí.
Âîíè äî íüîãî:
— Äàâàé ãðîø³, áî áóäåì òåáå áèòü.
— Õî÷ çàêóñèìî æ ïåðåä ñìåðòþ.
— Íó äîáðå, äå æ òà çàêóñêà?
— Ïîñòðèâàéòå, çàðàç.
Âèéíÿâ ïàëè÷êó, êèíóâ ó êóù ³ êàæå äî íèõ:
— ²ä³òü ñì³ëî, òàì ÷îãî äóø³ çàáàæàºòüñÿ, òå
é áóäå!
À â³í óæå äàâíî çàãîòîâèâ òóþ çàêóñêó, áî çíàâ,
ùî âåðíóòüñÿ, òî ëèõî éîìó áóäå. ϳøëè âîíè
òóäè, àæ òàì óñüîãî âäîâîëü. Îò âîíè éîãî é
ïèòàþòü:
— Äå òè âçÿâ öþþ ïàëè÷êó, ùî ÿê êèíåø, òî
òàê ëàñîù³ ³ âðîäÿòüñÿ?
— Å! Äå âçÿ⠗ íàéøîâ!
— Ïðîäàé íàì ¿¿.
— ͳ, íå ïðîäàì, áî ìåí³ ñàìîìó òðåáà.
— Òà ïðîäàé, áóäü ëàñêà.
— Íó äîáðå, ÿê äàñòå äâ³ ñîòí³, òàê âàøà áóäå.
Âîíè äàëè éîìó, íå ñêàçàâøè í³ ñëîâà. Òàê³
âåñåë³, ùî í³÷îãî ¿ì òåïåð æóðèòüñÿ çà õàð÷. Îò
¿äóòü òà ¿äóòü. Çàõîò³ëîñÿ ¿ì ¿ñòè. Êèíóëè ïàëè÷êó, ï³øëè — íåìà í³÷îãî. Îò âîíè ³ êàæóòü:
59
— Îòåïåð æå õîä³ìî òà âᒺìî ²âàíà: íå îäóðå
òåïåð íàñ.
Îò ³ ï³øëè, à â³í óæå ³ ÷åêຠíà íèõ, áî çíà,
ùî ïðèéäóòü, òà êàæå æ³íö³:
— ³çüìè, Õ³âðå, òîé ïóçèð, ùî ä³òè ãðàþòüñÿ, òà íàáåðè ïîâåí êâàñó ç áóðÿê³â, òà é ïðèâ’ÿæè äî áîêà.
Âîíà òàê ³ çðîáèëà. ³í äèâèòüñÿ ó â³êíî, àæ
³äóòü. Ââ³éøëè â õàòó òà é êàæóòü:
— Ïðîùàéñÿ, ²âàíå, ç æ³íêîþ, áî çàðàç òåáå
âᒺìî.
— ͳ, êîëè ìåí³ âìèðàòü, òàê ÿ ³ ¿¿ çàðàç óá’þ.
Óçÿâ í³æ — òà òàê ó á³ê ³ øòðèêíóâ, à êðîâ òàê
³ ïîá³ãëà. À ò³:
— Ùî ñå òè, ²âàíå, íàðîáèâ, ó òåáå æ ä³òêè
ìàëåíüê³.
— Òà ÿ, ÿê çàõî÷ó, òî âîíà ³ îæèâå.
Âçÿâ ïàëè÷êó òà é êàæå:
— Ïóøêà-æèâóøêà! Êèíüñÿ, Ìàðóøêà!
Âîíà ³ âñòàëà.
— Îöå äîáðå ²âàí âèäóìàâ; íàì ñàìèì òàêî¿
ïóøêè òðåáà, áî â íàñ òàê³ æ³íêè, ùî ï³ä÷àñ òàê
ðîçñåðäÿòü, ùî ÿê íå óäàðèòü, òî î÷³ âèäåðóòü.
Ïðîäàé íàì ¿¿.
— Êóï³òü.
Îò âîíè êóïèëè ³ ï³øëè ñîá³ äîäîìó. Óõîäÿòü
â õàòó.
— Çäîðîâ³, æ³íî÷êè!
— Çäîðîâ³.
— À º ùî îá³äàòü?
— Îöå! Çàðàäè âàñ ó ñòðàñíó ï’ÿòíèöþ âàðèëè á. Ìè é ñàì³ ùå í³÷îãî íå ¿ëè.
— Òàê âè ùå áóäåòå ñïîðèòüñÿ? — Âçÿëè òà
é ïîáèëè æ³íîê, à äàë³ êàæóòü: — Îæèâåòå, ùå
60
ðàíî ³òè âàì ó ïåêëî. — Óçÿëè òóþ ïàëè÷êó ³
ïðèãîâîðþþòü: — Ïóøêà-æèâóøêà! Êèíüñÿ,
Ìàðóøêà!
À æ³íêè ëåæàòü ³ íå äâèíóòüñÿ. Âîíè òîä³ ³
êàæóòü:
— Î, òåïåð õîä³ì òà óòîïèì ²âàíà.
Îò ï³øëè, ïîëîæèëè éîãî â ì³øîê, çàâ’ÿçàëè,
à ñàì³ ï³øëè øóêàòü êàìåíÿ, ùîá ïðèâ’ÿçàòü òà
é ïóñòèòü íà äíî. À â³í êðè÷èòü ó òîìó ì³øêîâ³:
— Ðÿòóéòå, õòî â Áîãà â³ðóº!
À êðàìàð ¿õàâ ÷åðåç ãðåáëþ, ïî÷óâ òà é êàæå:
— ϳäó îáðÿòóþ ñåðäåøíîãî ÷îëîâ³êà.
Îò ïðèéøîâ, ðîçâ’ÿçàâ òîé ì³øîê, à ²âàí âèë³ç,
òà ìåðù³é òóäè êðàìàðÿ, òà é çàâ’ÿçàâ, à ñàì ñ³â
íà ïîâîçêó òà é ïî¿õàâ.
Ïðèéøëè òóäè áóðëàêè, ïðèâ’ÿçàëè ãàðíåíüêî òîé êàì³íü äî ì³øêà òà é ïóñòèëè íà äíî.
— Îòåïåð æå òî îäïëàòèëè ìè òîá³, ²âàíå, çà
âñå. Ãóëÿé ñîá³ íà äí³ òà íå äóðè ëþäåé!
Îò ³äóòü ñîá³ äîäîìó ³ çóñòð³÷àþòü ²âàíà. Âîíè
é ðóêè îïóñòèëè. À ²âàí ¿ì äÿêóº:
— Ñïàñèá³ âàì, äîáð³ ëþäè, ùî âè ìåíå óêèíóëè ó âîäó; òàì äîáðà, ùî õòî éîãî é çíà
ñê³ëüêè... ³ ïîâîçêè ñòîÿòü, òàê ÿ íàáðàâ ñîá³
ïîâíó ïîâîçêó òà é âè¿õàâ â³äò³ëü.
— ²âàíå, ïîâïèõàé ³ íàñ òóäè!
— Å, íå õî÷ó, äàéòå ñòî êàðáîâàíö³â, òî ïîâïèõàþ!
— Íó, íà, ò³ëüêè ïîâïèõàé; íàáåðåìî ³ ìè ñîá³
äîáðà!
Ïîâïèõàâ ²âàí áóðëàê³â, ò³ëüêè áóëüáè çä³éìàþòüñÿ. Çàñì³ÿâñü íàø ²âàí, òà ñ³â íà ñâîþ ïîâîçêó, òà é ïî¿õàâ ñîá³.
61
ÏÐÎ ËÜÎÕÓ-ÊÎÇÓ
Æèâ ãóöóë Äóìåíò³é. ³í í³êîëè íå õîäèâ íà
ÿðìàðîê — íå ìàâ ùî ïðîäàâàòè ³ çà ùî êóïóâàòè. Äóìàâ ³ç çàçäð³ñòþ ïðî òèõ, ùî êîæíîãî òèæíÿ ç ÷èìîñü ¿õàëè äî ì³ñòà.
À Äóìåíò³ºâà æ³íêà òðèìàëà ïàöÿòêî 1. Òàê
éîãî äîãëÿäàëà, òàê éîãî ãîäóâàëà, ùî çà ð³ê ç
ïàöÿòè ñòàëà âåëèêà ëüîõà 2.
«Òåïåð ÿ ï³äó íà ÿðìàðîê, ÿê ïîðÿäíèé ´àçäà», — ò³øèâñÿ Äóìåíò³é.
Íàðåøò³ íàñòàâ äîâãîæäàíèé äåíü.
— Äèâèñü, àáè òåáå íå îáäóðèëè! Ðàõóé ãðîø³
ïîìàëó, — íàêàçóâàëà æ³íêà, âèðÿäæàþ÷è Äóìåíò³ÿ íà ÿðìàðîê.
— Íå á³éñÿ, æ³íêî. Íàé áîÿòüñÿ ò³, ùî áóäóòü
êóïóâàòè, àáè ÿ ¿õ íå îáäóðèâ! — â³äïîâ³â çãîðäà
÷îëîâ³ê.
À ïðî Äóìåíò³ºâó ëüîõó íàïåðåä ä³çíàëèñÿ òðè
êóïö³-øàõðà¿. Âîíè óæå ïîðàäèëèñÿ, ÿê îøóêàòè Äóìåíò³ÿ, é ÷åêàëè ç íåòåðï³ííÿì, àáè âèâ³â
ëüîõó ³ç ñåëà.
Êóïö³-øàõðà¿ ñòîÿëè ïðè äîðîç³ îäèí â³ä îäíîãî äàëåêî.
Êîëè Äóìåíò³é ï³ä³éøîâ äî ïåðøîãî, òîé çàïèòàâ:
— Ùî, âóéêó, æåíåòå íà ÿðìàðîê êîçó?
— Àã³é íà òâîº ëèöå! Öå íå êîçà, à ëüîõà, äóðíþ!.. — â³äòÿâ éîìó Äóìåíò³é ïîïðè ñàìó øê³ðó.
Êóïåöü-øàõðàé ðåãîòàâ, àæ ï³äñêàêóâàâ. Ãóöóë ïîãíàâ ñâîþ ëüîõó äàë³. ϳä³éøîâ äî äðóãîãî
êóïöÿ-øàõðàÿ. Òîé ãóêíóâ íà âñþ ãîðëÿíêó:
1
2
Ï à ö ÿ ò ê î — ïîðîñÿ.
Ë ü î õ à — ñâèíÿ.
62
— Äàé Áîæå ùàñòÿ, âóéêó!
— Äÿêóþ âàì.
— Ïðîäàâàòè æåíåòå êîçó? Ñê³ëüêè ïðàâèòå
çà íå¿? — ñïèòàâ ³ íå êë³ïíóâ.
— Òèñÿ÷ó ëåé! — êèíóâ Äóìåíò³é ñïåðåñåðäÿ,
àáè òîìó çáèòîøíèêîâ³ â³äõîò³ëîñÿ éîãî ÷³ïàòè.
— Äàþ äâ³ñò³.
— Äàâàé ìàì³ ñâî¿é!— ñêèï³â ãóöóë ³ ñ³ïíóâ
çà ìîòóçêó, ÿêîþ òðèìàâ çà íîãó ñâèíþ.
Àëå äîðîãîþ Äóìåíò³é óæå ïðèñëóõàâñÿ, ÿê
éîãî ëüîõà ðîõêàº, îáçèðàâ ¿¿ ç óñ³õ áîê³â ³ íàâ³òü
îáìàöóâàâ, ÷è íåìຠó íå¿ ðîã³â.
«ßê ùå õòîñü ñêàæå, — äóìàâ â³í, — ùî öå
êîçà — íå ëüîõà, â³ääàì ¿¿ äî ä³äüêà çàï³âäóðíî.
Íàé ëþäè íå ñì³þòüñÿ!»
ϳä³éøîâ äî òðåòüîãî êóïöÿ-øàõðàÿ.
— Íà ÿðìàðîê âåäåòå ñâîþ êîçó, ´àçäî? — ñïèòàâ òîé. — Ñê³ëüêè õî÷åòå çà íå¿?
— Àáè òåáå ñìåðåêà âòÿëà! — ðîçñåðäèâñÿ Äóìåíò³é.
— ß íå ïðî ñìåðåêó, à ïðî êîçó, âóéêó. Ñê³ëüêè ïðàâèòå?
— ѳìñîò ëåé!.. — ñêàçàâ ãóöóë.
— Äàþ òðèñòà, — ³ êóïåöü-øàõðàé ñõîïèâñÿ
çà ãàìàíåöü.
— Äàâàé, áî ñâ³ò, â³äàé, íàâèâîð³ò ï³øîâ. Óæå
é ñàì íå çíàþ, ÷è ÿ Äóìåíò³é, ÷è Îêñåíò³é. Íàé
éîãî øëÿê òðàôèòü!
Äóìåíò³é óçÿâ ãðîø³ é âåðíóâñÿ äîäîìó.
Ƴíêà âèá³ãëà íàçóñòð³÷:
— Çà ñê³ëüêè ïðîäàâ ëüîõó?
— Çà òðèñòà ëåé...
Âîíà ñïëåñíóëà â äîëîí³. ×îëîâ³ê ïåðåïðîøóº:
63
— Òè íå ñåðäüñÿ, æ³íêî, áî òî áóëà íå ëüîõà,
à êîçà. Âñ³ òàê ìåí³ êàçàëè.
— Ïåðåõðåñòèñÿ, äóðíþ! ² éäè òóäè, çâ³äê³ëÿ
ïðèéøîâ!
Ƴíêà ñõîïèëà êîëîòà÷ ³, ÿê îñà, — íà íüîãî.
Íàïóäèâñÿ Äóìåíò³é. Âèá³ã íà äîðîãó. Éäå ³
æóðèòüñÿ. Ç ÷èì ³òè äî ì³ñòà? ϳä³éøîâ äî âåðáè, çð³çàâ ïðóòèêà, çðîáèâ ñîá³ ñâèñòàëî. Ïîêëàâ
éîãî â ïàçóõó ³ ðóøèâ äî ì³ñòà. Òàì áóëî òðè
âåëèêèõ ðåñòîðàö³¿. Äóìåíò³é çàéøîâ äî êîæíî¿
ç íèõ ³ êîæíîìó ãîñïîäàðåâ³ ìîâèâ:
— Äàþ òîá³ ñòî ëåé. Çàðàç ÿ ïðèéäó äî ðåñòîðàö³¿ ç³ ñâî¿ìè äðóçÿìè. Êîëè ïî¿ìî é âèìî, ÿ
ñâèñíó â îöå ñâèñòàëî, à òè ãóêíåø ó â³äïîâ³äü:
«Âñå çàïëà÷åíî, ïàíî÷êó!»
ϳñëÿ öüîãî Äóìåíò³é ðîçøóêóâàâ êóïö³â-øàõðà¿â. Êîëè çíàéøîâ ¿õ, òî ñêàçàâ:
— Õîä³ì äî ðåñòîðàö³¿, áî ÿ âàì âèíåí ìîãîðè÷.
Êóïö³â-øàõðà¿â íå òðåáà áóëî äîâãî ïðîñèòè
íà äóðíè÷êó — ï³øëè çà Äóìåíò³ºì.
Çàéøëè âîíè â ïåðøó ðåñòîðàö³þ. ѳëè çà ñò³ë.
Çà ÿêóñü õâèëèíó ïðèíåñëè ¿ì óñ³ëÿêèõ ñòðàâ ³
íàïî¿â. À êîëè íà¿ëèñÿ é íàïèëèñÿ, ãóöóë âèòÿãíóâ ³ç ïàçóõè ñâèñòàëî ³ ãîëîñíî çàô³âêàâ.
— Çàïëà÷åíî, ïàíå äîáðîä³þ! — ãóêíóâ ãîñïîäàð ³ âêëîíèâñÿ Äóìåíò³ºâ³.
Ïåðåéøëè äî äðóãî¿ ðåñòîðàö³¿. Òàì òåæ ïîíàïèâàëèñÿ.
Ãóöóë âèòÿãíóâ ç ïàçóõè ñâîº ô³âêàëî ³ ñâèñíóâ.
— Çàïëà÷åíî, ïàíå äîáðîä³þ, — âêëîíèâñÿ
ãîñïîäàð.
Ïîãîñòèëèñÿ ó òðåò³é ðåñòîðàö³¿. ² òàì Äóìåíò³é âèòÿãíóâ ³ç ïàçóõè ñâèñòàëî. Äîñèòü áóëî
ô³âêíóòè, ÿê ãîñïîäàð ìîâèâ:
64
— Çàïëà÷åíî, ïàíå äîáðîä³þ!
Êóïö³-øàõðà¿ äóæå çäèâóâàëèñÿ. Çàõîò³ëè
ïðèäáàòè ñîá³ Äóìåíò³ºâå ñâèñòàëî.
— Âóéêó, ùî âè õî÷åòå çà òå ô³âêàëî?
— Å-å-å, âîíî ó ìåíå ÷àð³âíå, ÿ íå ïðîäàþ.
— Àëå ìè âàì çàïëàòèìî ñò³ëüêè, ñê³ëüêè ñêàæåòå, — óìîâëÿþòü ãóöóëà.
— Òðè òèñÿ÷³ ëåé!
Êóïö³-øàõðà¿ àæ ïåðåñ³ïíóëèñÿ. Òà âèòÿãëè
òðè òèñÿ÷³ ëåé ³ çàïëàòèëè ÷îëîâ³êîâ³. Äóìåíò³é
ñõîïèâ ãðîø³ òà é — äîäîìó.
Êóïö³-øàõðà¿ ïîâåøòàëèñÿ ïî ÿðìàðêó, à êîëè
çãîëîäí³ëè, çàéøëè äî ðåñòîðàö³¿. Íà¿ëèñÿ, íàïèëèñÿ, ïîò³ì îäèí âèéíÿâ ³ç êèøåí³ ñâèñòàëî.
Ãîñïîäàð ðåñòîðàö³¿ ìîâ÷êè ïîäèâèâñÿ ³ íå ñêàçàâ í³÷îãî. Òîä³ ñâèñò³ëè óñ³ òðè êóïö³-øàõðà¿,
àæ ïî÷åðâîí³ëè. Ëþäè ïîçá³ãàëèñÿ äî íèõ, ÿê äî
êîìåä³àíò³â.
— Çàïëà÷åíî? — ñïèòàëè êóïö³-øàõðà¿.
— ͳ! Âè ìåí³ íå ñâèñò³òü ó ñâîº äóðíå ñâèñòàëî, à äàâàéòå ãðîø³! — ðîçñåðäèâñÿ ãîñïîäàð
ðåñòîðàö³¿.
Ó äðóã³é ðåñòîðàö³¿, à ïîò³ì ³ â òðåò³é ¿ì òåæ
â³äïîâ³ëè:
— Âè íå ñâèñò³òü, à ãðîø³ çàïëàò³òü!..
Ïî¿õàëè â ãîðè, äî Äóìåíò³ÿ. Òîé óçäð³â ¿õ çäàëåêó ³ íàïóäèâñÿ. Ïîêëèêàâ æ³íêó é êàæå:
— ß ëÿãàþ íà ñò³ë, à òè ìåí³ çàñâ³òè ñâ³÷êè òà
é ãîëîñè, ÿê íàä ìåðöåì.
— Íàé áóäå, ÷îëîâ³÷å...
Â÷èíèâñÿ ãóöóë ìåðòâèì, à æ³íêà êîëî íüîãî
ëàìຠðóêè é ïëà÷å:
— Îé íå êèäàé ìåíå, ÷îëîâ³÷êó! ßêèì òè ôàéíèì áóâ ÷àð³âíèêîì! Íàùî æ òè ìåíå çà÷àðóâàâ,
65
à òåïåð ëèøàºø, ÿê ñèð³òêó? Îé Áîæå, ùî ÿ áóäó
ðîáèòè îäíà?
Êóïö³-øàõðà¿ ñòàëè íà ïîðîç³ é ïî÷àëè õðåñòèòèñÿ. Òà íå ìîãëè âãàìóâàòè çë³ñòü. Îäèí ñõîïèâ ìàêîã³í ³ ïî÷àâ òàê ãàòèòè ïî ìèñíèêó, ùî
íà äîë³âêó ïîëåò³ëè îäí³ ÷åðåïêè.
Äóìåíò³é çëÿêàâñÿ. Ñõîïèâñÿ íà íîãè ³ âèòð³ùèâ î÷³. À òîä³ ñïèòàâ:
— Çâ³äêè âè ä³çíàëèñÿ, ùî êîëè ìàêîãîíîì
áèòè ïî ãîðøêàõ, òî âîñêðåñàþòü ìåðòâ³?
— Õ³áà â³ä òîãî âîñêðåñàþòü?
— Àä³òü, ÿ âîñêðåñ. Ñàì³ âèäèòå...
— Òîä³ ïðîäàé íàì ìàêîã³í.
— Çà òèñÿ÷ó ëåé...
Êóïö³-øàõðà¿ çàïëàòèëè ãðîø³, âçÿëè ³ç ñîáîþ
÷óäîä³éíèé ìàêîã³í ³ ï³øëè øóêàòè ëåãêîãî çàðîá³òêó. ijéøëè àæ äî ñòîëèö³. Òàì âèñ³ëè ÷îðí³
ïðàïîðè.
— Ùî ñòàëîñÿ? — ñïèòàëè ëþäåé.
— Óìåðëà öàðèöÿ, — â³äïîâ³ëè ¿ì.
Êóïö³-øàõðà¿ ï³øëè äî ïàëàöó, ñòàëè ïåðåä
öàðåì ³ ïðîìîâèëè:
— Î ïðåñâ³òëèé öàðþ, ìè ä³çíàëèñÿ ó ñâ³ò³ ïðî
òâîº âåëèêå ãîðå ³ ïðèéøëè òîá³ íà ïîì³÷. Ìîæåìî
öàðèöþ âîñêðåñèòè, àëå çà òå äàñè ì³øîê çîëîòà.
— Î ìî¿ â³ðí³ ï³ääàí³, ÿ âàì ïîäàðóþ ³ òðè
ì³øêè çîëîòà, ò³ëüêè âîñêðåñ³òü ìåí³ öàðèöþ!
— Äîáðå, öàðþ... Àëå çâåëè, àáè âñ³ æèâ³ ïîâèõîäèëè ç ïàëàöó, áî âîíè áóäóòü çàâàæàòè, —
ïîïðîñèëè êóïö³-øàõðà¿.
Ñêîðî ó ïîêîÿõ íå ëèøèëîñÿ æîäíî¿ äóø³.
Êóïö³-øàõðà¿ âèòÿãëè ³ç òîðáè «÷óäîä³éíèé ìàêîã³í» ³ ïî÷àëè áèòè íèì ïî ñêëÿíèõ øàôàõ, äçåðêàëàõ ³ â³êíàõ. Ðîçáèâàëè âñå, ùî ò³ëüêè ìîãëè.
66
Àëå ìåðòâà öàðèöÿ ³ íå äóìàëà âñòàâàòè.
— Àíó, ñõîï³òü öèõ çëî䳿â, — êðèêíóâ öàð
ñâî¿ì êàòàì.
Êóïö³â-øàõðà¿â êèíóëè äî òåìíèö³. ³äàé, òàì
¿ì ïîñòèíàëè ãîëîâè.
² âñå.
ÐÎÇÊÂÈÒÀÂÑß
Æèâ ñîá³ ÷îëîâ³ê Îìåëüêî, òà õîäèâ â³í äî
ìîðÿ íà çàðîá³òêè. Çàðîáèâ çà ë³òî ñîðîê øàã³â,
ïðèéøîâ äîäîìó, ïîñïðàâëÿâ ñîá³ ³ ä³òÿì îäåæó
òà é êàæå:
— Íó, çà öå ë³òî äîáðå ïîïàëîñü. ßêáè ùå íà
çèìó äå øàã³â ï’ÿòíàäöÿòü çàðîáèòü, áóëî á äîáðå. ϳäó, ìîæå, ùå äå íà ðîáîòó ñòàíó.
Âçÿâ íà äîðîãó øàã³â ï’ÿòíàäöÿòü ³ ï³øîâ. ²äå
ñîá³ òà äå íå çàéäå â øèíîê, âè ÷àðêó, ï³âøàãà çàïëàòèòü, à ï³âøàãà, êàæå, õàé çà âàìè, éòèìó íàçàä, òî â³ä³ï’þ.
Îò ïîõîäèâ, ïîõîäèâ, í³õòî íå íàéìà. Àæ çóñòð³÷àþòü éîãî ïîïè ç ¿õíüîãî æ ñåëà.
— Çäðàñòóé, Îìåëüêî.
— Çäðàñòóéòå, áàòþøêè.
— ×îãî öå òè òóò õîäèø?
— Òà øóêàþ, äå á íàéíÿòèñü. Ò³ëüêè í³õòî íå
íàéìàº, äóìêà âæå é äîäîìó.
— ѳäàé ç íàìè, áóäåø íàì êîíåé äîãëÿäàòü.
Îò äå íå çàéäóòü ó øèíîê, ïî ñòàêàíó âèï’þòü — ãðîø³ çàïëàòÿòü, à Îìåëüêî ÿê ³äå âæå ç
õàòè, ñêèíå øàïî÷êó òà:
— Ùî, õàçÿ¿íå, êâèò? (Ðîçðàõóâàâñÿ, ìîâëÿâ).
— Êâèò, ³äè ç Áîãîì.
67
Ðàç òàê, óäðóãå. Îò ïîïè ³ äàâàé äîïèòóâàòèñü:
— ßê òàê, ìè, êàæóòü, ãðîø³ ïëàòèì, à òè
ò³ëüêè ñêèíóâ øàïî÷êó — ³ âæå êâèò?
— À öå â ìåíå òàêà øàïî÷êà, ò³ëüêè çä³éìó,
óæå é êâèò.
— Ïðîäàé íàì.
— Êóï³òü. Äàâàéòå òèñÿ÷ó ðóáë³â.
Ñòîðãóâàëèñü, çàáðàâ â³í ãðîø³, ³ ï³øëè.
À ïîïè ÿê ïðè¿õàëè, çàðàç ëàâêè ñòîÿòü. ϳï
ïî¿õàâ òîâàðó íàáèðàòè. Íàáðàâ âñÿêî¿ âñÿ÷èíè,
âèõîäèòü ç êðàìíèö³, ñêèíóâ øàïî÷êó òà:
— À ùî, õàçÿ¿íå, êâèò?
— ͳ, ïîæàëóéòå ãðîø³.
³í óäðóãå:
— Ùî, õàçÿ¿íå, êâèò?
— ßêèé ÷îðò êâèò, äàâàé ãðîø³!
ϳï ñþäè-òóäè, øàòíóâñü ïî çíàéîìèõ, ïîçè÷èâ äåñü, ïðèâ³ç òîâàð äîäîìó òà é íå õâàëèòüñÿ.
Îò ç³áðàâñü äèÿêîí — ³ òîé ò³º¿ æ. Ïîçè÷èâ äåñü
òàì, çàïëàòèâ çà òîâàðè, ïðèâ³ç òà é íå õâàëèòüñÿ. Ïî¿õàâ ùå é äÿê. Òà òîìó âæå í³äå áóëî ïîçè÷èòè, ³ ïðè¿õàâ í³ ç ÷èì.
— Ùî æ âè, êàæå, íàáðàëè òîâàðó çàäàðîì, à
ìåí³ îí ùî òðàïèëîñü.
— Å, áðàòå, âîíî ³ íàì òàêå. Õîä³ì, êàæóòü,
òà âᒺìî éîãî.
À Îìåëüêî ïðî÷óâ öå, íàãîñòðèâ êîñó ³ ñòàâ
ï³ä â³êíîì. Îò ïîë³ç ï³ï, à Îìåëüêî ³ çíÿâ éîìó
ãîëîâó.
— Ùî, òè ñêîðî? — ïèòàþòü ò³ äâîº. À Îìåëüêî í³áè òî ï³ï:
— Òà ë³çüòå øâèäøå, áî ñàìîìó ñòðàøíî.
Âîíè ò³ëüêè â â³êíî, à Îìåëüêî é ïîçí³ìàâ ¿ì
ãîëîâè. Ïîçí³ìàâ, âçÿâ îäíîãî íà ëàâ³ ïîêëàâ, à
òèõ çàõîâàâ. Àæ îñü ³äå ñîëäàò.
68
— Ñëóõàé, ñëóæèâèé, îäíåñè ñüîãî ïîïà â
ïð³ðâó, ÿ òîá³ äåñÿòü ðóáë³â äàì.
Ñîëäàò òîãî ïîïà íà îáåðåìîê, ïîòàðàáàíèâ.
²äå ìèìî ÷àñîâîãî, à ÷àñîâèé ïèòàº:
— Õòî éäå?
— ×îðò.
— Ùî íåñå?
— Ïîïà.
— Íåñè ç Áîãîì.
Îäí³ñ ñîëäàò ïîïà ³ âêèíóâ ó ïð³ðâó.
— Íó, õàçÿ¿íå, äàâàé ãðîø³.
— Çà ùî? ³í îíäå ëåæèòü! — À â³í óæå äðóãîãî âèòÿã.
— À, òè îï’ÿòü âèë³ç? Îñü ÿ òåáå! — ïîòàðàáàíèâ ³ òîãî. Ïðèõîäèòü, àæ íà ëàâ³ âæå òðåò³é
ëåæèòü.
— Àõ òè ñÿêèé-òàêèé! — çãð³á ³ òðåòüîãî, ïîí³ñ
ï³ä ãðåáëþ ³ ïðèâ’ÿçàâ.
— Òåïåð íå âòå÷å.
Âåðòàºòüñÿ íàçàä, à âæå ðàíîê. À òóò ï³ï äî
öåðêâè éäå. Ñîëäàò äóìàâ, ùî òî òîé ïðèâ’ÿçàíèé, òà äî íüîãî:
— Àõ òè, ïàòëàòèé ÷îðò, òè îï’ÿòü óò³ê? Äàðîì ÿ ãðîø³ áóäó ïîëó÷àòü? — Òà çà ïàòëè, òà â
âîäó, à íàðîä âðîçò³÷.
ÒÐÈ ÑÈÍÈ ² ÁÀÒÜÊÎ
Áóâ áàãàòèé ÷îëîâ³ê, ùî ìàâ òðüîõ ñèí³â. Ñèíè
ïîâèðîñòàëè, ïîæåíèâ ¿õ ³ ðîçäàâ óâåñü ìàºòîê,
áî äóìàâ, ùî ïðè íèõ äîæèâå â³êó.
Àëå íå òàê ñòàëîñÿ, ÿê ãàäàëîñÿ: ä³òè íå õî÷óòü áàòüêà øàíóâàòè. Áóâ ó íàéñòàðøîãî — ïðî69
ãíàâ, ï³øîâ äî ñåðåäóùîãî — â³ä³ñëàâ äî íàéìîëîäøîãî, à òîé òàê áàòüêà ãîäóâàâ, ùî ëåäâå æèâå.
Ïðèõîäèòü ñòàðèé äî â³éòà.
— Òàêà ³ òàêà ñïðàâà. ß ìàþ ñêðèíüêó ãðîøåé. Òðåòþ ïàéêó äàþ íà ãðîìàäó, à ðåøòó òîìó,
õòî áóäå ìåíå óòðèìóâàòè àæ äî ñàìî¿ ñìåðò³.
Ðîçíåñëîñÿ öå ïîì³æ ëþäè. Ñèíè âçÿëè ç
ñîáîþ â³éòà — ³ äî áàòüêà. ijéñíî, ìຠñòàðèé
çàë³çíó ñêðèíüêó, àëå çàìêíåíà. Êëþ÷à íå äàº
í³êîìó.
— ßê óìðó, — êàæå, — ñêðèíüêó ðîç³á’ºòå é
ïîä³ëèòåñÿ ãð³øìè. Ïîêè æèâó, ñêðèíüêà áóäå
çáåð³ãàòèñÿ ó â³éòà, à êëþ÷ ó ìåíå.
Îõî÷èõ íà òàêå âèÿâèëîñÿ áàãàòî; òîé ñòàðîãî
áðàâ áè, ³ òîé, ³ òîé.
Àëå íàéñòàðøèé ñèí êàæå:
— Äå æ áè ÿ òàòà ïóñòèâ äî ÷óæèõ ëþäåé! Æèâ
ó ìåíå, òî íàé äàë³ æèâå. ß, òàòó, ùå âàñ ãîäåí
óòðèìóâàòè.
Ñåðåäóùèé òàêîæ êàæå éòè äî íüîãî, íàéìîëîäøèé áåðå äî ñåáå.
Âèð³øèëà ãðîìàäà:
— Íàé áàòüêî æèâå, ó êîãî ñàì õî÷å, ó êîãî
áóäå éîìó íàéë³ïøå.
Éäå äî íàéñòàðøîãî ñèíà.
Òîé âæå òàê êîëî íüîãî õîäèòü, à íåâ³ñòêà
ñêà÷å: ñõî÷å ¿ñòè — òî ¿ñòü, âèïèòè — òî âèïèòè, à êóðèòè — º çàêóðèòè. ×åðåç ì³ñÿöü éäå äî
ñåðåäóùîãî. Òîé ùå ë³ïøå ïåðåä áàòüêîì êëàäåòüñÿ. Ìèíຠì³ñÿöü, ñòàðèé ³äå äî íàéìîëîäøîãî. Òîé âæå íå çíàº, ùî ñòàðîìó äàòè. Òàê
áàòüêî æèâ ñîá³ ó ñèí³â äî ïîõèëîãî â³êó. Àëå
ñòàð³ñòü ðîáèòü ñâîº. Õî÷ æèâ ó äîáð³-ãàðàçä³,
òðåáà âìèðàòè.
70
Ñïðàâèëè ñèíè éîìó âåëèêèé ïîõîðîí: íàéíÿëè îðêåñòð, çðîáèëè ãîñòèíó, — òàê õîðîíèëè, ÿê öàðÿ, áî äóìàþòü, ùî âñå îêóïèòüñÿ.
ϳñëÿ ïîõîðîíó çáèðàþòüñÿ âñ³ ó â³éòà, àáè
ïîä³ëèòèñÿ ãð³øìè. Îäíà íåâ³ñòêà âçÿëà ç ñîáîþ
òîðáèíêó íà ãðîø³, äðóãà âçÿëà òîðáèíêó é òðåòÿ
ïðèéøëà ç òîðáèíêîþ. Ñèíè íåá³æ÷èêà ïðèíåñëè êëþ÷. Ðîç³ìêíóëè çàë³çíó ñêðèíüêó, à òàì
ïîâíî ÷åðåï’ÿ ³ ïàï³ð. Âîíè äóìàëè, ùî çàïîâ³ò,
³ ÷èòàþòü. À òàì íàïèñàíî: «Äÿêóþ âàì, ñèíè
äîðîã³, ùî ÿ ç âàìè äîáðå â³êó äîæèâ».
Ïîñòàâàëè óñ³ íàâêîëî ñêðèíüêè ³ ñòîÿòü —
íå çíàþòü, ùî ñêàçàòè.
ÓÁÎÃÈÉ ÒÀ ÁÀÃÀÒÈÉ
 ³íøîìó öàðñòâ³, ó êîçàöüêîìó ãåòüìàíñòâ³,
ó òàêîìó ñåë³, ÿê Ïèêàð³, òàì æèëî äâà áðàòè:
îäèí óáîãèé, äðóãèé áàãàòèé. Îò ó áàãàòîãî äóæå
áàãàòî óñüîãî áóëî, ò³ëüêè íå áóëî ä³òåé. À ó á³äíîãî — ò³ëüêè ïàðêà âîëèê³â, à ä³òåé êóïà.
Îòî çàðîáèâ óáîãèé áðàò äåñü ãðîøåíÿò ³ íàäóìàâ ñîá³, ùî ðîáèòè, ùîá á³ëüøå áóëî: ïðèâ’ÿçàâ ¿õ äî ïàëè÷êè ç êàïøó÷êîì — ³ ï³øîâ äî
áàãàòîãî áðàòà, äî êîìîðè, ³ çíàéøîâ ä³ðêó òàêó,
ùî óë³ç òîé êàïøó÷îê ³ç ãð³øìè, à ñàì äåðæèòü
çà ïàëè÷êó òà é õèòàº, ïðèêàçóþ÷è:
— ²ä³òü, ãðîø³, äî ãðîøåé! — (Ùîá, áà÷òå, ãðîø³
áðàòîâ³ éøëè äî éîãî ãðîøåé, ó êàïøó÷îê).
Îò ïîêè ãîéäàâ, ïîêè íèòî÷êà ðîçâ’ÿçàëàñÿ —
óïàâ òóäè êàïøóê ³ç ãð³øìè, ó êîìîðó, äî áðàòîâèõ ãðîøåé, à â³í âèéíÿâ ñàìó ïàëè÷êó.
71
— Îòàê, — êàæå, — áðàòîâèõ íå ä³ñòàâ, à ñâî¿õ
ïîçáóâñÿ.
² äóæå çàïëàêàâ, ³ ï³øîâ äîäîìó, íàð³êàþ÷è
íà ñâîþ äîëþ. Îòî, ïðèéøîâøè, ³ õâàëèòüñÿ
æ³íö³:
— Òà òî êîëè á òè çíàëà, æ³íêî, ùî ÿ çðîáèâ!..
— À ùî òàì òàêå? — ïèòຠæ³íêà ç ëÿêó.
— Å, — êàæå ÷îëîâ³ê, — íå çíàþ, ÷è òîá³ êàçàòè, ÷è í³: òî é ñàìîìó ñåáå ñîðîìíî, íå ò³ëüêè
ëþäÿì õâàëèòèñü...
— Òà ùî òàì? Êàæè! — êðè÷èòü æ³íêà.
— Óæå, — êàæå, — íåìà òèõ ãðîøåé ó íàñ,
ùî áóëè...
— À äå æ ïîä³ëèñü? — ïèòຠæ³íêà.
— Òà ùî æ? ß òîá³ ïî ïðàâä³ ñêàæó, ùî ÿ ñîá³
íàäóìàâñÿ, ùîá ó íàñ ãðîøåé ïîá³ëüøàëî, òà óçÿâ
ñâî¿ ãðîø³, ïðèâ’ÿçàâ äî ïàëè÷êè ç êàïøó÷êîì ³
ï³øîâ äî áðàòà, ùîá, áà÷, áðàòîâ³ ãðîø³ éøëè äî
ìî¿õ ãðîøåé... ßê ñóíóâ ¿õ ó ä³ðêó, òà é õèòàâ, ³
êàçàâ: ³ä³òü, ãðîø³, äî ãðîøåé! Òî äå òè áà÷èëà,
ùîá óáîãîìó òå áóëî, ùî áàãàòîìó? ßê êàæóòü,
ùî áàãàòîìó ÷îðò ä³òè êîëèøå, òî é ïðàâäà! Òî
òàê ³ öå: ùî ó áðàòà áàãàòî ãðîøåé, à ó ìåíå òðîøêè, òà é ò³ òóäè óïàëè... ß ç ïëà÷åì äîäîìó ïðèéøîâ...
— Áî áðàòîâ³ äóæ÷³, — êàæå æ³íêà. — À ÿêáè
òè ðîçóìíèé òà ïðèâ’ÿçàâ â³ðüîâêîþ, òî á, ìîæå,
áóëî á ³ äåðæàëîñü.
— Òà âîíî òàê, — êàæå ÷îëîâ³ê, — òà í³÷îãî
íå ïîìîæåòüñÿ!
Îòî ÿê íàïàëà éîãî æ³íêà ìîâ ìîêðèì ðÿäíîì:
— Äå õî÷, à ãðîø³ áåðè, áî ùî ìè ðîáèòèìåìî áåç ãðîøåé?
72
Îò ÷îëîâ³ê ³ êàæå:
— Ìîâ÷è, æ³íêî, íå ëàé! ß çàïðÿæó âîëè, ³
ï³äó ó ë³ñ, ³ òàì íàðóáàþ äðîâ, ïðîäàì, òî é áóäóòü ãðîø³.
Îòî ïî¿õàâ ÷îëîâ³ê ó ë³ñ — ³ òàê çà¿õàâ, ùî
ò³ëüêè íåáî òà çåìëÿ, à òî ³ ñàì íå çíàº, äå â³í:
áî òîä³ ë³ñè äóæå âåëèê³ áóëè! Îò â³í ïîñòàâèâ
âîëèêè ï³ä ãðàáîì, à ñàì ïîë³ç íà ãðàáà âèñîêî,
ùîá ïîäèâèòèñü, êóäè êðàùå âè¿õàòè.
Îò ÷óº — ùîñü ãîìîíèòü; â³í îãëÿíóâñÿ ñþäèòóäè, êîëè á³ëÿ éîãî íåäàëåêî ëþäåé äóæå áàãàòî, ³ âñå âåëèê³ ëþäè, ç âåëèêèìè âóñàìè é ÷óáàìè, ³ ÿê îäèí ó ãîëóáèõ æóïàíàõ, ³ ñ³äëàþòü êîí³:
êóäèñü-òî ïî¿äóòü. Äèâîì äèâóºòüñÿ ÷îëîâ³ê, ùî
³ùå òàêèõ ³ íå áà÷èâ. ² ïåðåë³÷è⠗ àæ ñîðîê
÷îëîâ³ê.
Äóìàº: «Å, òàê öå-òî ò³ ãàéäàìàêè, ùî ó íàñ, ó
ñåë³, êîæíèé ð³ê îáäèðàþòü ïàíà; ùî ïàí ðîçæèâåòüñÿ, íàáåðå ç ëþäåé, òî âîíè ïðè¿äóòü òà
îáäåðóòü äî ñîðî÷êè: âîçè ïîíàáèðàþòü, à ïàí ³
ïàí³ ïîâò³êàþòü. Âîíè òàê ïðîñòî ¿äóòü — ëþäåé
íå çàéìàþòü. Íó, òàê òåïåð ÿ çíàþ, ÿê³ ãàéäàìàêè! Íå äóðíî ïàí ç òðüîõ ñ³ë ³çáèðàâ ãðîìàäó ³ ¿õ
øóêàâ ïî âñüîìó ë³ñ³, òà é íå çíàéøîâ!.. Òà ÿê ¿õ
çíàéòè, ùî âîíè òàê ñîá³ æèâóòü, ùî é õàòè íå
çíàþòü, ñàì³ äâåð³!»
Îòî óñ³ ïîñ³äàëè íà êîí³, îñòàíí³é âèéøîâ ç
äâåðåöü ³ ñêàçàâ:
— Äâåð³, çàìêí³òüñÿ! — ² äâåð³ çàìêíóëèñÿ,
ãàéäàìàêè ïî¿õàëè.
Îò ÿê çà¿õàëè âîíè — íå ñòàëî âèäíî, òîä³
÷îëîâ³ê ³çë³ç ç äåðåâà, òà çà âîëè, ³ ïî¿õàâ òóäè,
äî äâåðåé. Îòî ïîñòàâèâ âîëè, ñàì ðîçäèâèâñÿ
ñêð³çü — íåìà í³äå í³êîãî, â³í äî äâåðåé —
73
äâåð³ çàìêíóò³ áóëè. Â³í ³ êàæå, ÿê êàçàâ ãàéäàìàêà:
— Äâåð³, îä÷èí³òüñÿ!
Äâåðö³ îä÷èíèëèñÿ, óâ³éøîâ â³í ó õàòêó; ³ äóæå
òàì ãàðíî áóëî âñåðåäèí³ — à îáðàç³â íà âñ³õ
ñò³íàõ! — äóæå ãàðíî!.. Ñò³íè áóëè ìóðîâàí³, à
â³êíà ïîðîáëåí³ ç òàêîãî ñêëà, ùî íå ìîæíà áóëî
é çíàòè, ùî âîíî òàêå, ò³ëüêè âèäíî é ãàðíî; à
ëàâêè áóëè êðóãîì, à á³ëÿ ïå÷³ ñòîÿëè çàñ³êè,
ïîíàêðèâàí³ á³ëèìè ñêàòåðòÿìè.
Îòî â³í óçÿâ ðîçêðèâ îäèí çàñ³ê — òàì ì³äí³
ãðîø³, ðîçêðèâ äðóãèé — òàì ñð³áí³ ãðîø³, ðîçêðèâ òðåò³é — òàì çîëîò³ ãðîø³. Òîé ÷îëîâ³ê àæ
çà ãîëîâó óõîïèâñÿ: ãîä³ äèâèòüñÿ íà óñå — äàâàé
øóêàòè ì³øê³â. Îò çíàéøîâ, âèáðàâ ÿêèõ íàéêðàùèõ ³ íàéá³ëüøèõ òðè ëàíòóõè ³ íàáðàâ ì³äíèõ
ãðîøåé îäèí ëàíòóõ, ñð³áíèõ — äðóãèé, à çîëîòèõ — òðåò³é. Îòî ñêëàâ óñ³ òðè ì³øêè, çâåðõó
ïðèêëàâ äðîâàìè, ùîá íå òàê âèäíî áóëî, çàñ³êè
ïîíàêðèâàâ, âèéøîâ ç õàòè, ³ äâåð³ çà÷èíèâ, ³
ñêàçàâ:
— Äâåð³, çàìêí³òüñÿ!
Âîíè çàñóíóëèñü. Îò â³í çà áàò³ã, òà âîëèê³â çà
íàëèãà÷, òà âè¿õàâ íà øëÿõ, òà ñ³â íà âîçà, òà é
êàæå:
— Ãåé! Ñîá! Öàáå, ïîìàëåíüêó!
Ïî¿õàâ ñîá³ ç Áîãîì, íå ïîñï³øàþ÷è: àáè íà
âå÷³ð äîäîìó, ùîá í³õòî íå áà÷èâ.
Îò ïðè¿õàâ äîäîìó, óæå ñîíöå çàéøëî, ñòàëî
ñìåðêàòü. Óâ³éøîâ ó õàòó — æ³íêà ïîáà÷èëà òà é
êàæå:
— Î! Õâàëèòü Áîãà, ùî òè ïðè¿õàâ, à òî ÿ òóò
òóðáóâàëàñÿ, ÷è íå ñëó÷èëàñü òîá³ çíîâó ÿêà ïðèäèáàøêà, ùî òàê äîâãî íå áóëî!
74
— ͳ, — êàæå ÷îëîâ³ê, — äÿêóâàòü Áîãó, ïðè¿õàâ áëàãîïîëó÷íî, ³äè ò³ëüêè ïîìîæè ñêèäàòè
äðîâà.
— Äîáðå, — êàæå æ³íêà, — òî é õîä³ì.
Îòî ïðèéøëè äî âîçà, à ÷îëîâ³ê ³ êàæå:
— Îöå, æ³íêî, Ãîñïîäü äàâ íàì ùàñòÿ: ÿ çíàéøîâ ãðîø³ òà öå ïðèâ³ç, äå ìè ¿õ ä³íåìî, ùîá
í³õòî ¿õ íå áà÷èâ?
— Ó êîìîð³ ñòîÿòü òðè æîëîáêè, — êàæå
æ³íêà. — Òî òóäè õ³áà ïîçñèïàºìî: ó íàñ í³õòî íå
õîäèòü ó êîìîðó, îêð³ì òåáå òà ìåíå, òî í³õòî íå
çíàòèìå.
Îòî, ïîðàäèâøèñü, òàê ³ çðîáèëè: â îäèí ³çñèïàëè ì³äí³ ãðîø³, à â äðóãèé — ñð³áí³, à â òðåò³é —
çîëîò³. Îò íàñèïàëè òðè æîëîáè ãðîøåé, ïîíàêðèâàëè òà é æèâóòü ñîá³ ïîìàëó — íå äóæå òèìè
ãð³øìè øèêóþòü, ùîá í³õòî íå ïðèì³òèâ.
Îòî, ïîðàäèâøèñü ç æ³íêîþ, êàæå ÷îëîâ³ê:
— Êóïèìî ïàðó âîë³â, òà ñâîÿ ïàðêà, òî ÿ
íàáåðó ãðîøåé ³ ïî¿äó ó Êðèì; òàì ë³òî ïîáóäó
òà äåùî êóïëþ á³ëüøå, òî íå òàê áóäå çíàòè; à
òî ùîá ëþäè ïîñòåðåãëè, òî ³ùå áóäå êëîï³ò, áî
óæå ³ òàê íà ìåíå ïîãëÿäàþòü, ÿê ÿ ï³äó ó
öåðêâó.
Îòî òàê ³ çðîáèëè. Ïî¿õàâ ÷îëîâ³ê ó äîðîãó, à
æ³íêà çîñòàëàñÿ ç ä³òüìè.
Òî öå áðàò áàãàòèé ³ ïîøëå æ³íêó ñâîþ, ùîá
ðîçïèòóâàëàñÿ, äå óáîãèé óçÿâ ãðîøåé, ùî êóïèâ
ïàðó âîë³â ³ ï³øîâ ó äîðîãó. Òî æ³íêà óáîãîãî
áðàòà ³ êàæå:
— ßê³ íàø³ ãðîø³? Ñòÿãëèñÿ íà òó ñêîòèíêó ó
âåëèêó ñèëó, òà é Áîã éîãî çíàº, ÿê áóäå: ï³øîâ
ó äîðîãó, à ÿ òóò ç ä³òüìè âåëèêîãî ãîðÿ íàáåðóñÿ... Êîëè á õî÷ áëàãîïîëó÷íî ïðè¿õàâ!
75
² òàê ÿòð³âêè äâ³ çáåðóòüñÿ, ïîáàëàêàþòü òà é
ðîç³éäóòüñÿ.
ͳ÷îãî áàãàòèé áðàò ³ íå ä³çíàâñÿ — ³ òÿæêî
éîìó! Àæ òóò ïðè¿æäæຠóáîãèé áðàò ç äîðîãè ³
ïðèãàíÿº äâàíàäöÿòü ïàð âîë³â: ø³ñòü ìàæ ñîë³,
à ø³ñòü ðèáè, à æ³íö³ — òóðåöüêî¿ ìàòå𳿠íàáðàâ
íà ñï³äíèöþ, íà ôàðòóõ, ³ íà êîðñåò, ³ íà þïêó,
³ùå é òóðåöüêó õóñòêó, ³ ä³òÿì óñüîãî ïîíàâîçè⠗
óñÿêèõ áàçàðèíê³â. Îòî ïîïðîäàâàâ â³í âîëè,
³ ñ³ëü, ³ ðèáó ïîïðîäàâ, ³ çðîáèâ ñîá³ ëàâî÷êó, ³
íàêóïèâ óñÿêî¿ ìàòåð³¿, ³ ñòàâ òîðãóâàòè, ³ ðîçæèâàòèñü, ³ ñòàâ áàãàò³òè. À áàãàòñòâî áðàòà äóæå
ó ñåðöå êîëå: äå á³äíèé íàáðàâ ãðîøåé, ùî òàê
ðîçæèâñÿ?
Îòî ïðèéøîâ ïðàçíèê — ÷è гçäâî, ÷è Âåëèêäåíü, à óáîãèé áðàò ³ êàæå æ³íö³:
— Çíàºø ùî, æ³íêî, ïîêëè÷ìî ìè áðàòà ìîãî
äî ñåáå ó ãîñò³, ìîæå, â³í íå ïîãîðäóº òåïåð íàìè,
áî Áîã äàâ íà òå ëþäÿì ïðàçíèê, ùî ðîäèíà äî
ðîäèíè éäå, à ÿ â³äêîëè æåíèâñÿ, òî íå áóâ ó
ìåíå áðàò ³ çà ïîðîãîì, íå òî ó ãîñòÿõ.
Îòî, ïîðàäèâøèñü, òàê ³ çðîáèëè: ïîêëèêàëè
áðàòà.
Ïðèéøîâ áðàò áàãàòèé ³ç æ³íêîþ — ³ùå ³ ðàäèé áóâ, ùî éîãî ïîêëèêàâ óáîãèé. Îòî ãóëÿþòü
ñîá³ òà áåíêåòóþòü. Îòî ï³äïèëè òðîõè, áàãàòèé ³
êàæå:
— Ñêàæè ìåí³, áóäü ëàñêà, áðàòå, ÿê òè çàáàãàò³â?
— Å, áðàòå, — êàæå óáîãèé, — òàê ìåí³ Áîã äàâ!
Òè ³ùå, áðàòå, íå áà÷èâ ìîãî çåðíà òà é êàæåø, ùî
ÿ çàáàãàò³â, àæ õîä³ì ó êîìîðó, óñ³ õîä³ìî!
Îòî óâ³éøëè ó êîìîðó, à á³äíèé áðàò ïðèâ³â
äî ì³äíèõ ãðîøåé òà é êàæå:
76
— Îöå ó ìåíå îâåñåöü!
À ïðèéøëè äî äðóãîãî æîëîáà, à â³í êàæå íà
ñð³áí³ ãðîø³:
— À îöå ó ìåíå ïøåíèöÿ!
À ÿê ïðèéøëè äî çîëîòèõ ãðîøåé, à â³í êàæå:
— À öå ó ìåíå ñàìå ñàëî.
À áàãàòèé áðàò àæ çà ãîëîâó óõîïèâñÿ òà é êàæå:
— Áðàòå, ãîëóá÷èêó, ñêàæè ìåí³, äå òè ¿õ íàáðàâ, ùî ÿ çðîäó áàãàòèé, à ó ìåíå ñò³ëüêè íåìà,
ÿê ó òåáå.
À óáîãèé êàæå:
— Îò, áðàòå, ÿ òîá³ ñêàæó: íå íàõîäèâ òè ÷àñîì ó ñåáå ÿêîãî êàïøó÷êà ³ç ãð³øìè?
— Äå æ òî! Íàéøëà ìîÿ æ³íêà, — êàæå áàãàòèé, — ³ ìè éîãî êî÷åðãîþ âèãîðíóëè ç êîìîðè,
äóìàþ÷è, ùî òî ÿê³ ÷àðè, êîëè ðîçäèâèëèñÿ —
àæ òàì ãðîø³, òî ìè ò³ ãðîø³ çàáðàëè, à êàïøóê
âèêèíóëè.
— Îòî æ ì³é êàïøóê! — êàæå óáîãèé.
Ïèòຠáàãàòèé:
— ßê æå â³í ïîïàâ òóäè?
— À òàê, — êàæå óáîãèé. — ß çàðîáèâ ãðîøåé
òðîøêè ³ õîò³â, ùîá ïîá³ëüøàëî; ³ ïðèâ’ÿçàâ äî
ïàëè÷êè, ³ êàçàâ, óïóñòèâøè äî òåáå â êîìîðó:
³ä³òü, ãðîø³, äî ãðîøåé! Îò íèòêà ðîçâ’ÿçàëàñü, ³
âîíè òóäè óïàëè. À ÿê ïðèéøîâ äîäîìó òà ñêàçàâ
æ³íö³, òî âîíà íà ìåíå ÿê íàïàëàñÿ, òî ÿ ïî¿õàâ ó
ë³ñ ³ íàäèáàâ, äå æèâóòü ðîçá³éíèêè. ² ÿê âîíè
âè¿õàëè íà çäîáèòêè, òî ÿ ï³øîâ ó ¿õ õàòó — ³ òàì
òàê óñüîãî áàãàòî, ùî ÿ íå çíàâ, ùî é áðàòè. ² ÿ
ïîáà÷èâ, ùî òàì ñòîÿëî òðè êàäîâáè, íàêðèò³
á³ëèìè ñêàòåðòÿìè; ÿ ïîäèâèâñÿ — àæ òàì ãðîø³, îò ÿ é íàáðàâ ãðîøåé — ³ öå òðîõè ðîçæèâñÿ... À öå çíîâó õîò³â ¿õàòè, òà í³ÿê íå ïðîáåðóñü.
77
Îòî áàãàòèé áðàò ³ êàæå:
— Ñêàæè ìåí³, áóäü ëàñêà, áðàòèêó, äå öå òîé
ëüîõ ÷è õàòà ¿õ ³ ÿê òè îä÷èíÿâ, áî òî ó ãàéäàìàê³â ïîâèíí³ áóòè äîáð³ çàìêè, ³, ìàáóòü, òàê
æèâóòü, ùî ³ íåïîì³òíî, äå ¿õ õàòà, ùî ñò³ëüêè ¿õ
øóêàëè ãðîìàäîþ, òà é ïàí ñàì ñêð³çü ¿çäèâ, òà
é íå çíàéøîâ.
Îò á³äíèé áðàò ³ êàæå:
— ß òîá³ ñêàæó, áðàòèêó, ò³ëüêè í³êîìó íå
êàæè ³ ñàì íå ¿äü, à êîëèñü ïî¿äåìî óäâîõ.
— Äîáðå, — êàæå áàãàòèé áðàò.
À óáîãèé ³ êàæå:
— Çíàºø æå òè, áðàòå, òîãî ãðàáà, ùî ñêîðî
âè¿õàòè ç Äîâãîãî ÿðó, ³ òàì ñòî¿òü äóæå âåëèêèé
ãðàá, à ïðîòè òîãî ãðàáà, ó ÿðêó, ºñòü äâåð³ òîãî
ëüîõó.
— À ÿê òè â³ä÷èíèâ? — ïèòຠáàãàòèé áðàò.
— À òàê, — êàæå óáîãèé. — ß ñêàçàâ: äâåð³,
îä÷èí³òüñÿ! Òî âîíè é îä÷èíèëèñü, à ñêàçàâ: çàìêí³òüñÿ, òî âîíè é çàìêíóëèñü.
Îòî, ïîãóëÿâøè, ïîáàëàêàâøè, ðîçïðîùàëèñÿ, ï³øîâ áàãàòèé áðàò ³ç æ³íêîþ äîäîìó, à óáîãèé ñòàâ óáèðàòüñÿ ó ÿðìàðîê.
Îò ñêëàâñÿ ³ ïî¿õàâ, à áàãàòèé áðàò ö³ëó í³÷
íå ñïàâ, óñå ñêëàäàâñÿ òà ïðèãîòîâëÿâ âîçè, à
âðàíö³ çàïð³ã äâàíàäöÿòü ïàð âîë³â ³ ïî¿õàâ ó ë³ñ,
äå æèâóòü ãàéäàìàêè, ùîá óñå çàáðàòè, à æ³íö³
ñêàçàâ:
— ßê õòî ñïèòàº, òî ùîá ñêàçàëà, ùî ïî¿õàâ ó
ë³ñ ïî äðîâà.
Îòî ïðè¿õàâ òóäè, äå áðàò êàçàâ, àæ âîíî òàê ³
º óñå, ò³ëüêè íå áóëî ðîçá³éíèê³â: êóäèñü ¿çäèëè.
Îò â³í ïîçàâåðòàâ âîëè, ï³øîâ äî äâåðåé òà é
êàæå:
78
— Äâåð³, îä÷èí³òüñÿ!
Äâåð³ îä÷èíèëèñÿ. Îòî óâ³éøîâ â³í òóäè ³ íå
çíàº, íà ùî óïåðåä äèâèòèñü ³ ùî áðàòè. Îò êèíóâñÿ áàãàòèé çàðàç äî ãðîøåé ³ íàñèïàâ ¿õ íà
ø³ñòü âîç³â, à íà ø³ñòü âîç³â óñÿêîãî çá³ææÿ —
ò³ëüêè ¿õàòè, òà é ãîä³! Îò ñïîäîáàëàñü áàãàòîìó
îäíà ³êîíà, êîòðà ñòîÿëà íà ïîêóòò³, ó ñàìîìó
çîëîò³ ³ äóæå ãàðíà. ³í ñòàâ íà ëàâêó ³ âçÿâ ¿¿, à
ïîâåðíóâñÿ äî äâåðåé, òî äâåð³ çà÷èíèëèñÿ, ³ â³í
îñòàâñÿ ó õàò³. Êèíóâñÿ îä÷èíÿòè — íå îä÷èíèòü.
³í óæå óñÿê êàçà⠗ íå îä÷èíÿþòüñÿ.
Îòî ïîñòàâèâ ³êîíó, äå âîíà ñòîÿëà, ñàì ñòàâ
â³ä÷èíÿòè — íå îä÷èíèòü. Øóêàâ ñîêèðè, ùîá
ïðîðóáàòè ä³ðêó ³ âèë³çòè, — òà íå çíàéøîâ. Õîò³â
ó â³êíî ë³çòè — çàë³çí³ â³êíà, íå ìîæíà, óæå â³í
³ ïëàêàâ, ³ êðè÷à⠗ í³÷îãî íå ïîìîãëîñÿ...
Óæå äåíü ìèíóâ, à âå÷³ð íàñòàâ. Ãàéäàìàêè
ïðè¿æäæàþòü äîäîìó, à îòàìàí ïîïåðåäó, ÿê ïîáà÷èâ âîëè ³ âîçè ³ç äîáè÷÷þ, òî àæ êðèêíóâ:
— Åé, áðàòè, ùîñü ó íàñ õàçÿéíóº! Ãëÿä³òü,
ùîá ó âàñ áóëè ãîòîâ³ ðóææÿ é ñàìîïàëè, áî,
ìîæå, òóò ³ áàãàòî äåêîãî º!
Îòî ïðè¿æäæàþòü äî õàòêè — íåìà í³êîãî,
ò³ëüêè âîëè òà âîçè ñòîÿòü íàãîòîâëåí³. Îòàìàí
ñêî÷èâ ç êîíÿ — äî äâåðåé: äâåð³ áóëè çà÷èíåí³,
â³í êàæå:
— Ñêîð³ø, õëîïö³, êðóãîì õàòè ñòàâàéòå! À äåÿê³ íóìî ó õàòó!
Îò ³ êàæóòü:
— Äâåðö³, îä÷èí³òüñÿ!
Äâåðö³ îä÷èíèëèñÿ... À áàãàòèé ïðîæîãîì õîò³â
óòåêòè ïîì³æ íèìè, òàê éîãî é ñõîïèëè íà ñïèñè, íå äàëè éîìó é ïèðõíóòü. ² çàêîëîëè, ò³ëüêè
çàñì³ÿëèñü:
79
— Îòàêà ëîâèñü! Îäèí ÷îëîâ³ê, à íàñ ñîðîê,
òà é ïåðåëÿêàëèñü!.. Íóìî øóêàòè ïî êóòêàõ,
ùîá äåõòî íå çîñòàâñÿ ³ùå... ÿê â³í ñþäè äîáèâñÿ?
Îòî øóêàëè ñêð³çü — í³äå íå çíàéøëè í³êîãî.
Îò ïîñêèäàëè âñå, ÿê áóëî, ïîçíîñèëè ç âîç³â,
à âîëè ïîçàãîíèëè ó äàëåê³ ëüîõè. Îò îòàìàí ³
êàæå:
— Îòåïåð, áðàòè, ïîñ³äàéìî, îäïî÷èíåì ³ ïîðàäèìîñÿ, ùî áóäåìî ðîáèòè ç ÷îëîâ³êîì îöèì,
áî â³í íå îäèí, à âèäíî, ùî â éîãî ñ³ì’ÿ º; ÿê áè
ä³çíàòèñÿ?
Îòî ïîðàäèëè: çàêîïàòè íà ïðèòèí³ äâà ñòîâïè ³ ïîâ³ñèòè éîãî çà ðóêè é çà íîãè: õòî áóäå
éòè ïîâç íüîãî — ÿê ð³äíà, òî çàïëà÷å, òî òîä³
ìîæíà áóäå ä³çíàòèñü. Îò òàê ³ çðîáèëè: çàêîïàëè ñòîâïè ³ ïîâ³ñèëè ò³ëî, ³ äâà ãàéäàìàêè ñòåðåãëè, ïîêè õòî éòèìå.
À òîãî áàãàòîãî æ³íêà æäàëà, æäàëà — íåìà
÷îëîâ³êà, âîíà äî áðàòà ïîá³ãëà òà é áðàòîâ³:
— Áóäü ëàñêàâèé, Îõð³ìå, ³äè, øóêàé ñâîãî
áðàòà, áî óæå, ìàáóòü, íåìà éîãî ³ íà ñâ³ò³: ç âîëàìè äåñü ïî¿õàâ ïî ò³ ãðîø³!
Áðàò ç ëÿêó àæ çà ãîëîâó óõîïèâñÿ:
— Òåïåð æå íåìà éîãî æèâîãî! ß éîìó êàçàâ,
ùîá â³í ñàì íå ¿õàâ!..
Îò çàïð³ã êîíÿ÷êó é ïî¿õàâ òóäè ïðÿìî; êîëè
äèâèòüñÿ — á³ëÿ ïðèòèíè ñòî¿òü äâà ñòîâïè ³ âèñèòü éîãî áðàò; â³í óçÿâ ³ ïî¿õàâ äàë³ — êðóãîì
îᒿõàâ ³ âåðíóâñÿ äîäîìó.
Îòî é êàæå áðàòîâ³é:
— Îò ÿ áà÷èâ áðàòà, ï³äè, êîëè õî÷, ³ òè ïîäèâèñü: òàì íà ñòîâïàõ âèñèòü; ò³ëüêè íå ïëà÷,
íå æóðèñü. Ó ìåíå æ³íêà ïëîõà, òî òè áóäåø ìåí³
80
çà æ³íêó, òà é áóäåìî ñîá³ æèòè òèõåíüêî, îäíàêîâî ìîæíà ³ ïî äâ³, ³ ïî òðè æ³íêè áðàòè.
Îòî âîíà ï³øëà, îääàë³ê ïîäèâèëàñü òà é âåðíóëàñü:
— Íå âèòåðïëþ, — êàæå, — ùîá íå ïëàêàòè!
Îò â³í êàæå:
— Êîëè íå âèòåðïèø, òî â³çüìè óáåðèñÿ, ÿê
ïàíñüêà íàéìè÷êà, ³ íàáåðè ïëÿøîê ³ç âèíîì, ç
ìåäîì ³ ç ãîð³ëêîþ ïîâíèé êîøèê, òà éäè ïîâç ò³
ñòîâïè, äå âèñèòü áðàò, òà é ñï³òêíèñÿ, òà óïàäè
íàðîøíå, ³ ïîáèé ò³ ïëÿøêè — ³ ïëà÷ ñê³ëüêè
òîá³ õî÷åòüñÿ. À ÿê õòî ñïèòàº, ÷îãî òè ïëà÷åø,
òî òè ñêàæåø, ùî éøëà â³ä ïàí³â, íåñëà îöüîãî
äîáðà äî äðóãèõ ïàí³â, ³ öå íåùàñòÿ òðàïèëîñü:
óïàëà é ïîáèëà óñå!
Îòî âîíà òàê ³ çðîáèëà. ² ÿê óïàëà íåäàëåêî
á³ëÿ ñâîãî ÷îëîâ³êà, ÿê ïîáèëà ïëÿøêè, ÿê ñòàëà
ãîëîñèòè, òî ðîçá³éíèê âèéøîâ ³ ñòàâ ¿¿ ïèòàòè:
— ×îãî òè ïëà÷åø?
À âîíà é ñêàçàëà:
— ßê ìåí³ íå ïëàêàòè, êîëè îöå óñå ïàíñüêå,
òî ùî ìåí³ áóäå, ùî ïîáèëà óñå!
Îò, âèïëàêàâøèñü äîáðå çà ñâî¿ì ÷îëîâ³êîì, ³
ï³øëà äîäîìó...
ÓÊÐÀÄÅÍÅ ÙÀÑÒß
Æèâ êîëî îäíîãî áîëîòÿíîãî øëÿõó ´àçäàõóòîðÿíèí. Íåäàëåêî â³ä éîãî îá³éñòÿ, ïîñåðåä
äîðîãè, ëåæàëà êîëîáàíÿ 1, ÿêà íå âèñèõàëà.
Êîìó âîñåíè àáî íàâåñí³ òóäè ëåæàëà ïóòü, òîé
1
Ê î ë î á à í ÿ — áàþðà.
81
ì³ã áóòè ïåâíèé, ùî çàñòðÿíå â áàãí³, ëèøå
´àçä³âñüê³ êîí³ âèòÿãíóòü éîãî âîçà. À áîëîòÿíî
áóëî òàì ÷åðåç òå, ùî í³õòî íà òîìó ì³ñö³ íå
õîò³â ïîáóäóâàòè ì³ñò. Ãðîøåé, êîòð³ íàäõîäèëè
â óðÿä â³ä ãðîìàäè, íå âèñòà÷àëî íà áóäîâó,
ñåëî áóëî á³äíå, îòîæ ïðî íüîãî é íå äáàëè.
¥àçä³-õóòîðÿíèíó íàäîêó÷èëî âèòÿãàòè âîçè ç
êîëîáàí³ òà é ïîäóìàâ ñîá³ òàê, ùî ³ éîãî äîðîãà
ëåæèòü ÷åðåç áàãíèùå, ùî ³ éîãî êîí³ çàñòðÿâàþòü òàì, ÿê ³ ëþäñüê³. ̳ðêóâàâ â³í, ì³ðêóâàâ ³
äîñóäèâ òàê, ùî äàñòü ñàì ïîáóäóâàòè ì³ñò —
ñê³ëüêè á òî éîìó íå êîøòóâàëî. ßê äîñóäèâ, òàê
³ â÷èíèâ.
À â òèõ êðàÿõ õîäèâ îäèí çëîä³é. Êîëè ì³ñò
áóâ ãîòîâèé, òîé ñòàâ ñîá³ ï³ä ìîñòîì ³ âèñëóõóâàâ, ùî áóäóòü ãîâîðèòè ëþäè: ÷è íå ïîõâàëèòüñÿ ÿêèéñü âåëèêèìè ãðîøèìà? Ïåðåñèä³â çëîä³é
ï³ä ìîñòîì ï³âäíÿ ³ âèñëóõàâ óñå, ùî ãîâîðèëîñÿ. Ïîò³ì çàéøîâ íà õóò³ð ³ êàæå:
— Êîæíèé, õòî ïåðåõîäèâ, äóæå êðàñíî äÿêóâàâ òîìó ÷îëîâ³êîâ³, êîòðèé äàâ ïîáóäóâàòè
ì³ñò.
¥àçäà, õî÷ çá³äí³â, òà äàâ éîìó ïî¿ñòè — âäÿ÷íèé çà äîáðó çâ³ñòêó. Çëîä³é çíîâó ñòàâ ï³ä ìîñòîì ³ ñëóõàº, ùî ãîâîðÿòü ëþäè. À ÷åðåç ì³ñò ó
ëþäñüê³é ïîäîá³ éøëî Ùàñòÿ ç Íåùàñòÿì. Ñïåðøó îçâàëîñÿ Íåùàñòÿ:
— ×è ïðàâäó êàæó, áðàòèêó, ùî òîé ÷îëîâ³ê
çàñëóæèâ íà òå, àáè áóòè ùàñëèâèì.
À Ùàñòÿ ñêàçàëî:
— ¥àçäà, êîòðèé äàâ çà ñâî¿ ãðîø³ ïîáóäóâàòè
ì³ñò, ä³ñòàíå â³ä ìåíå âåëèêó íàãîðîäó: éîãî æîíà
ñêîðî íàðîäèòü äèòèíó, ùî áóäå ùàñëèâà: âñå,
82
ùî õòîñü ïîïðîñèòü äëÿ òî¿ äèòèíè, áóäå ñïîâíåíî é íà ¿¿ ñëîâî óñå çä³éñíèòüñÿ.
Çëîä³é ÷óâ òó áåñ³äó â³ä ñëîâà äî ñëîâà. Ïðèéøîâ â³í íà õóò³ð, ³ ãîñïîäàð çâ³äຠéîãî:
— Íó, ùî ãîâîðèëè ëþäè íà ìîñò³?
Òîé â³äïîâ³äàº:
— Ñüîãî äíÿ, ÿê ³ â÷îðà, êîæíèé, õòî ïåðåõîäèâ, ïðîñèâ âàì äîáðà é ì³öíîãî çäîðîâ’ÿ.
Ïðî áåñ³äó ì³æ Ùàñòÿì ³ Íåùàñòÿì çëîä³é íå
ñêàçàâ.
Íåâäîâç³ ´àçäèíÿ íàðîäèëà ñèíà. Çëîä³é çàð³çàâ áàðàí÷èêà, êðîâ’þ çìàñòèâ ïîðîä³ëë³ ãóáè, à
ñàì óêðàâ äèòèí÷à ³ âò³ê, ùî é ñë³ä éîãî ïðîïàâ.
Ïîâñòàâàëè ãîñïîäàð³ âðàíö³, äèâëÿòüñÿ, à äèòèíè êîëî íèõ íåìà. ¥àçäà ïåðåëÿêàâñÿ, áî óâèä³â,
ùî ãóáè ó æ³íêè çàêðèâàâëåí³. Ùî ì³ã äóìàòè
ñîá³? Äóìàâ, ùî âíî÷³ æ³íêà 璿ëà ñèíà!
Äàðåìíî íåáîãà âèïðàâäîâóâàëàñÿ, äàðåìíî
êàçàëà, ùî âîíà íå âèííà. Ñóä çàñóäèâ ¿¿ íà
ñòðàøíó êàðó — çàìóðóâàòè â ñò³í³, àáè âîíà òàì
ïîìåðëà ç ãîëîäó. ßê ïðèñóäèëè, òàê ³ áóëî çðîáëåíî.
À ëóêàâèé çëîä³é ç óêðàäåíèì äèòèí÷àì ä³éøîâ àæ äî ìîðÿ, ñòàâ íà áåðåç³ é ïî÷àâ ïðîñèòè
Ùàñòÿ, àáè òàì âèð³ñ äëÿ ìàëîãî çàìîê. ² íàðàç
ïîÿâèâñÿ íàä ìîðåì êðàñíèé çàìîê. Òîä³ çëîä³é
ïîïðîñèâ ìíîãî-ïðåìíîãî ãðîøåé. ² òî ïîÿâèëîñÿ. ³í íàéíÿâ äèòèí³ ãîäóâàëüíèöþ, à ñàì
îæåíèâñÿ ³ æèâ ñîá³, ÿê öàð.
Îäíî¿ íî÷³ æîíà êàæå:
— Ïîñëóõàé, ÷îëîâ³÷å, ùî ÿ òîá³ ñêàæó. ßê
òè ñîá³ äóìàºø, ÷èì òî ïîÿñíèòè, ùî ìè òàê³
ùàñëèâ³? ͳ÷îãî íå ðîáèìî, à âñüîãî ó íàñ äîñòà!
83
² ÷îëîâ³ê ðîçïîâ³â, çâ³äêè ä³ñòàëîñÿ ¿ì ùàñòÿ. Ñêàçàâ, ÿê îäèí ãîñïîäàð äàâ ïîáóäóâàòè
÷åðåç áîëîòî ì³ñò, à â³í, çëîä³é, ñòàâ ï³ä òèì
ìîñòîì ³ ï³äñëóõîâóâàâ ðîçìîâè ïðî¿æäæàþ÷èõ.
À îäíîãî ðàçó ìîñòîì ïåðåõîäèëè ó ëþäñüê³é
ïîäîá³ Ùàñòÿ é Íåùàñòÿ — éøëè é ìàëè ñâîþ
áåñ³äó. Ùàñòÿ çàõîò³ëî â³ääÿ÷èòè ´àçä³ çà éîãî
äîáðî é ñêàçàëî, ùî éîìó íàðîäèòüñÿ ùàñëèâà
äèòèíà: õòî ³ ùî áè íå ïðîñèâ äëÿ òî¿ äèòèíè — âñå íåãàéíî çáóäåòüñÿ. ² çëîä³é ç³çíàâñÿ,
ÿê âèêðàâ ìàëå é ïîäàâñÿ ç íèì ñþäè, íà áåðåã
ìîðÿ. Ïðèçíàâñÿ ³ â òîìó, ùî âèïðîñèâ äëÿ
õëîï÷èêà çàìîê, äå âîíè æèâóòü, âèïðîñèâ ìíîãî ãðîøåé, à ïîò³ì ìàëîìó íàéíÿâ ãîäóâàëüíèöþ, à ñàì îæåíèâñÿ.
Öþ îïîâ³äêó âñþ äî ê³íöÿ â÷óâ õëîïåöü, ùî
íà òîé ÷àñ óæå ï³äð³ñ. Éîãî äóæå çàáîë³ëî òå, ùî
íåáîãó ìàò³ð, í³ â ÷îìó íå âèííó, çàìóðóâàëè â
ñò³íó æèâîþ. Òîä³ õëîïåöü ñàì ïîïðîñèâ Ùàñòÿ,
àáè çëîä³é, êîòðèé éîãî âèêðàâ îä ð³äíî¿ ìàòåð³,
îáåðíóâñÿ îäðàçó íà ïñà. Ùî ïîïðîñèâ, òå ñòàëîñÿ. Õëîïåöü çàãîâîðèâ äî éîãî æîíè ³ íàêàçàâ,
àáè âîíà íåãàéíî ïîëèøèëà çàìîê. À êîëè æ³íêà
ï³øëà, çàæàäàâ îä Ùàñòÿ: «Íàé ïðîïàäå çàìîê,
àáè ç íüîãî é êàìåíÿ íå çîñòàëîñÿ!» ² çàìîê ïðîïàâ. Õëîïåöü ðàçîì ³ç ïñîì ðóøèâ ó äîðîãó —
õîò³â ÷èìñêîð³øå ïîâåðíóòèñÿ äî ð³äíî¿ äîì³âêè. Äóìàâ, ùî, ìîæå, ùå æèâà òàì ìàòè — ³ çíàéäå ¿¿. Éøîâ òà éøîâ ³ç ïñîì ³ ÿêîñü ïîïðîñèâñÿ â
îäíîìó ñåë³ ïåðåíî÷óâàòè. Ãîñïîäàð ïðèéíÿâ
éîãî ðàäî ³ çàïðîñèâ âå÷åðÿòè. Òà ã³ñòü êðàñíî
ïîäÿêóâàâ, à ¿ñòè íå õîò³â.
— Íó, òà ÿê íå õî÷åø, òî, ìîæå, äàòè òâîºìó
ïñîâ³? — ñïèòàâ ÷îëîâ³ê.
84
Íà òå õëîïåöü â³äïîâ³â:
— Òîãî ïñà ÿ íàãîäóþ ñàì. Íå æóð³òüñÿ íèì!
Ñêàçàâøè òàê, âèãð³á ³ç ïå÷³ ïîâíó ëîïàòó
ãðàí³, âèñèïàâ ïñèñüêîâ³ ï³ä í³ñ ³ íàêàçàâ ¿ñòè.
Ïåñ ìóñèâ éîãî ñëóõàòè. Âñ³ ó õèæ³ äóæå çäèâóâàëèñÿ ³ ïî÷àëè êàçàòè:
— Îé, òà ìè òàêîãî ùå íå âèä³ëè, àáè ïåñ ¿â
ãðàíü!
Íà òå õëîïåöü â³äïîâ³â:
— À òàêå ÷è âèä³ëè, àáè ìàòè 璿ëà ñâîþ ð³äíó
äèòèíó?
— ͳ, é òàêå íå âèä³ëè, — ïðèçíàëèñÿ ëþäè. —
Àëå ó íàñ áóëî ÷óâàòè, ùî òàì ³ òàì, ó òîìó é
òîìó ñåë³, îäíà ìàòè 璿ëà ìàëåíüêå äèòèí÷à òà
ùå é ïåðøî¿ íî÷³, ëåäâå âîíî âñòèãëî íàðîäèòèñÿ.
Ðàíî-âðàíö³ õëîïåöü ïîïðîùàâñÿ ç ãîñïîäàðÿìè, âçÿâ íîãè íà ïëå÷³ é — ïðîñòî äî ñåëà,
ïðî ÿêå ãîâîðèëîñÿ. Éøîâ íå äóæå äîâãî — ³
ïðèéøîâ ó òå ñåëî. Çíàéøîâ ñòàðîãî íÿíüêà,
ïîãîâîðèâ ³ç íèì ³ ïîïðîñèâ ïîêàçàòè ì³ñöå, äå
êîëèñü çàìóðóâàëè ìàò³ð. Õëîïåöü ï³øîâ îäðàçó
íà òå ì³ñöå ³ ïî÷àâ ïðîñèòè Ùàñòÿ:
— Îé, Ùàñòÿ÷êî, ïîâåðíè ìåí³ ìîþ á³äíó
ìàìêó! Íàé ðîçïàäåòüñÿ òà ñò³íà, äå ¿¿ çàìóðóâàëè, íàé âèéäå çâ³äòè ìîÿ ìàìêà, àáè ¿é í³÷îãî íå
ïîøêîäèëî, ³ íàé îæèâå çíîâó, ÿê ìó÷åíèöÿ!
Ïî òèõ ñëîâàõ êàì’ÿíà ñò³íà ðîçñòóïèëàñÿ, ³
ìàòè ÿâèëàñÿ ïåðåä íèì æèâîþ. Õëîïåöü ñêàçàâ, ùî â³í — ¿¿ ñèí, âèäèòü ïåðåä ñîáîþ ñâîþ
ð³äíó ìàìêó. Ç âåëèêî¿ ðàäîñò³ âîíà ïî÷àëà îáí³ìàòè é ö³ëóâàòè ñèíà. Íå çíàòè, äîêè á òî òðèâàëî, òà ï³ä³éøîâ ´àçäà ³, êîëè óâèä³â ñâîþ æ³íêó,
òî ç ðàäîñò³ çàïëàêàâ, ÿê ìàëà äèòèíà.
85
Àáè ñïðàâåäëèâ³ñòü íå ìèíóëàñÿ, íå çàáóëàñÿ, ùàñëèâèé õëîïåöü ïîïðîñèâ îáåðíóòè ïñà
íà ÷îëîâ³êà. ² ïåñ ïåðåì³íèâñÿ çíîâó íà òîãî
çëîä³ÿ, ùî íàðîáèâ á³äè. Òåïåð çàìóðóâàëè â
ñò³íó éîãî.
À ùàñëèâèé õëîïåöü çàëèøèâñÿ ³ç ùàñëèâîþ
ð³äíåþ.
ßÊ ²ÂÀÍÊÎ-ÄÓÐÅÍÜ
Ç ÊÎÐÎ˲ÂÍÎÞ ÎÄÐÓÆÈÂÑß
Áóâ ÷îëîâ³ê, ùî ìàâ òðüîõ ñèí³â: äâîº ðîçóìíèõ, à òðåò³é äóðíèé. ² ïðèéøîâ òîìó ÷îëîâ³êîâ³
âæå ÷àñ óìèðàòè. Ïåðåä ñìåðòþ ïîêëèêàâ â³í
ñèí³â ³ ñêàçàâ, ùîá âîíè ï³ñëÿ ïîõîðîíó õîäèëè
íà öâèíòàð òðè äí³. Òà é ïîìåð. Ïîõîâàëè êðàñíî, — òàê, ÿê áàòüêà. Àëå ïðèõîäèòü ÷åðãà ³òè íà
âàðòó äî ãðîáó ñòàðøîìó. Òîé ðîçáîë³âñÿ. Ñåðåäóëüøèé íå õî÷å éîãî ïåðåñòóïèòè. ² êàæóòü âîíè
ìîëîäøîìó:
— ²äè òè, äóðíèé ²âàíêó, íà âàðòó.
Òîé çë³ç ç ïå÷³, âäÿãíóâñÿ, âçÿâ ó ðóêè ïàëèöþ ³ ï³øîâ íà ãð³á áàòüêà. Ïðèéøîâ, ïîìîëèâñÿ
òà é ë³ã. Ëåæèòü íà ãðîá³. Îñü êîëî ï³âíî÷³ âèëàçèòü áàòüêî ç ãðîáó.
— Òî òè, — êàæå, — Ñòåïàíå?
— ͳ, — êàæå òîé, — òî ÿ, ²âàíêî.
— À ÷îìó æ â³í íå âèéøîâ?
— Áî ÷îãîñü çàõâîð³â.
— Íó, — êàæå, — õàé òàê ³ áóäå! Íà òîá³ îöåé
ïó÷îê âîëîññÿ. ßê áóäå òîá³ ïîòð³áíî, òî òè ò³ëüêè
ïðèïå÷è éîãî — çàðàç ÿâèòüñÿ òîá³ ê³íü; âë³çü
86
éîìó â ë³âå âóõî, à âèë³çü ïðàâèì — áóäå é ïàíñüêà îäåæà íà òîá³. Ò³ëüêè òè äîâãî íå òðèìàé, à
çðîáèòü ñëóæáó — ïóñêàé.
² çíèê ñòàðèé, à òîé äóðíèé, âèñïàâøèñü, ïðèõîäèòü äîäîìó. Ïèòàþòüñÿ éîãî:
— À ùîñü âèä³â?
— ͳ÷îãî íå âèä³â! — òà é çíîâ ïîë³ç íà ï³÷.
Óâå÷åð³ ïðèõîäèòü ÷åðãà âæå íà äðóãîãî, ñåðåäóëüøîãî. Òîé çíîâ íå õî÷å éòè, áî áî¿òüñÿ.
À äóðíèé ç ïå÷³:
— Íó, êîëè íå õî÷åø, òî òðåáà ìåí³ éòè, ÷è
ùî. Àëå àáè ò³ëüêè áàòüêî íå ãí³âàâñÿ!
— Íå æóðèñÿ, íå áóäå ãí³âàòèñÿ... ò³ëüêè éäè!
ϳøîâ òîé, çíîâó ë³ã, ëåæèòü. Êîëî ï³âíî÷³
ïèòàºòüñÿ áàòüêî:
— À ùî? Òî òè, Ñåìåíå?
— ͳ, â³í çàñëàá, à òî ÿ, ²âàíêî äóðíèé.
— Íó, — êàæå, — äîáðà òè â ìåíå äèòèíà, ÿ
òåáå íàãîðîäæó çà òâîº ïîñëóøåíñòâî. Íà æ òîá³
äðóãèé ïó÷îê âîëîññÿ. ßê òðåáà, òî ò³ëüêè ïðèïå÷è éîãî — òàê çàðàç äî òâî¿õ ïîñëóã áóäå ê³íü
äîáðèé.
² çíîâ ñòàðèé çíèê, à ²âàíêî çàñíóâ, ïðîñïàâ
äî ðàííÿ. Ðàíî âñòàâ, ïðèéøîâ äîäîìó. Ïèòàþòüñÿ áðàòè:
— ×è âèä³â ùî?
— ͳ, — êàæå, — í³÷îãî íå âèä³â! — ðîççóâñÿ
³ çàë³ç íà ï³÷.
Íàäâå÷³ð êàæóòü ³òè éîìó íà âàðòó çà ñâîþ
÷åðãó. ³í íå ñïåðå÷àºòüñÿ, à âçóâàºòüñÿ ³ éäå
âåñåëî. Ïðèéøîâ, íà ãðîá³ ë³ã òà é ëåæèòü. Êîëî
ï³âíî÷³ áàòüêî é ïèòàºòüñÿ:
— À êîòðèé êîëî ìåíå íà âàðò³? Ñòåïàí ÷è
Ñåìåí?
87
— ͳ, — êàæå, — òàòó, òî ìîÿ ÷åðãà, ÿ é ïðèéøîâ.
— Íó, äîáðå! Íà æ òîá³ òðåò³é ïó÷îê âîëîññÿ.
ßê òîá³ òðåáà áóäå, òî âîíî ñòàíå ó âåëèê³é ïðèãîä³. — Òà é êàæå: — Áóâàé çäîðîâ! Á³ëüøå âæå
íå òðåáà õîäèòè äî ìåíå íà âàðòó.
Ïðèéøîâ äóðíèé ²âàíêî äîäîìó, ïèòàþòüñÿ
áðàòè:
— ×è íå âèä³â ÷îãî?
— ͳ, — êàæå, — íå âèä³â í³÷îãî.
Çàë³ç ñîá³ íà ï³÷, ò³ëüêè íîñîì ñâèùå.
Îñü ÷åðåç íåäîâãèé ÷àñ êîðîë³âíà òîãî êîðîë³âñòâà îãîëîñèëà òàêå, ùî õòî äîñêî÷èòü äî íå¿
íà ñòîâï, òîé áóäå ¿¿ ÷îëîâ³êîì. À âîíà çâåë³ëà
çðîáèòè ñòîâï çàââèøêè â ï’ÿòü ñàæí³â, çàêîïàòè êîëî ïàëàöó, ïîñòàâèòè íà í³ì ãàëåðåþ, à â
í³é âîíà áóäå ñèä³òè. ² âæå ê³ëüêà ðàç³â áóëî, ùî
âîíà òàê ðîáèëà, ³ áàãàòî òàì ïîëÿãëî ëþäåé, áî
íå ìîãëè æîäíèì ñïîñîáîì äîñêî÷èòè, à ò³ëüêè
ðîçáèâàëèñÿ. ² ùå òàê ñêàçàëà, ùî õòî á íå äîñêî÷èâ: ÷è ìóæèê, ÷è øâåöü, — òî âîíà éîãî
áóäå. Îò â÷óëè òå íàø³ ìîëîäö³, à ¿ì âæå ÷àñ áóâ
æåíèòèñÿ, êàæóòü:
— ¯äüìî! Ìîæå, ìè äîñêî÷èìî.
Äóðíèé êàæå:
— ³çüì³òü ³ ìåíå.
— À òè íàùî òàì, äóðíèé? ×îãî òè ïî¿äåø?
— Íó, íå õî÷åòå, — Áîã ç âàìè!
Ò³ëüêè ùî âîíè âè¿õàëè, ²âàíêî ï³øîâ ó ë³ñ,
ïðèï³ê ïó÷îê âîëîññÿ. Îò ÿâèâñÿ ïåðåä íèì
á³ëèé ê³íü, ÿê ñí³ã. Âë³ç ²âàíêî ó ë³âå âóõî,
âèë³ç ïðàâèì — êðàñèâèé ñòàâ, ³ îäåæà ñòàëà íà
íüîìó, ÿê íà ÿêîìó âåëèêîìó ïàíîâ³. ѳâ íà
êîíÿ òà é ïî¿õàâ. Äîãíàâ ñâî¿õ áðàò³â, âë³ïèâ ¿ì
88
ïî ï’ÿòü íàãàéîê ³ ïîëåò³â ÿê âèõîð. Îò ³ ïðè¿õàëè âæå âñ³, áåðóòüñÿ ñêàêàòè. ʳíü ²âàíêà ÿê
ñêî÷èòü, — íà òðè ÷âåðò³ äîñêî÷èâ, à âèùå íå
ì³ã, òà é îïóñòèâñÿ. Òîä³ ²âàíêî íàçàä ïîâåðíóâ
³ ïî¿õàâ äîäîìó. Êîíÿ ïóñòèâ ó ÿðó ïøåíèöþ, à
ñàì âèë³ç íà ï³÷. Ïðè¿æäæàþòü éîãî áðàòè.
Ïèòàºòüñÿ â³í ¿õ:
— Ùî òàì áóëî?
Ò³ êàæóòü:
— Çî âñ³õ ò³ëüêè îäèí òàêèé íàéøîâñÿ, ùî
ìàëî íå äîñêî÷èâ. Àëå ³ ê³íü áóâ ëàäíèé òàêèé,
ùî ùå í³äå òàêîãî íå âèä³ëè. Ò³ëüêè çà ùî â³í
íàì ïî äîðîç³ âë³ïèâ ïî ï’ÿòü íàãàéîê?
— Òà òî, — êàæå ²âàíêî, — ÿ áóâ!
— Îò! Äå òîá³, äóðíåâ³, òàêèì áóòè?
³í ò³ëüêè çà êîìèíîì ïîñì³þºòüñÿ.
Íà äðóãó íåä³ëþ çíîâ âîíè çáèðàþòüñÿ. Òîé
²âàíêî é êàæå:
— ³çüì³òü ìåíå!
— À òè ÷îãî ïî¿äåø, äóðíèé? Òåáå òàì òðåáà?
— Íó, òî ÿ áóäó ñèä³òè íà ïå÷³.
Ïî¿õàëè âîíè. Òîä³ ï³øîâ ²âàíêî ó ë³ñ, ïðèï³ê
äðóãèé ïó÷îê âîëîññÿ, — îò ÿâèâñÿ ïåðåä íèì
ê³íü áóëàíèé, ÿê çîëîòî. ²âàí âë³ç éîìó â ë³âå
âóõî, âèë³ç ïðàâèì, òàêèì ñòàâ ãàðíèì, ùî íà
ñâ³ò³ êðàùîãî çà íüîãî íå áóëî. Âè¿õàâ íà øëÿõ,
äîãíàâ áðàò³â, âë³ïèâ ¿ì ïî ï’ÿòü íàãàéîê ³ ïîëåò³â ÿê âèõîð. ǒ¿õàëèñÿ âñ³ äî äâîðó. Äàëè ãàñëî ñêàêàòè. Òîé äóðíèé ñâî¿ì êîíåì ÿê ñêî÷èòü,
ê³íü ò³ëüêè ïåðåäí³ìè íîãàìè â÷åïèâñÿ çà ãàëåðåþ. Àëå íå ì³ã íà íå¿ âèñêî÷èòè. ³í ïîâåðíóâ
êîíåì òà é çíèê. Ïðè¿õàâ ó ë³ñ, êîíÿ ïóñòèâ íà
âîëþ, à ñàì óáðàâñÿ â ñâî¿ ëàõè òà é çàë³ç íà ï³÷.
Ïðè¿çäÿòü äîäîìó áðàòè. Äóðíèé ïèòàºòüñÿ:
89
— À ùî òàì âèä³ëè?
— Îòî, ùîá òè çíàâ, ÿêèé òàì áóâ ìîëîäåöü!
Ùî çà ãàðíèé! Àëå ê³íü ï³ä íèì ùå êðàùèé!
— À, äóðí³ âè! Òà òî æ ÿ!
— Äå òîá³ áóòè òàêèì! Òîá³ ò³ëüêè ñèä³òè íà
ïå÷³!
Íà òðåòþ íåä³ëþ âîíè çíîâ çáèðàþòüñÿ ¿õàòè.
²âàíêî é êàæå:
— ³çüì³òü æå é ìåíå!
— Äå òîá³ ¿õàòè? Òàì íå òàê³, òà í³÷îãî íå
âä³þòü! Îò ñèäè ñïîê³éíî íà ïå÷³!
Ïî¿õàëè âîíè. À ²âàíêî ï³øîâ ó ë³ñ, ïðèï³ê
òðåò³é ïó÷îê âîëîññÿ. ßâèâñÿ äî íüîãî ê³íü êàðèé. ³í âë³ç éîìó â ë³âå âóõî, ç ïðàâîãî âèë³ç, —
òàêèé ñòàâ ãàðíèé, ùî íå ìîæíà é ñêàçàòè.
À âáðàííÿ ñòàëî íà íüîìó çîëîòå. ѳâ â³í íà
êîíÿ ³ ïîëåò³â, ÿê ñòð³ëà. Äîãàíÿº áðàò³â, óë³ïèâ ¿ì ïî ï’ÿòü ãàðÿ÷èõ íàãàéîê òà é ïî¿õàâ.
Ïðè¿õàâ íà ì³ñöå. Äàëè ãàñëî ñêàêàòè. ³í ñâî¿ì
êîíåì ÿê ñêî÷èâ, âèëåò³â íà ãàëåðåþ, çë³ç ³ç
êîíÿ, ïîö³ëóâàâ êîðîë³âíó. Âîíà äàëà éîìó ïåðñòåíü ³ç ñâîãî ïàëüöÿ ³ øîâêîâó õóñòèíêó íàäâîº ðîçäåðëà. ² â³í óçÿâ ïîëîâèíó, ñ³â íà êîíÿ,
ì³æ íàðîä âèñêî÷èâ òà é óò³ê, õî÷ ³ êðè÷àëè çî
âñ³õ ñòîð³í ëîâèòè éîãî. Ïðè¿õàâ äîäîìó, êîíÿ
ïóñòèâ, à ñàì çàë³ç íà ï³÷. Ïðè¿æäæàþòü áðàòè.
Â³í ³ ïèòàºòüñÿ:
— Ùî âèä³ëè?
— Îò, ãîâîðè ñîá³! ßêèéñü ñîáàêà ¿çäèòü ³ öåé
ðàç äîñêî÷èâ, âçÿâ ïåðñòåíü, ïîëîâèíó õóñòèíè.
Õîò³ëè éîãî çëîâèòè, à â³í óò³ê. Ò³ëüêè çà ùî â³í
âæå òðåò³é ðàç äàâ íàì ïî ï’ÿòü íàãàéîê, àæ øêóðà
îáë³çëà?
— Òà òî, — êàæå ²âàíêî, — ÿ!
90
ͳ÷îãî âîíè éîìó íå êàæóòü. À â³í íàêëàâ íà
ïàëåöü ïåðñòåíü òà é ñèäèòü. Ïðèõîäèòü í³÷. ³ä
òîãî ïåðñíÿ òàê ÿñíî, ÿê óäåíü, ðîáèòüñÿ. Ïèòàþòüñÿ áðàòè:
— Äå òè âçÿâ òîé ïåðñòåíü?
Â³í ³ êàæå:
— ßê òî äå? Êîðîë³âíà äàëà.
— Î, òî òè íàì äàâàâ òàê³ äîáð³ îáëèçí³?
— Àÿêæå! ß! À ÷îìó âè ìåíå íå áðàëè ç ñîáîþ?
Íà ÷åòâåðòó íåä³ëþ âæå òà êîðîë³âíà ñóìóº,
ùî äàëà ïåðñòåíü ³ ïîëîâèíó õóñòèíè òà é íå
çíàòè êîìó. À âîíà ñòðàõ éîãî ïîëþáèëà. Ïðîñèòü áàòüêà, ùîá ïî âñüîìó êîðîë³âñòâó ðîç³ñëàâ
òàê³ ëèñòè, ùî õòî á â³í íå áóâ ³ ÿêîãî ñòàíó, òî
êîðîë³âíà âèéäå çà íüîãî çàì³æ. Øóêàþòü éîãî
ñêð³çü, ðîç³ñëàëè âæå ³ æîâí³ð³â. Ïðèõîäÿòü äî
õàòè òîãî äóðíîãî. Íàéøëè éîãî ç ïåðñíåì, ñòÿãàþòü ç ïå÷³. Òîä³ â³í ïðèï³ê ïó÷îê âîëîññÿ, — ³
ê³íü êàðèé ïðèá³ã. ²âàíêî ñ³â íà íüîãî ³ ïî¿õàâ
äî êîðîë³âíè. Ïðè¿õàâ. Âîíà òîä³ âæå âò³øèëàñÿ,
âçÿëà ç íèì øëþá, æèâóòü ñîá³.
Àëå ò³¿ êîðîë³, ùî äîáèâàëèñÿ âçÿòè ¿¿, îá’ÿâèëè áàòüêîâ³ ¿¿ â³éíó, ÷îìó â³í â³ääàâ çà ìóæèêà
ñâîþ äî÷êó, à çà íèõ íå õîò³â. Äðóã³ çÿò³ öüîãî
êîðîëÿ ñòàëè çáèðàòèñÿ éòè áàòüêîâ³ íà ïîì³÷.
Êàæóòü ³ ²âàíêîâ³, ùîá â³í ëàãîäèâñÿ.
À òîé ïðèêèíóâñÿ ñëàáèì ³ íå ïî¿õàâ ç íèìè,
ò³ëüêè æ³íêà éîãî ïî¿õàëà. Âèéøëè âîíè, âæå
ñòàëè äî áîþ. À òîé, äóðíèé, ÿê ïðèï³ê ïåðøèé
ïó÷îê âîëîññÿ, çàðàç ÿâèâñÿ äî íüîãî ê³íü äîáðèé. Òîé âë³ç éîìó â ë³âå âóõî, à ïðàâèì âèñêî÷èâ, çðîáèâñÿ âðîäëèâèì, ³ çáðîÿ íà í³ì ãàðíà.
ѳâ íà êîíÿ òà é ïî¿õàâ. Ïðè¿õàâøè, â³í ïîáà91
÷èâ, ùî òåñòü éîãî çà÷àâ áèòèñÿ ç ñâî¿ìè âîðîãàìè, à ²âàíêà íå âï³çíàâ. Òîé ÿê âèòÿãíå øàáëþ,
ÿê ñòàâ ñ³êòè, ïîñ³ê âñå â³éñüêî âîðîæå, à ðåøòà
ç òèìè êîðîëÿìè ìóñèëà âò³êàòè. Êîðîëü õîò³â
éîìó äÿêóâàòè, ùî âèðÿòóâàâ éîãî â³ä çíåâàãè,
àëå â³í âò³ê, ùîá éîãî íå âï³çíàëè. Ïðè¿õàâ äîäîìó, êîíÿ ïóñòèâ, à ñàì ë³ã ñïàòè. Ïðè¿æäæàþòü âîÿêè äîäîìó; äèâëÿòüñÿ — ²âàíêî ñïèòü.
Ðîçáóäèëè éîãî. Ðîçêàçóþòü, ùî îò òàêèé ³ òàêèé íàéøîâñÿ ëèöàð, ùî ïîáèâ ñò³ëüêè â³éñüêà ³
¿õ âðÿòóâàâ. Â³í ³ êàæå:
— Òà òî ÿ!
— Äå òàì òîá³! Äàëåêî êóöîìó äî çàéöÿ! Òè
ë³íþõ ³ íåâäàòíèé äî öüîãî, à òî æâàâèé õëîïåöü!
×åðåç äåÿêèé ÷àñ ò³ êîðîë³ çíîâ ç³áðàëèñü âîþâàòè. Çíîâ êîðîëü ³ç ñâî¿ìè çÿòÿìè ñòຠäî áîþ.
Êàæóòü ³ éîìó, ²âàíêîâ³, ¿õàòè. À â³í ³ êàæå:
— Îá³éäåòüñÿ áåç ìåíå!
Ò³ëüêè âîíè âè¿õàëè, â³í ë³ã ñïàòè. Âèñïàâñÿ
äîáðå, à òîä³ âèéøîâ ç äâîðó, ïðèï³ê äðóãèé
ïó÷îê âîëîññÿ. ǒÿâèâñÿ äî íüîãî ê³íü, äóæå
õîðîøèé! ³í âë³ç éîìó â ë³âå âóõî, à ïðàâèì
âèë³ç, çðîáèâñÿ ùå êðàùèì, ÿê ïåðøå áóâ, ñ³â
íà íüîãî ³ ïî¿õàâ. À òàì óæå á³é êèïèòü. ßê
êèíóâñÿ â³í íà âîðîã³â — îäíèõ ïîáèâ, ³íøèõ
ïîðîçãàíÿâ, ³ ñàì óò³ê äîäîìó. Êîíÿ ïóñòèâ, à
ñàì ë³ã ñïàòè. Ò³ ïðè¿õàëè ç â³éíè. Êàæóòü äî
éîãî æ³íêè:
— Äèâèñü-íî! Ìè âñ³ äëÿ òâ õèìåðè òðóäèìîñÿ, à òâ³é êðàñíèé ÷îëîâ³ê ëåæèòü íà áîêó
òà ñïèòü!
Âîíà í³÷îãî ¿ì íå êàæå, ò³ëüêè ïëà÷å, ùî òàêó
á³äó íàâåëà íà ñâîãî áàòüêà.
92
Àëå ò³ âîðîãè íàéøëè ÿêóñü ÷àð³âíèöþ, ³ âîíà
ñêàçàëà ¿ì, ùî òîãî êîðîëÿ í³õòî íå ïîᒺ, à ò³ëüêè
òîé ëèöàð, ùî âæå ï’ÿòñîò ë³ò çàêîïàíèé ï³ä çåìëåþ â òàê³ì-òî ì³ñö³. Áåðóòüñÿ âîíè, â³äêîïóþòü
éîãî ³ êàæóòü éîìó, ÷îãî ¿ì â³ä íüîãî òðåáà. Òîé
³ êàæå:
— Äîáðå! Ò³ëüêè ãîäóéòå ï³âðîêó ìîãî êîíÿ
â³âñîì ãîëèì, à ìåíå ìåäîì á³ëèì.
Ò³ êàæóòü:
— Äîáðå.
Ãîäóþòü ¿õ îáîõ, ÿê êàáàí³â íà çàð³ç, ³ ÷åðåç
ï³âðîêó ïîñèëàþòü â³ñòü äî òîãî êîðîëÿ, ùîá ñòàâàâ äî áîþ íà òîìó-òî ì³ñö³. Çàæóðèâñÿ òîé êîðîëü âæå íå æàðòîì, àæ ïëà÷å: äå òî, ùîá ÷åðåç
äóðíó æ³íêó â³í æèòòÿ ñâîãî ïîçáóâñÿ. Ðîçïèñàâ
ëèñòè ïî ïðèÿòåëÿõ ñâî¿õ, ùîá éîìó ïîìàãàëè.
Ò³ ïîïðè¿çäèëè. ² â³í ¿äå ç çÿòÿìè. Êàæóòü ³ äóðíîìó ¿õàòè. À â³í:
— Îââà! ×îãî ÿ ïî¿äó? Íå áà÷èâ, ÿê ¿õ ïîá’þòü, àáîùî?!
Íó, í³÷îãî ðîáèòè, — âîíè âè¿æäæàþòü. Òîä³
²âàíêî ïðèï³ê òðåò³é ïó÷îê âîëîññÿ, ç’ÿâèâñÿ ê³íü
òàêèé, ùî ùå çðîäó í³õòî òàêîãî íå âèä³â. ² êàæå
ê³íü äî íüîãî:
— Ñëóõàé-íî! Òå, ùî áóëî ïåðøå, òî ïóñòå:
òåïåð ç òâî¿ìè âîðîãàìè ºñòü òàêèé ëèöàð, ùî
ÿê ñòàíåø áèòèñÿ ç íèì, òî òè çà¿æäæàé ç ïðàâîãî áîêó ³ õóòêî ñòèíàé éîìó ãîëîâó. ² ÿê ç³òíåø,
òî â³äñêàêóé íà ë³âèé á³ê, òî â³í ò³ëüêè ðàíèòü
òåáå â íîãó, àëå íå äóæå. ѳäàé, íåìà ÷àñó äîâãî
áàëàêàòè!
Âáðàâñÿ â³í ó ê³íñüê³ì âóñ³, ñòàâ òàêèé ñèëüíèé ³ õîðîøèé, ùî êðàùîãî çà íüîãî íà âñ³ì
ñâ³ò³ íå áóëî! ѳâ íà êîíÿ, ê³íü ³ ïîí³ñ éîãî òàê,
93
ÿê ïòàõ. Ïðè¿æäæຠíà ì³ñöå. Îò âèêëèêàþòü,
õòî õî÷å ç òàêèì-òî ëèöàðåì áèòèñÿ, ³ êîëè
éîãî ïîᒺ, òî âæå á³ëüøå áèòèñÿ íå áóäóòü.
Âè¿æäæຠ²âàí-äóðåíü ïðîòè òîãî ëèöàðÿ, à â³í
éîìó ³ êàæå:
— Çäîðîâ, êîðîëåâè÷ó ²âàíå!
Òîé éîìó â³äïîâ³äàº:
— Äàé Áîæå çäîðîâ’ÿ!
Ïèòàºòüñÿ éîãî òîé ëèöàð:
— ×è áóäåì áèòèñÿ, ÷è ìèðèòèñÿ?
Òîé êàæå:
— ͳ! Áóäåì áèòèñÿ.
— Íó, ñòàâàéìî äî áîþ!
Ïîâèòÿãàëè âîíè øàáë³. Ïåðøèé ðàç ç³éøëèñÿ, — òàê ò³ëüêè îäèí êîëî äðóãîãî ïðî¿õàâ.
Äðóãèé ðàç ç³éøëèñÿ, — ò³ëüêè øàáëÿìè ïîáðåíüêàëè. Òðåò³é ðàç ç³éøëèñÿ, — ê³íü ²âàíê³â
ÿê ï³äñàäèòüñÿ ç ïðàâîãî áîêó! Òîä³ ²âàíêî õóòêî ãîëîâó òîìó ëèöàðåâ³ ñòÿâ òà é â³äñêî÷èâ íà
ë³âèé á³ê. Àëå òîé, âæå áåç ãîëîâè, ÿê ìàõíå
øàáëåþ — òà é âäàðèâ ²âàíêà ïî ëèòö³ ³ ãåòü ¿¿
ðîçðóáàâ. Ïðèá³ãëà äî íüîãî éîãî æ³íêà, íå
ï³çíàëà éîãî ³ äàëà éîìó ñâîþ õóñòêó ç ãîëîâè
ïåðåâ’ÿçàòè ðàíó. Òîé ïåðåâ’ÿçàâ ³ âò³ê. À éîãî
âîðîãè áà÷àòü, ùî í³÷îãî íå âä³þòü, òà é ïîâò³êàëè ç ñâî¿ìè ëþäüìè.
Ïðè¿çäÿòü âîíè, çÿò³ ³ êîðîëü, äîäîìó. Ò³øàòüñÿ, ùî òàê ñê³í÷èëîñÿ, ³ õîòÿòü ñòðàòèòè òîãî
äóðíîãî ²âàíêà. Ïðèõîäèòü æ³íêà äî éîãî ê³ìíàòè: â³í ñïèòü. ³äêðèâຠíîãó, à ç íîãè ùå êðîâ
þøèòü. Çàêëèêàëè áàòüêà, ï³çíàëè ðàíó, ùî òî
éîìó çðîáèâ òîé ëèöàð; çáóäèëè éîãî. ßêîñü
âîíè òó ðàíó çàë³êóâàëè ³ âæå æèëè ñïîê³éíî.
² á³ëüøå í³õòî âæå íå ñì³â íà íèõ íàïàäàòè.
94
ÁÀÁÀ-²ÄÜÌÀ
 îäíî¿ áàáè â íàøîìó ñåë³ áóëè â õàò³ ÷îðòè. Öå, êàæóòü, ÿêùî çíåñå êóðêà çíîñêà ³ íîñèòè éîãî ï³ä ïàõâîþ äåâ’ÿòü äí³â, à ïîò³ì çàêîïàòè â ãí³é, òî âèëóïèòüñÿ ÷îðò. Òî öÿ áàáà
¿õ âèíîñèëà, ³ âîíè ¿¿ çàâæäè ñëóõàëè. Âíî÷³
âîíè æèëè íà ãîð³, à âäåíü ó õàò³. Õòîñü òàì áóâ
ïðèéøîâ äî íå¿ òà é ïîáà÷èâ, ùî ï³ä ñòîëîì
áóëà âèêîïàíà ãëèáîêà-ãëèáîêà ÿìà. Âîíè çàãëÿíóëè òà é ïèòàþòü:
— Áàáî, ùî öå â âàñ òàì çà ÿìà?
À âîíà êàæå:
— Òóäè âàì, ä³òî÷êè, ä³ëà íåìà!
Òî öå â ò³é ÿì³ âäåíü ñèä³ëè ÷îðòè. Ëþäè áà÷èëè — ÿê âèãëÿíóòü ÷àñîì íà õàòó, òî âîíà íà
íèõ íàñâàðèòüñÿ, ³ âîíè çíîâ ñõîâàþòüñÿ. Âîíà
¿ì òóäè ñòàâèëà ¿ñòè ï³ä ñò³ë — íåñîëîíå.
×îëîâ³ê ¿¿ íå ïðèéøîâ ç â³éíè. À â 47-ìó ðîö³
â íå¿ íàðîäèâñÿ ñèí. ² îò öåé õëîï÷èê ÿêîñü çàáóâñÿ ³ ïîñòàâèâ òèì ÷îðòàì ñîëîíó ¿æó — ÿê
áàáè íå áóëî âäîìà. Òî âîíè çàâîëîêëè éîãî íà
ãîðó é òàì çàìó÷èëè. À ÿê áàáà ïðèéøëà äîäîìó,
òî ñêèíóëè ç ãîðè.
À äóæå ñòðàøíî áóëî, ÿê òà áàáà âìèðàëà.
Âîíà âæå ëåæàëà ïðè ñìåðò³, àëå äî íå¿ ùå
ïîêëèêàëè ë³êàðÿ. ³í çàõîäèòü â ñ³íè, à éîìó
ï³ä íîãè ãàäþêà âèïîâçàº: ñè÷èòü. ³í çëÿêàâñÿ ³
îéêíóâ! À áàáà ç õàòè:
— Éäè-éäè, ñèíêó, íå á³éñÿ!
³í çàõîäèòü, à âîíà ñèäèòü, íîãè â ïîï³ë
âñòðîìèëà ³ âæå âìèðàº. Êóäè ¿¿ ë³êóâàòè —
áàá³ âæå äåâ’ÿíîñòî ðîê³â! ³í ìàõíóâ ðóêîþ ³
âèéøîâ.
95
À òà áàáà ñêîðî ïîìåðëà. À ÿê ¿¿ õîâàëè, òî
ç³ðâàâñÿ òàêèé ñòðàøíèé â³òåð, ùî âñå ñåëî áîÿëîñÿ éòè. Ïåðåä òèì, ÿê ìàëè îïóñòèòè ãð³á, â³òåð
çëîìèâ çäîðîâåííó ã³ëëÿêó ç âåðøêà ³ êèíóâ êîëî
ãðîáà, íà íå¿, ùî áóâ áè ëþäåé ïîáèâ. À ç ë³ñó äî
íå¿ íà ïîäâ³ð’ÿ ïðèâàëèëî âåëè÷åçíîãî äóáà ç
êîðåíåì. Îòàêà ñòðàøíà â³äüìà áóëà.
ÊÀËÈÍÎÂÀ ÑÎϲËÊÀ
Áóëè ñîá³ ä³ä òà áàáà. Ó ä³äà äî÷êà ³ â áàáè
äî÷êà. Îò ³ ï³øëè âîíè â ãàé ïî ÿãîäè. ijäîâà
çáèðຠòà é çáèðàº, òà é íàçáèðàëà ïîâíó ìèñêó,
à áàáèíà ùî â³çüìå ÿã³äêó, òî é 璿ñòü. Îò ³ êàæå
ä³äîâà:
— Õîä³ìî, ñåñòðî, äîäîìó, ïîä³ëèìîñü.
Îò ³äóòü òà éäóòü øëÿõîì, à áàáèíà ãîâîðèòü:
— Ëÿæåìî, ñåñòðî, â³äïî÷èíåìî!
Ïîëÿãàëè, ä³äîâà, âòîìèâøèñü, çàñíóëà, à áàáèíà âçÿëà í³æ, òà é óñòðîìèëà ¿é ó ñåðöå, òà
âèêîïàëà ÿìêó, òà é ïîõîâàëà ¿¿. À ñàìà ï³øëà
äîäîìó òà é êàæå:
— Äèâ³òüñÿ, ñê³ëüêè ÿã³ä ÿ íàçáèðàëà.
À ä³ä ³ ïèòàº:
— Äå æ òè ìîþ äî÷êó ä³ëà?
— ²äå ççàäó.
Êîëè æ ³äóòü ÷óìàêè òà é êàæóòü:
— Ñòàíüìî, áðàòöÿ, îòóò â³äïî÷èíåì.
Òà é ñòàëè. Ãëÿíóòü — íàä øëÿõîì ìîãèëà, à
íà ìîãèë³ òàêà ãàðíà êàëèíà âèðîñëà! Âîíè âèð³çàëè ç ò³º¿ êàëèíè ñîï³ëêó, òà é ñòàâ îäèí ÷óìàê ãðàòè, à ñîï³ëêà ãîâîðèòü:
96
Îé ïîìàëó-ìàëó, ÷óìà÷åíüêó, ãðàé,
Òà íå âðàçè ìîãî òè ñåðäåíüêà âêðàé!
Ìåíå ñåñòðèöÿ ç³ ñâ³òó çãóáèëà —
ͳæ ó ñåðäåíüêî òà é óñòðîìèëà.
À äðóã³ êàæóòü:
— Ùîñü âîíî, áðàòöÿ, çíà÷èòü, ùî êàëèíîâà
ñîï³ëêà òàê ïðîìîâëÿº.
Îò ïðèéøëè âîíè â ñåëî òà é íàòðàïèëè ÿêðàç íà òîãî ä³äà:
— Ïóñòè íàñ, ä³äó, ïåðåíî÷óâàòè, ìè òîá³ ñêàæåìî ïðèãîäó.
Â³í ¿õ ïóñòèâ. Ò³ëüêè âîíè óâ³éøëè ó õàòó, çàðàç
îäèí ñ³â íà ëàâ³, à äðóãèé ñòàâ á³ëÿ íüîãî òà é
êàæå:
— Àíó, áðàòå, âèéìè ñîï³ëêó òà çàãðàé!
Òîé âèéíÿâ. Ñîï³ëêà é ãîâîðèòü:
Îé ïîìàëó-ìàëó, ÷óìà÷åíüêó, ãðàé,
Òà íå âðàçè ìîãî òè ñåðäåíüêà âêðàé!
Ìåíå ñåñòðèöÿ ç³ ñâ³òó çãóáèëà —
ͳæ ó ñåðäåíüêî òà é óñòðîìèëà.
Òîä³ ä³ä êàæå:
— Ùî âîíî çà ñîï³ëêà, ùî âîíà òàê ãàðíî ãðàº,
ùî àæ ìåí³ ïëàêàòè õî÷åòüñÿ. Àíó, ÿ çàãðàþ!
³í éîìó é äàâ. À òà ñîï³ëêà ãîâîðèòü:
Îé ïîìàëó-ìàëó, ì³é òàòî÷êó, ãðàé,
Òà íå âðàçè ìîãî òè ñåðäåíüêà âêðàé!
Ìåíå ñåñòðèöÿ ç³ ñâ³òó çãóáèëà —
ͳæ ó ñåðäåíüêî òà é óñòðîìèëà.
À áàáà, ñèäÿ÷è íà ïå÷³:
— Àíó, äàé ñþäè, ñòàðèé, ³ ÿ çàãðàþ!
Â³í ¿é ïîäàâ, âîíà ñòàëà ãðàòè — ñîï³ëêà é
ãîâîðèòü:
97
Îé ïîìàëó-ìàëó, ìàòóñåíüêî, ãðàé,
Òà íå âðàçè ìîãî òè ñåðäåíüêà âêðàé!
Ìåíå ñåñòðèöÿ ç³ ñâ³òó çãóáèëà —
ͳæ ó ñåðäåíüêî òà é óñòðîìèëà.
À áàáèíà äî÷êà ñèä³ëà íà ïå÷³ àæ ó êóòî÷êó ³
çëÿêàëàñü, ùî ä³çíàþòüñÿ. À ä³ä ³ êàæå:
— À ïîäàé ¿é, ùîá çàãðàëà!
Îò âîíà âçÿëà, àæ ñîï³ëêà ³ ¿é â³äêàçóº:
Îé ïîìàëó-ìàëó, äóøîãóáêî, ãðàé,
Òà íå âðàçè ìîãî òè ñåðäåíüêà âêðàé!
Òè æ ìåíå, ñåñòðî, ç³ ñâ³òó çãóáèëà —
ͳæ ó ñåðäåíüêî òà é óñòðîìèëà.
Òîä³ âæå âñ³ ä³çíàëèñÿ, ùî âîíî º. Ïî ä³äîâ³é
äî÷ö³ îá³ä ïîñòàâèëè, à áàáèíó ïðîãíàëè.
ÍÅÙÀÑÍÈÉ ÄÀÍÈËÎ
Áóâ ñîá³ íåùàñíèé Äàíèëî. Äå âæå â³í íå õîäèâ, äå íå ñëóæèâ, — âñå, ùî íå çàðîáèòü, òàê ÿê
çà âîäîþ é ï³äå. ͳ÷îãî â íüîãî íåìà. Îò íàéíÿâñÿ â³í äî ÷îëîâ³êà:
— Ïîñ³éòå ìåí³ äåñÿòèíó ïøåíèö³, òî ÿ âàì ³
ïîñëóæó ð³ê.
Ñòàâ â³í ñëóæèòè, ñòàëà éîãî ïøåíèöÿ ñõîäèòè, ñòàëà õàçÿéñüêà â ñòð³ëêè éòè, à éîãî âæå â
êîëîñ; õàçÿéñüêà â êîëîñ, à éîãî âæå é ïîñï³ëà.
— Íó, — êàæå, — çàâòðà ï³äó ñêîøó, òî öå
ìåí³ é áóäå.
Êîëè öå âíî÷³ íàá³ãëà õìàðà, ÿê óäàðèâ ãðàä,
âèáèëî ïøåíèöþ. ϳøîâ â³í ³ ïëà÷å:
— ϳäó, — êàæå, — ùå äå â äðóãîìó ì³ñö³ íàéìóñü. Ïðèõîäèòü äî äðóãîãî õàçÿ¿íà:
98
— ³çüì³òü ìåíå, — êàæå, — íà ð³ê, ÿ âàì õî÷
îí çà òå ïîãàíåíüêå ëîøà ñëóæèòèìó.
Ñòàâ â³í ñëóæèòè, ñòàëî òå ëîøà ïîïðàâëÿòèñÿ, òàêà ç íüîãî ïóòíÿ êîíÿêà âèéøëà.
«Îöå, — äóìàº, — äîñëóæó òà é ïî¿äó». Êîëè öå
âíî÷³ íàá³ãëè âîâêè é ðîç³ðâàëè ëîøà. Ïëà÷å â³í:
— ϳäó ùå äå íàéìóñÿ.
Ïðèõîäèòü ùå äî ÷îëîâ³êà, à â òîãî ÷îëîâ³êà
òà íà ìîãèë³ êàì³íü ëåæàâ, õòî éîãî çíàº, äå â³í
³ âçÿâñÿ, ìîæå, éîãî í³õòî é íå ðóøèâ îäâ³êó.
— Íàéìóñü ÿ, — êàæå, — äî âàñ çà öåé êàì³íü.
Ñòàâ â³í ñëóæèòè, ïî÷àâ òîé êàì³íü ì³íÿòèñÿ, ï³øëè ïî íüîìó ð³çí³ êîëüîðè: îäèí á³ê
÷åðâîíèé, äðóãèé — ñð³áíèé, òðåò³é — çîëîòèé.
— Íó, — êàæå, — êàì³íü âæå í³êóäè íå
ä³íåòüñÿ.
Êîëè öå çàâòðà éîìó ñòðîê, à ùîñü ïðèéøëî
é ñòÿãëî òîé êàì³íü. Ïëà÷å â³í, æà볺òüñÿ, ùî îò
ñê³ëüêè ñëóæèâ, í³÷îãî éîìó Áîã íå äàº.
— Ùî æ, — êàæóòü, — ÿê òè òàêèé íåùàñíèé, ³äè òè äî öàðÿ, ÿê â³í íàì âñ³ì îòåöü, òî â³í
³ òåáå ïðèéìå.
Ïîñëóõàâ â³í, ï³øîâ äî öàðÿ, öàð ³ ïîì³ñòèâ
éîãî â äâ³ðíþ:
— Ðîáè, — êàæå, — ùî áóäå, ïîäèâëþñü, ÿêèé
òè íåùàñíèé.
Îò äèâèòüñÿ öàð, ùî Äàíèëî íå çðîáèòü, òî
êðàùå òîãî íå áóäå, òà é êàæå éîìó:
— Ùî æ òè êàæåø, ùî òè íåùàñíèé, à ùî
íå çðîáèø, òî êðàùîãî íå áóäå. Õî÷ó ÿ òåáå
íàãîðîäèòè.
Âçÿâ íàñèïàâ òðè áî÷êè: îäíó çîëîòà, äðóãó
âóã³ëëÿ, à òðåòþ ï³ñêó ³ êàæå:
99
— ßê âãàäàºø, äå çîëîòî, áóòè òîá³ öàðåì, ÿê
âóã³ëëÿ — áóòè òîá³ êîâàëåì, à ÿê ï³ñîê, òî ³
ñïðàâä³ òè íåùàñíèé: äàì ÿ òîá³ êîíÿ ³ çáðîþ,
³ ¿äü òè ç ìîãî öàðñòâà.
Îò õîäèâ â³í, õîäèâ, ëàïàâ, ëàïàâ...
— Îñü, — êàæå, — çîëîòî.
Ðîçáèëè — àæ ï³ñîê.
— Íó, — êàæå öàð, — ñïðàâä³ òè íåùàñíèé;
¿äü ç ìîãî öàðñòâà, ìåí³ òàêèõ íå òðåáà.
Äàâ éîìó çáðîþ êîçàöüêó, îäåæó, â³í ³ ïî¿õàâ.
¯äå â³í äåíü, ¿äå é äðóãèé — íåìà í³ éîìó, í³
êîíåâ³ ¿ñòè. ¯äå òðåò³é äåíü, áà÷èòü — ñò³ã ñ³íà
ñòî¿òü.
— Öå, — êàæå, — õî÷ íå ìåí³, òàê êîíåâ³ áóäå.
Ñòàâ äî ñòîãà ï³ä’¿çäèòü, â³í ³ çàéíÿâñÿ. Ïëà÷å
Äàíèëî, ò³ëüêè ÷óº, ùîñü êðè÷èòü ç³ ñòîãó:
— Ðÿòóé ìåíå, áî çãîðþ.
— ßê æå ÿ òåáå, — êàæå, — ðÿòóâàòèìó, ÿê ÿ
é ñàì íå ïðèñòóïëþñÿ.
— À òè, — êàæå, — ïîäàé ñâîþ çáðîþ, ÿ óõîïëþñÿ, à òè é âèòÿãíåø.
Ïîäàâ â³í òóäè çáðîþ ³ âèòÿã òàêó çäîðîâåííó
ãàäþêó. «Òàêå», — äóìàº.
À âîíà éîìó é êàæå:
— Êîëè òè ìåíå âèòÿã, òî â³äïðàâ ³ äîäîìó.
— ßê æå ÿ òåáå â³äïðàâëþ?
— Áåðè ìåíå, — êàæå, — íà êîíÿ, òà êóäè ÿ
áóäó ãîëîâó õèëèòè, òóäè âåðíè.
Îò õèëèòü âîíà ãîëîâó, à â³í ïîâåðòàº, ¿õàëè¿õàëè ³ ïðè¿õàëè äî òàêîãî äâîðèùà, ùî é ëþáî
ïîäèâèòèñÿ. Çë³çëà çì³ÿ é êàæå:
— Ïåðåñò³é æå òè òóò, à ÿ äî òåáå ñêîðî âèéäó.
Ñêàçàëà é ïîë³çëà ï³ä âîðîòà. Ñòîÿâ â³í, ñòîÿâ, æäàâ, æäàâ, ïëà÷å, à òóò ³ âîíà âèõîäèòü
100
òàêîþ âáðàíîþ, êðàñèâîþ áàðèíåþ, îä÷èíÿº
âîðîòà:
— Âåäè, — êàæå, — êîíÿ òà çàêóñèø ³ ñïî÷èíåø.
ϳøëè ó äâ³ð, à ïîñåðåä äâîðó äâ³ êðèíè÷êè;
íàáðàëà âîíà ç îäí³º¿ ñòàêàí÷èê âîäè, ïîñòàâèëà, ñèïíóëà æìåíþ â³âñà.
— Ñòàâ, — êàæå, — êîíÿ!
«Òàêå, — äóìàº, — òðè äí³ ìè íå ¿ëè, íå ïèëè,
à âîíà, ÿê íà ñì³õ, æìåíþ â³âñà äàëà».
ϳøëè â ãîðíèöþ, âîíà ³ éîìó øìàòî÷îê áóëî÷êè ³ ñòàêàí÷èê âîäè ïîñòàâèëà.
— Ùî æ ìåí³ òóò ¿ñòè?
Êîëè ãëÿíóâ ó â³êíî — îâåñ ³ âîäà ö³ë³, à ê³íü
óæå íà¿äàºòüñÿ. Ãðèçíóâ â³í áóëî÷êè, õëüîáíóâ
âîäè — óæå íà¿äàºòüñÿ, à âñå ö³ëå.
— Ùî, — êàæå, — íà¿âñÿ?
— Ñïàñèá³, âæå.
— Íó, ëÿãàé æå ñïî÷èíü.
Âñòàâ â³í íà äðóãèé äåíü, âîíà éîìó é êàæå:
— Êèíü òè ìåí³ ñâîþ çáðîþ, êîíÿ é îäåæó, à
ÿ òîá³ äàì ñâîþ.
Äຠéîìó ñîðî÷êó ³ çáðîþ.
— Öå, — êàæå, — òàêà çáðîÿ, ùî ñê³ëüêè á
ñèëè íå áóëî, ÿê ìàõíåø, ÿêîãî íå ä³ñòàíåø, òî
òîé ò³ëüêè â æèâèõ áóäå; à ñîðî÷êà òàêà, ùî ÿê
íàä³íåø, í³ùî òåáå íå â³çüìå, ³ ¿äü òè äî òàêîãîòî øèíêó, òàì òîá³ îá’ÿâëÿòü, ùî ¿õí³é öàð âèçâàâ áîãàòèðÿ, òî ÿê ïî¿äåø äî íüîãî é æåíèøñÿ: òî æ³íö³ äî ñåìè ãîä ïðàâäè íå êàæè.
Îò ïîïðîùàëèñÿ, â³í ³ ïî¿õàâ. Ïðè¿õàâ äî øèíêó, éîãî ðîçïèòóþòü, õòî òà â³äê³ëÿ. ßê óçíàëè,
ùî ç ÷óæî¿ çåìë³, ³ êàæóòü éîìó:
101
— Íàéøëà íà íàøîãî öàðÿ ÷óæà çåìëÿ, íå
ìîæå öàð ñàì îäáèòèñÿ, à âèêëèêຠáîãàòèðÿ,
ùîá éîãî öàðñòâî îäâîþâàâ, éîãî äî÷êó çàáðàâ ³
éîãî äî ñìåðò³ äîãîäóâàâ.
Ïîêàçàëè éîìó, êóäè ¿õàòè, â³í ³ ïî¿õàâ.
Äîñòóïèâ äî öàðÿ:
— Òàê, — êàæå, — ³ òàê, ìîæó ÿ öþ ÷óæó çåìëþ îäáèòè, äàéòå ìåí³ ò³ëüêè äâîõ êîçàê³â, ÿê
ùî òðàïèòüñÿ, ùîá çâ³ñòèëè.
Âè¿õàâ â³í ç êîçàêàìè â ïîëå.
— Ëÿãàéòå, — êàæå, — ñï³òü, à ÿ ïîñòåðåæó.
Ò³ëüêè ò³ ïîñíóëè, á³æèòü ÷óæà çåìëÿ.
— Çâåðòàé! — êðè÷èòü.
— ͳ, — êàæå, — çâåðòàé òè!
×óæà çåìëÿ ÿê çà÷àëà êóëÿìè êèäàòè, ÿê çà÷àëà êèäàòè, ÷èñòî òèõ êîçàê³â ïîêðèëà. ³í òîä³
ÿê ìàõíå ñâîºþ çáðîºþ, ÿêèõ ò³ëüêè íå äîñòàâ,
òî ò³ æèâ³ é ëèøèëèñÿ. ³äáèâ, îòî ðàä³ éîìó
òàêè âñ³, îäãóëÿëè âåñ³ëëÿ, ñ³â â³í íà öàðñòâî, ³
æèâóòü ñîá³.
À òà ÷óæà çåìëÿ äàâàé öàð³âíó ï³äáèâàòè:
— Ùî òè ï³øëà çà òàêîãî, ùî õòî éîãî çíຠé
çâ³äêè â³í, à ìè æ âñå öàð³, òè âçíàé, ÷èì â³í
îðóäóº, òî ìè éîãî çíèùèìî, à òåáå çàáåðåìî.
Âîíà é äàâàé éîãî âèïèòóâàòè.
— Ùî æ, — êàæå, — âñÿ ñèëà ìîÿ îò ó öèõ
ðóêàâèöÿõ.
Âîíà ¿õ ç íüîãî ñîííîãî çíÿëà òà é îääàëà ¿ì.
Îò âè¿æäæຠâ³í íà ïîëþâàííÿ, âîíè ïåðåñòð³ëè éîãî, äàâàé òèìè ðóêàâèöÿìè ìàõàòè, à
â³í ÿê ìàõíóâ ñâîºþ çáðîºþ, êîòðèõ ïîáèâ, à òèõ
ïðèâ³â ³ â òåìíèöþ ïîñàäèâ.
Âîíà çíîâó äî íüîãî:
— Äå æ âàøà ñèëà?
102
— Ñèëà ìîÿ, — êàæå, — â îöèõ îò ÷îáîòÿõ.
Âîíà é ÷îáîòè çíÿëà é â³ääàëà. Âè¿õàëè âîíè
ïðîòè íüîãî, â³í çíîâó-òàêè êîòðèõ ïîáèâ, à êîòðèõ çàáðàâ òà â òåìíèöþ ïîñàäèâ. Òà âæå â òðåò³é
ðàç ïðèçíàâñÿ:
— Ñèëà ìîÿ, — êàæå, — â ö³é çáðî¿, òà íà
ìåí³ ñîðî÷êà òàêà, ùî ìåíå í³ùî íå â³çüìå.
Äàâàé âîíà éîãî óëåùóâàòè:
— Âè á, — êàæå, — â ëàçíþ ñõîäèëè òà çìèëèñÿ, ì³é áàòþøêà çàâæäè òàê ðîáèâ.
Â³í ³ çãîäèâñÿ. Ò³ëüêè ùî ðîçäÿãñÿ, âîíà é
ï³äì³íèëà éîìó çáðîþ é ñîðî÷êó, òà é â³ääàëà
òèì. Âèõîäèòü â³í ³ç ëàçí³, òóò éîãî âçÿëè, ïîñ³êëè, ïîðóáàëè, ñêëàëè â ì³øîê, ïîëîæèëè íà
êîíÿ é ïóñòèëè. Îò ê³íü õîäèâ-õîäèâ, áëóäèâáëóäèâ òà çãàäàâ ñòàðå ì³ñöå, äå æèâ. Ïðèáèâñÿ
äî ñâîãî äâîðèùà, à òàì éîãî äîáðîä³éêà ïîáà÷èëà òà é êàæå:
— Å, — êàæå, — ùîñü óæå Äàíèëîâ³ çàïîä³ÿëîñÿ.
Çàðàç âçÿëà éîãî, ïåðåáðàëà, ïåðå÷èñòèëà,
ñêëàëà, ç îäíîãî êîëîäÿçÿ íàáðàëà ö³ëþùî¿ âîäè,
à ç äðóãîãî æèâóùîþ ïîêðîïèëà, â³í ³ îæèâ.
— À ùî, — ìîâèòü, — ÿ æ òîá³ ãîâîðèëà, íå
êàæè äî ñåìè ðîê³â æ³íö³ ïðàâäè, íå ïîñëóõàâ.
³í óæå ñòî¿òü òà ìîâ÷èòü.
— Íó, — êàæå, — ïåðåïî÷èíü, òà ÿ òîá³ ùå
ùîñü äðóãå äàì.
Íà äðóãèé äåíü äຠéîìó âîíà ðåì³íü ³ ïðèêàçóº:
— Ãëÿäè, ¿äü äî òîãî øèíêó, äå é óïåðøå áóâ,
òà ÿê ñòàíåø âðàíö³ âìèâàòèñÿ, ïðîñè øèíêàðÿ,
ùîá â³í áèâ òåáå öèì ðåìåíåì ÿê äóæ÷å, ïîäîâæ
ñïèíè. ßê ò³ëüêè òè âîäè õëþïíåø, òî çíîâó
áóäåø ó æ³íêè, òà òåïåð óæå ¿é í³÷îãî íå êàæè.
103
Îò ïî¿õàâ â³í äî òîãî ñàìîãî øèíêó, ïåðåíî÷óâàâ, à ÿê ñòàâ óìèâàòèñÿ, ïîïðîñèâ:
— ßê õëþïíó ÿ, õàçÿ¿íå, â ïåðøèé ðàç âîäè,
òî áèéòå ìåíå öèì ðåìåíåì ïîäîâæ ñïèíè ùîñèëè.
Îò õëþïíóâ â³í, òîé ÿê ó÷åøå éîãî ïî ñïèí³,
â³í ³ ïåðåêèíóâñÿ êîíåì, òà òàêèì êîíåì, ùî
ëþáî é ãëÿíóòè. Õàçÿ¿í òàêèé ðàäèé, òàêèé ðàäèé. «Îò, — äóìàº, — îäíîãî ïðèâ³â, à äðóãèì
ñàì ñòàâ». Çàðàç íà ÿðìàðîê, ñòàâ ïðîäàâàòè, à
öàð ³ ïîáà÷èâ.
— Ïðîäàé, — êàæå. — Ùî òîá³ äàòè?
— Òà äàâàéòå ï’ÿòü òèñÿ÷.
Öàð âèéíÿâ ãðîø³, âçÿâ ³ îääàâ. Ïðèõîäèòü ó
ïàëàö, õâàëèòüñÿ:
— ϳäè, äóøåíüêî, ïîäèâèñü, ÿêîãî ÿ êîíÿ
êóïèâ.
ϳøëà âîíà, ÿê ãëÿíóëà:
— Å, — êàæå, — öå ìîÿ ïîãèáåëü; òðåáà éîãî
çàð³çàòè.
— Ùî òè, äóøåíüêî, ÿê ìîæíà?
— ͳ, çàð³æ òà é çàð³æ.
Ñòàëè ãîòóâàòè íîæ³, ñîêèðè, à ä³â÷èíêà ïðèá³ãëà, îáí³ìຠêîíÿ òà é êàæå:
— Êîíþ ì³é ëþáèé, êîíþ õîðîøèé, ÿêèé òè
ïðåêðàñíèé, òà áóäóòü òåáå ð³çàòè.
À â³í äî íå¿ ³ ãèãîòèòü:
— Òè, — êàæå, — äèâèñü, äå ïåðøà êðàïëÿ
êðîâ³ óïàäå, òà â³çüìè òó êðàïëþ é çàêîïàé ó
ñàäó.
Çàð³çàëè éîãî, ä³â÷èíêà çðîáèëà, ÿê â³í íàêàçóâàâ, ïîíåñëà êðàïëþ â ñàä ³ çàêîïàëà. ² âèðîñëà ç ò³º¿ êðîâ³ òàêà âèøíÿ: îäèí ëèñò ñð³áíèé,
äðóãèé çîëîòèé, òðåò³é ùå ÿêèé — âñ³ ð³çí³.
104
ϳøîâ ðàç öàð ó ñàä, óãëåä³â òó âèøíþ, ìèëóºòüñÿ òà é õâàëèòüñÿ öàðèö³:
— Ïîãëÿíü, ÿêà â íàñ ó ñàäó âèøíÿ õîðîøà,
õòîçíà-êîëè é âèðîñëà.
Òà ÿê ãëÿíóëà:
— Å, — êàæå, — öå ìîÿ ïîãèáåëü, òðåáà ¿¿
çðóáàòè!
— Ùî òè, ÿê ìîæíà, íàéá³ëüøà â ñàäó êðàñà — òà çðóáàòè?
Âñå îäíî:
— Çðóáàé!
Ñòàëè ãîòóâàòèñÿ, à ä³â÷èíêà ïðèá³ãëà òà:
— Âèøåíüêî ìîÿ, âèøåíüêî, ÿêà òè õîðîøà
ç êîíÿ âðîäèëàñü, òà áóäóòü òåáå çàâòðà ðóáàòè.
— À òè, — êàæå, — äèâèñü, äå ïåðøà òð³ñêà
âïàäå, òî â³çüìè é ïóñòè íà âîäó.
Çðóáàëè âèøíþ, ä³â÷èíà âñå çðîáèëà, ÿê áóëî
ñêàçàíî, ïóñòèëà òð³ñî÷êó, ³ òàêèé ç íå¿ ñåëåçåíü
âèëèâñÿ, ùî ëþáî é ãëÿíóòè.
Îò ï³øîâ öàð íà îõîòó, ïîáà÷èâ ñåëåçíÿ, à â³í
òàê ñàì äî ðóê ³ éäå. Öàð îäåæó ç ñåáå, ó âîäó —
³ ïîïëèâ çà íèì. Òîé — äàë³ òà é ìàíèòü. ßê
îäâ³â îä áåðåãà, òîä³ ÿê ñõâàòèòüñÿ, óïàâ íà áåðåç³, ïåðåêèíóâñü ÷îëîâ³êîì, íàä³â ñâîþ îäåæó,
à òî Äàíèëîâà îäåæà ³ áóëà.
— À ïëèâè, — êàæå, — ñþäè!
Ïðèïëèâ òîé, â³í éîãî âáèâ òà é ï³øîâ ó
ïàëàö.
— À äå òóò òàêà-òî ä³â÷èíà?
Ïîêàçàëè éîìó.
— Íó, — êàæå, — òè ìåíå âäðóãå íà ñâ³ò íàðîäèëà.
Òà é ñòàâ ç íåþ æèòè, à ñâîþ æ³íêó äî õâîñòà
êîíåâ³ ïðèâ’ÿçàâ ³ ðîçìåòàâ ïî çåìë³.
105
ßÊ ÍŲÑÒÊÀ ÇÀÁÐÀËÀ ÑÂÅÊв ÑÊÀÐÁ
Æèâ á³ëÿ Äí³ïðà, äå òåïåð ñëîáîäà ßçèêîâà,
îäèí çàìîæíèé çàïîðîçüêèé êîçàê, ³ áóâ ó íüîãî
ñèí, à â òîãî ñèíà áóëà é æ³íêà. Ò³ëüêè ñèí íå
äóæå ñëóõàâñÿ áàòüêà ³ ÷àñòî êðàâ ó íüîãî ãðîø³.
Îò êîëè áàòüêî ç³ñòàð³âñÿ, òî ç³áðàâ óñ³ ñâî¿
ãðîø³, ïîêëàâ ¿õ ó ìàê³òðó òà é ï³øîâ ç íåþ â
ñàä, à çà íèì ïîòèõåíüêó, íàçèðöåì ³ ñèíîâà
æ³íêà. Âèêîïàâ áàòüêî â ñàäó ÿìêó òà é çàðèâ ó
í³é ìàê³òðó ç ãð³øìè, à, çàðèâàþ÷è, ùå é âèð³ê
òàêå çàêëÿòòÿ: «ßêà ðóêà çàãð³áàëà, ùîá òà é îäãð³áàëà» (òðè÷³).
Îò ÷è äîâãî æèâ ï³ñëÿ òîãî áàòüêî, ÷è íåäîâãî, à ò³ëüêè âìåð. ijæäàëàñÿ íåâ³ñòêà íî÷³, âçÿëà
ï³ä á³ê ìåðöÿ òà ç íèì — ó ñàä. Ó ñàäó ïîêëàëà
éîãî êîëî ÿìè, äå áóëè çàêîïàí³ ãðîø³, òà éîãî
æ ðóêîþ ïî÷àëà â³äãð³áàòè ÿìó. ³äãð³áàº, à ñàìà
é êàæå (òðè÷³):
— ßêîþ ðóêîþ çàãð³áàâ, òàêîþ é îäãð³áàþ.
dzáðàëà âñ³ ãðîø³, ìåðöÿ âíåñëà â õàòó, à òîä³
ïîêëèêàëà ëþäåé òà é äàâàé òóæèòè çà ïîê³éíèêîì.
ÖÀÐÅÂÈײ ÂÀÑÈËÜÊÈ
Ó îäíîãî öàðÿ áóâ ñèí. Öàð áóâ ñòàðèé, òîìó
âèð³øèâ â³í ñèíà îæåíèòè ³ â³ääàòè éîìó öàðþâàííÿ. Òàê ³ çðîáèâ. Ñèíîâ³ ïðèñÿãëè, ³ â³í ñòàâ
öàðþâàòè.
Öàðñüêèé ïàëàö áóâ êîëî ìîðÿ, ³ ìîëîäèé öàð
ç æ³íêîþ ïîëþáëÿëè íà ÷îâí³ ïî ìîðþ ïðîãó106
ëþâàòèñÿ. Òà îäíîãî ðàçó ï³øëà öàðèöÿ äî ìîðÿ
áåç ÷îëîâ³êà, àëå ³ç ñëóæíèöÿìè, ³ ñ³ëè âîíè íà
÷îâåí óòðüîõ. Ñëóæíèö³ âçÿëè âåñëà, óïðàâëÿþòü ³ ¿äóòü. Ðàïòîì, êîëè òðîõè â³ä’¿õàëè â³ä áåðåãà, ÷îâåí ïåðåêèíóâñÿ, ³ ñëóæíèö³ ïîòîïèëèñü.
À öàðèöÿ ïåðåòâîðèëàñÿ íà êà÷êó ³ ïîëåò³ëà ïîâåðõ âîäè íàä ìîðåì.
Òî ÷àð³âíèöÿ ÷îâåí ïåðåâåðíóëà, à ñàìà ïåðåòâîðèëàñÿ íà öàðèöþ, ïðèéøëà äî öàðÿ ³ êàæå:
— Íåùàñòÿ ÿêå òðàïèëîñÿ! Ïåðåêèíóâñÿ ÷îâåí ó ìîð³, òàê ÿ âèïëèâëà, à ñëóæíèö³ ïîòîíóëè.
Îò ³ æèâå öàð ç íåþ, ÿê ç³ ñïðàâæíüîþ æèâ, —
â³í ³ íå çäîãàäóºòüñÿ, õòî âîíà. Òà êóäè öàð íå
¿äå, éîãî ñïðàâæíÿ æ³íêà êà÷êîþ ñòຠ³ ëåòèòü
çà íèì.
Îäíîãî ðàçó ¿äå â³í øèðîêèì øëÿõîì, à âîíà
íàïåðåä ïîëåò³ëà, ñïóñòèëàñÿ, ñòàëà çíîâ æ³íêîþ
³ íàðîäèëà äâîõ ñèí³â. Ïîêëàëà ¿ì ïî ãîëóá’ÿ÷îìó ÿº÷êó êîæíîìó ï³ä ïðàâå ïëå÷å ³ ñêàçàëà:
— ¯æòå, ñèíè ìî¿, — íå çà¿äàéòå, ñï³òü — íå
çàñèíàéòå, ïèéòå — íå çàïèâàéòå!
Îáãîðíóëà ¿õ êîâäðîþ ³ íà øëÿõó ïîêëàëà.
Äî¿æäæຠöàð, äèâèòüñÿ: ùîñü ëåæèòü íà äîðîç³, êîâäðîþ îáãîðíóòå. ϳ䒿õàëè áëèæ÷å ³ ñòàëè, áî êîí³ äàë³ íå éäóòü.
— ϳäè, — êàæå öàð êó÷åðîâ³, — ïîäèâèñÿ,
ùî òàì òàêå?
Ñõîïèâñÿ êó÷åð, ïîá³ã, ïîäèâèâñÿ, ïðèá³ãຠ³
äîïîâ³äàº:
— Öå äâîº ä³òîê ìàëåíüêèõ, ò³ëüêè ùî íàðîäæåíèõ.
Öàð ñàì ï³ä³éøîâ, ïîäèâèâñÿ íà íèõ ³ êàæå:
— Áåð³òü ¿õ ó êîëÿñêó.
107
Ïîâåðíóâñÿ äîäîìó, ïîçâàâ ñâÿùåíèêà, òà é
îõðåñòèâ òèõ ä³òåé ³ äàâ ¿ì îáîì ³ì’ÿ Âàñèëüêè.
Ðîñòóòü âîíè íå ïî ãîäèíàõ, à ïî õâèëèíàõ.
Çà îäèí ì³ñÿöü ñòàëè âîíè õîäèòè, ñòàëè é ãîâîðèòè. Íà äðóãèé — ñòàëè âæå é ãðàìîò³ â÷èòèñÿ.
² êðàñèâ³ òàê³ ä³òêè, ùî íå ìîæíà íà íèõ ³ íàäèâèòèñÿ. Àëå éîãî æ³íêà, òåïåð³øíÿ öàðèöÿ, ëþòî
çíåíàâèä³ëà ¿õ.
ßêîñü â³äëó÷èâñÿ öàð ç äîìó íà òðîº ä³á ó ÿêåñü
ì³ñòî âåëèêå, ³ âîíà çíàº, ó ÿêèé ÷àñ â³í ïîâåðíåòüñÿ. Óçÿëà âîíà ³ òèõ ä³òîê ïîòðó¿ëà. Ïîâáèðàëà ¿õ ãàðíî ³ ïîêëàëà îáîõ íà ñò³ë.
Ïðè¿çäèòü öàð äîäîìó, äîíîñÿòü éîìó, ùî ò³
ä³òêè, êîòðèõ çíàéøëè íà äîðîç³, Âàñèëüêè, ïîìåðëè. Âõîäèòü öàð äî ê³ìíàòè ³ áà÷èòü, ùî ä³òêè
ëåæàòü íà ñòîë³ ìåðòâ³. Óçÿâñÿ â³í çà ãîëîâó, çàïëàêàâ.
— ×îãî âîíè âìåðëè? Òî á îäèí, à òî îáèäâà
ðàçîì?
Ƴíêà êàæå:
— Õ³áà ÿ âèííà? Âîíè, ÿê ïîïèëè, ïîõâîð³ëè
òðîõè ³ âìåðëè ðàçîì.
Çðîáèëè òðóíó, ïîçîëîòèëè ¿¿ ³ çñåðåäèíè, ³
çâåðõó, âíåñëè â öåðêâó, à íàñòóïíîãî äíÿ, ùîá
ïîõîâàòè íà öâèíòàð³, ïðèçâàëè ñâÿùåíèêà.
Ïðîñèòüñÿ äÿê:
— Äîçâîëüòå, âàøà öàðñüêà âåëè÷í³ñòü, ïåðåíî÷óâàòè êîëî òèõ ä³òîê. Áóäó ÿ ïñàëòèð íàä íèìè
âñþ í³÷ ÷èòàòè.
— ×èòàé, áðàòå, — äîçâîëÿº öàð.
Íó, ³ íî÷óº ä³ä ó öåðêâ³, ÷èòàº.
Êîëè ñåðåä íî÷³ ïðèá³ãຠäî íüîãî ï³ï ³ êàæå:
— ×îãî òè òóò ÷èòàºø? Õîä³ìî, â ìåíå äëÿ
òåáå ³íøà ðîáîòà º!
108
³í íå ñëóõàº, ÷èòàº. ϳï ï³øîâ, êîëè ïðèá³ãຠäÿ÷îê çà íàêàçîì ïîïà — ãíàòè äÿêà ç öåðêâè. Òà â³í îäíå ðîáèòü — ÷èòàº!
Òóò á³æàòü òðè æàíäàðìè ³ç øàáëÿìè:
— ×îãî òè íå ñëóõàºø? Çàðàç á³æè äî ïîïà,
áî ãîëîâó òîá³ çí³ìåìî ãåòü!
À â³í îäíî ðîáèòü: ÷èòàº, í³êóäè é íå äèâèòüñÿ.
Íå ñòàëî ðàïòîì òîãî í³÷îãî. Øèáî÷êà óãîð³
ó öåðêâ³ áðÿçíóëà, ³ ñïóñêàºòüñÿ êà÷å÷êà íà çåìëþ. Ñïóñòèëàñÿ, ñòàëà æ³íêîþ ³ ïî÷àëà ïëàêàòè
íàä ä³òêàìè ñâî¿ìè.
Ïëà÷å òà ïðîìîâëÿº:
— Ëþá³ ä³òêè ìî¿! ß æ âàì ÿº÷êà äàëà. ß æ
âàì êàçàëà: ¿æòå, ¿æòå, ñèíè ìî¿ — íå çà¿äàéòå,
ñï³òü — íå çàñèíàéòå, ïèéòå — íå çàïèâàéòå! À âè
çà¿ëè, çàïèëè ³ ïîñíóëè! ßêáè âàñ, ä³òî÷êè, íå
õîâàëè ùå îäíó í³÷, òî ÿ á âàñ, ä³òî÷êè, îæèâèëà
ó òó í³÷.
Äÿê óñå öå ÷óº. À âîíà êîëè ïëà÷å, òî çîëîòî ç
î÷åé, ÿê ñëüîçè, ñèïëåòüñÿ, à êîëè ãîâîðèòü, òî
ñð³áëî ç ðîòà äð³áíå âèïàäàº. Çíîâ óäàðèëàñÿ êà÷å÷êîþ ³ â òó ñàìó øèáî÷êó ³ âèëåò³ëà.
Êîëè ðîçâèäíèëîñÿ, ïðèõîäèòü òîé äÿê, ùî
÷èòàâ, äî öàðÿ ³ êàæå:
— Äîçâîëüòå, âàøà öàðñüêà âåëè÷í³ñòü, ñêàçàòè.
— Ãîâîðè, áðàòå, — öàð êàæå.
— Ò³ ä³òêè íåõàé ùå îäíó í³÷ ó öåðêâ³ ïîáóäóòü.
— Íó, íåõàé. Íà òîá³ òèñÿ÷ó ðóáë³â ³ éäè ñîá³.
³í óçÿâ, ï³øîâ äîäîìó, âèïèâ ÷àþ ³ ë³ã ñïàòè. Âèñïàâñÿ, óçÿâ ïñàëòèð ³ ï³øîâ çíîâ ó öåðêâó. Óâ³éøîâ ó öåðêâó, îêðåñëèâ ñåáå êðóãîì ³
109
ïîðîáèâ õðåñòè íàâêðóã òîãî êðóãà, à ñàì ïîñåðåäèí³ ñòàâ ³ ïî÷àâ ÷èòàòè: áî âæå çíàº, ùî áóäå.
×èòàâ ³ ÷èòàâ äî ñàìî¿ ãëóïî¿ íî÷³.
Êîëè ïîñåðåä íî÷³ ç’ÿâëÿºòüñÿ ïîâíèé ïîëê
ñîëäàò òà é ãóêàþòü äî íüîãî, áî êðóãà ïåðåéòè
íå ìîæóòü:
— Ãåòü ³ç íàøîãî ì³ñöÿ!
³í îäíî ðîáèòü, ÷èòàº. Ãíàëè, ãíàëè, ï³êàìè, øàáëÿìè ìàõàëè — í³÷îãî éîìó íå ìîæóòü
çðîáèòè. Çíèêëî öå — ç’ÿâèëèñÿ ç쳿 âîãíåíí³,
êðè÷àòü:
— Ò³êàé! Öåðêâà ãîðèòü!
À âîíà í³áè é ñïðàâä³ ãîðèòü — îãîíü òàê ³
ñèïëåòüñÿ. À â³í óñå ÷èòàº.
Çíèêëè îö³ ç쳿, ç’ÿâëÿþòüñÿ ÷îðòè:
— Ò³êàé, äÿê, à òî çàðàç ï³äëîãà ó ïåêëî ïðîâàëèòüñÿ!
Òà â³í íå ñëóõຠí³êîãî, óñå ÷èòàº.
Êîëè ðàïòîì çíèêëî îöå óñå, ³ ç’ÿâëÿºòüñÿ êà÷å÷êà. Âë³òຠâ òó ñàìó øèáî÷êó, ñïóñêàºòüñÿ,
ïëà÷å é ïèòàº:
— ×è æèâëþùî¿ ÿ âàì âîäè ä³ñòàëà?
ϳäíÿëà ãîëîâêó îäíîìó, âëèëà ðàç, äâà. ͳ,
íå òà âîäà, íå îæèëè ä³òè.
— ßêèé æàëü! ß òàê ïîñï³øàëà, ùî íå ç òîãî
êîëîäÿçÿ âîäè óõîïèëà!
Çàñìóòèëàñÿ âîíà ³ âèëåò³ëà ÷åðåç òó ñàìó øèáî÷êó.
Äÿê óçÿâ òîä³, ïîçì³òàâ ñð³áëî ³ çîëîòî, ÿêå
êà÷å÷êà íàïëàêàëà. Çîëîòî — â îäèí êðàº÷îê õóñòèíêè, à ñð³áëî — ó äðóãèé, ó âóçëèê.
Éäå â³í äî öàðÿ ³ äîïîâ³äàº:
— Äîçâîëüòå, âàøà öàðñüêà âåëè÷í³ñòü, ñêàçàòè?
110
— Ãîâîðè, áðàòå, — öàð êàæå.
— Ò³ ä³òêè íåõàé ùå îäíó í³÷ ó öåðêâ³ ïåðåíî÷óþòü.
— Íó, íåõàé. Íà òîá³ òèñÿ÷ó ðóáë³â ³ éäè
ñîá³. ßêùî âîíè îæèâóòü, ÿ òåáå íàãîðîäæó ùå
é íå òàê.
Ïîêëîíèâñÿ äÿê, óçÿâ ãðîø³ é ï³øîâ ñîá³ äîäîìó. ijæäàâ òðåòüî¿ íî÷³ é ï³øîâ ó öåðêâó. Êðóã
êðåéäîþ çðîáèâ ³ ó êðóç³ ñòàâ ñîá³, ÷èòàº. Òóò
íàñòàëà ãëóïà í³÷. Ïðèá³ãàþòü æàíäàðìè ³ç øàáëÿìè, ³ç ï³êàìè é êðè÷àòü:
— Ãåòü ³ç öåðêâè!
³í îäíå ðîáèòü — ÷èòàº.
Ãíàëè, ãíàëè — íå âèãíàëè. Âîíè é çíèêëè.
ǒÿâèëèñÿ òîä³ ÷îðòè.
— Ò³êàé, — êðè÷àòü. — Ò³êàé, áî îöå âñå ó
ïåêëî ïðîâàëèòüñÿ!
À â³í ñîá³ îäíå ðîáèòü — ÷èòàº. Âîíè éîãî
îãíåì çàñèïàëè — öåðêâà òàê ³ ãîðèòü, ³ íà
íüîãî ñàìîãî ïîëóì’ÿ ñèïëåòüñÿ, à â³í îäíå
ðîáèòü — ÷èòàº.
Ãíàëè, ãíàëè — íå âèãíàëè. Òà é çíèêëè ÷îðòè — õòîçíà äå é ïîä³ëèñÿ.
² çíîâ ïðèë³òຠêà÷å÷êà äî òîãî â³êíà, äå øèáî÷êà âèáèòà. Âëåò³ëà, ñòàëà æ³íêîþ ³ ïî÷àëà
ïëàêàòè.
— Òåïåð, — êàæå, — ÿ, ëþá³ ìî¿ ñèíî÷êè, ïðàâåäíî¿ âîäè ä³ñòàëà!
ϳäâåëà ãîëîâêó îäíîìó, ïîò³ì äðóãîìó, ïîíàëèâàëà ¿ì âîäè â ðîò — âîíè é îæèëè.
— Äèâ³òüñÿ æ, ä³òî÷êè ìî¿, òåïåð, êîëè âè
æèâ³, ÿº÷êà âæå íå çà¿äàéòå, ïèéòå — íå çàïèâàéòå ³ ñï³òü — íå çàñèíàéòå. ² íåõàé âàì Áîã
ïîìàãàº, à ÿ ñîá³ óáåðóñÿ.
111
Íàêàçàëà âîíà òàê ³ ï³øëà, òà êîëè ïðîìîâèëà: «Ïðîùàâàéòå», äÿê ñõîïèâ ¿¿ çà íîãè. Âîíà
ñòàëà âèðèâàòèñü, àëå â³í ì³öíî òðèìàâ.
Êîëè ï³âí³ çàñï³âàëè, âîíà é êàæå:
— Òåïåð ïóñòè, âæå ïðîéøîâ ÷àñ, ÿ ò³êàòè âæå
íå áóäó.
À â³í íå â³ðèòü ³ âñå êîëî íå¿ ñèäèòü.
Ïðîêèíóâñÿ öàð, î äâàíàäöÿò³é ãîäèí³ ïîïèâ
÷àþ ³ ïèòàº:
— ×è íå áóëî äÿêà?
Êàæóòü:
— Íå áóëî.
Öàð ³ ïîñëàâ ÿêîãîñü òàì ïîñëàíöÿ, ÷è æàíäàðìà, ÷è êîãî ùå, ùîáè ñïèòàòè, äå äÿê ïîä³âñÿ. Òîé ïîñëàíåöü ï³øîâ äî äÿêà äîäîìó, àæ
òàì êàæóòü, ùî íå áóëî éîãî ùå ç öåðêâè. Â³í —
ó öåðêâó ³, âðåøò³, çíàõîäèòü äÿêà.
Äÿê ³ êàæå òîìó ïîñëàíöåâ³:
— ²äè ³ ñêàæè öàðþ, ùî éîãî ä³òêè îæèëè é
æ³íêà éîãî ïåðøà òóò ³ç íèìè.
Ïîñëàíåöü ïîâåðíóâñÿ äî öàðÿ. Êàæå éîìó,
ùî ä³òêè æèâ³ ³ æ³íêà ïåðøà êîëî íèõ. Ó öàðÿ
÷óïðèíà âãîðó ïîë³çëà:
— ßê æå òî æ³íêà? Êîëè æ³íêà æ ìîÿ êîëî
ìåíå?
— ß íå çíàþ, — êàæå ïîñëàíåöü, — òàê ìåí³
äÿê ñêàçàâ.
— Çàðàç çàïðÿãàé ó êîëÿñêó êîíåé!
ѳ⠳ ïî¿õàâ. Äî¿õàâ, âñêàêóº â öåðêâó — àæ
òàì ³ ä³òêè, ³ öàðèöÿ. ϳçíàëè âîíè îäíå îäíîãî,
ïî÷îëîìêàëèñÿ.
Â³í ³ ïèòàº:
— Ùî æ öå òàêå?
Âîíà é êàæå:
112
— Òî âñå ÷àð³âíèöÿ çðîáèëà, ç ÿêîþ òè æèâ.
Âîíà ñëóæíèöü çãóáèëà ³ ìåíå õîò³ëà çãóáèòè, òàê
ÿ ïåðåêèíóëàñÿ êà÷å÷êîþ ³ ïîëåò³ëà, à âîíà äóìàëà, ùî óñ³õ íàñ ïîòîïèëà.
ѳëè âîíè ó êîëÿñêó, ä³òîê óçÿëè. Öàð îäíîãî
çà ðóêó, âîíà äðóãîãî, ³ ïî¿õàëè äîäîìó.
Ïðè¿õàëè äî ïàëàöó, à ÷àð³âíèöÿ, ÿê ¿õ ïîáà÷èëà, îòðóòó ïðèéíÿëà ³ â³äðàçó ëîïíóëà.
Öàð óâ³éøîâ:
— Ïðèáåð³òü ¿¿, âèðèéòå ÿìó íà ðîçïóòò³ òà
ïîõîâàéòå.
² ïî÷àâ â³í çíîâó æèòè ç³ ñïðàâæíüîþ öàðèöåþ, ä³òêàìè âò³øàòèñÿ. À ä³òî÷êè õîðîø³, Âàñèëüêè îáèäâà.
Æèâóòü, õë³á æóþòü, ÷îáîòîì äîáðî âîçÿòü.
ÏÐΠѲÌÎÕ ÁÐÀҲ ÃÀÉÂÎÐÎͲÂ
² ¯ÕÍÞ ÑÅÑÒÐÓ
Æèëè íà ñâ³ò³ ÷îëîâ³ê òà æ³íêà, ³ â íèõ áóëî
ñ³ì ñèí³â, àëå ò³ ñèíè íå æèëè â çãîä³, à çàâæäè
âîðîãóâàëè òà áèëèñÿ ïîì³æ ñîáîþ. Ìàòè ñåðäèëàñÿ çà òå íà íèõ.
Îäíîãî ðàçó ïî¿õàâ áàòüêî ó ë³ñ ïî äðîâà, à
ìàòè ëèøèëàñÿ âäîìà ç õëîïöÿìè — òà çà ùîñü
òàê ðîçñåðäèëàñÿ íà íèõ, ùî íå çíàëà, ÿê ³ âèëàÿòè, òà ç ãí³âó ñêàçàëà, ùîá âîíè ãàéâîðîíàìè
ïîñòàâàëè. Àëå íå âñòèãëà âîíà ùå é ñêàçàòè
öüîãî, à õëîïö³ âæå ïîñòàâàëè ãàéâîðîíàìè òà é
çíèêëè äåñü äàëåêî â ë³ñ³. Òàì áóëà ÿêàñü ïîðîæíÿ õàòà, â ÿê³é âîíè ³ ïîñ³äàëè; à â ò³é õàò³
çðîáèëîñÿ òàê, ùî âîíè ìîãëè çíîâó ñòàòè ëþäü113
ìè. Êð³ì íèõ, í³êîãî á³ëüøå íå áóëî ó ò³é õàò³.
Îñåëèëèñÿ âîíè òàì ³ ïî÷àëè ïðàöþâàòè òà ãîñïîäàðþâàòè âñ³ ãóðòîì.
Áóâ ì³æ íèìè îäèí òàêèé ìóäðèé, ùî ïîðîáèâ óñ³ì áðàòàì ðóøíèö³, âîíè õîäèëè íà ïîëþâàííÿ òà âáèâàëè òàì ð³çíèõ ïòàõ³â òà çâ³ð³â;
ç òîãî ìàëè âîíè ì’ÿñî, à íà õë³á çàðîáëÿëè.
ßêîãî ¿ì çíàðÿääÿ òðåáà áóëî, òî âñå ñàì³ ñîá³
ðîáèëè.
Äîâãî òà ã³ðêî ïëàêàëà ìàòè, ÿê ïîëåò³ëè ñèíè
ç äîìó.
Íåçàáàðîì ï³ñëÿ òîãî íàðîäèëàñÿ â íå¿ äî÷êà.
Ç òîãî ÷àñó, ÿê ïîëåò³ëè õëîïö³ â³ä ñâî¿õ áàòüêàìàòåð³, ìèíóëî âæå òðèíàäöÿòü ðîê³â. ijâ÷èíêà
ï³äðîñëà ³ ãîíèëà õóäîáó íà ïàøó. À òàì ÷óæ³
ä³òè äðàæíèëè ¿¿ ãàéâîðîíåíÿì ÷åðåç òå, ùî áðàòè ¿¿ ãàéâîðîíàìè ïîñòàâàëè.
Ïîêèíóëà ä³â÷èíà âîë³â ïàñòè òà é ï³øëà ïî
ñâ³òó øóêàòè áðàò³â. ²äó÷è ë³ñîì, çàéøëà âîíà
äàëåêî, òàê ùî íàçàä óæå ãîä³ âåðòàòèñÿ, òà, áëóêàþ÷è ïî ë³ñ³, íàòðàïèëà ÿêîñü íà îäíó õàòèíó,
äå æèëà ñòàðà ̳ñÿöåâà íåíüêà.
— Çâ³äê³ëü òè, äèòèíî? Çîñòàíüñÿ òóò æèòè! —
êàæå ¿é ̳ñÿöåâà ìàòè.
— Íå ìîæíà ìåí³ òóò æèòè, áî ÿ éäó áðàò³â
ñâî¿õ øóêàòè! — â³äïîâ³ëà ¿é ä³â÷èíà.
— Íå çíàþ æ ÿ, äå æèâóòü òâî¿ áðàòè, — êàæå
ä³â÷èí³ çíîâó ̳ñÿöåâà ìàòè, — îñü ÿê ïðèéäå
äîäîìó ñèí ì³é, òî ÿ ñïèòàþ éîãî, â ÿê³ì êðàþ
òâî¿ áðàòè!
Ïðèéøîâ ̳ñÿöü äîäîìó, ïèòຠìàòè éîãî,
â³í ³ êàæå:
— ß ùå òàì íå áóâ, àëå, çäàºòüñÿ, âîíè â ò³ì
êðàþ, äå Ñîíöå ãóëÿº!
114
Íà äðóãèé äåíü ̳ñÿöåâà ìàòè, íàãîäóâàâøè
ä³â÷èíêó, çâåë³ëà ñèíîâ³ âèïðîâàäèòè ¿¿ äî Ñîíöÿ. Ïðèéøëà âîíà äî Ñîíå÷êà â õàòó; òàì òåæ
áóëà äóæå ñòàðåíüêà Ñîíå÷êîâà íåíüêà.
— Êóäè æ òè éäåø, äèòèíî ìîÿ? — ïèòຠâîíà
ä³â÷èíó.
— ß éäó áðàò³â ñâî¿õ ïî ñâ³òó øóêàòè, ÿêèõ
ìîÿ ìàòè ïðîêëÿëà, à âîíè ïîðîáèëèñÿ ãàéâîðîíàìè òà é ïîëåò³ëè! — â³äïîâ³ëà ¿é íà öå ä³â÷èíà.
— Íå ÷óëà ÿ ïðî öå í³÷îãî, õ³áà, ìîæå, Ñîíöå
çíàº, — êàæå Ñîíöåâà ìàòè.
Ïðèéøëî Ñîíöå äîäîìó, ìàòè é ñïèòàëà ó
íüîãî ïðî áðàò³â ãàéâîðîí³â.
— ͳ, íå çíàþ! — â³äïîâ³ëî Ñîíå÷êî. — Ïåâíî, ìåí³ ùå í³êîëè íå äîâîäèëîñü ãð³òè â òîìó
êðàþ.
Íàãîäóâàëà ä³â÷èíó Ñîíå÷êîâà íåíüêà òà é
çàãàäàëà ñèíîâ³ â³äâåñòè ¿¿ äî ³òðîâî¿ íåíüêè.
Ïðèéøëè âîíè äî ³òðîâî¿ íåíüêè, âîíà òåæ
íàãîäóâàëà ä³â÷èíó, à ïîò³ì ³ ñïèòàëà, êóäè âîíà éäå.
— ²äó ñâî¿õ áðàò³â øóêàòè, — â³äïîâ³ëà ä³â÷èíà.
³òðîâà ìàòè òåæ í³÷îãî íå ÷óëà ïðî öå ³, ÿê
ïðèéøîâ ¿¿ ñèí äîäîìó, ñïèòàëà éîãî, ÷è íå çíàº
â³í, ó ÿêîìó êðàþ æèâóòü ñ³ì áðàò³â, ùî ñòàëè ç
ëþäåé ãàéâîðîíàìè.
— Çíàþ, — êàæå ³òåð, — áî ÿê çìî÷èâ ìåíå
äîù, òî ÿ ðîççóâñÿ òà ïîâ³ñèâ ñóøèòè îíó÷³ á³ëÿ
êîìèíà ó òèõ áðàò³â, à ñàì îöå ïðèéøîâ äîäîìó
ñïî÷èâàòè.
— Òóò º îäíà ä³â÷èíà, ùî çâå ¿õ ñâî¿ìè áðàòàìè. Òðåáà, ùîá òè çàâòðà âðàíö³ â³äâ³â ¿¿ äî íèõ! —
êàæå âîíà ñèíîâ³.
115
Âðàíö³, ÿê ä³â÷èíà âñòàëà, ³òðîâà ìàòè íàãîäóâàëà ¿¿, à ïîò³ì ³òåð óçÿâ ¿¿ íà ïëå÷³ òà é ïîí³ñ
äî ò³º¿ õàòè, äå æèëè áðàòè. Àëå ¿õ íà òîé ÷àñ íå
áóëî äîìà: ïåâíî, ï³øëè äåñü ó ë³ñ ç ðóøíèöÿìè.
³òåð ëèøèâ òóò ä³â÷èíó, à ñàì çàáðàâ îíó÷³ òà é
ï³øîâ ñîá³ ãóëÿòè ïî ñâ³òó.
Îï³âäí³ ïîâåðíóëèñÿ áðàòè äîäîìó. Íàéìîëîäøèé ç íèõ, ùî âàðèâ ñüîãîäí³ îá³ä, âèéíÿâ ³ç
ïå÷³ ñòðàâó òà ïîáà÷èâ, ùî õòîñü ¿¿ ¿â.
— Åãå, áðàòè ìî¿, çäàºòüñÿ, õòîñü íàø îá³ä
êóøòóâàâ, — êàæå â³í.
— Õòî æ òî ì³ã êóøòóâàòè? — êàæóòü éîìó
áðàòè. — Ìè âæå ñê³ëüêè ðîê³â òóò ïðîáóâàºìî,
àëå, îêð³ì íàñ, çäàºòüñÿ, ùå í³êîãî òóò íå áà÷èëè!
Ïîîá³äàëè âîíè òà é çíîâó ï³øëè. Çîñòàâñÿ
äîìà äðóãèé áðàò âå÷åðþ âàðèòè, áî ó íèõ óæå
áóëî òàê çàâåäåíî, ùîá ç ï³âäíÿ ãîòóâàòè ñîá³
ñòðàâó íà âå÷³ð. Çâàðèâøè âå÷åðþ, ïîäàâñÿ é â³í
çà áðàòàìè â ë³ñ. ßê â³í âèéøîâ ç õàòè, òî ä³â÷èíà, ùî áóëà ñõîâàëàñü ï³ä ë³æêî íàéìîëîäøîãî
áðàòà, âèë³çëà çâ³äò³ëü, 璿ëà ò³º¿ ñòðàâè òà é çíîâó çàõîâàëàñü, àëå âæå ï³ä ë³æêî äðóãîãî, ñòàðøîãî áðàòà. ßê ç³áðàëèñü áðàòè íà âå÷åðþ, òî é
äðóãèé áðàò, ùî âàðèâ âå÷åðþ, êàæå, ùî ñòðàâó
õòîñü ¿â.
— Ïåâíî, çíîâó õòîñü êóøòóâàâ! — êàæå â³í
áðàòàì.
— Áðåõíÿ! Òî òîá³ òàê çäàºòüñÿ! — êàæå òðåò³é
áðàò.
Ïîâå÷åðÿëè áðàòè òà é ïîëÿãàëè ñïî÷èâàòè.
² ñíèëîñÿ îäíîìó, ùî íà÷åáòî äî íèõ ñåñòðà
ïðèéøëà â ãîñòèíó. ßê ïîâñòàâàëè áðàòè âðàíö³,
òî ïî÷àëè ðîçïîâ³äàòè, êîìó ùî ñíèëîñÿ âíî÷³,
116
òîé ³ ðîçïîâ³â ¿ì ñâ³é ñîí. Çãîòóâàâøè ñîá³
ñí³äàííÿ é îá³ä òà ïîñí³äàâøè, ïîäàëèñÿ âîíè
íà ðîáîòó. ijâ÷èíà âèë³çëà ³ç ñõîâàíêè, 璿ëà
òðîõè ñòðàâè, à ïîò³ì çíîâó ñõîâàëàñÿ, àëå âæå
ï³ä ë³æêî òðåòüîãî áðàòà. Îï³âäí³ ïîñõîäèëèñÿ
áðàòè íà îá³ä.
— Çíîâó, áðàòè ìî¿, ñòðàâè ìåíøå ñòàëî!
Çäàºòüñÿ, ùî õòîñü-òàêè êóøòóº ¿¿ ïîòðîõó, —
êàæå ¿ì óæå òðåò³é áðàò, ùî âàðèâ îá³ä ñüîãîäí³.
— Òà õòî òàì ìຠ¿¿ êóøòóâàòè, êîëè ìè æèâåìî òóò óæå ñê³ëüêè ðîê³â, àëå çà öåé ÷àñ í³êîëè
íå áà÷èëè â öèõ êðàÿõ ùå í³ îäí³º¿ æèâî¿ ëþäèíè? — çàãóëè â îäèí ãîëîñ âñ³ áðàòè. Ïîîá³äàëè
âîíè òà é ïîäàëèñÿ çíîâó â ë³ñ. ×åòâåðòèé áðàò
ëèøèâñÿ âàðèòè âå÷åðþ, à çâàðèâøè, ï³øîâ ³ ñîá³
çà áðàòàìè.
dzáðàëèñÿ âîíè íà âå÷åðþ äîäîìó, àëå áà÷àòü,
ùî çíîâó ñòðàâè ìåíøå, í³æ çâàðåíî. Ïîñ³äàëè
âå÷åðÿòè òà é áàëàêàþòü ïîì³æ ñîáîþ.
— Öå äèâî! Âæå ê³ëüêà ðàç³â õòîñü ïîä³ëÿº ç
íàìè ³ ñí³äàííÿ, ³ îá³ä, ³ âå÷åðþ. Òóò ùîñü òàêå
òà º! Äàâàéòå-íî ïîøóêàºìî!
Ïî÷àëè äèâèòèñÿ ñêð³çü ïî õàò³, à ïîò³ì ³ ï³ä
ë³æêà çàãëÿäàòè. Àæ ï³ä ë³æêîì òðåòüîãî áðàòà
íàéøëè ä³â÷èíó.
— Âñòàíü, ä³â÷èíî! ×îãî òè òóò øóêàºø? —
ïèòàþòü âîíè ó íå¿.
— ß øóêàþ áðàò³â ñâî¿õ, ÿêèõ ìàòè ïðîêëÿëà,
ùîá âîíè ñòàëè ãàéâîðîíàìè, à âîíî òàê ³ ñòàëîñÿ. Öå ìåí³ áàòüêî êàçàâ, àëå éîãî òîä³ íå áóëî
âäîìà, â³í ïî¿õàâ ó ë³ñ ïî äðîâà, — ïî÷àëà âîíà
ðîçïîâ³äàòè áðàòàì.
— Äàâíî æ öå ìàòè òàê ïðîêëÿëà, ùî àæ ä³òåé
çáóëàñÿ? — ïèòàþòü âîíè.
117
— Òà êîëè âæå òâî¿ áðàòè ãàéâîðîíàìè ïîñòàâàëè, òî íàùî æ òè áàòüêà ïîêèíóëà? — êàæå
îäèí ä³â÷èí³.
— Áî ìåíå ä³òè ãàéâîðîíåíÿì äðàæíèëè, ÿê
ÿ, áóâàëî, ãîíèëà âîë³â íà ïàñîâèñüêî!
Òîä³ óïåâíèëèñü áðàòè, ùî ä³â÷èíà ïðàâäó ¿ì
êàæå ³ ùî âîíà ñïðàâä³-òàêè ñåñòðîþ ¿ì äîâîäèòüñÿ.
— Çîñòàâàéñÿ òóò æèòè ç íàìè, — êàæóòü âîíè
¿é, — âàðèòèìåø íàì ¿ñòè, à ìè âñ³ ãóðòîì áóäåìî íà ïîëþâàííÿ õîäèòè.
Ëèøèëàñÿ âîíà. Áðàòè äóæå ëàñêàâî ïîâîäèëèñÿ ç íåþ, øàíóâàëè ¿¿ òà îäÿãàëè ó ðîçê³øíó
îä³æ, ÿê ëè÷èòü ìîëîä³é, ãàðí³é ä³â÷èí³. Æèëà
âîíà òàê ðîê³â çî òðè. Àæ ïî òðüîõ ðîêàõ ñòàëîñÿ
â ò³ì ë³ñ³ íåùàñòÿ. Ðàç óáèëè áðàòè äèêó êîçó, à
òî íå êîçà áóëà — òî áóëà äî÷êà Áàáè ßãè. Îò
Áàáà ßãà ³ ïîêëÿëàñÿ â³äîìñòèòè ¿ì. Îäíîãî ðàçó,
êîëè ä³â÷èíà áóëà ñàìà âäîìà, ïðèéøëà òóäè
ïîãàíà áàáà, ïðèíåñëà ç ñîáîþ êîðàë³, ïîêàçàëà
¿é ÷åðåç â³êíî òà é êàæå:
— ijâ÷èíî, ìîæå á, òè êóïèëà ó ìåíå îö³ êîðàë³?
— Äîáðå! — â³äïîâ³äຠ¿é ä³â÷èíà.
Âîíà âçÿëà ãðîøåé ³ â³ääàëà áàá³, à òà âçÿëà
¿õ òà é ï³øëà ñîá³ ãåòü. ßê íàä³ëà æ ä³â÷èíà ò³
êîðàë³ ñîá³ íà øèþ, òî âîíè â³äðàçó é çàäóøèëè ¿¿.
Ïîçáèðàëèñÿ áðàòè íà îá³ä ³ áà÷àòü, ùî ñåñòðà ¿õ ëåæèòü íåðóõîìà íà çåìë³. Ðîçóì³þ÷è äåùî
â ë³êàðñüêèõ ñïðàâàõ, çàðàç çàõîäèëèñÿ âîíè ãóðòîì á³ëÿ íå¿: íàéøëè êîðàë³, ðîç³ðâàëè ¿õ. ² âîíà
ñòàëà ïîìàëó äèõàòè, à ïîò³ì ïî÷àëè ðîçòèðàòè
¿é ò³ëî ³ òàêè âðÿòóâàëè ä³â÷èíó â³ä ñìåðò³. ßê
118
âñòàëà âîíà, òî áðàòè ñêàçàëè ¿é, ùîá âîíà í³êîìó é í³êîëè íå ïîêàçóâàëàñÿ.
Çîñòàëàñü âîíà çíîâó ãîñïîäàðþâàòè, ÿê ³ ïåðøå. Ìèíóëî ï³âðîêó, à òà ïðîêëÿòà áàáà çíîâó
ïðèéøëà, ïðèíåñëà ç ñîáîþ õîðîøå ÿáëóêî òà é
êàæå:
— Ìîæå, òè áàæàºø ÿáëóê, ä³â÷èíî, òî íà òîá³
îöå îäíî!
Çíîâó ä³â÷èíà ä³ñòàëà ãðîøåé òà â³ääàëà áàá³
çà ÿáëóêî. Ïîò³ì îäêóñèëà øìàòî÷îê éîãî òà é
ïîäàâèëàñÿ: óïàëà íà äîë³âêó, òà ïî îäíîìó ò³ëüêè
é ìîæíà áóëî ïðèì³òèòè, ùî âîíà æèâà, áî ùå
äèõàëà, õî÷ ³ äóæå ð³äêî.
Ïðèéøëè áðàòè ç ïîëÿ, ïî÷àëè îãëÿäàòè ¿¿,
ùîá äîâ³äàòèñü, ùî öå òàêå âäðóãå ïîøêîäèëî
¿õ ñåñòð³. Ïîøóêàëè, òà òàê í³÷îãî é íå çíàéøëè. Äóæå æàëêî ¿ì ñòàëî ñåñòðè, òà ùî æ ìàþòü
ä³ÿòè? Çðîáèëè âîíè ç êðèøòàëþ òðóíó ³ç ñð³áíèìè ëàíöþæêàìè, ïîêëàëè òóäè ìåðòâó ñåñòðó,
àëå íå õîâàëè òðóíè â çåìëþ, à ïîâ³ñèëè ó ë³ñ³,
íåíà÷å êîëèñêó, ïîì³æ äâîìà äåðåâàìè íà òèõ
ëàíöþæêàõ, à ñàì³ ç æàëþ òà òóãè çà ñåñòðîþ
ïîìåðëè.
À îäèí öàðñüêèé ñèí, ùå íåæîíàòèé, ï³øîâ
³ç ñâî¿ì ÷åëÿäèíöåì íà ïîëþâàííÿ ó òîé ë³ñ òà é
çàáëóäèâñÿ òàì. Òàê ïðîáëóêàëè âîíè ïî ë³ñ³ àæ
òðè ì³ñÿö³ ³ çà öåé ÷àñ àí³ îäí³º¿ æèâî¿ ëþäèíè
íå áà÷èëè òóò. Íåíàðîêîì ÿêîñü íàáëèçèëèñÿ
âîíè äî òîãî ì³ñöÿ, äå ì³æ äåðåâàìè âèñ³ëà êðèøòàëåâà òðóíà, ³ çàíî÷óâàëè òàì íåäàëå÷êî. Óíî÷³
òîé öàðñüêèé ñèí ïîáà÷èâ, ùî ì³æ äåðåâàìè
íåíà÷å ùîñü ìèãîòèòü, òà é êàæå ÷åëÿäèíöåâ³:
— À õîä³ìî ëèø òà ïîäèâèìîñü, ùî òî òàêå
ìèãòèòü ì³æ äåðåâàìè!
119
ϳøëè íà òå ì³ñöå, àæ áà÷àòü, ùî òî êðèøòàëåâà òðóíà, ³ ÿê ðîçêðèëè ¿¿, òî ïîáà÷èëè, ùî
òàì ëåæèòü äóæå ãàðíà ìåðòâà ä³â÷èíà. Ïî÷àëè
âîíè ïðèñëóõàòèñü, ÷è íå äèøå ÷àñîì, ³ äîâ³äàëèñÿ, ùî âîíà ùå íå çîâñ³ì óìåðëà, áî ó íå¿ ï³ä
ïëå÷èìà ùå áóëî òåïëî.
Çâåë³â öàðñüêèé ñèí ÷åëÿäèíöåâ³ â³äâ’ÿçàòè â³ä
äåðåâ ëàíöþæêè, ùîá ñïóñòèòè òðóíó íà çåìëþ.
ßê â³äâ’ÿçàâ â³í îäèí ëàíöþæîê, òî òîé ÿêîñü
íåñïîä³âàíî âèñóíóâñÿ ó íüîãî ç ðóê, ³ òðóíà âïàëà, òà òàê ñèëüíî âäàðèëàñÿ, ùî ó ä³â÷èíè òîé
øìàòî÷îê ÿáëóêà â³äðàçó âèñêî÷èâ. Âñòàëà âîíà
òà é ðîçïîâ³ëà ¿ì, ÿê öå òðàïèëîñÿ ç íåþ. Ïîò³ì
ïîõîâàëè âîíè ó çåìëþ áðàò³â, ùî òóò íåäàëåêî
ëåæàëè, òà é ï³øëè âñ³ òðîº ãåòü ç ë³ñó äî ì³ñòà,
äå æèâ öàðåâè÷.
Íåçàáàðîì ï³ñëÿ öüîãî öàðåâè÷ îäðóæèâñÿ ç
ä³â÷èíîþ, àëå ó íüîãî áóëà ìà÷óõà, ùî äóæå íåíàâèä³ëà éîãî. Îò ðàç âîíà é êàæå öàðåâ³, ñâîºìó
÷îëîâ³êîâ³:
— ×è òè áà÷èø, ùî òâ³é ñèí ðîáèòü? ßêóñü
æåáðà÷êó íàäèáàâ ñîá³ òà é îäðóæèâñÿ ç íåþ! Õ³áà
æ ìîæíà íàì òðèìàòè ¿¿ ó ñâî¿õ ïîêîÿõ?
Äóæå õîò³ëà ìà÷óõà çãóáèòè ç ñâ³òó íåâ³ñòêó,
àëå í³ÿê öå íå âäàâàëîñü ¿é, áî öàðñüêèé ñèí
äóæå êîõàâ ñâîþ æ³íêó ³ äîãëÿäàâ çà íåþ, ÿê çà
ñâî¿ì îêîì.
— ßê íå çãóáèòü òâ³é ñèí ñâ æ³íêè, òî çãóáè ¿õ îáîõ! — êàæå ìà÷óõà öàðåâ³. — Çâåëè ïîâ³øàòè ¿õ àáî ðîçñòð³ëÿòè! À ÿê íå çðîáèø öüîãî,
òî ÿ òîá³ íå æ³íêà, òè ìåí³ íå ÷îëîâ³ê.
Ìóñèâ-òàêè öàð ïîñëóõàòè ¿¿.
— Ñëóõàé, ñèíó! ßê òè íå â³äâåäåø ñâ æ³íêè
òóäè, çâ³äê³ëü óçÿâ ¿¿, òà íå óᒺø ¿¿, à äî òîãî ùå
120
íå ïðèíåñåø ³ç íå¿ ñåðöå, î÷³ é îáèäâ³ ðóêè ïî
ë³êò³, òî ÿ ìóøó âáèòè òåáå ñàìîãî! — êàæå â³í
ñâîºìó ñèíîâ³.
Ïîê³ðíèé áóâ öàðåâè÷, çàïëàêàâ â³í ã³ðêî òà
é ï³øîâ ³ç ñâîºþ äðóæèíîþ íà êðàé ë³ñó.
Ñë³äêîì çà íèìè ïîá³ãëà é öàðñüêà ñîáàêà.
Âèñòð³ëèâ â³í ³ âáèâ ñîáàêó. Ïîò³ì âèéíÿâ ç íå¿
ñåðöå òà î÷³, àëå íå çíàº, äå éîìó ùå é ðóêè
ä³ñòàòè, ùîá íå â³äðóáóâàòè ó æ³íêè. À âîíà é
êàæå éîìó:
— Êîëè âæå ìîÿ òàêà äîëÿ, ùî ÿ ìóøó òàê
ìó÷èòèñü, òî â³ä³òíè âæå ìåí³ ðóêè, áî áåç öüîãî
òè ñàì ìàºø çàãèíóòè!
Äóæå ïëàêàëè âîíè îáîº, ÿê öàðåâè÷ â³äðóáóâàâ ¿é ðóêè. Øêîäà ¿ì îáîì áóëî òèõ ãàðíèõ á³ëèõ
ðóê, òà ùî æ ä³ÿòè?
Ñê³í÷èâøè öþ ñïðàâó, öàðåâè÷ ï³øîâ äîäîìó
é ïðèí³ñ ³ç ñîáîþ ðóêè, î÷³ òà ñåðöå, ùîá ïîêàçàòè áàòüêîâ³ òà ìà÷óñ³, ùî âæå óáèâ ñâîþ êîõàíó äðóæèíó. À òà, ñåðäåøíà, ï³øëà ñîá³, ïëà÷ó÷è, áåç ðóê. ßê æå âîíà æèòèìå íà ñâ³ò³, êîëè ¿é
íåìຠ÷èì íàâ³òü ñòðàâè äî ðîòà ïîêëàñòè?
Áëóêàþ÷è îòàê, ïðèéøëà âîíà äî îäí³º¿ ð³÷å÷êè, íàõèëèëàñÿ òà íàïèëàñÿ âîäè, à ïîò³ì ëÿãëà
ñîá³ íà á³ê â³äïî÷èòè. Íåñïîä³âàíî ÿêîñü îáðóáîê ðóêè; ùî áóâ îáêóòàíèé ðÿäíîì, çñóíóâñÿ
òà óìî÷èâñÿ â âîäó; ³ âìèòü ðóêà ó íå¿ âèðîñëà.
Ïîáà÷èâøè öå, âîíà é äðóãèé îáðóáîê âæå ñàìà
íàìî÷èëà, ³ òàê ó íå¿ çíîâó âèðîñëè îáèäâ³
ðóêè. «Òåïåð, — ïîäóìàëà âîíà, — ï³äó äî ò³º¿
õàòè, äå ÿ æèëà ç áðàòàìè, òà é çîñòàíóñÿ òàì
æèòè».
Æèâå âîíà òà é æóðèòüñÿ ïðî òå, ùî ¿é äîâåäåòüñÿ ðîáèòè, ÿê ðîäèòüñÿ ó íå¿ äèòèíà, áî âîíà
121
äèòèíè ÷åêàëà. Ïåâíî, çàãèíóòü îáîº! À ÿêáè íå
äèòèíà, òî âîíà á, çäàºòüñÿ, çîñòàëàñÿ òóò íàâ³êè
æèòè!
Ïðèéøîâ ÷àñ, ³ âîíà ðîäèëà äâîº ä³òåé â³äðàçó, òà îáèäâà õëîï÷èêè. ² òàê³ ãàðíåíüê³ áóëè ñèíè
¿¿! Îäèí ìàâ íà ÷îë³ òàêèé çíàê, ÿê ñîíå÷êî, à
äðóãèé — ÿê ì³ñÿöü.
Ìèíóëî ê³ëüêà ÷àñó, ³ ñòàðèé öàð òà ìà÷óõà
ïîìåðëè. Çîñòàâñÿ ò³ëüêè ñèí ¿õ òà é ïî÷àâ öàðþâàòè. Àëå íåâåñåëå áóëî éîìó òå öàðþâàííÿ
áåç ñâ äðóæèíè. «ßêáè ÿ çíàâ, — êàæå â³í ñàì
äî ñåáå, — äå âîíà òåïåð, òî õî÷ ó íå¿ ³ íåìàº
ðóê, àëå âçÿâ áè ¿¿ òà ãîäóâàâ âëàñíèìè ðóêàìè,
áî ñàì æå é â³äðóáàâ ¿õ ó íå¿».
— Õîä³ì ëèø øóêàòè ¿¿! — êàæå ðàç ìîëîäèé
öàð ñâîºìó ÷åëÿäèíöåâ³.
Òà é ï³øëè îáîº ó ë³ñ. Îòàê øóêàþ÷è, ä³éøëè
âîíè ë³ñîì àæ äî òîãî ì³ñöÿ, äå â³í íàéøîâ ¿¿ ó
êðèøòàëåâ³é òðóí³. Òîä³ âæå âå÷îð³ëî. Â³í ³ çãàäàâ, ùî òóò íåäàëåêî º òà õàòà, â ÿê³é æèëè ïåðøå áðàòè ãàéâîðîíè, òà é ï³øîâ ç ÷åëÿäèíöåì
òóäè íà í³÷. Òåïåð ó ò³é õàò³ æèëà ÿêàñü æ³íêà ç
äâîìà õëîï÷èêàìè. Ïîñòåëèëà âîíà öàðåâ³ íà
ïîëó, à ÷åëÿäèíöåâ³ — äîë³, ñàìà æ ëÿãëà íà ëàâ³,
à ä³òåé îáîõ ïîêëàëà íà ëåæàíö³, áî ¿õ âîíà çàâæäè êëàëà íà îêðåì³é ïîñòåë³. Ö³ëó í³÷ ó õàò³
ãîð³ëà ñâ³÷êà.
Äóæå ãàðíî áóëî ìîëîäîìó öàðåâ³ ñïàòè íà
ïîëó, àëå çàòå éîãî ÷åëÿäèíöåâ³ áóëî ã³ðøå íà
òâåðä³é äîë³âö³, ³ â³í ÷àñòî ïðîêèäàâñÿ âíî÷³. ßê
çàñíóâ öàð, òî îäíà ðóêà éîãî ÿêîñü çâ³ñèëàñÿ
äîäîëó. Òóò îäèí ç õëîï÷èê³â ïî÷àâ ÷îãîñü ïëàêàòè òà êëèêàòè ìàìó, à âîíà é êàæå, íà÷åáòî
ñàìà äî ñåáå:
122
— Íå ïëà÷, ñèíó, ÿ çàðàç ï³ä³éäó äî òåáå! Òðåáà éòè áàòüêîâó ðóêó, ùî çâ³ñèëàñÿ, íà ïîñòåëþ
ïîëîæèòè.
×åëÿäèíåöü ³ ïî÷óâ öå.
Ðàíêîì âîíà õóòêî âñòàëà, ùîá ãîñòÿì ñí³äàííÿ çâàðèòè. Öàð ç ÷åëÿäèíöåì ïîâñòàâàëè, ïîñí³äàëè, à ïîò³ì ³ ï³øëè çíîâó â ë³ñ. Ïðèéøëè
âîíè äî òîãî ì³ñöÿ, äå â÷îðà áóëè. Òóò öàð ³ êàæå
÷åëÿäèíöåâ³:
— Îõ, òÿæêî æèòè íà ñâ³ò³! Òè çíàºø, ùî ÿêáè
îöå ÿ ïîáà÷èâ ñâîþ æ³íêó, òî, çäàºòüñÿ, çàðàç áè
ïîëåãøàëî òà ïîêðàùàëî íà ñåðö³!
— À ÷è âï³çíàëè á âè ¿¿, ÿêáè îöå ïîáà÷èëè? — ïèòຠòîé öàðÿ.
— Âï³çíàâ áè! — êàæå öàð. — Îò ³ òà ïàí³, â
ÿêî¿ ìè íî÷óâàëè, òåæ òðîõè ñêèäàºòüñÿ îáëè÷÷ÿì íà íå¿, àëå ó ì æ³íêè ðóê íåìàº.
— À íàùî æ òî, ÿê âè ñïàëè òà ðóêà ó âàñ
çâ³ñèëàñÿ äîäîëó, òî âîíà êàçàëà ñâî¿é äèòèí³:
«Íå ïëà÷, ñèíó, òðåáà áàòüêîâó ðóêó çíîâ íà ïîñòåëþ ïîëîæèòè»?
— Òî çíàºø òè ùî?! — çðàä³âøè, êàæå éîìó
öàð. — Ïîñèäüìî òóò, à ï³ä âå÷³ð ï³äåìî çíîâó äî
íå¿ íî÷óâàòè!
Äóæå çàñóìóâàëà ãîñïîäèíÿ, ïîáà÷èâøè, ùî
öåé íåñïîä³âàíèé ã³ñòü, ÿêîãî âîíà ç âåëèêîþ
ðàä³ñòþ ïðèéìàëà â ñâî¿é ãîñïîä³, íå âï³çíàâ ¿¿
òà é ï³øîâ çíîâó â ë³ñ òà, ïåâíî, âæå é íå âåðíåòüñÿ í³êîëè, ùîá õî÷ ñïèòàòè: õòî âîíà ³
çâ³äê³ëÿ òóò óçÿëàñÿ? Âîíà âæå íàâ³êè âòðàòèëà
íàä³þ ïîáà÷èòè ñâîãî êîõàíîãî, áåç ÿêîãî áóëà
îäèíîêîþ ñèðîòîþ íà ñâ³ò³.
Àëå íàñòàâ âå÷³ð, ³ âîíè ïðèéøëè çíîâó. Ãîñïîäèíÿ ïîêëàëà ¿õ òàê ñàìî, ÿê ³ â÷îðà. Âîíà àæ
123
çàòðåìò³ëà â³ä ðàäîñò³. Ñåðöå â³ùóâàëî ¿é ùîñü
äóæå õîðîøå... Íåçàáàðîì öàð íàâìèñíå çâ³ñèâ
ðóêó íà äîë³âêó. Âîíà ï³ä³éøëà, âçÿëà éîãî ðóêó
òà é ïîêëàëà á³ëÿ íüîãî ÿê ñë³ä. Òóò â³í îáíÿâ ¿¿,
ïðèãîðíóâ äî ñåáå, à ïîò³ì ³ ïèòຠëàñêàâî:
— ×îãî æ òè òàê ï³êëóºøñÿ ïðî ìåíå, ãîñïîäèíå?
— Òè æ ì³é ÷îëîâ³ê, ùî â³äðóáàâ ìåí³ ðóêè! —
â³äðàçó â³äïîâ³ëà âîíà, çðàä³âøè, ùî ¿¿ ñïèòàëè
ïðî öå.
— Òî ñêàæè æ ìåí³, ñåðöå, ÿê öå ñòàëîñÿ, ùî
ó òåáå çíîâó º ðóêè? — ñïèòàâ ¿¿ çäèâîâàíèé öàð.
— ß äîáóëà ¿õ â îäí³é ð³÷å÷ö³, äî ÿêî¿ ñõèëÿëàñÿ âîäó ïèòè, — êàæå âîíà.
— À ä³òè?
— ijòè — öå æ íàø³ ä³òè, áëèçíÿòà!
Òîä³ ïðèéíÿâ öàð ìîëîäó öàðèöþ ñâîþ. Ïðèéøëè âîíè äîäîìó é ïîêëÿëèñÿ îáîº äîâ³êó íå
ðîçëó÷àòèñÿ.
ÏÐÎ Á²ÄÍÎÃÎ ØÅÂÖß,
ÊÀÒÎËÈÖÜÊÈÕ ÏÎϲ ÒÀ ÏÐÅѲÒÅÐÀ
Æèâ ñîá³ á³äíèé, äóæå á³äíèé øâåöü, ÿêèé
ìàâ ãàðíó æ³íêó, òà ä³òåé ó íèõ íå áóëî. ×åðåç
ñâîþ á³äí³ñòü øâåöü áóâ äóæå çëèé ³ âñþ çë³ñòü
âèëèâàâ íà æ³íö³. ͳ÷èì âîíà íå ìîãëà éîìó
äîãîäèòè. Îäíîãî ðàçó ñòðàøåííî ïîáèâ ¿¿ çà òå,
ùî íå ìàâ øê³ðè äëÿ âçóòòÿ. Ƴíêà ëåäâå âèðâàëàñÿ ³ âòåêëà.
Ïî äîðîç³ çóñòð³ëà êàòîëèöüêîãî ïîïà. Öåé ï³ï
âæå äàâíî çàëèöÿâñÿ äî íå¿. Ðîçïîâ³ëà éîìó ïðî
124
ñâîº ãîðå. ϳï ïîæàë³â ¿¿, äàâ áàãàòî ãðîøåé ³
ñêàçàâ, ùî óâå÷åð³ ïðèéäå äî íå¿ â ãîñò³. Ƴíêà
ïîîá³öÿëà, ùî î âîñüì³é ãîäèí³ âèïðîâàäèòü êóäèñü ÷îëîâ³êà é áóäå ÷åêàòè ïîïà.
Éäó÷è äàë³ ïî äîðîç³, æ³íêà çóñòð³ëà äðóãîãî
ïîïà, óí³àòñüêîãî. Ðîçïîâ³ëà éîìó ïðî ñâîþ á³äó.
Öåé ï³ï òåæ äàâ ¿é ãðîøåé ïðè óìîâ³, ùî î äåâ’ÿò³é ãîäèí³ âå÷îðà áóäå ÷åêàòè éîãî â ãîñò³.
Ƴíêà áóëà ðàäà, ùî ìຠáàãàòî ãðîøåé ³ ìîæå
êóïèòè äëÿ ÷îëîâ³êà øê³ðè íà âçóòòÿ.
Ùàñòÿ âñì³õíóëîñÿ æ³íö³ é òîä³, êîëè çóñòð³ëà ïðåñâ³òåðà áàïòèñò³â. ³í òåæ íå ïðîéøîâ, ùîá
íå çà÷åïèòè ìîëîäèöþ. Ƴíêà ñêàçàëà é òå, ùî
óâå÷åð³ î äåñÿò³é ãîäèí³ ¿¿ ÷îëîâ³êà äîìà íå áóäå.
Çàêèíóëà, ùî ¿é äóæå ïîòð³áí³ ãðîø³. Ïðåñâ³òåð
íå ïîñêóïèâñÿ, äàâ ìîëîäèö³ íåìàëî ãðîøåé ³
ïîïðîùàâñÿ ç íåþ äî âå÷îðà.
Ƴíêà íàêóïèëà áàãàòî ìàòåð³àë³â äëÿ ìàéñòåðí³ é ïîâåðíóëàñÿ äîäîìó. Äîìà ÷îëîâ³ê äàâàé æ³íêó áèòè: çâ³äêè âîíà âçÿëà ñò³ëüêè ãðîøåé? À âîíà éîìó âñå ðîçïîâ³ëà. Òóò âîíè
äîìîâèëèñÿ, ùî, ÿê ò³ëüêè ïîïè áóäóòü ïðèõîäèòè, ÷îëîâ³ê ïîñòóêຠ— í³áè ïîâåðòàºòüñÿ äîäîìó, à âîíà õàé ñõîâຠêîæíîãî ïîïà â ïå÷³.
Î âîñüì³é ãîäèí³ ïðèéøîâ ïåðøèé ï³ï. Òðîõè ïîãîâîðèëè, ïîæàðòóâàëè, àæ òóò ÷îëîâ³ê ñòóêຠé ïðîñèòü âïóñòèòè éîãî äî õàòè. Ƴíêà í³áè
ïåðåñòðàøèëàñÿ, ï³ï ìåòóøèòüñÿ ñþäè-òóäè, à
æ³íêà éîìó ðàäèòü çàëàçèòè â ï³÷. ×îëîâ³ê äî
õàòè íå óâ³éøîâ, ñõîâàâñÿ â ñ³íÿõ, áî íàáëèæàëàñÿ äåâ’ÿòà ãîäèíà é íåçàáàðîì ìàâ ïðèéòè äðóãèé ï³ï.
Òî÷íî î äåâ’ÿò³é ãîäèí³ â³ä÷èíÿþòüñÿ äâåð³.
Ƴíêà â³òຠäðóãîãî ïîïà, ç ÿêèì òåæ ñîá³ ïîãî125
âîðèëè, ïîæàðòóâàëè. Òà çíîâó ñòóêຠ÷îëîâ³ê.
Ƴíêà é öüîìó ïîïó ðàäèòü çàëàçèòè â ï³÷. ×îëîâ³ê çàéøîâ äî õàòè, çàïàëèâ ëþëüêó ³ äàâàé
æ³íêó ñâàðèòè, òà áà÷èòü, ùî íàáëèæàºòüñÿ äåñÿòà ãîäèíà ³ òðåáà éòè ç õàòè.
Ò³ëüêè âèéøîâ, ÿê ñòóêຠ³ ïðåñâ³òåð. Ƴíêà
â³òຠéîãî. Íå âñòèã öåé ðîçäÿãíóòèñÿ, ÿê ñòóêàº
øâåöü. Ëåäü îïèíèâñÿ ïðåñâ³òåð â ïå÷³, ÿê ÷îëîâ³ê âæå íà ïîðîç³ ³ç â’ÿçêîþ ñîëîìè é ñ³ðíèêàìè. Ñêëàâ ñîëîìó äî ïå÷³ é ï³äïàëèâ. Âñ³ì òóò
íàñòàâ ê³íåöü.
Ñèäÿòü ÷îëîâ³ê ç æ³íêîþ ³ ì³ðêóþòü, ÿê ïîçáóòèñÿ çàãèáëèõ. Îäíîãî ïîïà ÷îëîâ³ê âèòÿãຠç
ïå÷³; ïðîáóº ï³äíÿòè, òà íå ìîæå. Ïðèïåð éîãî
á³ëÿ äâåðåé.
Ðàïòîì â õàòó çàõîäèòü âîÿê ³ ïðîñèòü, ùîá
äîçâîëèëè ïåðåíî÷óâàòè. ×îëîâ³ê çãîäèâñÿ ïðèéíÿòè éîãî ïðè óìîâ³, ùî òîé ïîíåñå ïîïà ³ êèíå
ç ìîñòà â ð³÷êó. Ñîëäàò íå çàïåðå÷óâàâ, áî ð³÷êà
áóëà áëèçüêî. Âçÿâ ïîïà íà ïëå÷³ é — ãàéäà äî
ð³÷êè.
Ïîêè ñîëäàò ïîâåðíóâñÿ, á³ëÿ äâåðåé âæå ñòîÿâ
äðóãèé ï³ï. ×îëîâ³ê ñêàçàâ âîÿêîâ³, ùî ï³ï ïîâåðíóâñÿ íàçàä ñêîð³øå, í³æ â³í. Öå ðîç³çëèëî
âîÿêà. Ñåðäèòèé, â³í óõîïèâ ïîïà ³ — íà ïëå÷å.
Êèíóâ ç ìîñòà â âîäó äóæ÷å, ùîá òîé âæå íå ì³ã
âåðíóòèñÿ, à ñàì á³ãîì äî õàòè. Ò³ëüêè ïåðåñòóïèâ ïîð³ã, î÷àì ñâî¿ì íå â³ðèòü — ï³ï çíîâó òóò.
À òî ÷îëîâ³ê âæå òðåòüîãî ïîïà âèòÿãíóâ ç ïå÷³ é
êàæå âîÿêîâ³, ùî ï³ï ùå ñêîð³øå ïîâåðíóâñÿ.
Âîÿê ùîñü íå ïîâ³ðèâ, òà âèð³øèâ ùå ðàç ñïðîáóâàòè. Êèíóâ ³ öüîãî â ð³÷êó, à ñàì í³êóäè íå
ïîñï³øàº. Ñòî¿òü íà ìîñòó ³ äèâèòüñÿ, ÷è ä³éñíî
ï³ï âèë³çå ³ç âîäè.
126
Ðàïòîì íà ì³ñò âè¿æäæຠâ³çíèê. Ïðèäèâëÿºòüñÿ âîÿê ³ áà÷èòü, ùî â áðè÷ö³ ñèäèòü ï³ï. Òîä³
âîÿê âñå çðîçóì³â. Âõîïèâ ïîïà çà ðóêó ³ äàâàé
òÿãíóòè ç áðè÷êè. ϳï çíÿâ ´âàëò, à âîÿê êàæå:
— Òîìó òè ñêîð³øå â õàò³, í³æ ÿ, áî òè áðè÷êîþ ¿çäèø! — ² øóáîâñíóâ ïîïà ç ìîñòà â âîäó.
Ïîâåðíóâñÿ âîÿê äî õàòè — ³ ñïðàâä³ íåìàº
êîãî á³ëüøå íåñòè. Ðîçïîâ³â õàçÿ¿íîâ³, ÷îìó ï³ï
ïîâåðòàâñÿ äî õàòè, é çàïåâíèâ, ùî òåïåð âæå
á³ëüøå é íîãè ïîïà òóò íå áóäå.
Ìîæíà éîìó ïîâ³ðèòè.
ßÊ ÎÏÐÈØÎÊ
²ÄÄß×ÈÂÑß Á²ÄÍÎÌÓ ×ÎËβÊβ
Ïî÷èíàºòüñÿ êàçêà ç âåëèêîãî áàãà÷à. Ñåé
áàãà÷ ìàâ äâà ñèíè. Ñòàðøèé ïîâîäèâ ñåáå äîáðå ³ ñëóõàâ íÿíüêà. Çà òå îòåöü éîãî îæåíèâ äîáðå. ßêèé áàãà÷ áóâ ñàì, â³ä òàêîãî âçÿâ ä³âêó.
À ìîëîäøèé, íåñëóõíÿíèé, îæåíèâñÿ ñàì ³ âçÿâ
ä³âêó, ÿêó ñàì õîò³â. Çà òå îòåöü éîìó íå äàâ í³ÿêî¿ ÷àñòêè. ² æèâ â³í äóæå á³äíî, àëå éîãî æèòòÿ
áóëî äóæå ñîëîäêå ³ âåñåëå. À îäíî¿ îñåí³ äèâèòüñÿ — ó íüîãî ê³í÷àºòüñÿ õë³á ³ í³÷îãî ¿ñòè.
Êàæå â³í æîí³:
— Ùî á íàì ðîáèòè? ×è íå ïðîäàëè á ìè
êîðîâó íà òîðç³?
À æîíà êàæå:
— ß òîá³ íå ñêàæó í³÷îãî, òè ñàì çíàºø. Ïðîäàòè ìóñèìî, áî ¿ñòè í³÷îãî.
Á³äíèé ç³áðàâñÿ íà òîðã ³ ïðîäàâ êîðîâó çà òèñÿ÷ó ñð³áíèõ. Íà ðàäîùàõ ï³øîâ íà áàçàð êóïèòè
127
õë³áà. Áà÷èòü â³í, ùî ïîë³ö³ÿ âåäå ìåæè ñîáîþ
â³ñ³ìíàäöÿòèë³òíüîãî õëîïöÿ çà êðàä³æ. Ïðèâåëè éîãî íà óðÿä ³ õî÷óòü â³øàòè, áî â÷èíèâ âåëèêå ëèõî.
Àëå ñóä âèãîëîñèâ âèðîê, ùî çà òèñÿ÷ó ñð³áíèõ
ìîæå â³äêóïèòèñÿ. Ëþäè äèâèëèñü îäíå íà îäíîãî, àëå í³õòî òèñÿ÷ó íå âèéìàº. À òîé á³äíèé
÷îëîâ³ê, ùî ïðîäàâ êîðîâó é íå ìàâ øìàòêà õë³áà,
ïîë³ç ó òàéñòðèíó, âèòÿã òèñÿ÷ó ñð³áíèõ ³ âèãîëîñèâ, ùî â³í âèêóïëÿº ç-ï³ä øèáåíèö³ ãîëîâó.
² êîëè âèêóïèâ îïðèøêà, òîé ïðèéøîâ äî íüîãî, íèçüêî âêëîíèâñÿ ³ êðàñíî ïðèâ³òàâñÿ. Ïèòຠîïðèøîê:
— Çâ³äêè òè, ÷îëîâ³÷å, ç êîòðîãî ñåëà?
×îëîâ³ê ñêàçàâ, çâ³äêè â³í.
² ç òèì ñëîâîì ç³áðàâñÿ îïðèøîê ³ ï³øîâ.
ϳøîâ ñâîºþ äîðîãîþ, êîòðîþ â³í õîò³â. Àéáî
á³äíèé ÷îëîâ³ê ñèëüíî çàäóìàâñÿ, ùî â³í íåäîáðå çðîáèâ, áî íå ìຠçà ùî êóïèòè øìàòîê õë³áà
ñâî¿ì ä³òÿì. ²äå äîäîìó äî ñâî¿õ ä³òåé. Ñòóïèâ äî
õèæ³, à â íüîãî îïðèøîê ñèäèòü çà ñòîëîì ³ ãîñòèòüñÿ ç éîãî æîíîþ ³ ä³òüìè, òîé ñàìèé, êîòðîãî çàáðàâ ç-ï³ä øèáåíèö³ çà òèñÿ÷ó ñð³áíèõ. Ðîñòèëèñÿ âîíè â ðàäîñò³ é ãîâîðèëè. Îïðèøîê
ïèòຠá³äíîãî ÷îëîâ³êà:
— ×îãî òè òàêèé äóæå á³äíèé? Íå ìàºø í³÷îãî ó ñâî¿é õèæ³!
Á³äíèé êàæå éîìó:
— Çà òî ÿ òàêèé á³äíèé, ùî íÿíüêà íå ñëóõàâ
³ íå äàâ ìåí³ íÿíüêî í³ÿêîãî ìàéíà, à âñå äàâ
ñòàðøîìó áðàòîâ³, êîòðèé éîãî ñëóõàâ.
— Íó, — ñêàçàâ á³äíèé ÷îëîâ³ê îïðèøêîâ³, —
ÿ òîá³ âñå ñêàçàâ, òåïåð ñêàæè ìåí³, ÷îãî òè êðà128
äåø, êîëè òè áà÷èø, ùî òîá³ íå âåäåòüñÿ? Áî
êîëè á íå ÿ, òî òè ïîñòðàæäàâ áè.
Îïðèøîê éîìó êàæå:
— ß êðàäó, áî ÿ â³ä áàãàòîãî áåðó, à á³äíîìó
äàþ. Òà òè, á³äíèé ÷îëîâ³÷å, ñêàæè, äå òâ³é áðàò
æèâå, íàé ÿ íà íüîãî ï³äó ïîäèâëþñÿ.
² ç³áðàâñÿ îïðèøîê äî áàãàòîãî áðàòà. É äèâóºòüñÿ: ñê³ëüêè â³í õîäèâ, à òàêîãî áàãà÷à íå
çíàõîäèâ. Ïî÷åêàâ âå÷îðà ó áàãà÷à â õèæ³ é çàïàëèâ ñâ³÷êó, ïóñòèâ ç ñâ³÷êè òàêèé äóõ, ùî âñ³
ïîñíóëè. Òîä³ ï³øîâ äî õèæ³ øóêàòè ãðîøåé.
³äêðèâ øàôó, à òàì ïîâíî ãðîøåé. Íàáðàâ áåñàãè ³ ïîí³ñ äî á³äíîãî. Äî òîãî, êîòðèé éîãî
âèêóïèâ ç-ï³ä øèáåíèö³. Âñòຠáàãàòèé ðàíî ³
áà÷èòü: ó øàô³ áðàêóº áàãàòî ãðîøåé, ³ äóæå çàéîéêàâ:
— Õòî íàø³ ãðîø³ çàáðàâ?
Æèëà â íüîãî ñòàðà ìàòè, äåâ’ÿíîñòà ðîê³â, ³
êàæå éîìó:
— Ãðîø³ âêðàâ òâ³é á³äíèé áðàò, ì³é ñèíêó.
Íà òå áàãàòèé:
— Òîãî íå ìîæåìî êàçàòè, áî ìè éîãî íå áà÷èëè.
À ìàòè ñêàçàëà:
— ß á³äíîãî ñèíà ñï³éìàþ â êðàä³æö³. Òà ÿê ÿ
éîãî ñï³éìàþ? Çðîáè âåëèêó ãîñòèíó ³ îòó ìîþ
ñòàðó ñêðèíþ ïîâåçè äî á³äíîãî ñèíà. ß áóäó â
í³é ñèä³òè é ñëóõàòè êð³çü êëþ÷îâó ä³ðêó, ùî ó
íüîãî â õèæ³ ãîâîðèòüñÿ, áî ÿêùî â³í óêðàâ ãðîø³,
òî áóäå âåñåëèé.
Áàãàòèé ïîñëóõàâ ìàò³ð. Ïåðåä ãîñòèíîþ äî
ñåáå çàêëèêàâ á³äíîãî áðàòà ³ ïèòຠéîãî, ÷è ìàº
ì³ñöå â ñåáå íà ñòàðó ñêðèíþ, áî â³í ñîðîìèòüñÿ
129
ñòàðî¿ ñêðèí³. À äî íüîãî ç³éäåòüñÿ áàãàòî ëþäåé
ãîñòèòèñÿ. ² á³äíèé ñêàçàâ:
— Âåçè, â ìåíå º äîñèòü ì³ñöÿ.
Áàãàòèé ïîñàäèâ ó ñêðèíþ ñâîþ ñòàðó ìàìó,
íàêëàâ âñÿêèõ êàëà÷³â, àáè íå áóëà ãîëîäíà, ³
ïîâ³ç ¿¿ äî á³äíîãî. Àëå á³äíèé íåäîâãî ãóëÿâ íà
ãîñòèí³, áî íà íüîãî í³õòî íå ââàæàâ. Íå äàëè
éîìó é øìàòêà õë³áà. Òà ïðèéøîâ äîäîìó. Îïðèøîê ³ ïèòຠéîãî:
— ×îãî òè òàê ñêîðî âåðíóâñÿ ç ãîñòèíè?
À äàë³ êàæå:
— Ïîäèâëþñÿ ÿ, ùî ó ñ³é ñêðèí³ º.
Âèéíÿâ ç êèøåí³ áàãàòî êëþ÷³â, ãëÿíóâ, êîòðèé éîìó áóäå ï³äõîäèòè. ³ä³ìêíóâ ñêðèíþ é
áà÷èòü: áàáà ñïèòü, ðîòà ðîççÿâèëà. À îïðèøîê
óçÿâ êàëà÷ òà é çàáèâ áàá³ ó ãîðëî òàê, ùî áàáà
óäàâèëàñÿ é ïîìåðëà. À äàë³ ñêðèíþ çàìêíóâ ³
ãîâîðèòü á³äíîìó:
— Òåïåð ìîæåìî ãîâîðèòè äîñòà, áî í³õòî íå
÷óº.
Òà ùî âîíè ãîâîðèëè? Ãîâîðèëè ïðî îïðèøê³âñüê³ ä³ëà. Òèì ÷àñîì ó áàãà÷à ãîñòèíà çàê³í÷èëàñÿ, ³ â³í ïðèéøîâ çà ñòàðîþ ñêðèíåþ äî
á³äíîãî. Ñêðèíþ ïðèâ³ç äîäîìó, â³ä³ìêíóâ ³ äèâèòüñÿ: ìàòè éîãî âìåðëà. Äèâóºòüñÿ, â³ä ÷îãî
âìåðëà. Äóìàº, ùî â³ä òîãî, ùî áóëà äóæå ãîëîäíà, ¿ëà ç îõîòîþ ³ óäàâèëàñÿ.
— Íó í³÷îãî. Óìåðëà, áî äîñèòü æèëà.
Áàãàòèé ñê³í÷èâ ñâîº ä³ëî ñìåðòåëüíå; çàêëèêàâ ïîïà â³äñëóæèòè ïðîâ³ä ³ áàáó ïîõîâàòè.
À îïðèøîê óçÿâ ëîïàòó ³ ÷åêàí, ï³øîâ íà êëàäîâèùå ³ áàáó âèãð³á. Óçÿâ ¿¿ íà ïëå÷³ é ïðèí³ñ äî
áàãàòîãî, à ñàì ï³øîâ ó ñàæ òà çàð³çàâ íàéá³ëüøó
130
ñâèíþ. Áàáó ïîñàäèâ íà ñâèíþ ³ äàâ ¿é í³æ ó
ðóêè, à ñàì ç³áðàâñÿ é ï³øîâ äî á³äíîãî. À ðàíî
âñòàëè ñëóæíèö³ ãîäóâàòè ñâèí³ é áà÷àòü: áàáà
ñèäèòü íà ñâèí³. Äóæå ñòðàøíî çàêðè÷àëè ³ ïîâò³êàëè. Êëè÷óòü:
— Âñòàâàé, ïàíå, áî ìàòè çàð³çàëà ñâèíþ.
Áàãà÷ óñòàâ ³ äóæå çëÿêàâñÿ, êîëè ïîáà÷èâ ñâîþ
ìàìó íà ñâèí³. Ñêîðî ïîá³ã äî ïîïà ðàäèòèñÿ,
ùî éîìó ÷èíèòè, áî ïðèéøëà ìàìà äîäîìó ³ çàð³çàëà ñâèíþ. ϳï ïåðåëÿêàâñÿ. ßê öå ìîãëà áàáà
âñòàòè ç ãðîáà ³ çàð³çàòè ñâèíþ?
² ñêàçàâ â³í, ùî òðåáà çàêëèêàòè äåñÿòü ïîï³â
òà ïîõîâàòè áàáó òàê, ùîá íå ïðèéøëà. Áàãàòèé
â³äïîâ³â:
— Íàé ïðèéäå õî÷ ñê³ëüêè ïîï³â, çàïëà÷ó, àáè
ìàìà íå ïðèéøëà.
² áàáó â äðóãèé ðàç ïîõîâàëè ç äåñÿòüìà ïîïàìè. Àëå îïðèøîê çíîâó áàáó â³äêîïàâ ³ ïðèí³ñ
äî áàãàòîãî â õë³â. Çàð³çàâ êîñîþ âîëà ³ ïîñàäèâ
áàáó íà âîëà. Äàâ ¿é êîñó â ðóêè é ï³øîâ ñîá³.
Ðàíî âñòàëè ñëóãè, çàéøëè â õë³â ãîäóâàòè õóäîáó ³ áà÷àòü ÷óäî. Ïåðåëÿêàëèñÿ òàê, ùî íå áóëî
çàäíüîãî! Ïî÷àëè êëèêàòè ïàíà:
— Òóò º çíîâó ìàòè!
Ïàí òåæ äóæå çëÿêàâñÿ ³ ïîá³ã äî ïîïà. ² ñêàçàâ ïîïîâ³, ùî âåëèêà á³äà, áî áàáà çíîâó ïðèéøëà òà çàð³çàëà âîëà. ϳï ñêàçàâ:
— Ó÷èíèìî âåëèêèé ïðîâ³ä ³ ïîâåçåìî áàáó ó
âåëèêîìó ïàðàä³ íà êîíÿõ.
Ïðîâ³ä â³äñëóæèëè ³ ïîâåçëè áàáó íà êîíÿõ
çíîâó íà êëàäîâèùå. À îïðèøîê ó òðåò³é ðàç
âèêîïàâ áàáó, ïðèí³ñ äî ïîïà ³ ïîêëàâ ï³ä õàòó
éîìó, à ñàì ï³øîâ òà êóïèâ ãîð³ëêè é âèãàäóº,
131
ÿê íàïî¿òè ñëóã. Âèë³ç íà õë³â ³ êàïຠòóäè, äå
ñëóãè ñïàëè, äîêè íå ïî÷óëè. ßê ïî÷óëè, ãîâîðÿòü:
— Òóò äåñü ï³ï çàõîâàâ ãîð³ëêó.
À îïðèøîê ñõîâàâñÿ íà äðóãå ì³ñöå. Ñëóãè
âèë³çëè íà õë³â, çíàéøëè ãîð³ëêó, íàïèëèñÿ ³
ï’ÿí³ ïîñíóëè. À îïðèøîê óçÿâ áàáó, çàí³ñ ó
õë³â ³ ïîñàäèâ íà êîíÿ, êîòðîãî áàãà÷ ëèøèâ
ó ïîïà ï³ñëÿ òîãî, ÿê áàáó â³äâåçëè íà êëàäîâèùå. Ñèëüíî ïðèâ’ÿçàâ ³ äàâ ¿é áàò³ã ó ðóêè, à
ñàì ï³øîâ äîäîìó.
Ðàíî ñëóãè ïðîáóäèëèñÿ ³ çàéøëè â õë³â. Áà÷àòü: áàáà ñèäèòü íà êîí³. Äóæå çëÿêàëèñÿ é ïîá³ãëè ñïîâ³ñòèòè ïîïà. À ï³ï íàêàçàâ:
— Ïóñêàéòå êîíÿ ãåòü ç äâîðó!
ʳíü óò³ê ç áàáîþ. À äî äíèíè ïðèõîäèòü äî
âîð³ò áàãàòîãî ³ çà³ðæàâ òàê ñèëüíî, ùî òîé ïî÷óâ. ³ä÷èíèâ â³êíî ³ äèâèòüñÿ: éîãî ê³íü, ùî
íèì â³äâåçëè áàáó, ñòî¿òü ï³ä âîðîòàìè! Áà÷èòü,
ùî íå ò³ëüêè ê³íü, àëå é íà êîí³ áàáà. Éîãî æîíà
íàëÿêàëàñÿ é ãîâîðèòü éîìó:
— ²äè òè çà á³äíèì áðàòîì ³ ïîä³ëè ç íèì óâåñü
ìàºòîê, áî òâîÿ ìàòè çãóáèòü íàñ ç óñ³ì ìàºòêîì.
³í ï³øîâ çà áðàòîì ³ ñêàçàâ:
— ß òîá³, áðàòå, óä³ëþ ïîëîâèíó ñâîãî ìàºòêó.
Ïðèçâàâ óðÿä ³ â ïîðÿäêó ïåðåäàâ ïîëîâèíó
ìàºòêó é òîãî, ùî ïðèäáàâ ñàì. À â ò³ì ÷àñ³ ïðèéøîâ îïðèøîê, ùî áàáó ïðèíîñèâ ç êëàäîâèùà,
é êàæå:
— Òà âè ñâîþ áàáó íå ìîæåòå ïîõîâàòè ç ïîïàìè? À ÿ ¿¿ ïîõîâàþ òàê, ùî âîíà âæå í³êîëè íå
ïðèéäå.
² ïîõîâàâ.
132
Òåïåð ñîá³ ïîòîëêóéìî, ÿê îïðèøîê â³ääÿ÷èâ
á³äíîìó ÷îëîâ³êîâ³ çà òèñÿ÷ó ñð³áíèõ, êîòðèìè
òîé â³äêóïèâ éîãî â³ä øèáåíèö³? Ïîñòàâèâ á³äíîãî íà ´àçäó.
Õ˲Á ² ÇÎËÎÒÎ
Ïåêëè â ïåêàðí³ õë³á. Îäíà ïàëÿíèöÿ ñõîïèëàñÿ ³ ïîêîòèëàñÿ äîðîãîþ. Ïðèêîòèëàñÿ äî âîð³ò
îäíîãî ïàíà. Ïî÷àëà ó äâåð³ ñòóêàòè é ãîâîðèòè:
— Ïðèéì³òü ìåíå äî ñåáå! Óñ³ áóäåòå ñèò³!..
— Ó íàñ ³ êàëà÷³â äîñèòü! — êàæå ïàí.
Õë³áèíà ïîêîòèëàñÿ äàë³. Äîêîòèëàñÿ âîíà íà
êðàé ñåëà, äî õàòè á³äíÿêà. Íàäâîð³ áàâèëèñÿ ä³òè.
Ïîáà÷èëè ¿¿, âõîïèëè â îá³éìè ³ ðàäî çàíåñëè äî
õèæ³. Òóò æå ä³òè ïî÷àëè êðàÿòè íîæåì òà ¿ñòè.
ǒ¿ëè ìàéæå âñþ, çàëèøèâñÿ ò³ëüêè îêðàºöü. À ç
îêðàéöÿ âèðîñëà íîâà õë³áèíà. ² òàê ó õàò³ á³äíîãî
áóâ õë³á, ³ íå áóëî á³ëüøå ãîëîäó.
Îäíîãî ðàçó ç âèñîêî¿ ãîðè â³ä³ðâàëîñÿ çîëîòî. Ïîêîòèëîñÿ çîëîòî é çóïèíèëîñÿ ïåðåä õàòîþ á³äíÿêà. Ñòóêຠó äâåð³ é ïðîñèòü, ùîá éîãî
ïðèéíÿëè. Âèéøîâ á³äíÿê, ïîäèâèâñÿ é êàæå:
— Ó íàñ òåïåð º ùî ¿ñòè, íàì òåáå íå òðåáà...
Ïîêîòèëîñÿ çîëîòî äàë³ é çóïèíèëîñÿ ïåðåä
ïàëàöîì. Ç òîãî ÷àñó ä³òè ïàíà ïî÷àëè ïîãàíî
â÷èòèñÿ â øêîë³, ïàíñüêà çåìëÿ ïåðåñòàëà ðîäèòè, õóäîáèíà ìíîæèòèñÿ, à ñëóãà ùî íå ðîáè⠗
óñå áóëî ïîãàíî.
Íå ñòàëî â ïàíà õë³áà. ßê íå øêîäóâàâ, à âçÿâ
êóñåíü çîëîòà ³ ïîí³ñ äî á³äíÿêà, ùîá ïîì³íÿòè
íà õë³á. Á³äíÿê íå âçÿâ çîëîòà, àëå â³äð³çàâ ïî133
ëîâèíó õë³áèíè ïàíîâ³, ïîëîâèíó çàëèøèâ ñîá³.
Ç îêðàéöÿ ó á³äíÿêà âèðîñëà íîâà õë³áèíà. Ç îêðàéöÿ ó ïàíà õë³áèíà íå âèðîñëà...
ßÊ Æ²ÍÊÀ ÄÂÀÍÀÄÖßÒÜ ÒÀÒÀÐ ÓÁÈËÀ
Ïîâ³äàþòü, ùî äåñü òóò ó íàøèõ ñòîðîíàõ ÿê
íàïàëè ðàç òàòàðè, òî â îäí³é õàò³ òàêîæ ëèøèëàñÿ æ³íêà. Ïåâíî, ùî íå íàâìèñíî ëèøèëàñÿ.
Äîñòà òîãî, ÿê ïðèéøëè òàòàðè òà é ïèòàþòüñÿ ¿¿
çà ãðîø³, — à ÷óëè, ùî òóò áàãà÷ æèâå. Âîíà êàæå,
ùî ãðîø³ ÷îëîâ³ê ó êîìîð³ çàêîïàâ.
— Äîáðå, âåäè íàñ äî êîìîðè.
À òàì êîìîðà áóëà ïî-ñòàðîñâ³òñüêè áóäîâàíà, áåç äâåðåé, ò³ëüêî â ñò³í³ êðóãëà ä³ðà áóëà
òàêà, ùîáè ì³ã ÷îëîâ³ê óë³çòè. Çàâåëà ¿õ òîòà æ³íêà
ïåðåä ä³ðó òà é êàæå:
— ˳çüòå!
Òàòàðè êàæóòü:
— ͳ, ë³çü òè íàïåðåä.
Âë³çëà âîíà äî êîìîðè — êîìîðà òåìíà, à â
êóò³ íàìàöàëà ð³çàê â³ä ñêðèíüêè, ùî ñ³÷êó ð³æóòü.
Âçÿëà âîíà òîé ð³çàê, ñòàëà ñîá³ ïðè ñò³í³ òà é
êàæå äî òàòàð:
— Íó, ë³çüòå çà ìíîþ, ÿ âàì ïîêàæó, äå ãðîø³
çàêîïàí³.
Ùî ò³ëüêî òàòàðèí óñòðîìèâ ãîëîâó â òó ä³ðó,
à âîíà ÿê ìàõíå ð³çàêîì — çäîðîâà áàáà áóëà, —
òàê òîìó â³äðàçó ãîëîâó â³äðóáàëà. Òîãäè âõîïèëà òóëóá ³ âòÿãíóëà äî ñåðåäèíè. Çà ïåðøèì ë³çå
äðóãèé — âîíà é éîãî òàê ñàìî ñïðàâèëà. Äàë³
òðåò³é, ÷åòâåðòèé... Òàê ¿õ äâàíàäöÿòü ïîãèáëî.
134
Àëå òðèíàäöÿòèé óñòðîìèâ íàñàìïåðåä ðóêó, à
âîíà, á³äíà, ïîêâàïèëàñÿ òà é ìàõ!.. Òîòó ðóêó
â³äòÿëà. Òî âæå òîãäè òàòàðè ïîáà÷èëè, ùî òî çà
øòóêà. Âæå é ãðîøåé íå äîøóêóâàëèñÿ, à çàðàç
âèá³ãëè ³ òîòó õàòó ï³äïàëèëè, ³ òîòà æ³íêà çãîð³ëà òàì ðàçîì ³ç ïîáèòèìè òàòàðàìè.
 ÃÎÑÒßÕ Ó ÌÅÐÒÂÅÖß
Õîäèëè äâà ïàðóáêè äî îäíî¿ ä³âêè, îáèäâà ¿¿
ëþáèëè. ² êàæå îäèí äî äðóãîãî: «Ìè îáà íå áóäåìî ¿¿ áðàòè, ëèøå îäèí ç íàñ; òî, — êàæå, —
ÿêáè ÿ ïåðøå óìåð, òî àáè òè ìåíå íà âåñ³ëëÿ
çàïðîñèâ ç ãðîáó, à ÿêáè òè ïåðøå óìåð, òî ÿ
òåáå áóäó ïðîñèòè». ² òàê, ÷è çà òèæäåíü, ÷è ùî,
îäèí âìåð. À òîé äðóãèé âçÿâ ñÿ æåíèòè ³ õîäèâ
ïî õàòàõ, ïðîñèâ íà âåñ³ëëÿ. À çà òîãî óìåðëîãî
çàáóâ. ² ÿê âæå ³äóòü äî øëþáó, ìàëè éòè âæå äî
öåðêâè, ïðèãàäàâ ñè. «Éîé, — êàæå, — ùî ÿ çðîáèâ? ß ìàâ ïðîñèòè ñâîãî êàìðàòà íà âåñ³ëëÿ, òà
çàáóâ; ÿ, — êàæå, — á³æó ïî íüîãî!»
² ï³øîâ ïî íüîãî íà öâèíòàð. ² ãð³á îòâîðèâñÿ
³ â³í òàì ï³øîâ äîñåðåäèíè. ² ïðîñèòü òîãî óìåðëîãî, ³ âîíè òàì çâ³òàëèñÿ îáèäâà, ³ òàì âçÿëîñÿ
ïåðåä íèìè ïî ñêëÿíö³ âèíà ³ ïî áóëö³. Âîíè
âèïèëè òîòî âèíî ³ áóëêè 璿ëè. Òîä³ çíîâ ³äå
äðóãà ñêëÿíêà é ùå ïî áóëö³. ² âæå âîíè é äðóãó
âèïèëè ³ 璿ëè. «Îé, — êàæå òîé, — òîâàðèøó, ÿ
âæå éäó, ÿ âæå òó çàáàâèâñÿ çî òðè ãîäèíè ó òåáå,
òðåáà éòè!»
Âèéøîâ â³í ç ãðîáó ³ ï³øîâ. Ïðèõîäèòü äî ñåëà,
âæå íå ñï³çíຠ— äå â³í º. Âæå òîä³ ñÿ ïèòàº
135
ëþäåé. À òîò³ ëþäå, ùî â³í ìàâ áðàòè øëþá, ä³âêà
é ñâàòè, âñ³ âæå é ïîâìèðàëè. Òî â³í ó ãðîá³ ó
ñâîãî êàìðàòà áóâ òðèäöÿòü ë³ò. Òîä³ êàçàëè éîìó
ëþäå: «²äè âèñïîâ³äàéñÿ!» ² â³í ï³øîâ ïåðåä
êñüîíäçà, âèñïîâ³äàâñÿ ³ ïîòîìó âïàâ ³ çðîáèâñÿ
ç íüîãî ñàìèé ïîðîõ.
ÍÅÍÜÊÎÂÀ ÑÎϲËÊÀ É ÁÀÒ²ÆÎÊ
Æèâ ñîá³ á³äíèé ÷îëîâ³ê ³ æ³íêà. Âîíè ìàëè
òðüîõ ñèí³â. Äâà áóëè ðîçóìí³, à òðåò³é — íå äóæå.
Çâàëè éîãî Îôåðìîþ.
Ìèíóëè ðîêè, ÷îëîâ³ê ³ æ³íêà ç³ñòàð³ëèñÿ, à
ñèíè ïîâèðîñòàëè, ñòàëè ëå´åíÿìè, ÿê äóáè.
Ïåðåä ñìåðòþ ÷îëîâ³ê ïîêëèêàâ ¿õ ³ êàæå:
— ßê óìðó, àáè-ñüòå ïî îäíîìó ïðèõîäèëè íà
ìîþ ìîãèëó íî÷óâàòè — êîæíèé îäèí òèæäåíü.
— Äîáðå, íåíüêó, — â³äïîâ³ëè õëîïö³.
×îëîâ³ê ïîìåð. Éîãî ïîõîâàëè. À òóò íà ìîãèëó òðåáà éòè íî÷óâàòè.
— ß íå ï³äó, áîþñÿ, — â³äïîâ³â íàéñòàðøèé. —
Ìîæå áè, òè, Îôåðìî, ï³øîâ çà ìåíå?
— À ùî? Ìîæó ï³òè.
Îôåðìà ïîâå÷åðÿâ, îäÿãíóâñÿ ó òåïëèé êîæóõ
³ ï³øîâ íà öâèíòàð. ˳ã íà íåíüêîâó ìîãèëó é
çáèðàºòüñÿ çàñíóòè. Ðàïòîì ÷óº:
— Öå òè, Îôåðìî?
— Öå ÿ, íåíüêó.
— À ÷îìó ïåðøèì íå ïðèéøîâ íàéñòàðøèé?
— Ñêàçàâ, ùî áî¿òüñÿ.
— ¯ñòè òîá³ äàëè?
— Äàëè.
136
— À íå õîëîäíî?
— Ó ìåíå º òåïëèé êîæóõ, íåíüêó.
— Çà òå, ùî òè äîáðèé, äàðóþ òîá³ ñîï³ëî÷êó.
ßê íà í³é çàãðàºø, òî ñïîâíèòüñÿ âñå, ùî çàõî÷åø. Òåïåð ³äè äîäîìó.
Îôåðìà çàñóíóâ ñîï³ëî÷êó çà ïîÿñ ³ ïðèéøîâ
äîäîìó. Ïîë³ç íà ï³÷ ñïàòè. Íàéñòàðøèé ñïèòàâ:
— ßê òàì? Áàëàêàâ ç íåíüêîì?
— À ÷îìó áè é í³?
— Ùî âîíè êàçàëè?
— Ïèòàëè, ÷è ÿ ¿â ³ ÷è íå õîëîäíî ìåí³.
Íàéñòàðøèé íå ïîâ³ðèâ:
— Âñå öå òîá³, äóðíîìó, ïðèñíèëîñÿ!
— Íàé áóäå é òàê.
Íà äðóãèé òèæäåíü ìàâ ³òè íà áàòüêîâó ìîãèëó ñåðåäóëüøèé áðàò. Àëå â³í ñêàçàâ:
— ß íå ï³äó, áî íå ìàþ ÷àñó. Òè á íå ï³øîâ çà
ìåíå, Îôåðìî?
— À ùî, ìîæó ï³òè, — ïîãîäèâñÿ äóðíèé.
Éîãî íàãîäóâàëè, äàëè òåïëèé ñàðäàê ³ âåð³òêó — âèðÿäèëè íà öâèíòàð.
Íà ìîãèë³ Îôåðìà ïðîñòåëèâ âåð³òêó, íàêðèâñÿ ñàðäàêîì ³ ë³ã ñîá³ ñïàòè. Òà â÷óâ íåíüê³â
ãîëîñ:
— Òè çíîâó òóò, ñèíêó? À ÷îìó äðóãèì ñåðåäóùèé íå ïðèéøîâ?
— Êàçàâ, ùî â³í ÷àñó íå ìàº.
— Êîëè òàê, â³çüìè é öåé áàò³æîê. ³í áóäå
ðÿòóâàòè òåáå â³ä íåáåçïåêè. À òåïåð ³äè äîäîìó
³ ìîæåø á³ëüøå íà ìîþ ìîãèëó íå ïðèõîäèòè
âíî÷³.
Îôåðìà çàñóíóâ áàò³æîê çà ïîÿñ, ïîäàâñÿ äîäîìó ³ ë³ã íà ï³÷ ñïàòè. Ñåðåäóùèé ñïèòàâ:
— Íó, áàëàêàâ ç íåíüêîì?
137
— Àÿêæå!
— Ùî â³í ñêàçàâ?
— Àáè-ì á³ëüøå âíî÷³ íå ïðèõîäèâ.
Ñåðåäóùèé íå ïîâ³ðèâ.
— À ùîá òè ñêèñ! Òàêå ìîæå ò³ëüêè ïðèñíèòèñÿ äóðíîìó.
Îôåðìà çàõðîï³â íà ö³ëó õàòó. Ñïàâ òðè äí³ é
òðè íî÷³. À êîëè ïðîêèíóâñÿ, áðàòè ³ ¿õ æ³íêè
ñêàçàëè éîìó:
— Òè íàì, ÿê ñ³ëü â îö³ òà ÿê õð³í ó íîñ³. ²äè
çâ³äñè, êóäè î÷³ äèâëÿòüñÿ, áî ìè íå áóäåìî òåáå,
äóðíîãî, ãîäóâàòè.
— Íàé áóäå é òàê, — â³äïîâ³â Îôåðìà. Îäÿãíóâ íà ñåáå äðàíòèâèé ñàðäàê, çàñóíóâ çà ÷åðåñ
ñîï³ëêó é áàò³æîê ³ ïîìàíäæàâ äî ñàìî¿ ñòîëèö³.
Ïèòàâ îäíîãî, äðóãîãî ³ òðåòüîãî, ÷è íåìà äåñü
ìóêè íà ðóêè, áî âæå äóæå õîò³ëîñÿ ¿ñòè. Îäèí
÷îëîâ³ê ïîðàäèâ éîìó:
— Íàøîìó êîðîëåâ³ òðåáà â³â÷àðÿ. ²äè äî ïàëàöó... ßê ïîïàñåø ï’ÿòü ðîê³â éîãî â³âö³, òî
â³ääàñòü çà òåáå îäíó ³ç ñâî¿õ äîíüîê.
Õëîïåöü — äî ïàëàöó. Ïîêëîíèâñÿ êîðîëåâ³
é êàæå:
— Õî÷ó áóòè òâî¿ì â³â÷àðåì.
Êîðîëü óò³øèâñÿ:
— Äóæå äîáðå, ëå´åíþ! Àëå îäíà óìîâà: ÿê
ïîæåíåø îòàðó â ãîðè, òî íàé âîíà ïàñåòüñÿ òàì,
äå ñõî÷å...
— Íàé áóäå é òàê, — ïîãîäèâñÿ Îôåðìà.
Íàñòóïíîãî äíÿ ïîãíàâ â³âö³ â ãîðè. Âîíè
éøëè ³ éøëè, íå õîò³ëè ñòàòè í³ íà õâèëüêó.
Âèéøëè íà ãàëÿâèíó, ÿêà áóëà ïîêðèòà øîâêîâîþ òðàâîþ. Îôåðìà ë³ã ï³ä äóáîì ³ çàñíóâ.
Éîãî ðîçáóäèëî ðåâ³ííÿ: òî ïðèëåò³â òðèãîëî138
âèé çì³é, ÿêèé ðîçêðèâ íàä íèì ñòðàøíó ïàùåêó.
— ×îãî òè ðîççÿâèâñÿ? — ñïèòàâ Îôåðìà.
— Òâî¿ â³âö³ âèïàñëè ³ ñòàëàáóâàëè ìîþ øîâêîâó òðàâó! Çà öå ÿ òåáå 璿ì!
Îôåðìà ñõîïèâ áàò³æîê ç-çà ÷åðåñà — é ïî÷àëàñÿ á³éêà. ßê öüâîõíå îäèí ðàç — ãîëîâà çì³ÿ
êîòèòüñÿ äî ÿðêà, ÿê ãàðáóç. Öüâîõíå äðóãèé ðàç —
óæå äðóãà ãîëîâà ëåòèòü.
Óçäð³â çì³é, ùî á³äà, ³ ïî÷àâ ïðîñèòè:
— Íå âáèâàé ìåíå, ëå´åíþ! Ëèøè õî÷ îäíó
ãîëîâó. ß òîá³ ïîäàðóþ ñâîþ çîëîòó õàòó.
À â Îôåðìè äîáðå, ì’ÿêå ñåðöå. ² â³í â³äïîâ³â:
— Íàé áóäå é òàê. Õîä³ìî äî òâ õàòè.
Çì³é ïîâçå çà ïàðóáêîì ³ íà êîæíîìó êðîö³
õî÷å éîãî âêóñèòè. Àëå Îôåðìà íå õîâຠçà ÷åðåñ
áàò³ã.
Ñòàëè ïåðåä ïîðîãîì çîëîòî¿ õàòè. Çì³é ñêàçàâ:
— Ó ìîºìó ë³âîìó âóñ³ º êëþ÷ â³ä äâåðåé, çàñóíü ðóêó, â³çüìè é â³ä÷èíè.
— Òâîÿ æ õàòà ³ òâ³é êëþ÷ — òî ñàì ³ â³ä÷èíÿé.
Çì³é ñòð³ïíóâ ãîëîâîþ — êëþ÷ óïàâ íà çåìëþ.
— ϳäí³ìè êëþ÷, ëå´åíþ, — çìàíþº çì³é äàë³.
Àëå Îôåðìà òåæ íå º äóðíèé.
— Òè æ ñàì êèíó⠗ òî ñàì ï³äí³ìè.
Êîëè çì³é íàõèëèâñÿ, õëîïåöü óï³ê éîãî áàò³æêîì — ³ ôåðòèê: çì³é á³ëüøå íå âñòàâ.
Îôåðìà â³ä³ìêíóâ äâåð³, óâ³éøîâ äî õàòè ³ ñ³â
ñîá³ çà ñò³ë. Éîìó çàõîò³ëîñÿ âèêóðèòè ëþëüêó.
Âçÿâ çîëîòó ïóøêó-òàáàêåðêó, àëå êîëè ¿¿ â³äêðèâ,
òî çâ³äñè âèñêî÷èâ ÿêèéñü êóäëàòèé ïñèñüêî ³
ñïèòàâ ëþäñüêèì ãîëîñîì:
— ×îãî õî÷åø, ãîñïîäàðþ?
139
— Ñïî÷àòêó ëþëüêó âèêóðèòè, à ïîò³ì êîíÿ,
òà íå ïðîñòîãî — çîëîòîãî. Õî÷ó îᒿõàòè öþ õàòó.
— Óñå áóäå çðîáëåíî, ãîñïîäàðþ.
Íå âñòèã Îôåðìà çàòÿãòèñÿ äèìîì, ÿê ï³ä
â³êíàìè âæå ñòîÿâ çîëîòèé ê³íü. Õëîïåöü âèéøîâ
äî êîíÿ, ñõîïèâ éîãî çà çîëîòó ãðèâó ³ ñ³â ñîá³ â
çîëîòå ñ³äëî.
— Ïî¿äåìî íàä õìàðàìè ÷è ïîíàä çåìëåþ? —
ñïèòàâ éîãî ê³íü.
— Ïîíàä çåìëåþ.
ʳíü ïóñòèâñÿ é ëåò³â ö³ëèé ð³ê, äîêè Îôåðìà
îáäèâèâñÿ ñâîþ çîëîòó õàòó. Êîëè áóëè çíîâó íà
ïîäâ³ð’¿, ê³íü ñïèòàâ:
— ¯äåø ³ äàë³ ÷è çë³çàºø?
— Òà çë³çàþ, áî ìóøó éòè ãëÿíóòè, äå ä³ëèñÿ
êîðîë³âñüê³ â³âö³.
Îôåðìà ïîâåðíóâñÿ íà ãàëÿâèíó é øóêຠîòàðó. Àëå âîíà ãåéáè êð³çü çåìëþ ïðîâàëèëàñÿ —
íåìà í³äå æîäíî¿ îâå÷êè, õî÷ ðåâè äî íåáà.
Õëîïåöü çãàäàâ ïðî íåíüêîâó ñîï³ëêó — âèòÿãíóâ ç-ï³ä ÷åðåñà é çàãðàâ. Íå ìèíóëî é õâèëèíè, ÿê â³âö³ ïîçá³ãàëèñÿ é çàáåêàëè äîâêîëà íà
âåñü ë³ñ. ¯õ áóëî ùå ðàç òàê, ÿê â³í çàëèøèâ, áî
çà ð³ê ÿãíèö³ îêîòèëèñÿ. Îôåðìà ïîãíàâ îòàðó
äîäîìó.
À íàéìåíøà äîíüêà êîðîëÿ ãëèïíóëà ó â³êíî,
óçäð³ëà éîãî ³ ðàä³ñíî êðèêíóëà:
— Òàòó, â³â÷àð âåðòàºòüñÿ ç â³âöÿìè!
— Íå ãîâîðè äóðíèöü, — çàïåðå÷èâ êîðîëü. —
Ìîëîäèé çì³é äàâíî éîãî ðîçäåð íà äð³áí³ êàâàëêè.
— Ïðàâäó êàæó, òàòó...
Êîðîëü âèë³ç àæ íà äàõ ïàëàöó. Äèâèâñÿ, ïðèäèâëÿâñÿ é çàðåïåòóâàâ:
140
— ...ß âñå îäíî óá’þ ëàéäàêà, ÿê íå äîðàõóþñÿ ÿêî¿ñü â³âö³!
Õëîïåöü ïðèãíàâ îòàðó íà ïîäâ³ð’ÿ. Êîðîëü
âèá³ã, ïî÷àâ ðàõóâàòè. Ðàõóâàâ òðè äí³ é íàðàõóâàâ ùå á³ëüøå, í³æ áóëî ïåðåä òèì.
— Çàâòðà çíîâó ïîæåíåø! — íàêàçàâ Îôåðì³.
— Íàé áóäå é òàê. Öå æ ìîÿ ñëóæáà, — ïîãîäèâñÿ â³â÷àð.
Óðàíö³ âçÿâ òîðáèíêó ç õë³áîì ³ öèáóëåþ, çàñóíóâ çà ÷åðåñ ñîï³ëêó é áàò³æîê é ïîãíàâ â³âö³
íà çåëåíó ïàøó. ²øëè òðè äí³ é òðè íî÷³, äîêè íå
ä³ñòàëèñÿ íà ãàëÿâèíó ç øîâêîâîþ òðàâîþ.
³âö³ ïàñëèñÿ, à Îôåðìà 璿â õë³áà ç öèáóëåþ ³
ë³ã ï³ä ñòàðèì äóáîì. Ðàïòîì ÷óº — íàä íèì õòîñü
ðåâå ³ í³áè ðîçìàõóº çàïàëåíèì îêîëîòîì. À òî
ôîðêàâ íà íüîãî âîãíåì øåñòèãîëîâèé çì³é.
Îôåðìà ñõîïèâñÿ, ÿê îøïàðåíèé.
— Ãîâ, äóðíèé çì³þ, òàæ ÿ íå ñâèíÿ, ùî õî÷åø ìåíå îáñìàëèòè!
Çì³é â³äïîâ³â:
— Ìîé, òâî¿ â³âö³ âèïàñëè ³ ñòàëàáóâàëè ìîþ
øîâêîâó òðàâó. Ñâî¿ì æèòòÿì ìàºø çàïëàòèòè!
Çì³é ðîççÿâèâ ø³ñòü ïàùåê — êîæíà ç íèõ
áóëà òàêà âåëèêà, ÿê áàãàöüêà ñòîäîëà.
À Îôåðìà âèòÿãíóâ ³ç-çà ÷åðåñà ÷àð³âíèé áàò³æîê ³ ÿê ïî÷àâ íèì ëÿñêàòè! Çà ÿêóñü õâèëüêó
ï’ÿòü ãîë³â ïîëåò³ëè â ÿðîê. Çì³é ïî÷àâ ïðîñèòè:
— Çìèëóéñÿ, ëå´åíþ, äàðóþ òîá³ ñâ³é êðèøòàëåâèé ä³ì, ò³ëüêè íå ðóáàé ìåí³ îñòàííüî¿
ãîëîâè.
— Íàé áóäå é òàê, æèâè, äîêè ñàì íå çäîõíåø, — â³äïîâ³â Îôåðìà. — Õîä³ìî äî òâîãî
êðèøòàëåâîãî äîìó.
141
Çì³é òÿãñÿ çà Îôåðìîþ, ùîá ñêî÷èòè íà íüîãî
³ 璿ñòè. Àëå õëîïåöü òåæ íå áóâ äóðíèì — ÿê öüâîõíå áàòîãîì, òî ëèõîä³é âäåñÿòåðî çâèâàºòüñÿ.
Ïåðåä ïîðîãîì çì³é ñêàçàâ:
— Êëþ÷ ó ìåíå ï³ä ÿçèêîì, çàñóíü ðóêó ³
â³çüìè...
— Àãà, øóêàé äóðí³øèõ çà ñåáå — íå äàì òîá³
â³äêóñèòè ðóêó! — ³ â³â÷àð ñâèñíóâ áàò³æêîì: —
Âèïëþíè!
Çì³é âèïëþíóâ êðèøòàëåâèé êëþ÷èê.
— Áåðè é â³ä÷èíÿé! — íàêàçàâ Îôåðìà.
— ³ä÷èíè òè ñàì! — â³äïîâ³â çì³é ç òàêîþ
çëîáîþ, ùî ç ïàù³ ç³ ñëîâàìè âèðâàâñÿ ñí³ï
âîãíþ.
Ëå´³íü â³äòÿâ ç쳺Ⳡé øîñòó ãîëîâó. Ïîò³ì óçÿâ
êëþ÷èê ³ â³ä³ìêíóâ äâåð³. ßê óâ³éøîâ, î÷àì íå
ïîâ³ðèâ: äîâêîëà âñå áëèùàëî, àæ ñì³ÿëîñÿ.
Îôåðìà ñ³â çà ñò³ë, ïî÷óâ ñåáå ãîñïîäàðåì. Çàêîðò³ëî íàâ³òü çàïàëèòè. Âçÿâ ç³ ñòîëó ïóøêóòàáàêåðêó é îäêðèâ ¿¿. Çâ³äòè çíîâó âèñêî÷èâ
ÿêèéñü êóäëàòèé ïñèñüêî é çàïèòàâ ëþäñüêèì
ãîëîñîì:
— ×îãî òðåáà, ãîñïîäàðþ?
— Ïîäàé ìåí³ ëþëüêó, àáè-ì ñîá³ ïîñèä³â, áî
çðîäó íå áà÷èâ îòàêîãî äèâà. Ïðèâåäè é êîíÿ,
àáè ÿ ì³ã îᒿõàòè ä³ì...
Íå âñòèã Îôåðìà é ðàç ïàêíóòè ç ëþëüêè, ÿê
ïåðåä â³êíàìè âæå ñòàâ êðèøòàëåâèé ê³íü ç êðèøòàëåâèì ñ³äëîì. Îôåðìà âèéøîâ íà ïîäâ³ð’ÿ ³
ñ³â íà êîíÿ.
— ßê òè õî÷åø ¿õàòè — ïîíàä õìàðàìè ÷è
ïîíàä çåìëåþ? — ñïèòàâ éîãî ê³íü.
— Ïîíàä çåìëåþ, àáè âèäíî âñå, ùî º äîâêîëà äîìó.
142
Îôåðìà â³âêàâ â³ä óò³õè — òàê éîìó ïîäîáàâñÿ êðèøòàëåâèé ä³ì. Âîíè ¿õàëè äâà ðîêè. Âåðíóëèñÿ íà ïîäâ³ð’ÿ, ³ ê³íü ñïèòàâ:
— Ïî¿äåìî äàë³?
— ͳ, ìóøó çë³çòè, áî íå çíàþ, äå êîðîë³âñüê³
â³âö³.
Îôåðìà çíîâó ïîá³ã íà ãàëÿâèíó — à òàì æîäíî¿ îâå÷êè. ³í âèòÿãíóâ íåíüêîâó ñîï³ëêó ³ çàãðàâ. Òî¿ æ õâèëèíè ïî÷àëè çá³ãàòèñÿ äî íüîãî
êîðîë³âñüê³ â³âö³. À ¿õ áóëî ó òðè ðàçè á³ëüøå,
àí³æ ïåðåäîì, áî ÿãíèö³ äâ³÷³ îêîòèëèñÿ.
Ïîãíàâ îâåöü äîäîìó. ßê íàáëèæàâñÿ äî ïàëàöó, íàéìåíøà êîðîë³âíà àæ ó äîëîí³ çàïëåñêàëà:
— Òàòó, àäè, â³â÷àð ïîâåðòàºòüñÿ ç íàøîþ
îòàðîþ!
— Íå êàæè, éîãî âæå äàâíî 璿â ñåðåäóùèé
çì³é! — â³äïîâ³â êîðîëü.
— Òî Îôåðìà, òàòó!
Êîðîëü âèáðàâñÿ àæ íà êîìèí ïàëàöó. Äèâèâñÿ, ïðèäèâëÿâñÿ ³ ðàïòîì çàãîðëàâ:
— Çíîâó òîé ëàéäàê ³äå íà ìîþ ãîëîâó! Òà ÿê
íåäîðàõóþñÿ õî÷ îäí³º¿ â³âö³ — òóò éîìó ê³íåöü!
À Îôåðìà éøîâ ñîá³ âåñåëèé, ìîðãàâ íàéìåíø³é êîðîë³âí³, ÿêà ñ³ëà íà â³êíî é ñì³ÿëàñÿ
äî íüîãî.
Êîðîëü íàâ³òü íå ðàõóâàâ â³âö³ — òàê ¿õ áóëî
áàãàòî. Ñòàâ íàäóòèé, ÿê ñîâà. À Îôåðìà êàæå:
— Òà íàéìîëîäøà êîðîë³âíà áóäå ìåí³ çà
æ³íêó, ïðàâäà, âàøà ìèë³ñòü?
— Íå êðèøè ïåòðóøêó, áî ðèáà ùå â ð³ö³, —
ñåðäèâñÿ êîðîëü. — Íàéñòàðøèé çì³é ìຠòåáå
ðîçäåðòè... Àáè-ñü çíàâ! Çàâòðà çíîâó âèãàíÿé
îòàðó.
143
Óðàíö³ Îôåðìà ñóíóâ ó òîðáèíó õë³áà ³ öèáóë³
òà é ïîãíàâ îâåöü íà ïàñîâèñüêî. ijéøëè äî ãàëÿâèíè, íà ÿê³é ðîñëà øîâêîâà òðàâà.
Ëå´³íü 璿â êàâàëîê õë³áà ³ç öèáóëåþ é ë³ã ï³ä
äóáîì ñïàòè. Íàðàç ïî÷óâñÿ òàêèé ðåâ, ùî ëèñòÿ
íà äåðåâàõ çàòðåìò³ëî.
— Å-å, ñïàòè íå ìîæíà, áî ñþäè ëåòèòü íàéñòàðøèé çì³é, — ïîäóìàâ Îôåðìà, çãàäàâøè, ÷èì
ïîãðîæóâàâ êîðîëü.
Ñïðàâä³, íà ãàëÿâèíó íàëåò³â ñòàðèé äâàíàäöÿòèãîëîâèé çì³é. Ñèïàâ äîâêîëà ñåáå òàêèé
ñòðàøíèé âîãîíü, ùî äåðåâà ³ òðàâè ãîð³ëè. Óçäð³â
Îôåðìó é çàðåâ³â:
— Íàùî òàëàáóºø òóò ìîþ òðàâó?
— Áî ìåí³ òàê õî÷åòüñÿ, — â³äïîâ³â Îôåðìà.
— ß òåáå 璿ì, ÿê ïåñ ìóõó!
— Ïîäàâèøñÿ, — âèãóêíóâ Îôåðìà ³ âèõîïèâ
áàò³æîê. À òîé àæ çàñâèñò³â. Ãîëîâè çì³ÿ êîòèëèñÿ îäíà çà äðóãîþ äî ÿðêà. ßê çàëèøèëàñÿ îäíà,
çì³é ïî÷àâ ïðîñèòè:
— Çìèëóéñÿ, ëå´åíþ, íå ðóáàé îñòàííþ... ß òîá³ ïîäàðóþ ä³àìàíòîâèé ïàëàö.
— ͳ, ÿ âæå çíàþ âàñ, ïðîêëÿòèõ ç쳿â! Äàðóºòå, àáè ìåíå 璿ñòè! Íåìà äóðíèõ!.. — Ñâèñíóâ áàò³æîê, ³ ïîëåò³ëà äâàíàäöÿòà ãîëîâà. Ó í³é
ï³ä ÿçèêîì Îôåðìà çíàéøîâ ä³àìàíòîâèé êëþ÷èê ³ â³ä³ìêíóâ äâåð³ ó ä³àìàíòîâèé ïàëàö. À òàì
óñå áëèùàëî, ÿê ñîíöå. ³í çàêðèâ î÷³ äîëîíÿìè, àáè íå îñë³ïíóòè. Ïîò³ì ñ³â çà ñò³ë, õîò³â
âèêóðèòè ëþëüêó. Ò³ëüêè â³äêðèâ ïóøêó ç òþòþíîì, ÿê âèñêî÷èâ çíîâó êóäëàòèé ïñèñüêî.
— ×îãî ïîòðåáóºø, ì³é ãîñïîäàðþ?
— Äàé ìåí³ ëþëüêó é ïðèâåäè êîíÿ, íàé çðîáëþ îáçîðèíè.
144
Íå âñòèã Îôåðìà ³ òðè ðàçè ïàêíóòè, ÿê ï³ä
â³êíàìè ïîñòàâ ä³àìàíòîâèé ê³íü. Îôåðìà âèéøîâ íà ïîäâ³ð’ÿ ³ ñ³â íà êîíÿ, ó ä³àìàíòîâå ñ³äëî.
— Ãàéäà íàâêîëî ïàëàöó! Àëå ïîíàä çåìëåþ,
àáè-ì óñå âèä³â.
¯õàëè òðè ðîêè, äîêè îᒿõàëè óâåñü ä³àìàíòîâèé ïàëàö, é âåðíóëèñÿ íà òå ñàìå ì³ñöå.
— ¯äåø äàë³, ãîñïîäàðþ?
— Âæå äîñòà, áî íå çíàþ, ùî òàì 䳺òüñÿ ç
êîðîë³âñüêèìè â³âöÿìè.
Ïðèéøîâ íà ãàëÿâèíó — í³ îäíî¿ îâå÷êè íå
âèäíî. Òà ïàðóáîê âèòÿãíóâ ³ç-çà ÷åðåñà ñîï³ëêó
³ çàãðàâ. ³âö³ ãåéáè ç-ï³ä çåìë³ ç’ÿâèëèñÿ, ³ ¿õ
áóëî, ÿê ëèñòÿ íà ñòàðîìó äóá³, áî ÿãíèö³ âñ³ òðè
ðîêè âêî÷óâàëèñÿ.
Îôåðìà ïîãíàâ îòàðó äîäîìó.
— Òàòó, â³â÷àð âåðíóâñÿ æèâèì! — çðàä³ëà
íàéìîëîäøà êîðîë³âíà.
À êîðîëü ðîçñåðäèâñÿ:
— Àäè, òàêèé äðàíòþõ — ³ õî÷å ñòàòè ìî¿ì
çÿòåì!..
Òà ìóñèâ â³ääàòè çà ñâîãî â³â÷àðÿ íàéìåíøó
êîðîë³âíó. dzãðàëè ãîéíå 1 âåñ³ëëÿ: áóëî íà íüîìó òèñÿ÷à ïàð ãîñòåé, à ìóçèêà ãðàëà ö³ëèé
òèæäåíü.
Îôåðìà çàáðàâ æ³íî÷êó ³ ïåðåéøîâ æèòè äî
ïàëàö³â, ÿê³ éîìó ïîäàðóâàëè ç쳿. Îäèí äåíü
æèâ ó çîëîòîìó, äðóãèé — ó êðèøòàëåâîìó, à
òðåò³é — â ä³àìàíòîâîìó. Íà ÷åòâåðòèé äåíü
ñêàçàâ ñâî¿é æ³íö³:
— Íóäíî â ÷óæèõ ïàëàöàõ. Äå ÿ íàðîäèâñÿ,
òàì ³ êðîïèâà ìèëà. Âåðòàéìîñÿ â ñåëî, áî òóò
ìåí³ ñâ³ò äîøêàìè çàáèòèé.
1
à î é í è é — ùåäðèé, áàãàòèé.
145
— ¯äüìî, ÷îëîâ³÷êó!
Ó ñåë³ Îôåðìà çáóäóâàâ ñîá³ õàòêó ³ æèâ ó í³é
ç³ ñâîºþ æ³íêîþ ó ëþáîâ³ é çëàãîä³.
ÏÐÎ ÄÓÐÍß ÒÅÐÅØÊÀ
Îò áóâ ñîá³ ä³ä òà áàáà. Áóëî ó íèõ òðè ñèíè:
äâà ðîçóìíèõ, à òðåò³é äóðåíü. À êîëî íèõ æèâ
îäèí ïàí, ó íüîãî áóëà äî÷êà, òà òàêà ãàðíà, ùî
ÿê êèíåø îêîì íà íå¿, òî àæ íà äóø³ ñòàíå âåñåëî. Òîé ïàí óçÿâ ³ çáóäóâàâ ñêëÿíó ãîðó — òàêó
âèñî÷åííó, ùî ÿê ãëÿíåø íà âåðøå÷îê, — ãîëîâó òàê çàäåðåø, àæ øàïêà ñïàäå. ² ïîñàäèâ òàì
äî÷êó ãåòü íà ñàìèé âåðõ, ³ ñêàçàâ òàê:
— Õòî ñêî÷èòü äî íå¿ êîíåì, òîìó âîíà áóäå
æ³íêîþ.
Çàíåäóæàâ ñòàðèé ä³ä ³ êàæå:
— Ñèíè ìî¿! ßê ÿ óìðó, òî ùîá âè êîæíî¿
íî÷³ ÷èòàëè íàä³ ìíîþ êíèæêó, — îäèí îäíó í³÷,
äðóãèé äðóãó, à òðåò³é òðåòþ, ïîêè é ê³í÷àòüñÿ
äåâ’ÿòèíè.
Ñêàçàâ ³ ïîìåð. ϳøîâ ñòàðøèé ñèí ʳíäðàò
íà ìîãèëó, ïðî÷èòàâ ñë³â òðîº òà é ï³øîâ ó õàòó.
Íàñòàëà äðóãà í³÷, ï³øîâ äðóãèé, ïîñòîÿâ òðîõè
é ï³øîâ ó ÿñëà, òà òàì ³ ïðîñïàâ äî ñàìîãî ñâ³òà.
Íàñòຠé òðåòÿ í³÷. Áåðåòüñÿ äóðíèé Òåðåøêî çà
êíèæêó, ³äå íà ìîãèëó, ñòຠé ÷èòຠòà ᒺ ïîêëîíè àæ äî çåìë³. Îò ëåäâå ñòàëî íà ñâ³ò áëàãîñëîâëÿòèñü, ùå é ï³âí³ íå ñï³âàëè, âèõîäèòü ñòàðèé ä³äóñü ³ç ÿìè ³ êàæå:
— Íà òîá³ òðè ïàëè÷êè: öþ äàé ñòàðøîìó áðàòîâ³, öþ ñåðåäóëüøîìó, à öþ ñîá³ â³çüìè.
146
³í ïðèõîäèòü äîäîìó é õâàëèòüñÿ ñâî¿ì áðàòàì, à ò³ äàâàé ñì³ÿòèñü ç íüîãî òà âèãàäóâàòü.
Êàæóòü:
— ϳøîâ ïîíàõîäèâ äåñü íà äâîð³ ïàëè÷îê òà
é õî÷å íàñ îäóðèòè.
Ñòàðøèé áðàò ʳíäðàò óçÿ⠗ ÿê æáóðíå îá
çåìëþ ñâîþ ïàëè÷êó. Êîëè äå íå âçÿâñÿ ê³íü,
òàêèé âîðîíèé, ÿê ãàëêà; ʳíäðàò ìåðù³é íà òîãî
êîíÿ òà é ïîá³ã äî ãîðè, äå ñèä³ëà ïàííî÷êà, ñïèíèâ êîíÿ é êàæå:
— Îòåïåð äîñêî÷ó, ìîÿ áóäå!
Ðîç³ãíàâñÿ, ñêî÷èâ, òà ò³ëüêè äî ïîëîâèíè ñÿãíóâ; ç òèì ³ âåðíóâñÿ äîäîìó. Ñåðåäí³é áðàò ³
ïèòàº:
— À ùî, äîñêî÷èâ?
— ͳ!
— Å, öå, ìàáóòü, âîíà ìåí³ ñóäèëàñÿ! — êàæå.
Êèíóâ ïàëè÷êó, êîëè á³æèòü ê³íü ãí³äèé, àæ
âèëèñêóº. Îò â³í ìåðù³é íà íüîãî, òà é ïî¿õàâ
äî ò³º¿ ãîðè. Ñêî÷èâ, òðîõè äî ïàííî÷êè íå
ñÿãíóâ... Ïðè¿õàâ äîäîìó, à áðàò ïèòàºòüñÿ:
— Íó ùî, äîñêî÷èâ?
— Òà í³! Ìàáóòü, â óñüîìó ñâ³ò³ íåìà òàêîãî
êîíÿ, ùîá äî ïàííî÷êè äîñêî÷èâ.
Äóðíèé ñèäèòü, ò³ëüêè ñëóõຠé ñ쳺òüñÿ ç
íèõ, à äàë³ óñòàâ ç ïå÷³ òà ÿê êèíóâ ïàëè÷êó —
äå íå âçÿâñÿ ê³íü, òàêèé, íà÷å çîëîòèé, ùî é
ãëÿíóòè íå ìîæíà, — àæ î÷³ çàñâ³÷óº. Òåðåøêî
ìåðù³é íà òîãî êîíÿ òà ÿê ñêî÷èòü — âðàç
äîñêî÷èâ.
Íà äðóãèé äåíü ìóçèêà ãðຠó ïàíà, òàíöþþòü ä³âêè é ïàðóáêè, à ëþäè ïðîõîäÿòü ìèìî é
ïèòàþòü:
147
— Äå öå ìóçèêè òàê ãðàþòü?
— Å, öå ó ïàíà, ìóñèâ äî÷êó îääàòè çà Òåðåøêà äóðíîãî, öå ñüîãîäí³ âåñ³ëëÿ!
ÇÐÀÄÓ ÍÅ ÏÐÎÙÀÞÒÜ
Æèëè íà ñâ³ò³ ÷îëîâ³ê ³ æ³íêà. ² áóëî â íèõ
äâîº ìàëåíüêèõ ä³òåé: õëîï÷èê ²âàñüî òà ä³â÷èíêà Ìàðóñÿ. Íåçàáàðîì ¿õ ìàòè ïîìåðëà, à áàòüêî
îæåíèâñÿ íà äðóã³é æ³íö³. ×óæ³ ä³òè ìà÷óñ³ íå
ïîäîáàëèñü. Îäíîãî ðàçó âîíà é ãîâîðèòü ñâîºìó ÷îëîâ³êó:
— ßêùî òè íå çàâåçåø ñâî¿õ ä³òåé äî ë³ñó, òî
ÿ ç òîáîþ æèòè íå áóäó.
Áàòüêîâ³ æàëü áóëî ñâî¿õ ä³òåé, òà êîëè ïîòåïë³ëî, çàáðàâ â³í ¿õ ³ â³äâ³ç äî ë³ñó.
Ïðîæèëè á³äí³ ñèðîòè â ë³ñ³ äâà ì³ñÿö³ — ¿ëè
ãðèáè òà äèê³ ÿãîäè. Îäíîãî ðàçó øóêàëè âîíè
ñîá³ ¿æ³ ³ çàéøëè ó âåëèêèé ë³ñ, à ïîñåðåäèí³
òîãî ë³ñó ñòîÿâ ñòàðèé-ïðåñòàðèé äóá ³ç äóïëîì.
Çàëèøèëèñÿ ö³ ñèðîòè â òîìó äóïë³ íî÷óâàòè.
Êîëè ²âàñüî âë³ç ó äóïëî, à â íüîìó — ðóøíèöÿ.
²âàñüî âçÿâ òó ðóøíèöþ, íàòèñíóâ íà êóðîê, âîíà
é âèñòð³ëèëà. ²âàñüî äóæå çðàä³â, ùî áóäå ÷èì
â³ä äèêèõ çâ³ð³â áîðîíèòèñÿ. Òåïåð â³í óæå íå
áîÿâñÿ í³êîãî, õîäèâ ïîëþâàòè, ³ æèëè âîíè ó
òîìó äóáîâ³.
ßêîñü ²âàñüî ï³øîâ ó ãëèá ë³ñó ³ çíàéøîâ ñòàðåíüêó õàòêó. Ïðèéøîâ äî äóáà, çàáðàâ ñåñòðó
Ìàðóñþ, ³ ïîñåëèëèñü âîíè â ò³é õàòèíö³ æèòè.
Ìàðóñÿ âàðèëà ¿ñòè, à ²âàñüî õîäèâ íà âëîâè. ³í
ïîäðóæèâ ³ç çàéöåì, ëèñèöåþ, ñîáàêîþ òà âåä148
ìåäåì, çðîáèâ ñîá³ ñîï³ëêó. ßê ò³ëüêè çâ³ð³ ïî
ë³ñ³ ðîçá³ãàþòüñÿ, ²âàñüî çàãðຠíà ñîï³ëêó, òî
âñ³ çá³ãàþòüñÿ äî íüîãî.
Îäíîãî ðàçó ï³øîâ ²âàñü ³ç ñâîºþ çâ³ðèíîþ â
äð³ìó÷èé ë³ñ, à òàì ñòîÿâ âèñîêèé ä³ì. Çàëèøèâ
çâ³ð³ íà ïîäâ³ð’¿, à ñàì ï³øîâ ó ä³ì. À òàì áóëî
äâàíàäöÿòü ðîçá³éíèê³â. Êèíóëèñÿ âîíè íà á³äíîãî ²âàñÿ, óáèëè òà é âèêèíóëè íàäâ³ð.
Çàáðàâ âåäì³äü ²âàñÿ òà é ïðèíîñèòü äî çâ³ð³â.
Ïîïëàêàëè âîíè íàä ²âàñüîì, ïîïëàêàëè, à äàë³
âåäì³äü ³ ãîâîðèòü:
— Ãîä³ ïëàêàòè! Òðåáà ²âàñÿ ðÿòóâàòè. — ² äî
ëèñèö³ êàæå: — Çëîâè âîðîíó, âîíà äîáóäå íàì
æèâî¿ âîäè.
ϳøëà ëèñèöÿ ëîâèòè âîðîíó. Îò âîíà ïîáà÷èëà — ëåæèòü íà ïîë³ êîðîâà. Ëèñèöÿ é ñõîâàëàñÿ çà êîðîâîþ. Íåçàáàðîì ïîçë³òàëèñÿ âîðîíè, ñ³ëè íà êîðîâó òà é äàâàé êëþâàòè øåðñòü ³ç
íå¿. Âèñêî÷èëà ëèñèöÿ ³ ñõîïèëà ìàëå âîðîíåíÿ.
Âîíî ñòàëî êðè÷àòè. Ïðèëåò³ëà âîðîíà-ìàòè ³
ñòàëà ïðîñèòè ëèñèöþ, ùîá â³ääàëà ¿é âîðîíåíÿ.
À ëèñèöÿ ¿é ³ ãîâîðèòü:
— ßêùî ïðèíåñåø ö³ëþùîãî ìàñëà ³ æèâî¿
âîäè, òî òîä³ ³ â³ääàì òâîº âîðîíåíÿ.
Ïîëåò³ëà âîðîíà çà ìîðå òà é ïðèíåñëà ìàñëà
³ âîäè. Çàáðàâ âåäì³äü æèâó âîäó, íàïî¿â íåþ
²âàñÿ, à ìàñëîì íàìàñòèâ ðàíè — ³ ²âàñüî îæèâ.
Óñòàâ òà é êàæå:
— ßê æå ÿ äîâãî ñïà⠗ àæ ìåí³ ãîëîâà
áîëèòü!
À âåäì³äü ãîâîðèòü:
— Áóâ áè òè ñïàâ â³÷íèì ñíîì, êîëè á âîðîíà
íå ïðèíåñëà æèâî¿ âîäè. Ïîäóìàé, äå òè áóâ ³
÷îãî òè ñïàâ.
149
²âàñüî ïîäóìàâ-ïîäóìàâ òà é êàæå:
— Àãà, òåïåð ÿ çíàþ, ùî ç³ ìíîþ ñòàëîñÿ.
Çàáðàâ â³í ñâîþ çâ³ðèíó ³ ïîâåðíóâñÿ â òîé
ä³ì. ³ä÷èíèâ äâåð³ ³ ïóñòèâ çâ³ð³â óïåðåä, à ñàì
ùå ççàäó. Çàéøëè âîíè â òó ê³ìíàòó, äå áóëè ðîçá³éíèêè. Âåäì³äü ³ç âîâêîì íàêèíóëèñü íà íèõ,
õàïàþòü òà é êèäàþòü ÷åðåç â³êíà. À îäèí ðîçá³éíèê çàõîâàâñÿ ï³ä ë³æêî. Òà ëèñèöÿ çíàéøëà
éîãî ³ ï³ä ë³æêîì. ² ñòàëè éîãî çâ³ð³ çàãðèçàòè.
À ²âàñüî ïîæàë³â òà é êàæå:
— Äîñèòü!
Óçÿâ â³í òîãî ðîçá³éíèêà, çàâ³â ó äðóãó ê³ìíàòó ³ òàì çâ’ÿçàâ. Çàáðàâ ñâîþ çâ³ðèíó òà é ï³øîâ
äî ñâ ñòàðî¿ õàòè ³ ãîâîðèòü äî Ìàðóñ³:
— Çàáèðàé ïîæèòêè, òà é ï³äåìî æèòè äî êðàùîãî äîìó.
Ïðèõîäÿòü âîíè äî òîãî äîìó. ²âàñü ³ ãîâîðèòü:
— Îñü òóò, ñåñòðî, ìè ³ áóäåìî æèòè.
Çáèðàºòüñÿ ²âàñüî ïîëþâàòè òà é êàæå ñåñòð³:
— Ìàðóñþ, ÿ ï³äó íà âëîâè, à òè ìîæåø õîäèòè
ïî âñ³õ ê³ìíàòàõ, ò³ëüêè â îöþ îñü íå çàõîäü.
Ìàðóñÿ íàâàðèëà ²âàñüîâ³ îá³äàòè, ñ³ëà òà é
äóìàº: «Ùî æ òî º â ò³é ê³ìíàò³, ùî áðàò íå äîçâîëÿº ìåí³ çàõîäèòè?»
Íà äðóãèé äåíü ï³øîâ ²âàñüî çíîâó ïîëþâàòè.
À Ìàðóñÿ çàõîäèòü ó òó ê³ìíàòó, â ÿêó áðàò ¿é íå
äîçâîëÿâ, — àæ òàì ðîçá³éíèê. Ìàðóñÿ éîãî ³
ïîëþáèëà. Îò â³í ³ ãîâîðèòü äî íå¿:
— Ìàðóñþ, äàé ìåí³ âîäè íàïèòèñÿ.
Êîëè Ìàðóñÿ ïîäàëà éîìó âîäè, â³í âèçâîëèâ
îäíó ðóêó, à êîëè äàëà ïî¿ñòè, âèçâîëèâ ³ äðóãó
òà é êàæå:
— Òè âçíàé, ÿêèé òâ³é áðàò ñèëüíèé.
150
À Ìàðóñÿ éîãî é ïèòàº:
— ßê æå ÿ âçíàþ, ÿêèé â³í ñèëüíèé?
À ðîçá³éíèê ãîâîðèòü:
— Çâ’ÿæè øîâêîâó íèòêó â äåñÿòü ñòàëîê, à
ÿêùî ïîðâå, òî çâ’ÿæè â äâàäöÿòü.
Çâ’ÿçàëà Ìàðóñÿ â äåñÿòü ñòàëîê íèòêó òà é
ãîâîðèòü äî ²âàñÿ:
— ³çüìè, áðàòå, ïåðåðâè îöþ íèòêó.
²âàñü, í³÷îãî íå ï³äîçðþþ÷è, óçÿâ òà é ïîðâàâ.
Òîä³ Ìàðóñÿ çâ’ÿçàëà â äâàäöÿòü ñòàëîê. À ²âàñüî ãîâîðèòü:
— Ñåñòðî, ðîçâ’ÿæè-íî ìåí³ ðóêè, áî íå ðîç³ðâó.
Íà òîé ÷àñ Ìàðóñÿ çâ³ðèíó â ëüîõ çà÷èíèëà ³
êàæå:
— Îñü òóò òîá³, áðàòå, æèòòÿ ê³í÷àºòüñÿ.
³ä÷èíèëà äâå𳠗 ³ âèéøîâ ðîçá³éíèê òà é
êàæå äî ²âàñÿ:
— Òåïåð ÿ òåáå âá’þ!
À ²âàñüî ãîâîðèòü:
— Öå âæå âàøà âîëÿ, ò³ëüêè äîçâîëüòå ìåí³
ïåðåä ñìåðòþ â ñîï³ëêó çàãðàòè.
Êîëè çàãðàâ ²âàñüî íà ñîï³ëêó, òî ïî÷óëà éîãî
çâ³ðèíà, à âåäì³äü ³ ãîâîðèòü:
— Ùîñü òðàïèëîñÿ ç ²âàñüîì, ùî â³í íàñ âèêëèêàº. Äàâàéòå, áðàòòÿ, âèáèðàòèñÿ ç ëüîõó íà
ïîâåðõíþ.
²âàñüî ãðàº, à ðîçá³éíèê ³ êàæå:
— Íó, äîñèòü óæå â ñîï³ëêó ãðàòè, áóäåø òè
âæå ïîìèðàòè.
À ²âàñüî éîãî ïðîñèòü:
— Äîçâîëüòå ìåí³ ùå òðè ðàçè â ñîï³ëêó çàãðàòè ïåðåä ìîºþ ñìåðòþ.
151
Çàãðàâ ²âàñüî îäèí ðàç — çâ³ð³â íåìàº. Çàãðàâ
óäðóãå — íåìàº. À ðîçá³éíèê ³ ãîâîðèòü:
— Íó, äîñèòü! ß òåáå âáèâàþ.
Òà ²âàñüî çàãðàâ òðåò³é ðàç — ³ âñêî÷èëè çâ³ð³
÷åðåç â³êíî äî õàòè, ñõîïèëè ðîçá³éíèêà çà ãðóäè. À ²âàñüî ³ ãîâîðèòü:
— Íå ìåí³ ñìåðòü, à òîá³. Óáèâ áè ÿ òåáå, àëå
âæå ïðîùó, ò³ëüêè íå áóäü ðîçá³éíèêîì.
À ðîçá³éíèê ïëà÷å ³ îá³öÿº á³ëüøå íå ðîçá³éíè÷àòè. À äî Ìàðóñ³ ²âàñüî ãîâîðèòü:
— Íó, ñåñòðî, â³ä öüîãî äíÿ òè ìåí³ íå ñåñòðà, à ÿ òîá³ íå áðàò.
Äàâ ²âàñüî Ìàðóñ³ â’ÿçêó ñ³íà ³ ãîâîðèòü:
— Êîëè 璿ñè öþ â’ÿçêó ñ³íà, òîä³ ïðèõîäü äî
ìåíå ³ áóäåø ìîºþ ñåñòðîþ.
Òà é âèãíàâ ¿¿ ó ñâ³ò. À ñàì çàëèøèâñÿ ç³ ñâîºþ
â³ðíîþ çâ³ðèíîþ. Æèâå, ïîæèâຠòà äîáðà íàæèâàº. Òóò ³ êàçö³ ê³íåöü.
ÒÐÈ ÁÐÀÒÈ
Æèëè òðè áðàòè íà ñâ³ò³. ² çàõîò³ëè âîíè íàêîïàòè äîðîãîö³ííîãî ë³êàðñüêîãî êîð³ííÿ, ùîá
ñòàòè áàãàòèìè. Äîâãî øóêàëè âîíè öüîãî êîð³ííÿ. Àëå âñå æ òàêè âèêîïàëè êîð³íü ö³íîþ ñòî
òèñÿ÷ êàðáîâàíö³â. Òîä³ äâà ñòàðøèõ áðàòè ïîì³æ
ñåáå êàæóòü:
— Äàâàé óᒺìî íàøîãî ìîëîäøîãî áðàòà ³
â³çüìåìî éîãî ÷àñòêó çîëîòà ñîá³.
Òàê ³ çðîáèëè.
Òîä³ êîæíèé ³ç äâîõ æèâèõ áðàò³â ñòàâ äóìàòè,
ÿê áè óáèòè ñâîãî äðóãîãî áðàòà ³ çàáðàòè âñ³ ãðîø³.
Îäíîãî ðàçó ïðèéøëè âîíè äî ñåëà.
152
— ϳäè, — êàæå ñòàðøèé áðàò ñåðåäíüîìó, —
ó ñåëî ³ êóïè õàð÷ó, à ÿ ïî÷åêàþ íà òåáå òóò.
Êîëè ñåðåäí³é áðàò ³øîâ ç õàð÷àìè íàçàä, òî
ñòàðøèé ïîäóìàâ: «ßêùî ÿ òåïåð óá’þ ñâîãî áðàòà, òî ìåí³ îñòàíóòüñÿ ³ õàð÷³, ³ êîð³íü».
³í òàê ³ çðîáèâ: áðàòà âáèâ, çîëîòî çàáðàâ, à
õàð÷³ 璿â. Àëå õàð÷³ áóëè îòðóºí³, áî íèìè ñåðåäí³é áðàò õîò³â îòðó¿òè ñòàðøîãî.
Òàê óñ³ òðîº áðàò³â ïîìåðëè, à äîðîãèé êîð³íü
ïîãíèâ.
Ç òîãî ÷àñó ëþäè íå øóêàþòü á³ëüøå êîð³ííÿ,
à øóêàþòü áðàò³â.
ÁÀÃÀ× ÇÀ ÃÐÎز ÏβÑÈÒÜÑß
Æèëè ñîá³ äâà áðàòè. Ñòàðøèé áàãàòèé, áåçä³òíèé; ìîëîäøèé — á³äíÿê, ç ïîâíîþ õàòîþ
ä³òâîðè.
ϳøîâ îäíîãî ðàçó á³äíÿê äî ñâîãî áðàòà ïîçè÷èòè áîðîøíà, ùîá æ³íêà ñïåêëà õë³áà ä³òÿì.
Ïî÷àâ áàãà÷ íà á³äíîãî êðè÷àòè:
— Òè, æåáðàêó! ͳ÷îãî íå ðîáèø, ò³ëüêè ùîñü
âèïðîøóºø. Õ³áà ÿ ìàþ ãîäóâàòè òâîþ ÷åëÿäü?
— Áðàòå, çìèëóéñÿ! ßêùî ìåíå íå æà볺ø, òî
áîäàé äîïîìîæè ìî¿ì ä³òÿì.
— Íå ÿ òîá³ ä³òåé íà ñâ³ò ïðèâ³â!
— Òà ùî âæå ÷èíèòè, êîëè ¿õ Áîã íàäàâàâ
ñò³ëüêè?
— Íå ìàºø ÷èì ³ íå ìîæåø ¿õ ïðîãîäóâàòè,
³äè òà ïîâ³ñüñÿ!
Ïîâåðíóâñÿ á³äíÿê äîäîìó ç ïîðîæí³ìè ðóêàìè é ïëà÷å:
153
— ×îìó ïëà÷åø? — ïèòຠæ³íêà.
— Òà ÿê íå ïëàêàòè, êîëè ð³äíèé áðàò íå õî÷å
íàì ïîçè÷èòè áîðîøíà, ùå é æåíå íà øèáåíèöþ!.. Ùî ÷èíèòè? Äîâåäåòüñÿ ïîâ³ñèòèñÿ ç á³äè.
— Îé, îé, ÷îëîâ³÷å äîáðèé! Ùî òè íàäóìàâ!
Öå ãð³õ òàê³ ñëîâà é äóìêè... Á³æè äî öåðêâè é
â³äðàçó ñêàæè ïàíîâ³ ïðåâåëåáíîìó, ùîá òåáå
âèñïîâ³äàâ.
ϳøîâ á³äíÿê äî öåðêâè. Ïîïîâ³ àæ äèâíî ñòàëî, áî öåé ÷îëîâ³ê í³êîëè äî öåðêâè íå õîäèâ.
Íå ìàâ ó ùî âçóòèñÿ, â ùî îäÿãíóòèñÿ.
Êîëè âå÷³ðíÿ â³äïðàâà çàê³í÷èëàñÿ, á³äíÿê ç
îñòðàõîì ï³ä³éøîâ äî ïîïà.
— Ùî ñòàëîñÿ?
— Âèñïîâ³äàéòå ìåíå, ïàíîò÷å äóõîâíèé!
— Òà ç ÿêî¿ ïðè÷èíè òè õî÷åø ñïîâ³äàòèñÿ?
— À òàê... ß ïðîñèâ â³ä ñòàðøîãî áðàòà áîðîøíà, áî ä³òè ãîëîäí³, à â³í ìåíå ïðîãíàâ ³ ñêàçàâ: «ßêùî íå ìàºø ÷èì ïðîãîäóâàòè ä³òåé, ³äè
òà ïîâ³ñüñÿ». Òà ùî ìåí³ ÷èíèòè, êîëè òàêà ëþòà
á³äà? Ìóøó ïîâ³ñèòèñÿ.
ϳï ãð³çíî ãëÿíóâ íà ÷îëîâ³êà:
— À òè çíàºø, ùî öå áóäå ãð³õ íåñïàñåííèé?
— Çíàþ. Òà íàé áîã ìåí³ ãð³õè â³äïóñòèòü.
Òîìó ÿ ³ ïðèéøîâ ñïîâ³äàòèñÿ.
— Íó, õîäè ç³ ìíîþ. ß äàì òîá³ áîðîøíà, —
ñêàçàâ ïðåâåëåáíèé.
Á³äíÿê ³ç ñëüîçàìè íà î÷àõ ïðèí³ñ áîðîøíî
äîäîìó. Ƴíêà íàïåêëà ïàëÿíèöü, ä³òè íà¿ëèñÿ.
Òà ÷åðåç ê³ëüêà äí³â ó õàò³ çíîâó íàñòàâ ãîëîä.
Á³äíÿê çíîâó ïðèéøîâ äî öåðêâè ³ ïðîñèòü ïîïà,
ùîá òîé éîãî âèñïîâ³äàâ:
— Îò÷å äóõîâíèé! Âàøîãî áîðîøíà âèñòà÷èëî äëÿ ì ÷åëÿä³ íà îäèí òèæäåíü. À òåïåð
154
ä³òî÷êè ãîëîäí³, ïðîñÿòü â³ä ìàìè ³ â³ä íÿíÿ ¿ñòè.
Ùî ¿ì äàòè?  õèæ³ íåìà àí³ îêðàéöÿ õë³áà, à
çàðîáèòè íåìà äå. ß íå ãîäåí äèâèòèñÿ íà ãîëîäíèõ ä³òåé. Íå âàðòî ìåí³ æèòè íà öüîìó ñâ³ò³.
Âèñïîâ³äàéòå ìåíå.
ϳï çíîâó äàâ ÷îëîâ³êîâ³ ãîðíåöü áîðîøíà.
Òà êîëè ÷îëîâ³ê ÷åðåç äâà òèæí³ âòðåòº ç’ÿâèâñÿ íà ñïîâ³äü, ï³ï ñåðäèòî çàêðè÷àâ:
— Òà ÷è ÿ ìàþ ãîäóâàòè òâîþ ðîäèíó! ßêùî
òè íå çäàòíèé ïðîãîäóâàòè ñâîþ æ³íêó é ñâî¿õ
ä³òåé ñàì, â³çüìè ìîòóç ³ â ë³ñ³ íà äóá³ ïîâ³ñüñÿ!
Âåðíóâñÿ á³äíÿê äîäîìó, íå ñ쳺 æ³íö³ é ó â³÷³
ãëÿíóòè. Ƴíêà ïèòàº, à â³í êàæå:
— Íå ñïîì³ã íàñ ïàí ïðåâåëåáíèé!
ijòè ¿ñòè ïðîñÿòü, áî íå çíàþòü, ùî òî íåìà,
ìàòè ïëà÷å, àæ ðóêè ëîìèòü, âîëîññÿ íà ãîëîâ³
ñêóáå.
Çíàéøîâ ÷îëîâ³ê ó ñ³íÿõ ìîòóç, ï³øîâ äî ë³ñó.
Âèë³ç íà äóáà, ïðèâ’ÿçàâ ìîòóç äî ã³ëêè é ïî÷àâ
ìîëèòèñÿ:
— Ãîñïîäè, ïðàâåäíèé Áîæå! Ñïàñè ìî¿õ ä³òî÷îê â³ä ãîëîäíî¿ ñìåðò³, â³äïóñòè ãð³õè ìåí³,
íåùàñíîìó.
Íàêèíóâ ÷îëîâ³ê çàøìîðã íà øèþ é ñêî÷èâ ç
äåðåâà. Òà ìîòóç ðîçâ’ÿçàâñÿ, íåùàñíèê óïàâ ³
âäàðèâñÿ òàê, ùî ëåæèòü, íå ìîæå âñòàòè. Ïîëåæàâ, â³äïî÷èâ, ÿêîñü ï³äíÿâñÿ é çíîâó âèë³ç íà
äåðåâî. Ðàç ëèøåíü ÷óº ãîëîñ. Äèâèòüñÿ, à íåäàëåêî çà êîð÷àìè ä³ä ³ áàáà ÿìó êîïàþòü. Áàáà
ñòî¿òü íàä ÿìîþ, ä³ä âèêèäຠëîïàòîþ ãëèíó ³
âñå ïèòàº:
— ×è äîñòà ãëèáîêà?
— Êîïíè ùå, êîïíè!..
ijä êîïàº, äàë³ âèïðîñòàâñÿ â ÿì³ é ãóêàº:
155
— Ìåíå âèäíî ùå?
— Íå âèäíî!
Áàáà ïðîñòÿãíóëà ðóêó ³ âèòÿãëà ä³äà ç ÿìè.
— Íó, òåïåð, íåáîæå-ä³äó, ìîæåìî ñèïàòè
ãðîø³!
² íàñèïàëè ïîâíó ÿìó ñð³áíèõ ³ çîëîòèõ. Áî
ä³ä ³ áàáà áóëè áàãàò³, ä³òåé íå ìàëè. Íàçáèðàëè
áàãàòî ãðîøåé ³ íå çíàëè, êóäè ¿õ ïîä³òè. ² çàì³ñòü
òîãî, ùîá ëþäÿì â³ääàòè, äîäóìàëèñü çàêîïàòè â
çåìëþ — ³ ñàì íå ãàì, ³ òîá³ íå äàì.
Êîëè ãðîø³ ïðèãîðíóëè ³ ïðèòîïòàëè çåìëåþ,
ãîâîðÿòü ì³æ ñîáîþ:
— Íó, ö³ ìè âïîðÿäèëè. Õîä³ìî çà ³íøèìè.
Êîëè ä³ä ³ áàáà ï³øëè, á³äíÿê ïëèãíóâ ç äóáà,
ïîíîñèâ ãðîø³ íà ³íøå ì³ñöå é çíîâó âèë³ç íà
äåðåâî. ² áà÷èòü: ä³ä ³ç áàáîþ íåñóòü ì³øîê òàê,
ùî àæ ãíóòüñÿ äî çåìë³ é ñàõòÿòü, ÿê êîâàëüñüêå
ãîðíî. Ñòàëè ñòàð³ á³ëÿ ÿìè ³ ò³ëüêè ðóêàìè ñïëåñíóëè:
— Íåìà íàøèõ çîëîòèõ!
Ïîðàäèëèñÿ, ùî âèêîïàþòü ³íøó ÿìó, äåñü ì³æ
êóùàìè, ùîá çëî䳿 íå çíàéøëè. ϳøëè äàë³ é
ïî÷àëè êîïàòè.
Êîëè ÿìà áóëà äîñèòü ãëèáîêà, âèñèïàëè ãðîø³
äî íå¿.
— Áàáî, ³ ò³ òðåáà ñþäè ïðèíåñòè, ùî ùå º
âäîìà! — êàæå ä³ä.
² ï³øëè.
À á³äíÿê ç äóáà âñå áà÷èâ. Êîëè ä³ä ³ áàáà áóëè
âæå äàëåêî, çàáðàâ ñîá³ é ö³ ãðîø³.
Ïîâåðíóëèñÿ ä³ä ³ç áàáîþ ³, êîëè ïîáà÷èëè,
ùî ¿õ áàãàòñòâî ïðîïàëî, çàïëàêàëè íå ñâî¿ì ãîëîñîì.
— Òî, ïåâíî, ÷îðò çàáðàâ íàø³ ãðîø³!
156
— Îé, ÿ ïîâ³øóñÿ!..
Ïëà÷óòü ä³ä òà áàáà, äèâëÿòüñÿ, à äå á çíàéòè
ã³ëëÿêó òà ìîòóçîê. ² ïîáà÷èëè ìîòóç, ùî íà íüîìó á³äíÿê ìàâ ïîâ³ñèòèñÿ.
Ïîâ³ñèëèñÿ ðàçîì — ä³ä ³ áàáà.
Á³äíèé ÷îëîâ³ê ïðèâ³â ñâîþ æ³íêó, é ïîíåñëè
âîíè äîäîìó äâà ì³øêè çîëîòà é ñð³áëà.
Ðàíî-âðàíö³ äîäóìàëèñÿ ÷îëîâ³ê ³ç æ³íêîþ, ùî
ãðîø³ òðåáà ïîì³ðÿòè. À äàâíî íå ò³ëüêè áîðîøíî, çåðíî òà ñàäîâèíó ì³ðÿëè â³êîì 1. Äàâíî â³êî
áóëî ì³ðîþ äëÿ âñüîãî, ùî ìîæíà áóëî íàñèïàòè.
— Ñèíêó, — êàæå áàòüêî õëîï÷èêîâ³, — á³æè
äî äÿäüêà é ïîçè÷ â³êî.
Õëîïåöü ïîá³ã.
— À÷åé, ãðîø³ âàì òðåáà ì³ðÿòè? — ñì³ÿâñÿ
áàãàòèé äÿäüêî.
— Ãðîø³! Íÿíüêî äâà ì³øêè ïðèíåñëè.
Áàãà÷ âñå ùå íå â³ðèòü ³ ñ쳺òüñÿ:
— Íó, ÿêùî áóäåòå ì³ðÿòè ãðîø³, ìîæå, õî÷
îäèí çîëîòèé çàᒺòüñÿ çà îáðó÷... ² ÿ áóäó ìàòè
õîñåí.
Ïîì³ðÿëè â õàò³ á³äíÿêè ãðîø³, é ñïðàâä³ îäèí
çîëîòèé çà÷åïèâñÿ çà îáðó÷. Õëîï÷èê â³êî ïîí³ñ
´àçä³, ´àçäà îãëÿíóâ ³ çîëîòèé çíàéøîâ. Ò³ëüêè
òåïåð áàãàò³é ïîâ³ðèâ, ùî éîãî áðàò ñïðàâä³ ì³ðÿâ
ãðîø³. ² ïîçàçäðèâ éîìó. Íåâäîâç³ á³äíÿê ïîáóäóâàâñÿ, êóïèâ ñîá³ âîëè, êîðîâè, êîí³, â³âö³ é
ïî÷àâ ãîñïîäàðþâàòè. Îäíîãî ðàçó ïîêëèêàâ éîãî
ñòàðøèé áðàò íà ãîñòèíó é êàæå:
— Ñêàæè ìåí³ ÷èñòó ïðàâäó, ÿê òè ðîçáàãàò³â,
çâ³äêè ó òåáå ñò³ëüêè ãðîøåé?
— Çâ³äêè? Ïðèãàäóºø, ÿê ÿ ïðèéøîâ ïîçè÷èòè â³ä òåáå â³êî áîðîøíà, à òè ìåíå ïðîãíàâ ³
1
 ³ ê î — âåðõíÿ ÷àñòèíà ä³æêè, ñêðèí³, ÿêîþ ¿õ çàêðèâàþòü.
157
ñêàçàâ: êîëè íå ìîæåø ãîäóâàòè ä³òåé, ³äè äî ë³ñó
òà ïîâ³ñüñÿ íà äåðåâ³. ß òàê ³ â÷èíèâ. ϳøîâ äî
ë³ñó, âèë³ç íà äóáà, çàâ’ÿçàâ íà øèþ ìîòóç, ñêî÷èâ ³ âïàâ. Äóìàâ ÿ, ùî ïîìåð. Àëå í³, ðîçïëþùèâ î÷³ é äèâëþñÿ: ïîðó÷ — ÿìà, à â ÿì³ ïîâíî
çîëîòà é ñð³áëà...
Áàãàòèé áðàò ïîäàâñÿ äî ë³ñó ñïðîáóâàòè é ñîá³ ùàñòÿ. Ç ìîòóçêîì âèë³ç íà äåðåâî, çàâ’ÿçàâ ñîá³
íà øèþ, ïóñòèâñÿ ç ã³ëëÿêè... ² ïîâ³ñèâñÿ.
À îäíîãî ðàçó çóñòð³÷ຠ÷îëîâ³êà ïðåâåëåáíèé
³ êàæå:
— Òè, ÷îëîâ³÷å, çíîâó íå õîäèø äî öåðêâè, —
ÿê ðîçáàãàò³â. Çâ³äêè â òåáå ãðîø³?
— Ïðèãàäóºòå, ÿê âè ðîçñåðäèëèñü, ùî ÿ ó âàñ
óñå âèïðîøóþ áîðîøíà äëÿ ãîëîäíèõ ä³òåé, ³ ÿê
ìåí³ ñêàçàëè, ùîá ÿ íà äóá³ ïîâ³ñèâñÿ. Òî ÿ òàê ³
â÷èíèâ. ϳøîâ äî ë³ñó, âèë³ç íà äóáà, çàâ’ÿçàâ íà
øèþ ìîòóç, ñêî÷èâ ³ âïàâ. ßê î÷óíÿâ, äèâëþñü,
à ïîðó÷ — ÿìà, à â ÿì³ çîëîòî é ñð³áëî...
Ïîçàçäðèâ ï³ï ³ òîãî æ äíÿ ï³øîâ äî ë³ñó. Çíàéøîâ äîáðîãî äóáà, âèë³ç íà íüîãî é çðîáèâ òàê,
ÿê êàçàâ òîé ÷îëîâ³ê... ² ïîâ³ñèâñÿ.
Îò ³ êàçö³ ê³íåöü, ñ³â ÿ ñîá³ íà ñò³ëåöü.
ÒÎÐÁÀ Ç Ä²ÀÌÀÍÒÀÌÈ
Îäèí ÷îëîâ³ê óñå æèòòÿ ñëóæèâ ó áàãà÷à.
À êîëè ç³ñòàð³âñÿ, áàãà÷ éîãî âèãíàâ çà âîðîòà.
Á³äíèé ïîâåðíóâñÿ äî ñâ õàòèíè, ë³ã íà ëàâó
é ñòîãíå.
Ìèíóëî ê³ëüêà äí³â. ³í òàê çãîëîäí³â, ùî
ïåðåä î÷èìà ï³äñêàêóâàëè ÷îðòèêè. ×îëîâ³ê ëå158
æàâ ³ ÷åêàâ ñìåðò³. Àëå ðàïòîì ïîäóìàâ: «×îãî
öå ÿ ìàþ ãîëîäóâàòè? Õ³áà òîé áàãà÷ ìóñèòü áóòè
õèòð³øèì â³ä ìåíå? Ùî, çàáðàòè ìî¿ ñèëè òà é
âèãíàòè ìåíå ç ïîðîæíüîþ òîðáîþ? Å-å-å, ÿ éîìó
ïîêàæó!»
À ïåðåä â³êíàìè õàòèíè ðîñëà âåëèêà ãðóøà.
Á³äíèé ãëèïíóâ íà íå¿ ³ õèòðî ïîñì³õíóâñÿ.
Ïîò³ì óçÿâ òîðáó ³ ï³øîâ äî Ïðóòó. Íàïîâíèâ ¿¿
ð³ííþ, à ÿê ïðèí³ñ äîäîìó, ôàéíåíüêî çàøèâ
òà é çàêîïàâ ï³ä ãðóøåþ. ×åðåç ê³ëüêà äí³â
ï³øîâ äî áàãà÷à:
— Ïàíå ´àçäî, ìåí³ ïðèñíèâñÿ ôàéíèé ñîí.
— ßêèé?
— Óâ³ ñí³ ïîêàçàâñÿ ì³é ïîê³éíèé ä³ä ³ ñêàçàâ: «Ó òåáå ï³ä ãðóøåþ º òîðáà ç ä³àìàíòàìè.
Òî ÿ ¿¿ çàêîïàâ, êîëè ïîâåðíóâñÿ ç òóðåöüêî¿
â³éíè...»
— Õîä³ì òà ðîçêîïàºìî! — ñõîïèâñÿ áàãà÷.
ϳøëè. Á³äíèé êîïàâ, áàãàòèé äèâèâñÿ. Á³äíèé
äîêîïàâñÿ äî êîð³ííÿ — õàï òîðáó ³ äðàëà äî
õàòè. Áàãà÷ á³ãîì çà íèì. Á³äíèé êèíóâ òîðáó â
ñêðèíþ, à ñàì ë³ã íà íå¿.
— Íå äàì í³êîìó, õî÷ áè ìåíå ð³çàëè! Õòî
ìåíå áóäå ãîäóâàòè äî ñàìî¿ ñìåðò³, òîìó é ëèøó
òîðáó ç ä³àìàíòàìè.
— ß... ÿ áóäó òåáå ãîäóâàòè! — çàòðóñèâñÿ
áàãà÷.
², ñïðàâä³, ï³ñëÿ òîãî íîñèâ á³äíÿêîâ³ õë³áà,
ñîëîíèíè ³ âñÿêîãî äîáðà. Óáðàâ éîãî ôàéíî.
Á³äíèé ñîá³ æèâ, ÿê ó Áîãà çà äâåðèìà, í³÷èì íå
æóðèâñÿ. Êîëè ïðèéøëà ñìåðòü, çàïëþùèâ î÷³ é
ïîìåð. Áàãà÷ ïîõîâàâ éîãî — òàê, ÿê ìຠáóòè.
Ïðèéøîâ ³ç öâèíòàðÿ, îòâîðèâ ñêðèíþ, à òàì —
êàì³ííÿ â òîðá³.
159
— Éîãî ä³àìàíòè ñòàëè êàì³ííÿì äëÿ òåáå! —
êàçàëè á³äí³ ëþäè.
Áàãà÷ ìîâ÷àâ ³ ñîï³â.
²ÂÀÍÊÎ — ÖÀРDzÐßÒ
Ïî÷èíàºòüñÿ êàçêà ç ÷îëîâ³êà ³ ç æîíè. ×îëîâ³ê æèâ ó âåëèê³é ðàäîñò³ ç æîíîþ ³ ç ñâî¿ìè
ä³òüìè — ²âàíêîì ³ Ìàð³êîþ. Æèëè, àëå íåäîâãèé â³ê ìàëè. Æîíà âìåðëà ïîðîä³ëëåþ. ×îëîâ³ê
äóæå çàæóðèâñÿ. Âçÿâ ñîá³ ó ãîëîâó, ùî â³í íå
áóäå á³ëüøå æåíèòèñü. Æèâ ç ä³òüìè ñàìîòí³é
äåñÿòü ðîê³â, à â äåñÿò³ì ðîö³ íàéøëàñÿ ó ´àçäè
ñëóæíèöÿ. Âîíà õîäèëà äî íüîãî, ÿê äî ñóñ³äà.
² ðîçðàäèëà éîãî. À òîä³ ïî÷àâ â³í ¿é êàçàòè:
— Ïîáåð³ìîñÿ.
Ñëóæíèöÿ ñêàçàëà:
— ß çà òåáå íå éäó, áî â òåáå äâîº ä³òåé.
— Òà äå ÿ ä³òåé ä³íó, íå ïîãóáëþ æ ¿õ.
— Íå ãóáè ä³òåé, çàáåðè ¿õ ³ ïîâåäè â ë³ñ ³ òàì
ëèøè, à âîíè çàáëóäÿòü.
×îëîâ³ê ïîñëóõàâ. Óçÿâ ä³òåé ³ ïîâ³â ó ë³ñ. Ïîâ³â
äàëåêî ó ë³ñ ³ êàæå:
— Ñèä³òü òóò, à ÿ ï³äó íàðóáàþ äðîâ.
Ëèøèâ ä³òåé, ç³áðàâñÿ, ïðèâ’ÿçàâ ñòîâïà íà
áóêà, àáè íèì â³òåð êîëèñàâ ³ ùîá ä³òÿì çäàâàëîñÿ, ùî îòåöü äðîâà ðóáàº. Àëå ä³òè âæå áóëè íå
òàê³ ìàë³. Õîäèëè äî øêîëè é ðîçóì³ëèñÿ, êîòðîþ äîðîãîþ âîíè éøëè. Ñèä³ëè ó ë³ñ³ äîâãî, à
êîëè ïîáà÷èëè, ùî íÿíüêà 1 íåìà, ²âàíêî êàæå:
— Õîä³ì ïîìàëó äîäîìó.
1
Í ÿ í ü ê î — áàòüêî.
160
dzáðàëèñÿ ³ ïðèõîäÿòü óâå÷åð³ äî ñâ õèæ³.
Äèâëÿòüñÿ ó â³êíî: ó õèæ³ ñëóæíèöÿ ñèäèòü ç íÿíüêîì ³ ïðè âå÷åð³ ãîâîðÿòü. À ä³òè ñ³ëè ï³ä ´àíîê ³
íå ñì³þòü çàéòè ó õèæó. Íÿíüêî ãîâîðèòü:
— Áîæå, áîæå, ùî òî ä³òè ìî¿ ä³þòü ó ë³ñ³?
À âîíè îá³çâàëèñÿ:
— Íÿíüêó, ìè ïðèéøëè.
À ñëóæíèöÿ, ÿê ïî÷óëà äèòÿ÷èé ãîëîñ, ñêàçàëà:
— Ïîâåäè ¿õ óäðóãå ó ë³ñ, áî ³íàêøå ÿ ç òîáîþ
íå áóäó æèòè.
Ðàíî â³í ïîâ³â ä³òåé ùå ãëèáøå â ë³ñ, íàêàçàâ ¿ì:
— Ñèä³òü æå êîëî âîãíþ, ãð³éòåñÿ. ß ï³äó, äîãëÿíó ë³ñ ³ ïðèéäó äî âàñ.
ijòè ñèä³ëè äî íî÷³, à íÿíüêà íåìà. À âíî÷³
ï³øëè äèâèòèñÿ äîðîãó. Õîäèëè, õîäèëè é çàáëóäèëèñü. Äóæå áóëè ãîëîäí³. Ñêàçàâ ²âàíêî
Ìàð³ö³:
— ß íàêëàäó îãíþ, à òè éäè ùîñü ïîøóêàé
¿ñòè.
ijâ÷èíà íàçáèðàëà ïîï³ä êóùàìè õðîíó. Ïðèíåñëà õð³í ³ ïðèãîòóâàëà âå÷åðþ. Àëå áåç õë³áà
áóëî òÿæêî ¿ñòè. ²âàíêî âçÿâ îäèí êîð³íåöü ³ ïîêëàâ ó âîãîíü.
— Íàé ñïå÷åòüñÿ, ìîæå, íå áóäå òàêèé ã³ðêèé.
Ëÿãëè ñïàòè ðÿäêîì íà ð³çí³ áîêè. Äîáðå
çàñíóëè, áî áóëè ïîòîìëåí³. Âíî÷³ äî íèõ ïðèõîäèòü âåäì³äü, äèâèòüñÿ é äèâóºòüñÿ ç òàêîãî
òðóïó: äâ³ ãîëîâè, îäíà íà îäí³ì ê³íö³, à äðóãà
íà äðóã³ì ê³íö³! Âåäì³äü íå â÷èíèâ í³÷îãî, áî
áîÿâñÿ, ³ ï³øîâ äàë³. Çà íèì ïðèéøîâ âîâê, ³
âîâê ïîáîÿâñÿ òàêîãî òðóïó ç äâîìà ãîëîâàìè.
² êîæíà çâ³ðèíà ïðèõîäèëà ³ í³÷îãî íå ÷èíèëà
ä³òÿì.
161
Ðàíåíüêî ä³òè âñòàëè, âìèëèñÿ òà é ç³áðàëèñÿ
ìàíäðóâàòè äàë³. Àëå ²âàíêî çãàäàâ, ùî â³í ïîêëàâ õð³í ó âîãîíü. Ïî÷àâ ðîçãð³áàòè. Êîëè
ðîçãð³á, — äèâèòüñÿ — êðàñíèé õë³á. Õë³á ðîçð³çàëè é ïî÷àëè ¿ñòè. ¯äÿòü, à â³í óñå ö³ëèé.
²äóòü, áëóäÿòü ó òåìí³ì ë³ñ³ é íå çíàþòü, äå ¿õ
äîì³âêà.
² õîäèëè ä³òè ïî ë³ñàõ áàãàòî ðîê³â. ² çäè÷àâ³ëè. Ðàç ïðèõîäÿòü íà îäíå ïîëå é â³äïî÷èâàþòü,
ãð³þ÷èñü íà ñîíö³. Áà÷èòü ²âàíêî íà îäí³é ð³âíèí³
ÿâ³ð ó â³ñ³ìíàäöÿòü ìåòð³â çàââèøêè, áåç æîäíîãî ñó÷êà, ëèø íà ñàì³ì âåðøêó òðè ñòîâáóðè. Àëå
äèâèòüñÿ äàë³, à íà ÿâîð³ áëèùèòü øàáëÿ, ðóøíèöÿ ³ êðàñíà ñîðî÷êà. ³í äóìàº: «ßêå ñå ìåí³
áóëî á ïðèäàòíå, êîëè á ì³ã óçÿòè».
Êîëè ïîãëÿíóâ óãîðó íà ÿâ³ð, áà÷èòü — íà ñîðî÷ö³ íàïèñàí³ çîëîò³ áóêâè:
«Õòî áóäå òàêèé ìóäðèé, ùîáè çë³ç íà ÿâ³ð ³
âçÿâ ñþ ñîðî÷êó, òîé áóäå äóæèé íà ñ³ì äåðæàâ; à
õòî áè âçÿâ ðóøíèöþ òà ç-ï³ä ÿâîðà ñ³ì êóëü òà
ÿêáè âèñòð³ëèâ, êóëÿ âáèëà á òðåòþ ÷àñòèíó ñâ³òó
³ çíîâó âåðíóëàñÿ á íà òå ì³ñöå ï³ä ÿâ³ð. À øàáëþ
õòî áè çíÿâ, ³ çðóáàâ áè íåþ, ñê³ëüêè çàäóìົ.
²âàíêî êàæå ñåñòð³:
— Òî áóâ âåëèêèé äóðåíü, ùî ñå íàïèñàâ, öå
íå ìîæå áóòè ïðàâäà.
² ïðîáóº âë³çòè íà ÿâ³ð. ˳ç ââåðõ ÿê ³ç ÷îòèðè
ãîäèíè, à êîëè ïåðåéøîâ ÷åðåç ïîëîâèíó, ïî÷àëî éîãî òÿãíóòè äîãîðè. Âë³ç ²âàíêî íàãîðó, ìåæè
ñòîâáóðàìè â³äïî÷èâ ³ ïîçàáèðàâ óñ³ ðå÷³. Çë³çàº
ïîìàëó äîë³. Éîìó äóæå âïîäîáàëàñÿ ñîðî÷êà.
Òåïåð íå ìóñèâ õîäèòè ãîëèé. ² ãîâîðèòü Ìàð³ö³:
— Ìàð³êî, ÿ ïî÷óâàþ, ùî ÿ ñèëüíèé íà ñ³ì
äåðæàâ.
162
dzáðàëèñÿ âîíè ³ éäóòü äàë³ êð³çü âåëèê³ ë³ñè.
Çíàéøëè ñòàðîãî áóêà, êîòðèé ìຠìåòð ³ ï³â òîâùèíè. Áóê áóâ øèðîêèé, êðèñëàòèé. ²âàíêî é
êàæå:
— Êîëè á ÿ ñòàâ òàêèé, ÿê òàì áóëî íàïèñàíî, ÿ ìàâ áè ñüîãî áóêà âèðâàòè ç êîð³ííÿì.
Ïîêëàâ îäíó ðóêó íà áóêà, à áóê ïî÷àâ íàãèíàòèñÿ. Ìàð³êà çàêðè÷àëà:
— Áðàòå, íå õèòàé, áî ìàéæå âïàäå.
²âàíêî êîëè ïîáà÷èâ, ùî áóê íàãèíàºòüñÿ, ïîêëàâ íà íüîãî äðóãó ðóêó. ² âèéíÿâ éîãî ç êîð³ííÿì ³ ïåðåâåðíóâ âåðøêîì ó çåìëþ, à êîð³ííÿì
äîãîðè. Òîä³ âçÿâ ñåñòðó íà ðóêè ³ ïîí³ñ.
²äóòü ÷åðåç òåìí³ ë³ñè. Áà÷àòü íà îäí³é ãàëÿâèí³ áëèñê. ²äóòü íà áëèñê. Ïðèõîäÿòü, à áëèñê —
ó êàìåí³. Òàêèé ìàëåíüêèé, ÿê áè ìàëà ñâ³÷å÷êà.
Âäàðèâ ²âàíêî íîãîþ â êàì³íü, à êàì³íü ðîçñèïàâñÿ ó ïîðîõ, ³ áà÷èòü ²âàí — ó çåìëþ ñõîäè.
Çàõîäèòü, çà ñõîäàìè — äâåð³. Ðîçáèâ äâåð³, à
òàì ñ³ìíàäöÿòèë³òíÿ ä³â÷èíà âàðèòü ¿ñòè â ïå÷³.
³ä÷èíèëà äâåð³ ó äðóãó õàòó é êàæå:
— ²ä³òü ó íàøó õèæó, äàì ¿ñòè, áî ãîëîäí³ âè.
¯ëè, ïèëè, à ä³â÷èíà ¿ì ïî÷àëà ïðîêàçóâàòè
ïðî íåäîáðå. Êàæå ¿ì:
— Íà¿ëèñÿ, íàïèëèñÿ, òà éä³òü ñîá³ ãåòü, áî º
òóò äâàíàäöÿòü ðîçá³éíèê³â. Êîëè ïðèéäóòü, ïîðóáàþòü âàñ.
²âàíêî ¿é â³äïîâ³äàº:
— Íàì îäíàêîâî. Íÿíüêî íàñ â³äïðàâèâ íà
ñìåðòü, ùîá ìè çàãèíóëè.
Íàðàç âíî÷³ ó äâàíàäöÿòü ãîäèí çåìëÿ êîëèøåòüñÿ — ïðèõîäÿòü ðîçá³éíèêè. Äèâëÿòüñÿ, à
¿õí³ äâàíàäöÿòèìåòðîâ³ äâåð³ ðîçáèò³ íà ïîðîõ.
Ðàäÿòüñÿ âîíè:
163
— Ùî ìàºìî ðîáèòè? ×è éäåìî äî õèæ³, ÷è
ëèøèìî íàøå äîáðî, êîòðå ìè çáèðàëè òàê äîâãî?
² êàæóòü ñòàðøîìó:
— ßê íàêàæåø, òàê ³ áóäå.
Ñòàðøèé ãîâîðèòü:
— Õëîïö³, íå îõî÷å á ÿ ëèøèâ íàøå ñð³áëîçîëîòî, òà òóò áóëà âåëèêà ñèëà, êîëè íàø³ äâàíàäöÿòèìåòðîâ³ äâåð³ ðîçáèëà â ïîðîõ.
Äàë³ ïîäóìàâ ³ ñêàçàâ:
— Õëîïö³, âñå îäíî, éäåìî â õàòó!
Çàõîäÿòü ðîçá³éíèêè, à òàì ñèäèòü íåâåëèêèé
õëîïåöü. Âîíè òîä³ âæå í³÷îãî ñîá³ íå áðàëè â
ãîëîâó íà õëîïöÿ. Ðóøíèö³ ðîçâ³øàëè ïî ñò³íàõ ³
ñ³ëè âå÷åðÿòè. Êîëè ïîâå÷åðÿëè, ñòàðøèé ïîõîäæຠïîñåðåä õèæ³. Íàêàçóº ñâî¿ì ðîçá³éíèêàì:
— ²ä³òü ó ïèâíèöþ é ïðèíåñ³òü òðè áî÷êè
ïèâà.
Òðîº ñêî÷èëè ³ ñêîðî ïðèíåñëè òðè áî÷êè
ïèâà. Ñòàðøèé ïî÷àâ ãîâîðèòè ç ²âàíêîì:
— Êîëè òè âèø óñþ áî÷êó ïèâà é ì³çèíöåì âèᒺø äíî, ëèøèøñÿ æèâèì. ²íàêøå çëîþ
ñìåðòþ çàãèíåø.
Íà òå ²âàíêî êàæå:
— Çðîá³òü íàïåðåä âè ñàì³, àáè ÿ áà÷èâ.
Ñòàðøèé ñòàâ êîëî áî÷êè, âäàðèâ ïåðñòîì ó
äíî, âèáèâ éîãî, ï³äíÿâ áî÷êó ³ âèïèâ óñþ. Òîòî áóâ õëîï÷èùå!
— Íó, âèïèé òè!
²âàíêî ñòàâ, ³ êîëè ì³çèíöåì óäàðèâ ó áî÷êó,
îáðó÷³ ïîðâàëèñÿ é ïèâî ðîç³ëëÿëîñÿ ïî çåìë³.
Ðîçá³éíèêè íàëÿêàëèñü, âõîïèëè ñâîþ çáðîþ,
îòî÷èëè ²âàíêà é çàêðè÷àëè:
— ϳä³éìàé âãîðó ðóêè!
²âàíêî çàñì³ÿâñÿ:
164
— Ñëóõàéòå, ëþäè, äóìàþ, ùî ïåðåä ñìåðòþ
äîçâîëèòå ìåí³ ïðîãîâîðèòè òðè ñëîâà ³ òðè öèãàðêè âèêóðèòè.
Êîëè äîêóðþâàâ, âèòÿã øàáëþ é íàðàç â³äòÿâ
îäèíàäöÿòü ãîë³â. Ñòàðøèé áóâ õèòðèé, íàðàç
óïàâ ó êðîâ, ³ ëèø âóõî éîìó ²âàíêî â³äòÿâ. dzáðàâ
²âàíêî óñ³ ðîçá³éíèöüê³ òðóïè, ïîçíîñèâ ó ïîðîæíþ õàòó, à ñàì ðóøèâ äî äðóãèõ ê³ìíàò.
 îäí³é çîëîòà áóëî ñò³ëüêè, ùî ëèø ïîñåðåäèí³
çîñòàëàñÿ âóçüêà äîð³æêà, à â äðóã³é — îäåæ³, ó
òðåò³é — õë³áà, ìóêè — âñüîãî, ùî òðåáà. Ëèø
ïòàøèíîãî ìîëîêà íåìà. Êîëè ²âàí îãëÿíóâ óñå
ñâîº ´àçä³âñòâî, êàæå ä³â÷èí³, êîòðà éîìó ãîòóâàëà ¿ñòè:
— ijâ÷èíî, ÿê òè ñþäè ïîòðàïèëà ³ ÷èÿ òè?
— ß òîãî é òîãî öàðÿ äîíüêà. Õîäèëà ó øêîëó íà êðàé ì³ñòà. Ðîçá³éíèêè íàïàëè íà ìåíå ³
âçÿëè ìåíå ç ñîáîþ. ß âæå ø³ñòü ðîê³â òóò
ïåðåáóâàþ.
— ßê ó쳺ø ïèñàòè ÷è ðîçó쳺øñÿ ó ìàï³, ìîæåø äîäîìó éòè.
ijâ÷èíà ïîäÿêóâàëà é ç³áðàëàñÿ éòè äî ñâîãî
íÿíüêà. Òåïåð ²âàíêî êàæå ñåñòð³:
— Òóò ìàºø êëþ÷³ â³ä êîæíî¿ ê³ìíàòè. Áåðè,
ùî òîá³ òðåáà.
Ëèø â³ä òî¿ ê³ìíàòè, äå ëåæàâ ðîçá³éíèöüêèé
òðóï, êëþ÷³ íå äàâ. Äàë³ êàæå ²âàíêî:
— Ñåñòðî, éäó ÿ ïîãëÿíóòè íàø³ ë³ñè.
Íå ñèä³ëîñÿ éîìó, áî ÷óâ ó ñîá³ âåëèê³ ñèëè.
³í íå áîÿâñÿ í³÷îãî, áî äóìàâ, ùî âáèâ óñ³õ ðîçá³éíèê³â. dzáðàâñÿ ó ë³ñè. Êîëè ï³øîâ, ñòàðøèé
ðîçá³éíèê óñòàâ ³ ïîêëèêàâ Ìàð³êó:
— Ìàð³êî, õîäè-íî ñþäè!
— Ùî òîá³ òðåáà?
165
— Áóäü òàêà äîáðà, éäè äî òî¿ ³ òî¿ êðèíèö³ é
â³çüìè ö³ëþùî¿ âîäè é ïóñòè ó çàìîê.
Ìàð³êà ïîñëóõàëà. Ïóñòèëà âîäó ó çàìîê, à çàìîê â³ä³ìêíóâñÿ. Ðîçá³éíèê ïîïëþâàâ, ïîìàñòèâ
âóõî æèâóùîþ âîäîþ, é âóõî çðîñëîñÿ. À Ìàð³ö³
ïî÷àâ êàçàòè:
— ×è òè á õîò³ëà ìåíå çà ñâîãî ÷îëîâ³êà ìàòè?
— Õîò³ëà á.
Ðîçá³éíèê êàæå:
— Àëå ìè íå ìîæåìî ïîáðàòèñÿ. Ëèø êîëè
òè çàõî÷åø ñâîãî áðàòà çãóáèòè.
Âîíà ïðèñòàëà íà öå. Ðîçá³éíèê ñêàçàâ:
— Êîëè ïðèéäå äîäîìó, ïðèêèíüñÿ õâîðîþ é
êàæè, ùî ¿ëà á âîâ÷îãî ì’ÿñà. ³í ï³äå ìåæè âîâêè, ³ âîâêè éîãî ðîç³ðâóòü.
Áóëà ó ðîçá³éíèê³â ïåðåä õèæåþ ãðóøà, êîòðà
çèìîþ ³ ë³òîì öâ³ëà, êîëè õòî éøîâ. Äèâèòüñÿ
ñòàðøèé ðîçá³éíèê, ãðóøà öâ³òå. Ñêî÷èâ äî òî¿
õèæ³, äå ðîçá³éíèöüêèé òðóï ëåæàâ. ²âàíêî ïðèõîäèòü ³ áà÷èòü: ñåñòðà ó ïîñòåë³ éîéêàº. Æàëóº ¿¿:
— Ùî òîá³ ñòàëîñÿ?
— Äóæå ìåíå áîëèòü. ¯ëà á ³ç ìàëîãî âîâ÷àòè
ì’ÿñà. Ìîæå á âèäóæàëà.
²âàíêî ï³øîâ ó ë³ñ. Éäå é áà÷èòü: ñòàðà âîâ÷èöÿ ç ï’ÿòüìà âîâ÷àòàìè. ²âàíêî íàâ³â ðóøíèöþ, ñòàâ íà êîë³íî é õî÷å ñòð³ëÿòè. Âîâ÷èöÿ ïðîãîâîðèëà:
— ²âàíêó, íå âáèâàé ìîþ äèòèíó, áî êóëÿ âᒺ
òðåòþ ÷àñòèíó ñâ³òó ³ ï³äå íàçàä ï³ä ÿâ³ð, ç-ï³ä
êîòðîãî òè ¿¿ âçÿâ. À éäè é áåðè ñîá³ ñþþ äèòèíó
é ïîíåñè ñåñòð³. Âîíà ¿ñòè íå áóäå, à òè ìîº âîâ÷à âè÷åøè ³ ïóñòè ãåòü.
Òàê âîíî é ñòàëîñÿ. Ñòàðøèé ðîçá³éíèê äèâèòüñÿ, ãðóøà öâ³òå.
166
— Ìàð³êî, Ìàð³êî, íå ¿æ ìàëå âîâ÷à, à êàæè,
ùî õî÷åø ì’ÿñà ç ìàëîãî âåäìåäÿòè.
Òàê ³ â÷èíèëè. ²âàí ï³øîâ çíîâ ó ë³ñ. Áà÷èòü,
³äå ñòàðà âåäìåäèöÿ ç âåäìåæàòàìè. dzáðàâñÿ
ñòð³ëÿòè, à âåäìåäèöÿ ïðîãîâîðèëà:
— ²âàíêó, íå âáèâàé ìîþ äèòèíó, áî êóëÿ âᒺ
òðåòþ ÷àñòèíó ñâ³òó ³ ï³äå íàçàä ï³ä òîé ÿâ³ð, ç-ï³ä
êîòðîãî òè ¿¿ âçÿâ. À áåðè ñîá³ ìîþ äèòèíó é
ïîíåñè ñåñòð³. Âîíà ¿ñòè íå áóäå, à òè ìîº âåäìåæàòêî âè÷åøè ³ ïóñòè ãåòü.
Äèâèòüñÿ ñòàðøèé, ãðóøà öâ³òå:
— Ìàð³êî, íå âìèðຠòâ³é áðàò!
² ñëîâàìè ñåñòðè ðîçá³éíèê â³äïðàâëÿâ ²âàíêà
íà âñÿêó çâ³ðèíêó, ³ âñå ²âàíêî âåðòàâñÿ çäîðîâèé
³ ïðèíîñèâ çâ³ðèíêó. Òîä³ ñòàðøèé íàäóìàâ ùå
îäíî ä³ëî: êîëè é òåïåð ²âàí íå ïîñòðàæäàº, òî
âæå í³êîëè. Êàæå Ìàð³ö³:
— Ñêàæè éîìó, àáè éøîâ ìåæè äâ³ ãîðè ïðèíåñòè âîäè. Îò³ ãîðè îäíà îäíó á’þòü, à ìåæè
íèìè º êðèíèöÿ. Êîëè â³í áóäå òàì, ãîðè éîãî
âá’þòü.
²âàí óçÿâñÿ é ïîòðàïèâ íà ïîëóäåíü, êîëè ãîðè
ïåðåñòàëè áèòè. Çà÷åðïíóâ âîäè ³ ïîâåðíóâñÿ äîäîìó. Ðîçá³éíèê ïðèäóìàâ ùå îäíå ä³ëî. Ãîâîðèòü Ìàð³ö³:
— Êàæè éîìó, ùî òàì ³ òàì º äâàíàäöÿòü
ìëèí³â, ³ íàé òîá³ ïðèíåñå ç òèõ ìëèí³â áîðîøíà
íà òîêàí 1, ³, êîëè òîãî áîðîøíà 璿ñè, íàðàç âèäóæàºø. À îò³ ìëèíè â³ä÷èíÿþòüñÿ ðàç çà äâàíàäöÿòü ðîê³â ³ ìåëþòü ëþäñüê³ ê³ñòêè. ² íèìè
óïðàâëÿþòü ÷îðòè. Çàâòðà äâåð³ íà ìëèíàõ â³ä1
Ò î ê à í — ìàìàëèãà.
167
÷èíÿþòüñÿ, ³, ÿê â³í çàéäå, çàìêíóòüñÿ çà íèì, ³
òàì çàãèíå.
Éäå ²âàí ïî áîðîøíî â ÷îðò³âñüê³ ìëèíè. Àëå
çíàâ â³í êðàñíî ïèùàëèòè. Âçÿâ ³ç ñîáîþ ïèùàëêó, ñ³â íà îäíó ïîëÿíó ³ ïî÷àâ ïèùàëèòè.
Âñÿ çâ³ðèíà ç³éøëàñÿ äî ²âàíà é ïî÷àëà òàíöþâàòè. ²âàí ç óñ³ìà çâ³ðÿòàìè ïðèõîäèòü ó
÷îðò³âñüê³ ìëèíè. Äâåð³ ïîâ³ä÷èíåí³. Çàéøîâ,
íàáðàâ ó êèøåí³ áîðîøíà ³ ñêîðî ïîâåðíóâñÿ. Çà
íèì äâåð³ çàìêíóëèñÿ, à çâ³ðèíà âñÿ çîñòàëàñÿ ó
ìëèíàõ. Éäå ²âàí äîäîìó. Ãðóøà çàöâ³ëà. Ñòàðøèé êàæå:
— Íåäîáðå! ²âàí ³ òàì íå çàãèíóâ.
² ïðèêàçóº Ìàð³ö³:
— Çðîáèñÿ çäîðîâà é êðàñíî ïîïðîñè éîãî:
«Íàé ÿ òåáå, áðàòèêó, ó ïàðåí³ì ìîëîö³ ñêóïàþ».
Òà êîëè â³í ðîçäÿãíåòüñÿ, âèêóïàºòüñÿ, ñòàíå
ñëàáèé ³ çàñíå, òè â³çüìè ê³íñüêî¿ øåðñò³, çâ’ÿæè
éîìó ðóêè ³ ìåí³ ñâèñíè.
Òàê ³ ñòàëîñÿ. Ìàð³êà ïðîñèòü ²âàíà:
— Áðàòå ì³é ëþáèé, ÿ õî÷ó çðîáèòè çà òâî¿
òðóäè äîáðå ä³ëî. Íàé ÿ òåáå ñêóïàþ â ïàðåí³ì
ìîëîö³.
²âàí ñîðîìèâñÿ ðîçäÿãàòèñÿ ïåðåä ñåñòðîþ, àëå
âîíà éîãî óïðîñèëà. Êóïàëà éîãî òàê, ùî çàñíóâ.
Òîä³ çâ’ÿçàëà éîìó ðóêè ê³íñüêîþ øåðñòþ ³ çàñâèñòàëà ðîçá³éíèêà. Ðîçá³éíèê ïðèéøîâ, ïåðåáðàâ íà ñåáå ²âàíîâ³ ñèëè ³ áóäèòü éîãî, ³ ñóäèòü
ñóä íàä íèì, ÿêîþ ñìåðòþ éîãî ïîãóáèòè. ² ïðèñóäèëè âèêîëîòè éîìó î÷³ é ïóñòèòè ïî ñâ³òó.
Ðîçá³éíèê íå õîò³â éîãî âáèâàòè, áî ²âàí éîãî
íå âáèâ. Âèêîëþº ðîçá³éíèê ²âàíîâ³ îäíå îêî, à
ñåñòðà êàæå:
— Äðóãå ÿ âèêîëþ.
168
²âàí çîñòàâñÿ áåç î÷åé. Ðîçá³éíèê óçÿâ éîãî
íà ïëå÷³, ïîí³ñ ó ë³ñ ³ êèíóâ ó êîëîäÿçü. ͳ÷îãî
²âàíîâ³ íå ñòàëîñÿ ó êîëîäÿç³, ëèø ò³ëüêè ùî íå
ì³ã âèéòè. À òîãî ÷àñó ó òîé ë³ñ ëþäè ïðèéøëè
ðîáèòè. Óíî÷³ â³äïðàâèëè ëþäè ïî âîäó êàéìàíà 1. Êàéìàí óçÿâ â³äðî, ïðèõîäèòü äî êîëîäÿçÿ,
à â êîëîäÿç³ ùîñü õëþïî÷åòüñÿ. Íàëÿêàâñÿ êàéìàí, ëèøèâ â³äðî ³ ïðèéøîâ áåç âîäè. Ëþäè ïî÷àëè íà íüîãî êðè÷àòè:
— ×îãî òè íå ïðèí³ñ âîäè?
— Íå ïðèí³ñ, áî â êîëîäÿç³ ÷îðò.
Ëþäè íå ìîãëè ñïàòè áåç âîäè, âçÿëè öàïèíè 2 ³ éäóòü, ãîâîðÿ÷è:
— Íå á³éìîñÿ ÷îðòà. Âñ³ âᒺìî éîãî.
²âàí ÷óº ç êîëîäÿçÿ, ùî ëþäè ðàäÿòüñÿ, ³ ãóêàº:
— Íå âáèâàéòå ìåíå, áî ÿ ÷èñòà äóøà, à â
êîëîäÿçü ïîïàâ îòàê ³ òàê.
Ëþäè, êîëè ïî÷óëè ëþäñüêó ìîâó, ñïîê³éíî
ïðèéøëè ïî âîäó. Âèòÿãëè ãîëîãî ²âàíà ³ ïðèíåñëè ó ñâîþ êîëèáó. Îäèí éîìó äàâ ãàò³ 3, äðóãèé ñîðî÷êó, à òðåò³é ¿ñòè.
Ïîáóâ ²âàí ìåæè ëþäüìè ó ë³ñ³ òðè ðîêè. Îäí³
â³äõîäèëè, äðóã³ ïðèõîäèëè ³ âñå ²âàíà ãîäóâàëè.
Ïîäóìàâ ñîá³ ²âàí: «Íå éäóòü ñ³ ëþäè ðîáèòè ç
ãàðàçäó. ²äóòü, áî ìóñÿòü. ²äó ÿ ñîá³ ãåòü. Íàé
á³ëüø íå æèþ».
Á’ºòüñÿ ãîëîâîþ îá áóêè, äðÿïàºòüñÿ îá êóù³,
âàæêî éîìó éòè. Çàõîäèòü â îäèí ìî÷àð. Íå ìîæå
íîãè âèòÿãíóòè ³ ãîëîâîþ ïàäຠó êðèíèöþ. Êîëè
1
Ê à é ì à í — ï³äðó÷íèé.
Ö à ï è í è — äðþêè ³ç çàë³çíèìè ãàêàìè.
3
à à ò ³ — øèðîê³ á³ë³ øòàíè, ùî ¿õ íîñÿòü ñåëÿíè-çàêàðïàòö³.
2
169
âïàâ ó êðèíèöþ, ç’ÿâèëèñÿ â íüîãî î÷³, áî òî
áóëà êðèíèöÿ ç æèâëþùîþ âîäîþ. Âåðíóâñÿ ²âàí
ó êîëèáó, ä³ñòàâ ïèëó, öàïèíó ³ ñòàâ ðîáèòè. Òðè
ðîêè ðîáèâ ³ çàðîáîê â³ääàâàâ ëþäÿì. Ëèøàâ ñîá³
ò³ëüêè íà âèäàòêè. Ùå òðè ðîêè ðîáèâ íà ñåáå ³
êóïèâ ñîá³ êðàñíó îäåæó. Òàê ïåðåáóâ ²âàí ç
ëþäüìè ó ë³ñ³ äåâ’ÿòü ðîê³â: òðè áåç î÷åé, à ø³ñòü
ç î÷èìà. À â äåâ’ÿò³ì ðîö³ ç³áðàâñÿ ³ éäå äîäîìó.
Éäå äîðîãîþ ³ ïðèõîäèòü íà ðîçïóòòÿ. Òàì ñèäèòü ñòàðèé ÷îëîâ³ê. «ßê³ ñòî ï’ÿòäåñÿò ë³ò, ìîæå,
ìົ, äóìຠ²âàí ³ êàæå ä³äîâ³:
— Çàì³íÿéòå ç³ ìíîþ ñâîþ îäåæó.
À ä³ä ìàâ ïîäåðòó îäåæó, êàæå:
— Õëîï÷å, ãîâîðèø ç³ ìíîþ íà ñì³õ. Äóìàºø,
ùî ÿ íå áóâ òàêèì ìîëîäèì, ÿê òè?
— Íå íà ñì³õ ÿ ç âàìè ãîâîðþ, ä³äèêó, ñïðàâä³
õî÷ó ì³íÿòèñÿ.
² âîíè çì³íÿëèñÿ îäåæåþ. Êîëè ä³ä óáðàâñÿ â
²âàíîâó îäåæó, âèòÿã ñîá³ ñêëÿíèöþ ç âîäèöåþ ³
ïîêðîïèâñÿ — é íàðàç ïîìîëîäøàâ: ÿê ó â³ñ³ìíàäöÿòü ðîê³â. À ²âàí ìîâèòü:
— Îé, ÿêáè ìåí³ òàêó âîäó, àáè ÿ ñòàâ òàêèì
ñòàðèì, ÿê âè.
ijä âèòÿã äðóãó ñêëÿíèöþ, ïîáðèçêàâ ²âàíà —
³ íàðàç ñòàâ ²âàí ñòàðøèé çà ï’ÿòäåñÿò ðîê³â ³ êàæå:
— ijäèêó, äàéòå ìåí³ ñêëÿíî÷êó ç ìîëîäîþ
âîäèöåþ.
² ä³ä éîìó äàâ îáèäâ³ ñêëÿíî÷êè. Òåïåð ²âàí
ïîäóìàâ: «Ï³òè á äî ñâ ñåñòðè».
Ïðèõîäèòü ³ áà÷èòü: õèæà çðîáëåíà íà çåìë³,
à íå â çåìë³, ÿê áóëà. Äâ³ð äîáðå îáãîðîäæåíèé,
ùî íå ìîæíà çàéòè. ²âàí ñòàâ ï³ä âîðîòà é ãóêàº
ñòàðèì ãîëîñîì:
— ³ä÷èíÿé!
170
Âèéøëà ñåñòðà ³ ïóñòèëà æåáðàêà ó õèæó ³ äàëà
éîìó ¿ñòè. Æåáðàê ïî¿â ³ çàõîò³â â³äðîáèòè. Çàí³ñ
âîäè ³ äðîâà äî õèæ³. Ïîò³ì ï³øîâ ó õë³â ³ ïî÷èñòèâ
ç-ï³ä õóäîáè ãí³é, òàê ëèøèâñÿ äî âå÷îðà é íà í³÷.
Ó äâàíàäöÿòü ãîäèí ïðèõîäèòü ðîçá³éíèê ç ïîëîíèíè ç âîëîì íà ïëå÷àõ. Çàõîäèòü äî õèæ³, äèâèòüñÿ — íà ëàâèö³ ñïèòü ÿêèéñü æåáðàê.
— Ùî ñå çà îäèí?
— Íå òóðáóéñÿ í³÷èì, à ãîâîðè òèõî, áî ñòàðèé ÷îëîâ³ê ñïèòü.
ѳëè âîíè âå÷åðÿòè, à ïîò³ì ãðàëè â êàðòè äî
ãîäèíè ïî ï³âíî÷³. Ó ãîäèíó ïî ï³âíî÷³ ëÿãëè
ñïàòè. Ðîçá³éíèê ñèëüíî çàñíóâ. Çàñíóëà ³ éîãî
æîíà, áî áóëà ï’ÿíà. À ²âàí ìàâ íà ñîá³ ãóíþ
òàêó ð³äêó, ÿê ñà÷îê. Äèâèâñÿ. Íå ñïàâ ö³ëó í³÷.
×åêàâ, êîëè ðîçá³éíèê çàñíå, ùîá óçÿòè â³ä íüîãî ñâî¿ ñèëè.
Êîëè çàñíóëè, ²âàí òèõî âñòàâ, ï³ä³éøîâ äî
ïîñòåë³ ³ âçÿâ ñâîþ ñîðî÷êó, øàáëþ ³ ðóøíèöþ
³ îäÿã íà ñåáå. Ïîêðîïèâñÿ ìîëîäîþ âîäèöåþ ³
ñòàâ òàêèé, ÿê áóâ ïåðåä äåâ’ÿòüìà ãîäàìè. Ïðîõîäæóºòüñÿ ïîñåðåä õèæ³ òà áóäèòü ðîçá³éíèêà ç
æîíîþ. Êîëè çáóäèâ ¿õ, âðàç îáîº âï³çíàëè éîãî
³ äóæå íàëÿêàëèñÿ.
²âàí êàæå:
— ß âàñ íå áóäó áèòè, äîñèòü âè ç ìåíå ïîñì³ÿëèñÿ.
Çãàäàâ ²âàí çà ñâî¿õ çâ³ðÿò. Ó çàêóòêó çíàõîäèòü ïèùàëêó. Âçÿâ ¿¿ ³ ïèùàëèòü. Êîëè çâ³ðèíà
ïî÷óëà öåé ãîëîñ, ïðîðâàëà äâàíàäöÿòåðî äâåðåé íà ÷îðò³âñüêèõ ìëèíàõ ³ ïðèá³ãëà äî ²âàíà.
² ãîâîðèòü âåäì³äü:
— Öàðþ íàø, êîëè ìè ïî÷óëè òâ³é ãîëîñ, óäàðèëè ìè ó äâåð³ òàê, ùî ðîçïàëèñÿ íà ïîðîõ.
171
Çâ³ðþêà ðîçòÿãëà ðîçá³éíèêà íà êóñêè. À ñåñòðà äóæå ïëàêàëà çà ðîçá³éíèêîì, ùî ëèøèëàñÿ
ñàìîòíÿ.
Àëå ²âàí ïî÷óâ, ùî â îäí³é äåðæàâ³ âåëèêà
ïîñóõà, áî çì³é çàïåð âîäó, ³ íàðîä óìèðàº. dzáðàâñÿ ²âàí ç³ ñâîºþ çâ³ðèíîþ ³ éäå ó òó äåðæàâó.
Êîëè â³í ñïóñòèâñÿ ç ã³ð ³ç çâ³ðèíîþ, íàðîä
äóæå çëÿêàâñÿ ³ ïî÷àâ çàìèêàòèñÿ. Ïðèõîäèòü
²âàí ó òó äåðæàâó ³ áà÷èòü: òàêà ïîñóõà, ùî ÿéöå
õî÷ äå íà ïóò³ ìîæå ñïåêòèñÿ. Ïðèõîäèòü äî îäíîãî øèíêàðÿ é êàæå:
— Äàé ìåí³ äâ³ áî÷å÷êè ïèâà ïî ñòî ï’ÿòäåñÿò ë³òð³â.
Øèíêàð íå ì³ã ïðèíåñòè, à â³ä÷èíèâ éîìó ïèâíèöþ:
— Áåðè ñîá³ ñàì.
²âàí âèïèâ òðèñòà ë³òð³â ïèâà é ïî÷àâ ãîâîðèòè:
— Ùî ó âàñ çà íîâèíè?
— Íîâèíè íåäîáð³, âåëèêà ïîñóõà, áî çì³é ïîçàêðèâàâ íîðè. Ìî¿ âæå òðè ä³âêè â³ääàí³ çà âîäó
ç쳺â³, éäå çà ÷åðãîþ. Çàâòðà ïðèïàäຠíà öàðñüêó äîíüêó. À öÿ äîíüêà äåñÿòü ðîê³â òîìó âåðíóëàñÿ äîäîìó.
²âàí çàðàç äîãàäàâñÿ, ùî öå îòà ä³âêà, êîòðó â³í
âèçâîëèâ â³ä ðîçá³éíèê³â. ² òîä³ êàæå øèíêàðåâ³:
— Âåäè ìåíå, äå çì³é.
Øèíêàð íå õî÷å, áî áî¿òüñÿ, òà í³÷îãî íå ïîðîáèø, ìóñèâ ²âàíà âåñòè.
Ñèäèòü ²âàí íà êîëîäÿç³ é ÷åêàº, êîëè öàðñüêà
äîíüêà ïðèéäå íà ñâîþ ñìåðòü. À áóâ îäèí öèãàí,
êîòðèé â³äïðîâàäæóâàâ äóø³ äî çì³ÿ. ² áà÷èòü ²âàí:
âåçå êîëÿñêà öàðñüêó äîíüêó. À äîíüêà çäàëåêó
âï³çíàëà ²âàíà é äóæå æàë³ñíî çàïëàêàëà. Öèãàí
172
ïîâåðíóâ êîí³ é õî÷å êèíóòè ä³â÷èíó â êîëîäÿçü.
²âàí íàêðè÷àâ íà öèãàíà. ѳâ íà êîëÿñêó, à êîëÿñêà óâ³éøëà àæ ïî â³ñ³ â çåìëþ, ³ ãîâîðèòü ä³â÷èí³:
— Íå á³éñÿ, ÿ íå äàì òåáå.
² âèêëèêຠçì³ÿ:
— Ìîëîäèé ïàíå, õîäè! Òóò º ä³âêà!
À êîëè çì³é ïîêàçàâ äâàíàäöÿòü ãîë³â, ²âàí
øàáëåþ â³äðóáàâ ¿õ. Óçÿâ í³æ ³ ç êîæíîãî ÿçèêà
â³äòÿã ê³íöÿ ³ ïîêëàâ ó øêàòóëêó. À öèãàí çðîáèâ
òå æ ñàìå. Òîä³ âåðíóâñÿ äîäîìó ç öàðñüêîþ äîíüêîþ, à ²âàí ëèøèâñÿ.
Êîëè öèãàí ³øîâ ÷åðåç ì³ñò, óæå ïîï³ä ì³ñò
òåêëà âîäà. Öèãàí ñòàâ íà ìîñò³ é çàêëÿâ öàðñüêó
ä³âêó, ùîá êàçàëà, ùî â³í óáèâ çì³ÿ. ßê í³, òî
êèíå ¿¿ ó âîäó. ijâ÷èíà ïîáîæèëàñÿ é ïîîá³öÿëà,
ùî áóäå éîìó çà æîíó.
²âàí âåðíóâñÿ äîäîìó, áî õîò³â çíàòè, ùî ðîáèòü ñåñòðà. Êîëè éøîâ, òî ïîñòàâèâ ¿é äâ³ áî÷êè. Ó êîòð³é áî÷ö³ áóäå ñë³ç á³ëüøå, çà òèì á³ëüøå
æàëóº. ²âàí ïîäèâèâñÿ: â éîãî áî÷ö³ ìàëî ñë³ç, à
â ðîçá³éíèöüê³é ÷åðåç âåðõ. ² çíîâó âåðíóâñÿ ó
äåðæàâó, äå áóëà ïîñóõà. ² ó øèíêó ïèòàº:
— Ùî íîâîãî?
— Íîâîãî áàãàòî. Öèãàí óáèâ çì³ÿ, ³ âîäè òåïåð äîñèòü. À çàâòðà ïîáåðåòüñÿ äîíüêà öàðÿ ç
öèãàíîì.
À çàºöü ïî÷óâ ö³ íîâèíè é êàæå:
— Öàðþ íàø, ïóñòè ìåíå íà âåñ³ëëÿ äî ïðèíöåñè.
²âàí éîãî ïóñòèâ. À ïðèíöåñà íàêàçàëà ñòîðîæ³, êîëè áóäå éòè ÿêà çâ³ðèíà íà âåñ³ëëÿ —
ïóñêàéòå! Çàéöÿ ïóñòèëè. Ïðèíöåñà âçÿëà éîãî
íà êîë³íà ³ ñòàëà âåñåëà. Ïî÷àñòóâàëà éîãî, à çàºöü
çàìîâèâ ñîá³ äâà òàíö³ çàãðàòè.
173
À öèãàí ó ïàëàò³ ñèäèòü ó ïîäóøêàõ ï³ä ñàìó
ñòåëþ. ßê çàºöü ïî÷àâ òàíöþâàòè, äâ³ ïîäóøêè
ç-ï³ä öèãàíà âèñóíóëèñÿ, ³ öèãàí çëÿêàâñÿ.
Âåðíóâñÿ çàé÷èê âåñåëèé äî ²âàíà ³ õâàëèòüñÿ. À äàë³ é ëèñèöÿ ïðîñèòüñÿ íà âåñ³ëëÿ. ² ëèñèöþ ïî÷àñòóâàëè. Ç-ï³ä öèãàíà äðóã³ äâ³ ïîäóøêè
âèñóíóëèñÿ.
Ïðîñèòüñÿ âîâê íà âåñ³ëëÿ. Àëå ²âàí íå äóæå
õîò³â âîâêà ïóñêàòè, áî áîÿâñÿ, ùî âîâê òàì
ÿêî¿ñü á³äè íàêî¿òü. Êîëè âîâê ïîêàçàâñÿ ó âîðîòàõ, ñòîðîæà ïî÷àëà ò³êàòè. Çàéøîâ âîâê ó ïàëàòó, ³ öàð³âíà äóæå ÷àñòóâàëà éîãî. ² âîâê çàìîâèâ ñîá³ äâà òàíö³. À êîëè òàíöþâàâ, ñêî÷èâ äî
öèãàíà ³ â³äêóñèâ éîìó íîãè äî ñàìîãî êëóáà 1.
Öèãàí áåç í³ã, àëå ðåâå, ùîá ³øëè â³í÷àòèñÿ.
Âåðíóâñÿ âîâê ³ ðîçêàçàâ, ùî áóëî ó öàðÿ.
Äàë³ ïðîñèòüñÿ âåäì³äü. «Âñ³ õîä³ìî!» — êàæå
²âàí. ² ïðèéøëè ó ïàëàòó.
Êîëè öàðñüêà äîíüêà ïîáà÷èëà ²âàíà, îá³éíÿëà éîãî é ðîçêàçàëà, ÿê öèãàí ¿¿ çàêëÿâ. À öàð íå
ïîâ³ðèâ. Õîò³â áà÷èòè äîêàç. Òîä³ ²âàí âèéíÿâ
ê³íö³ ÿçèê³â çì³ÿ. Öàð ïðèïàðóâàâ, ³ ïàñóâàëî.
À öèãàíîâ³ íå ïàñóâàëè, áî â³í â³äð³çàâ ç ÿçèê³â
óæå çà ²âàíîì. Çâ³ðèíà ðîçòÿãëà öèãàíà, à ²âàí
îäðóæèâñÿ ç öàðñüêîþ äîíüêîþ. Àëå ùå õîò³â
ñâîþ ñåñòðó ïðèêëèêàòè íà âåñ³ëëÿ. Ñåñòðà ïðèéøëà íà âåñ³ëëÿ, à ï³ñëÿ âåñ³ëëÿ çâ³ðèíó çàìêíóëà ó öàðñüê³ õë³âè, à ²âàíîâ³ äàëà îòðóòó. ²âàí
óìåð. ² áóëî âñ³ì äóæå äèâíî. Âñ³ éîãî æàëóâàëè,
à çâ³ðèíà òðè äí³ ëåæàëà ãîëîäíà, ³ í³õòî íå ñòàðàâñÿ ïðî íå¿. Êàæå âåäì³äü ñëîíîâ³:
— Ðîçáèâàéìî õë³âè, áî ç íàøèì öàðåì ÿêàñü
á³äà, êîëè í³õòî íàì ¿ñòè íå íåñå.
1
Ê ë ó á — ñòåãíî.
174
Ðîçâàëèëè õë³âè ³ áà÷àòü: öàðñüêà äîíüêà êîëèøå ñâîãî ÷îëîâ³êà ó çîëîò³é äîìîâèí³ é äóæå
ïëà÷å. Âåäì³äü øâèäêî äàâ ëèñèö³ êîøèêè íà
øèþ ³ äâ³ ñêëÿíèö³. Ïðèíåñëà ëèñèöÿ ö³ëþùî¿ é
æèâëþùî¿ âîäè, é ²âàíà âîñêðåñèëè. Óñòàâ ³ êàæå:
— Îé, ÿê ÿ äóæå çàñíóâ.
À âåäì³äü:
— Çàñíóâ òè äîáðå, òàê áè òâîÿ ñåñòðà çàñíóëà.
² çíîâó ñåñòðà ÷åðåç äâà òèæí³ ïîçàìèêàëà
çâ³ðèíó ó õë³âè, à ²âàíîâ³ ï³äêëàëà ó ïîñò³ëü çàë³çí³
âèëà. ²âàí ïðîáèâ ñîá³ ñåðöå é óìåð.
² çíîâó çâ³ðèíà âèðâàëàñÿ ³ ïîëèëà ²âàíà âîäèöåþ. Àëå æ ²âàí íå âñòàº. Íàñòàâ âåëèêèé ñìóòîê. Ðîçäÿãëè éîãî ³ áà÷àòü íàä ë³âèì áîêîì çàáèëèñÿ çàë³çí³ âèëà. Âåäì³äü âèòÿã âèëà, ïóñòèâ
âîäèö³, é ²âàí óñòàâ.
² êàæå:
— ßê ÿ äóæå çàñíóâ.
— Áîäàé ñåñòðà òàê çàñíóëà.
À ²âàí â³äïîâ³â âåäìåäåâ³:
— Ðîá³òü ç íåþ, ùî õî÷åòå.
Çâ³ðèíà ðîçòÿãëà ñåñòðó íà ÷îòèðè ÷àñò³, à ²âàí
æèâ ùàñëèâî ç æîíîþ, ³ çâ³ðèíà â³ä òîãî ÷àñó
ðîçìíîæóâàëàñÿ.
ÃÐÎØÎËÞÁ
Áóâ ñîá³ ÷îëîâ³ê, òà òàêèé ñêóïèé íà ò³ ãðîø³!
Íå ò³ëüêè áóëî äëÿ ñ³ì’¿, à íàâ³òü ³ äëÿ ñåáå í³÷îãî íå ñïðàâëÿâ: â ðà쒿 õîäèâ, íåäî¿äàâ, òà âñå
ãðîø³ õîâàâ. Çà ãðîø³ ëàäåí áóâ ³ äóøó ä³äüêîâ³
â³ääàòè, òàêèé-òî â³í áóâ íà ¿õ íåíàæåðëèâèé.
175
Îöå êîòðå ç ñ³ì’¿ ïîïðîñèòü:
— Òàòó, äàéòå ãðîøåé, áî îí õë³áà íåñòàº, òà
é ç îäåæ³ óñ³ âæå ïîâèëàçèëè, ÿê îä ã³ëëÿ îä³ðâàí³ õîäèìî!
— Íåìຠâ ìåíå ãðîøåé, ùîá ìåí³ òà áîäàé
ìåí³... êîëè ÿ áðåøó, — íåìຠé íå ïðîñ³òü, —
îäêàðàñêóºòüñÿ áóëî ñòàðèé.
À ãðîøåé ó íüîãî áóëî äî ëèõî¿ ãîäèíè. Îöå
ï³äóòü áóëî óñ³ íà ïîëå æàòè, òî â³í ñîá³ â³çüìå
ñâîþ ïîäóøå÷êó, ðîçïîðå ¿¿, ïîë³÷èòü ãðîø³ òà é
çíîâ çàøèº ¿õ òóäè. ͳõòî öüîãî íå áà÷èâ ³ íå
çíàâ, ò³ëüêè îíó÷îê ñòàðîãî ³íêîëè ñêîñà ïîçèðàâ (áî éîãî ä³ä íàãîíèâ â³ä ñåáå), ÿê ä³äóñü ïàïåðè ÿê³ñü ó ïîäóøå÷êó õîâàâ, àëå æ ÷è òî ìàëîìó äî òîãî, ùî âîíî äî ÷îãî.
Îòæå, é íà òîé ñâ³ò ï³øîâ ñòàðèé, à íå ñêàçàâ
í³êîìó, ÷è º ó íüîãî ãðîø³ ³ äå âîíè. Òàêåíüêè çà
òèæäåíü ïåðåä ñìåðòþ, ÷è ùî, ³ êàæå ñòàðèé ä³òÿì
ñâî¿ì:
— Ãëÿä³òü æå, ä³òè, ÿê óìðó ÿ ³ ïîëîæèòå ìåíå
â òðóíó, òî íå çàáóäüòå ïîëîæèòè ó ãîëîâè ìåí³ ³
ïîäóøå÷êè ì, áî ÿ äî íå¿ äóæå çâèê.
Âìåð îòîé ñòàðèé, ³ ä³òè ïîõîâàëè éîãî ÿê ñë³ä
ïî çàêîíó é ïîäóøå÷êó ó ãîëîâè éîìó ïîêëàëè.
ϳä³éøîâ ñîðîêîâèé äåíü. Òðåáà á ñòÿãàòèñü íà
îá³ä çà ñòàðîãî äóøó, à ó ä³òåé í³ øåëÿãà â êèøåí³. Òóðáóþòüñÿ âîíè, êëîïî÷óòüñÿ — äå á óçÿòè ãðîøåé. Îò ï³äõîäèòü äî ìàòåð³ ñèíîê ¿õ, ä³ä³â
îíó÷îê, òà é êàæå:
— Ìàìî, âè êëîïî÷åòåñü, äå á óçÿòè ãðîøåé,
à ÿ áà÷èâ, ÿê ä³äóñü íàø³, ùå ÿê áóëè æèâ³, ÿê³ñü
ïàïåðè ðàç ïî ðàç â ïîäóøå÷êó òó, ùî ó ãîëîâè
¿ì ïîêëàëè â òðóíó, õîâàëè, ìîæå, òî é ãðîø³?
×àñòî âîíè, ÿê âàñ íå áóëî äîìà, ðîçïîðþâàëè
176
òó ïîäóøå÷êó, äèâèëèñü íà ò³ ïàïåðè ³ çíîâó òóäè
çàøèâàëè. À ÿê íàáëèæóñü áóëî äî ¿õ, òî âîíè é
ïðîæåíóòü ìåíå: «Ãåòü çâ³äñ³ëü, ãóëÿòü ³äè ñîá³».
— À ÷îìó æ òè òîä³ íå ñêàçàâ? — ñïèòàëà ìàòè.
— ß çàáóâ ïðî öå, — îäìîâèëî õëîï’ÿ.
²ççèðíóëèñü áàòüêî ç ìàò³ð’þ ³ í³÷îãî á³ëüøå
íå ñêàçàëè ñèíîâ³. Íàñòàâ îòî âå÷³ð. ×îëîâ³ê ³
êàæå æ³íö³:
— À õîä³ìî ëèø, æ³íêî, ³ ñïðàâä³ äî áàòüêà ó
ãîñò³; îäêîïàºìî ãðîá òà ïîäèâèìîñü ó òó ïîäóøå÷êó, ùî â í³é º, áî âæå æ íåäàðåìíå áàòüêî
òàê ïåðöþâàëè, ùîá ¿¿ ïîêëàñòè ¿ì ó ãîëîâè.
— À ùî æ, òî é õîä³ì, òà ùå é ðîäè÷³â äåÿêèõ
â³çüìåìî, âñå-òàêè îõîòí³øå áóäå, — îäêàçàëà
æ³íêà.
Âçÿëè ðîäè÷³â ³, ÿê óæå äîáðå ïîñóòåí³ëî,
ï³øëè íà ãðîáêè. Çíàéøëè áàòüê³â ãðîá, îäêîïàëè éîãî òà äî òðóíè. Îäêðèëè â³êî, êîëè òàì
ãðîø³ ãåòü-÷èñòî âêðèëè ñòàðîãî: ³ â ðîò³, ³ â âóõàõ, ³ â íîñ³, ³ â î÷àõ, ìîâ ðàâëèêè ÿê³ ñòèð÷àòü!..
Îòàê-òî é âñ³ì áóâàº, õòî ãðîø³ õîâàº, à íà äîáðå
ä³ëî ¿õ íå ïîâåðòàº!
ÁÀÒÜÊÎ É ÍÅÄÎÁв ÑÈÍÈ
Áóâ ñîá³ ñòàðèé ÷îëîâ³ê. Ñòàðèé ïðîæèâ â³ê,
äàâ Áîã éîìó ä³òåé, âèâ³â â³í ¿õ íà ëþäå, ïîä³ëèâ
¿õ. Æèâóòü ä³òè, êîæåí îñ³áíî. Âñ³õ ñèí³â áóëî â
ñòàðîãî ÷îòèðè, êîæíîãî ñòàðèé çðîáèâ õàçÿ¿íîì;
ÿêó ìàâ ì³çåð³þ, êîæíîìó ç íå¿ äîñòàëîñü. Õàçÿ¿
â ñòàðîãî âñ³ ÷îòèð³ ñèíè, à ñòàðèé ðîçäàâ íà
ä³òåé óñå ñâîº, äóìàº: «Äîæèâó â³êó ïðè ä³òÿõ».
177
Æèâå ñòàðèé ó ñòàðøîãî ñâîãî ñèíà. Ñïåðøó
ïðèéìàþòü ñòàðîãî, ÿê ïîâèííî áóòè; çíàòè, ùî
â³í áàòüêî. ×è ¿äÿòü ùî, ÷è ñîðî÷êè ïåðóòü, ÷è
ëàòàþòü ùî, ÷è ñîðî÷êè îäð³çóþòü, — íàéñàìèé
ïåðåä áàòüêîâ³ — ÷îãî ÷è íå òðåáà? ² ÿê ñêàæå
ñòàðèé, éîãî é ñëóõàþòü. Òàêè òàê ñòàðîìó, ÿê ó
äîáðîãî ñèíà. Òàê ãåòü ñòàðøèé ñèí ïîäåðæàâ ó
ñåáå áàòüêà, ñòàâ ÿêîñü íà÷å íå òàêèé, óæå é êðèêíå ÷àñîì íà ñòàðîãî; äàë³ ñòàðèé óæå â õàò³ ñîá³
é ì³ñöÿ íå íàéäå. Íåìà ÷îãî äîæèäàòè, òàêå ä³ëî:
íå õî÷å ñèí äåðæàòè, æàëóº áàòüêîâ³ øìàòêà
õë³áà, — í³÷îãî ðîáèòè, òðåáà êèäàòè òà éòè äî
ìåíøèõ; ÷è ëó÷÷å áóäå, ÷è ïîãàíøå, à âæå é âèñèä³òè ó ñòàðøîãî íå ìîæíà.
Îòî ïåðåéøîâ ñòàðèé äî ñâîãî äðóãîãî ñèíà.
² â òîãî ñòàðîìó õóòêî ñòàëî ìóëüêî: ÿê â³çüìå
ñòàðèé ùî 璿ñòè, òî ñèí ç íåâ³ñòêîþ ÿê áè ïðîìîãëè, àæ íå çíàòè ùî! À ñâàðêà ç-çà ñòàðîãî!
Ƴíêà ãðèçå ÷îëîâ³êà: «Ñàì³ æàäí³ øìàòêîâ³
õë³áà, à òóò ñòàðö³â íàïðèéìàâ». Ñòàðèé íå âèñèä³â ³ òàì, ³äå äàë³...
Òàê îäèí ïî îäíîìó âñ³ ç ÷îòèðüîõ ñèí³â áðàëè
áàòüêà, à áàòüêî â³ä íèõ îäõîäèâ. Âñ³ ÷îòèðè ñèíè
îäèí íà îäíîãî ñòèêàþòüñÿ, òîé íà òîãî: «íåõàé
ùå â³í âàñ, òàòó, ïîäåðæèòü», à òîé çíîâ íà òîãî:
«òîé ùå, òàòó, íå äåðæàâ âàñ, ÷è òàì ìàëî äåðæàâ». Òàêå ìåæè ä³òüìè, ùî íå äîâåäè, Ãîñïîäè!
Äàë³ çàçìàãàëèñü óæå òàê, ùî é æîäåí íå ïðèéìຠäî ñåáå áàòüêà. Ó òîãî òå, à â òîãî òå, ³ âñ³ íå
ìîæóòü äåðæàòè éîãî â ñåáå. Òîé ç ìàëèìè ä³òüìè,
òîé æ³íêó ìຠñâàðëèâó, à â òîãî õàòà ò³ñíà, òîé
çíîâ á³äíèé, — õîòü êóäè õî÷ ³äè ñòàðèé! À ñòàðèé — ñèâèé-ñèâèé, ÿê ãîëóá, ïðîñèòü ä³òåé òà
ïëà÷å ïåðåä íèìè, àæ íå çíàòè ÿê... À ùî? Òî
178
äàðåìíà ð³÷, ùî í³õòî ç ä³òåé íå ïðèéìຠáàòüêà;
òðåáà éîãî äåñü ïîä³òè. Ùå é äî òîãî ñòàðèé íå
ñïåðå÷àºòüñÿ, ç íèì ìîæíà ùî õîò³òè çðîáèòè.
Ðàäà â ðàäó, ðàäà â ðàäó, âñ³ ÷îòèðè ç³áðàëèñü
³ ïðèñòàþòü íà òå: ïîøë³ì ùå áàòüêà â øêîëó,
íåõàé áàòüêî íàø ó øêîë³ ñèäèòü, òàì áóäå ñèä³òè, ¿ñòè éîìó áóäåìî ïî ÷åðç³ íîñèòè. Ñòàëè
êàçàòè ñòàðîìó öå. Ñòàðèé íå õîò³â ³òè äî øêîëè. Ïðîñèòüñÿ ó ä³òåé, ïëà÷å ïåðåä íèìè: «Òåïåð
ÿ, — êàæå, — ñâ³òà íå áà÷ó, íå òî ùîá ÿ êíèæêó
áà÷èâ, ÿ é çàìîëîäó íå â÷èâñü». Ïðîñòî ñòàðèé ó
ñìåðòü íå õî÷å äî äÿêà âèðÿäæàòèñü íà íàóêó. Àëå
ùî æ? Íå ìຠäå ä³òèñü, ìóñèâ-òàêè éòè äî øêîëè; òàêè ä³òè ïåðåìîãëè áàòüêà. Íàðåøò³, êîëè
éòè äî øêîëè, — íåõàé áóäå, ÿê ä³òè êàæóòü.
Ìîæå, â òîìó ñåë³ íå áóëî öåðêâè, òî òðåáà
éòè äî øêîëè àæ ó äðóãå ñåëî. ϳøîâ ñòàðèé äî
øêîëè, äå òàì òàÿ øêîëà áóëà. Íà äîðîç³ ë³ñ ñòîÿâ ³ ñàìå â òîìó ë³ñ³ çîñòð³÷ຠñòàðèé ïàíà, — ¿õàâ
êóäèñü. Ñòàðèé ç³éøîâ ç äîðîãè, óêëîíèâñÿ ïàíîâ³, äóìàâ äàë³ éòè. Êîëè ÷óº, êëè÷óòü éîãî;
ï³äõîäèòü ñòàðèé, ïàí ÷îãîñü éîãî ïîòðåáóº. Âèéøîâ ïàí ç êî÷à, ïèòຠä³äà; ãåòü ðîçïèòàâ éîãî,
ÿê ³ ùî, êóäè? Ñòàðèé ñêèíóâ ïåðåä ïàíîì øàïêó
³ ðîçêàçóº éîìó ñâîþ á³äó; îáãîðíóëè ñòàðîãî ñëüîçè: «Ãîðå ìîº, ëàñêàâèé ïàíå, íåõàé áè ïîñèðîòèâ Ãîñïîäü, óæå á æàëþ íå áóëî, à òî äèâ³òü, ÷è
÷óâ õòî òàêå: ÷îòèðè ñèíà º, õâàëèòè Áîãà, â ìåíå;
õàçÿ¿ âñ³ ÷îòèðè ³ òî ïîñëàëè ñâîãî ñòàðîãî áàòüêà
â÷èòèñü äî øêîëè. Ùå íå áóëî ÷îãî, òî íà òîá³!
³äè â øêîëó!» Òàê ñòàðèé ïåðåä ïàíîì ãîâîðèòü,
äîñèòü òîãî ðîçêàçàâ ïàíîâ³; ñòàëî æàëêî ïàíîâ³
ñòàðîãî. «Îòî, — ñòàðèé, — ñòàâ êàçàòè ïàí, —
³òè äî äÿêà íåìà ÷îãî, âåðíèñü òè äîäîìó... ß çíàþ,
179
ä³òè íå áóäóòü òåáå äî øêîëè á³ëüø îäñèëàòè, âæå
ÿ çíàþ, ùî òðåáà òóò ðîáèòè. Íå á³éñÿ, ñòàðèé, ³
íå ïëà÷, íå òóðáóéñÿ: áóäå âñå äîáðå, ÿê Áîã äàñòü.
Óæå ÿ çíàþ, ÿê òóò òðåáà ðàòóâàòè». Ïîò³øຠòàê
ïàí ñòàðîãî... ñòàðèé íà÷å ïîâåñåë³øàâ...
Áåðå ïàí ñòàðîãî ç ñîáîþ, ïðèâîçèòü äî ñåáå
äîäîìó. Ïîêè òàì ñòàðèé îäïî÷èâàâ, âèíîñèòü
ïàí øêàòóëó; ñïðàâæíÿ øêàòóëà ïàíñüêà; ïàíè
ãðîø³ äåðæàòü ó òàêèõ ñêðèíüêàõ; ïîäèâèòèñÿ íà
íå¿, òî é òî ãàðíî, à òîæ òî òàì óñåðåäèí³ òî
ãðîøåé, êîï³éêè òàì, Áîæå ì³é, ñê³ëüêè! Áåðå
ïàí øêàòóëó ³ îääຠä³äîâ³: «Öå â³çüìåø, ñòàðèé,
³ éäè äî ä³òåé. Òóò äàþ òîá³ ãðîø³. Ñêàæåø —
íàéøîâ ¿õ ó ë³ñ³... Ò³ëüêè ñêðèíüêè ö³¿ íå â³ä÷èíÿé, ³ ãðîøåé ñàì íå áåðè ³ íå äèâèñü òóäè. Ïðèéäåø ³ ñêëè÷åø óñ³õ ñèí³â ³ ñêàæåø: «Öå, ñèíè
ìî¿, ãîëóá’ÿòà, ³øîâ ÿ äî øêîëè ³ íàéøîâ ó ë³ñ³
ãðîø³. Òà îöå é ïðèí³ñ ¿õ, ä³òè, äî âàñ. Àëå âæå,
ä³òè, íåõàé ÿ âìðó, íå áåð³òü ¿õ îä ìåíå; ï³ñëÿ
ì ñìåðòè áóäåòå ââàæàòè ìåæè ñîáîþ, õòî
á³ëüø ìåí³ äîãîäèòü, áóäå ìåíå äåðæàòè ³ íå ïîæàëóº ìåí³ ñîðî÷êè, ÷è òàì øìàòêà õë³áà, òîìó
á³ëüøå ãðîøåé äîñòàíåòüñÿ. Òî âæå, ä³òêè, õî÷òå
ïðèéìàéòå, ñïàñèá³ âàì, ³ òóò ùî º, ïåðåä³ëèòåñü, à íå õî÷åòå, — òðåáà éòè ìåæè ëþäå... çà
ãðîø³ àáèõòî áóäå ãîäóâàòè»... Êîëè ïðèéìóòü
òåáå, áóäåø ó ñèí³â æèòè, à øêàòóëó ¿ì îäêàæåø
óìèðàþ÷è; êîëè íå ïðèéìóòü, òîä³ ïðèõîäü ³ç
øêàòóëîþ äî ìåíå». Íó, ñòàðèé òóò êëàíÿºòüñÿ,
äÿêóº ïàíîâ³... ϳøîâ ñòàðèé äîäîìó.
Âåðòàºòüñÿ ñòàðèé äî ä³òåé ç òîþ øêàòóëîþ,
÷îâïå ñòàðèé ñåëîì, øêàòóëó âçÿâ ï³ä ïàõâó, çàðàç ìîæíà ï³çíàòè, ùî ñòàðèé óæå áóâ äåñü ó
äîáðîìó ë³ñ³; ñêàçàíî, ñòàð³ ëþäå — âîíè ÷îãî
180
íå çíàþòü. Êîëè íåñå ï³ä ïàõâîþ ñêðèíüêó, òî
òóò ïåâíå ùîñü òà íå ïðîñòå: âæå äåñü â³í ¿¿ äîï’ÿâ. Ò³ëüêè çàáà÷èëà éîãî íåâ³ñòêà ñòàðøà, óæå
é âèá³ãëà ïðîòèâ ñòàðîãî, çàïðîøóº äî ãîñïîäè:
«² áåç âàñ, òàòó, ó íàñ ëàäó íå ñòàëî, ³ õàòà ÿê
ïóñòêà». ×îãî âæå ò³ëüêè âîíà òóò íå ãîâîðèëà:
«Âñòóï³òü, òàòó, äî íàñ, ñïî÷èíüòå; äàëåêî éøëè,
âòîìèëèñü».
ßê ç³áðàëèñü áðàòè, ðîçêàçàâ ¿ì áàòüêî, ÿê
éîìó Áîã äàâ. Îöå íàãàäàâ â³í çà ñâî¿ ãðîø³. ijòè,
ÿê íå ò³, ³ ùî ¿ì ò³ëüêè ïîðîáèëîñü! Ïîãëÿíå
êîæåí íà ñêðèíüêó — º, òî, êàæå, ãðîøèêè òàì
ìàáóòü; áà÷, ÿê áàòüêî ãîâîðèòü: «áóäåòå äåðæàòè, âàì áóäóòü ãðîø³». Óæå âñ³ ÷îòèðè áðàòè íå
çíàþòü, ÿê ³ ïðèéìàòè ñòàðîãî áàòüêà. Ñòàðîãî
äîãëÿäàþòü, íà÷å ïàíà, ñòàðèé çðàä³â ³ ñëóõàº
ïàíà, øêàòóëè ç ðóê íå âèïóñêຠ³ ñàì íå çàéìà. — «Ï³ñëÿ ì ñìåðòè âñå âàøå, à òåïåð íå
äàì, áî õòî çíàº? Óæå ÿ áà÷èâ, ÿê âè ïðèéìàëè
ìåíå ñòàðîãî, ÿê ÿ îñòàâñÿ áåç í³÷îãî. Âîíî âñå
âàøå, íå ÷èº, ò³ëüêè âàøå; çàáåðåòå, àëå äàéòå
ìåí³ âìåðòè»... ijòè âæå áàòüêà ïðèéìàþòü...
ϳøîâ ñòàðèé óãîðó!.. Êóäè òîá³!..
Îòî âæå ñòàðèé íå ïîíåâ³ðÿâñÿ ó ñâî¿õ ä³òåé,
æèâ, ÿê íà ñâîºìó ãîñïîäàðñòâ³. Òåïåð óìèðàº
ñòàðèé, íó, ä³òÿì ùå íå ìîæíà äî ñêðèíüêè. Óæå
âîíè ¿¿ î÷èìà ïàñóòü, àëå ãðîìàä³ âæå çàñâ³ä÷åíî, ùî ïîõîâàþòü áàòüêà, òîä³ íåõàé òèìè ãð³øìè
ä³ëÿòüñÿ; ñêðèíüêó òóþ, ïîêè ùî, ñàìè îäíåñëè
äî öåðêâè; ñòàðàþòüñÿ êîëî ìåðòâîãî áàòüêà.
Ïîõîâàëè, ÿê Áîã íàêàçàâ; îá³ä çâàðèëè, âæå çíàòè, ùî íå æàëóþòü äëÿ ìåðòâîãî: ãàðíèé ïîõîðîí ñïðàâèëè... Áà âñòຠï³ï îä îá³äó; äÿêóâàòè
ñòàëè âñ³ õàçÿÿì, ñòàðøèé ñèí ïðîñèòü ïîïà, ùîá
181
áóâ ó öåðêâ³ ïî áàòüêîâ³ ñîðîêîïóñò: «Òî òàêè
áàòüêî; ÿê áóëî, òî áóëî, à ìåðòâîìó ãð³øíî æàëóâàòè, ïðèéì³òü, áàòþøêî, íà ìîëèòâè».
Äàâ ñòàðøèé, äຠìåíøèé, çíîâ íà ï³âñîðîêîïóñòà êîæåí äàº, âñ³ ÷îòèðè äàëè íà ìîëèòâè
äî öåðêâè. «Ìàºìî îñòàòíþ îâå÷êó ïðîäàòè, à
ïî áàòüêîâ³ íåõàé ìîëåáñòâî áóäå â öåðêâ³». Òåïåð óñå ñê³í÷èëîñü, óæå ìîæíà ïî ò³ ãðîø³ ï³òè.
Ïðèíåñëè òóþ øêàòóëó: õèòàþòü ¿¿, áðÿçêຠâ
ñåðåäèí³... Ïðèéäå æîäåí äî ñêðèíüêè, â³çüìå çà
ñêðèíüêó, òðóñü, òðóñü: º!.. Îòî ðîçïå÷àòàëè, îä÷èíÿþòü... Êîëè òàì — ñêëî. Íå äîéìàþòü âîíè
â³ðè, êîïàþòü äàë³, ³ ñêð³çü ñêëî. Ñòðàøíî ñòàëî:
íå ìîæå òî áóòè, ùîá ñêðèíüêà òàêà, áàòüêî ¿¿
îäêîïàâ äåñü ï³ä äóáîì, ³ ùîá íå áóëî ó ¿é ãðîøåé. Îòî é êàæóòü áðàòè: «Òóò ñàìå ñêëî áàòüêî
íàì çîñòàâèâ». Âîíè êàæóòü, à îäèí áðàò ñòîÿâ ó
ñ³íÿõ, ÷àñòóâàâ ëþäåé, ïî÷óâ òà é êàæå: «Å, âàì òî
êàðáîâàíö³, ìåí³ âæå ò³ëüêè ñêëî!» Ìàëî áðàòè
íå ïîáèëèñü, àëå ãðîìàäà òóòà... «Îò òîá³, — ñòàëè
ëþäå êàçàòè, — ³ ïîñëàëè ñòàðîãî â øêîëó! Íå
âì³ëè øàíóâàòè áàòüêà ÷åðåç ïðàâäó, à øàíóâàëè
÷åðåç ãðîø³, îòîæ ³ ìàºòå!» Íó, âñ³ äóìàëè, ùî òî
áàòüêî ñàì òàê ³çðîáèâ. Êîëè òîé ïàí ïî÷óâ, ùî
ñòàðèé óæå ïîìåð, òà é ðîçêàçàâ, ÿê áóëî ä³ëî.
Ñì³þòüñÿ ç áðàò³â, à ¿ì áè é ãí³âàòüñÿ, äàê í³êóäè.
ÄÎÂÁÓØ ÊÀÐÀª ÏÀÍÀ
Áóëè äâà ð³äí³ áðàòè â Êîñìà÷³, ì³æ ñîáîþ
äóæå ëþáèëèñÿ. ßê ï³äðîñëè ò³ áðàòè, òî ñòàðøèé áðàò ²âàí íàéíÿâñÿ ó ïàíà, ùî ìàâ ñâî¿ äîáðà
182
â Êîñìà÷³ òà ó Ïå÷åí³æèí³, à äðóãèé áðàò Îëåêñà
ï³øîâ ïàñòè â³âö³ ó ïîëîíèíó, ùî òîä³ íàëåæàëà
êîñìàöüê³é ãðîìàä³...
Ñòàðøèé áðàò ²âàí ñëóæèâ ó òîãî ïàíà áàãàòî
ðîê³â ³ çàðîáèâ ÷èìàëî ãðîøåé, àëå ãðîøåé ²âàí
íå ìàâ ó ñâî¿õ ðóêàõ, âîíè áóëè ó òîãî ïàíà.
Íàðåøò³ ïî÷àâ ²âàí êàçàòè:
— ×óºòå, ïàíå, â³ääàéòå ìåí³ ìî¿ ãðîø³.
Àëå ïàí íå õîò³â â³ääàòè ãðîø³. Íåìà ùî ðîáèòè ²âàíó, ëèø ìóñèâ ïîçèâàòè ïàíà. Àëå â ñóä³
íå õîò³ëè ²âàíîâ³ ïðèñóäèòè ãðîø³. ²âàí ïðèéäå
äî ñóäó, à ïàíè â ñóä³ íàáð³õóþòü íà ²âàíà òà
êàæóòü, ùî òî íå ìîæå áóòè, àáè ²âàí, ïðîñòèé
ìóæèê, ìàâ ãðîø³.
Ïîêè ïðîöåñóâàâñÿ ²âàí ç ïàíîì, òî ïàí çàäóìàâ óòîïèòè ²âàíà ó Ïðóò³. Òà é çìîâèâñÿ ïàí ç
ñâî¿ì â³ðíèì ñëóãîþ ³ òàê âðîáèëè. Âåðòàëèñÿ óñ³
òðîº ðàçîì íà ïàíñüê³é õóð³ ç ïðîöåñó: ²âàí òà
ïàí ³ç ñâî¿ì â³ðíèì ñëóãîþ, õóðìàíîì. Êîëè âîíè
ïåðå¿çäèëè Ïðóò-ð³êó, òî òàì íà âîç³ îáèäâà ñõîïèëè ²âàíà, çâ’ÿçàëè ó ì³õ òà é âêèíóëè ó Ïðóò.
Óòîïèëè ²âàíà, ñòàðøîãî áðàòà Îëåêñîâîãî.
Òåïåð ïàí ïî÷óâຠñåáå áåçïå÷íî, çíàº, ùî
í³õòî ó íüîãî íå ïðàâèòèìå ²âàíîâ³ ãðîø³, õ³áà
ùî îêð³ì îäíîãî ìîëîäøîãî ²âàíîâîãî áðàòà
Îëåêñè, êîòðîãî ïàí äóæå ïî÷àâ áîÿòèñü, áî
Îëåêñîâà ñëàâà, ÿê âåëèêîãî ñèëà÷à, ïî÷àëà ñêð³çü
ðîçõîäèòèñü ïî ãîðàõ. Ïàí âèð³øèâ çëîâèòè òà
óáèòè Îëåêñó òàê ñàìî, ÿê ³ éîãî áðàòà ²âàíà.
Îðãàí³çóâàâ ïàí íà Îëåêñó ðîòó, äî êîòðî¿ âèáðàâ òðèäöÿòü ÷îëîâ³ê íàéäóæ÷èõ. ² áóâ ó òîãî
ïàíà åêîíîì, òàêèé â³ðíèé, ùî â³ðí³øîãî íå
çíàéòè. Áóâàëî, àáè âæå êóäè ìàâ ïàí ñàì ³òè, òî
ÿê âèðÿäèòü òîãî åêîíîìà, òî áóâ óæå ïåâíèé,
183
ùî â³í òàê çðîáèòü, ÿê áè ïàí ñàì. Áóâàëî, áèâ
ëþäåé áóêàìè, êàðàâ, ïðîñòî çàñòóïàâ ïàíà.
Òîé åêîíîì ç³áðàâ òðèäöÿòü ëþäåé òà ï³øîâ
ëîâèòè Îëåêñó, ÷åðåç êîòðîãî ïàí íå ì³ã ìàòè
ñïîêîþ í³ âíî÷³, í³ âäåíü.
...Ïðèéøîâ åêîíîì ç òèìè òðèäöÿòüìà ëþäüìè äî Ïðóòó. ϒÿòíàäöÿòü ïåðåéøëè ÷åðåç Ïðóò,
à ï’ÿòíàäöÿòü ëèøèëèñÿ ç öüîãî áîêó ð³÷êè. Òî
íàâåñí³ ä³ÿëîñü ³ íå ìîæíà áóëî ïåðåáðåñòè Ïðóò,
áî ñàìå òîä³ çàãðàëà âîäà ç ïîëîíèí. Ëèøå òðåáà
áóëî ñ³äàòè â ÷îâåí òà é ïåðåâîçèòèñÿ ÷îâíîì íà
äðóãèé á³ê. Òîìó åêîíîì ëèøèâ ï’ÿòíàäöÿòü
ëþäåé ç öüîãî áîêó Ïðóòó, à ï’ÿòíàäöÿòü âçÿâ ç
ñîáîþ. Çíàâ, ùî ÿê ïðèéäå ç Îëåêñîþ äî Ïðóòó
³ ÿê ïåðåâåçå éîãî ñþäè, òî òóò óæå áóäóòü ëþäè
íà âàðò³, ùîá Îëåêñà íå âò³ê.
Ïðèéøîâ òîé åêîíîì ç òèìè ï’ÿòíàäöÿòüìà
ëþäüìè äî Îëåêñè ó Êîñìà÷, à Îëåêñà êîïàâ
ï³äìåò êîëî õàòè íà êàïóñòó, òî ñàìå íàâåñí³ áóëî.
— Áîæå ïîìàãàé, Îëåêñî! — êàæå åêîíîì.
— Êðàñíî äÿêóþ! — â³äïîâ³â Îëåêñà.— À ùî
âè ñêàæåòå, ëþäè?
— ͳ÷îãî òàêîãî,— êàæå åêîíîì.— Ìè ïðèéøëè çà òîáîþ, àáè äîñòàâèòè òåáå äî íàøîãî ïàíà.
Îëåêñà íà òå â³äïîâ³â:
— ß ï³òè ï³äó, àëå äîêè íå áóäó çíàòè, äëÿ
÷îãî, òî ÿ íå ï³äó.
Åêîíîì ïî÷àâ ðîçêàçóâàòè Îëåêñ³ óñå ïî ïðàâä³
òà é êàæå:
— Íàø ïàí ìຠòåáå ñïðîâàäèòè ç öüîãî ñâ³òó.
Îëåêñà íà òå í³÷îãî íå ñêàçàâ. dzáðàâñÿ òà é
ï³øîâ ç íèìè äî òîãî ïàíà ó Ïå÷åí³æèí.
²äóòü âîíè äîðîãîþ, ãîâîðÿòü òî òå òî ñå, òà é
ïðèéøëè äî Ïðóòó. Êàæå òîé åêîíîì äî Îëåêñè:
184
— ѳäàé ó ÷îâåí, ìè òåáå ïåðåâåçåìî.
Àëå Îëåêñà íà òå â³äïîâ³â:
— ß ñàì ñåáå ïåðåâåçó, ìåí³ íå òðåáà ïåðåâîæ÷èê³â. Ùîá ìåíå íå âòîïèëè...
Åêîíîì ïîíàä³ÿâñÿ íà òèõ ï’ÿòíàäöÿòü âîÿê³â ç òîãî áîêó Ïðóòó òà é äîçâîëèâ Îëåêñ³
ïåðåïëèñòè ñàìîìó ÷åðåç Ïðóò íà äðóãèé á³ê.
Îëåêñà ñ³â ó ÷îâåí, àëå íå ïëèâ ïðîñòî íà òó
âàðòó, à ïëèâ ãåòü äàëåêî âíèç. Åêîíîì ãóêíóâ
íà âîÿê³â, àáè ñòð³ëÿëè, àëå äàðìà. Òîä³ óçäð³â
åêîíîì òà âîÿêè, ùî í³÷îãî âæå âîíè Îëåêñ³ íå
âä³þòü.
Îëåêñà ñòàâ íà áåðåç³ òà é êàæå äî âîÿê³â:
— Îòàê, òåïåð ÿ íå áóäó ´àçäóâàòè, àëå ³ ïàí
íå áóäå ïàíóâàòè! — Òà é óò³ê ñîá³ â ë³ñ.
À åêîíîì ç âîÿêàìè âåðíóâñÿ äî ïàíà ãîë³ðó÷, áåç Îëåêñè.
ßê ï³øîâ Îëåêñà â³ä òèõ âîÿê³â, òî õîäèâ ö³ëèé
ð³ê ïî ãîðàõ òà é çáèðàâ ñîá³ õëîïö³â-òîâàðèø³â.
dzáðàâ Îëåêñà ñîá³ äâàíàäöÿòü õëîïö³â òàêèõ, ùî
¿ì í³äå íå áóëî ð³âíèõ. Òàê³ çäîðîâ³, ÿê âåäìåä³,
à ÿê ³äóòü, òî àæ çåìëÿ äðèæèòü.
dzáðàâ Îëåêñà äâàíàäöÿòü òîâàðèø³â òàêèõ, ÿê³
éîìó ï³äõîäèëè, òà é ï³øîâ ç íèìè ç Êîñìà÷à
÷åðåç Ãðèáêîâó äî Æàá’ÿ íà ¯ëüöþ. Äàâíî òóò íà
¯ëüö³ áóëà öåðêîâêà. Òà é áóâ òîä³ òóò ñòàðåíüêèé ï³ï, ùå çâàâñÿ Âåðáà. Ïðèéøîâ Îëåêñà äî
òîãî ïîïà òà é êàæå:
— Ïàíîò÷å, íàñ óñ³õ òðèíàäöÿòü, òà ïðîñèìî
âàñ, àáè âè íàñ âèñïîâ³äàëè, áî ÿ ¿äó íà Êîñìà÷
ïàíà ìîðäóâàòè.
ϳï Âåðáà çà÷àâ Îëåêñó â³äãîâîðþâàòè:
— Òî ãð³õ, Îëåêñî, êðîâ ïðîëèâàòè.
Àëå Îëåêñà íå ï³ääàâàâñÿ òà é ñêàçàâ ïîïîâ³:
185
— ßê ïàí íå áîÿâñÿ ãð³õà ìîãî áðàòà óáèòè,
íå áî¿òüñÿ é òåïåð ëþäåé ìîðäóâàòè ³ îáäèðàòè,
òî é ÿ íå áîþñÿ ãð³õà òàê³é êàòþç³ æèòòÿ âêîðîòèòè. Òà é òàêèì, ÿê â³í. Ìåí³ òàê áîëèòü ñåðöå
çà áðàòîì, ùî ÿ íå ìîæó óæå ñåáå ñòðèìàòè.
Ïîáà÷èâ ï³ï, ùî í³÷îãî íå â䳺 ç óïåðòèì
Îëåêñîþ, âèñïîâ³äàâ ³ áëàãîñëîâèâ óñ³õ òðèíàäöÿòüîõ ëå´åí³â.
Òîä³ Îëåêñà ç ñâî¿ìè ëå´åíÿìè ï³øîâ, ³ îòàì
íà ¯ëüö³, íà âèñîêîìó áåðåç³ íàä ð³êîþ ×åðåìîøåì, ïî÷àëè âèïðîáîâóâàòè âîíè ñâîþ çáðîþ.
ßê ñòàëè ñòð³ëÿòè ç ï³ñòîë³â òà ç êð³ñ³â, òî ãåòü
äèìè óêðèëè ¯ëüöþ.
Êîëè âîíè âæå òàì íàñòð³ëÿëèñÿ, ï³øëè çíîâó ÷åðåç Ãðèáêîâó â Êîñìà÷, óæå ïðîñòî äî òîãî
ïàíà. Îëåêñà ïîñï³øàâ, ùîá çàõîïèòè ïàíà ùå â
Êîñìà÷³, ïîêè â³í íå âèáðàâñÿ êóäèñü íà ë³òî.
Ìèíóâ Îëåêñà ç ñâî¿ìè ëå´åíÿìè Ãðèáêîâó òà é
ïðèéøîâ ó Ïîðóá, âèùå Êîñìà÷à. Óçäð³â Îëåêñà
òàì ó Ïîðóá³ ïàíñüê³ êîçè òà é ï³øîâ òóäè ç ñâî¿ìè ëå´åíÿìè. Ïðèõîäèòü Îëåêñà, êîëè òàì ïàñå
êîçè ÷àáàí, ÿêèé çíàâ, ùî ð³ê òîìó ëîâèëè Îëåêñó. Îëåêñà ïî÷àâ éîãî ðîçïèòóâàòè çà òîãî ïàíà,
à ÷àáàí êàæå:
— Íàø ïàí òåïåð ï³ä âåëèêîþ âàðòîþ. ßê
ïðèéøîâ òîä³ äî íüîãî åêîíîì ³ ðîçêàçàâ, ùî òè
óò³ê ³ íàõâàëÿâñÿ, ùî ïàí íå áóäå ïàíóâàòè òàê,
ÿê òè íå áóäåø ´àçäóâàòè, òî ïàí òîä³ ñòðàøåííî
íàëÿêàâñÿ ³ ñêàçàâ, ùî ò³êຠäî Êîñìà÷à. À â Êîñìà÷³ â³í çðîáèâ ñîá³ òàêó êð³ïîñòü, ùîá òè äî
íüîãî íå äîñòóïèâñÿ. Ïîáóäóâàâ ñò³íè ìóðîâàí³
ï³âòîðà ñàæíÿ çàââèøêè ³ íà âñ³õ ÷îòèðüîõ êóòàõ
ïîñòàâèâ ïî ñîðîê õëîï³â òà ïî äâà ïñè. ² òàê
âàðòóþòü ïàíà ùîíî÷³ ³ ùîäíÿ â³ä òåáå, àáè òè
186
äî ïàíà íå ä³ñòàâñÿ. Âîíè ìàþòü òàì ï³êè, ï³ñòîë³,
êð³ñè, ñìîëó ðîçòîïëåíó òà îêðîïè. Âàðò³âíèêè
âñå òå ìàþòü, áî òàê ¿ì ïàí íàêàçàâ. Ñàì³ æ áóëè
á ðàä³, àáè òè ïðèéøîâ òà é çðîáèâ öüîìó ïàíîâ³
ê³íåöü...
Îëåêñà ïîäÿêóâàâ ÷àáàíîâ³ çà òå, ùî â³í éîìó
ðîçêàçàâ óñå äîêëàäíî, ³ ï³øîâ ñîá³ äàë³. Ó ë³ñ³
Îëåêñà íàêàçàâ ðîçêëàñòè âåëèê³ âîãíèùà ³ ïîñëàâ ëå´åí³â íàäðàòè ñìîëè. Ëå´åí³ íàäåðëè ñìîëè ³ ïî÷àëè òîïèòè òó ñìîëó ó êàçàíàõ. Ïîò³ì
Îëåêñà íàêàçàâ çðîáèòè ç òî¿ ñìîëè â³ñ³ì êóëü,
àáè áóëî êèíóòè ùî ñîáàêàì, ÿê³ ñòîÿòü íà âàðò³.
Çðóáàâ Îëåêñà ó ë³ñ³ ñóõå äåðåâî ï³âòîðà ñàæíÿ
çàââèøêè. ² êîëè òàê çëàãîäèâñÿ, òîä³ ðóøèâ
ïðîñòî äî ïàíñüêîãî äâîðó.
Ïðèéøîâ Îëåêñà ï³ä áðàìè, à òàì âîãíèùà
êóðÿòüñÿ, à á³ëÿ âîãíèù òàêèé íàðîä çìó÷åíèé
ñòî¿òü, ùî ñòðàõ. Ëþäè óæå ïîñë³ïëè, ñòîÿ÷è òàê,
çìó÷èëèñÿ áåç ñíó.
ßê óçäð³ëè âàðò³âíèêè Îëåêñó ç äâàíàäöÿòüìà ëå´åíÿìè, òî çðàä³ëè, ùî âæå éäå ¿õ âèçâîëèòåëü. À Îëåêñà ï³ä³éøîâ äî ñàìèõ âàðò³âíèê³â ³ ñêàçàâ:
— ×ø-ø, òèõî!
Âñå òàê çìîâêëî, í³áè õòî çàòêàâ êîæíîìó ðîòà.
À ñîáàêè ò³ áóëè äóæå ëèõ³, âîíè á í³êîãî íå
ï³äïóñòèëè äî òî¿ áðàìè. Àëå Îëåêñà ÿê çàá³ã, òî
êîæíîìó ñîáàö³ êèíóâ ïî îäí³é ñìîëÿí³é êóë³.
Óñ³ â³ñ³ì ñîáàê ãàäàëè, ùî òî õë³á, òà ÿê óõîïèëè
çóáàìè, òî òà ñìîëà çë³ïèëà ¿ì ïèñêè, ùî æîäåí
ç íèõ ³ íå ãàâêíóâ.
Îëåêñà òèì ñóõèì äåðåâîì, ùî ïðèí³ñ ³ç ñîáîþ, ï³äïåð áðàìó, ïåðåë³ç ÷åðåç íå¿, â³ä³ìêíóâ
çàñóâ ³ âïóñòèâ ñâî¿õ ëå´åí³â äî ïàíîâèõ ïîêî¿â.
187
Ó ïîêîÿõ Îëåêñà ç³òêíóâñÿ ç ïàíîì. À ïàí òîé
áóâ òåæ äóæèé. Òîä³ Îëåêñà ùå ãóêíóâ íà ñâîãî
ïåðøîãî ëå´åíÿ:
— ²âàíå, äå òè?
Âñêî÷èâ ²âàí Ñèíäîãîðñüêèé ó ïîêî¿ ³ ñõîïèëè
âîíè ïàíà. Òóò ïðèá³ãëè ³íø³ ëå´åí³, çâ’ÿçàëè éîãî.
Ïî÷àâ Îëåêñà äîïèòóâàòè ïàíà, äå éîãî áðàò,
³ æîðñòîêî ïîìñòèâñÿ. Ðóáàâ íà øìàòêè òà âñå
ïèòàâ:
— À ùî, áîëèòü, ïàíå?
— Îé, áîëèòü!
— Îòàê ìåíå áîëèòü ñåðöå çà ìî¿ì áðàòîì
²âàíîì!
Ñêàðàâ Îëåêñà öüîãî ïàíà ³ ï³øîâ ìñòèòèñü
³íøèì ïàíàì.
ÏÐÎ ÍŲÐÍÓ ÄÐÓÆÈÍÓ
Áóâ ñîá³ ãàðíèé õëîïåöü íà ³ì’ÿ ²âàí. ³í øèâ
³ç áàòüêîì ÷îáîòè. Ùî çà òèæäåíü íàøèþòü, â
íåä³ëþ âèíîñÿòü ïðîäàâàòè.
À â îäíîãî êóïöÿ áóëà ä³â÷èíà. Ñïîäîáàëà òà
ä³â÷èíà ²âàíà òà é ïî÷àëà éîãî ïèòàòè:
— ³äêè òè, ç ÿêîãî ñåëà, ÿê çâàòè?
— ß, ²âàí ²âàíîâè÷, øâåöü, ìè ç òàòîì ÷îáîòè ðîáèìî.
— Õîäè ç³ ìíîþ, — êàæå òà ä³â÷èíà. — À ÷îáîòè çîñòàâ íà áàòüêà.
Ïîâåëà âîíà éîãî ç ñîáîþ, íàãîäóâàëà äîáðå,
äàëà ñòî ðóáë³â òà é êàæå:
— Òè êèíü öþ ðîáîòó. ß òåáå ïîëþáèëà ³ õî÷ó
çà òåáå çàì³æ ³òè. Ñâàòຠìåíå ñèí îäíîãî êóïöÿ,
188
òà ÿ éîãî íå õî÷ó, áî â³í ïîãàíèé. Òè çàâòðà ââå÷åð³ áóäü íà òàêîìó-òî ì³ñö³.
ßê óçÿâ â³í òèõ ñòî ðóáë³â, òî òàê óðàäóâàâñÿ,
ùî é çàáóâ íà äðóãèé äåíü ï³òè íà óìîâëåíå
ì³ñöå. Íàêóïèâ íà ò³ ãðîø³ òîâàðó, òà é äàë³
øèþòü ç áàòüêîì ÷îáîòè. Íàøèëè ³ çíîâ íà
áàçàð. Íå âñòèãëè òîâàð ðîçêëàñòè, à òà ä³â÷èíà
âæå é òóò.
— ß êàçàëà òîá³, à òè íå ïîñëóõàâ ìåíå. Õîä³ìî ç³ ìíîþ.
Ïðèâîäèòü âîíà éîãî â ìàãàçèí òà é êàæå:
— Âèáèðàé ñîá³ êîñòþì.
Òà êóïèëà éîìó êîñòþì, êðàâàòêó ³ ùå áàãàòî
÷îãî. Âáðàëà éîãî ôàéíî ³ íàêàçóº:
— Ùîá òè á³ëüøå òîþ ðîáîòîþ íå çàéìàâñÿ,
áî ìåí³ ñîðîìíî.
ϳñëÿ òîãî âîíè ùå ê³ëüêà ðàç³â çóñòð³÷àëèñÿ,
³ ÷èìàëî ãðîøåé âîíà âèòðàòèëà. ijçíàâñÿ ïðî
öå êóïåöüêèé ñèí, ÿêîãî ä³â÷èíà íå ñõîò³ëà, òà é
êàæå ¿¿ áàòüêîâ³: «Âàøà äî÷êà ðîçíåñëà áàãàòî
ãðîøåé». Òîé îäðàçó äî êàñè, ðîáèòü ðàõóíîê, à
ãðîøåé íå âèñòà÷àº. Ðîçïèòàâñÿ â³í äî÷êó. Òîä³
çàêëèêຠ²âàíà ²âàíîâè÷à ³ ãîâîðèòü:
— Çàáèðàéñÿ, ùîá òåáå òóò íå áóëî, áî ÿê áóäåø òóò, òî ÿ òåáå çíèùó.
— Äàéòå ãðîøåé, òî ïî¿äó, áî ÿ íå ìàþ ç ÷èì
¿õàòè, — êàæå ²âàí.
² êóïåöü äàâ ñò³ëüêè ãðîøåé, ñê³ëüêè ²âàí ì³ã
ó ðóêó õàïíóòè.
ϳøîâ ²âàí íà ïðèñòàíü, êóïèâ ñîá³ êîðàáåëü
òà é ïî÷àâ ¿çäèòè ç äåðæàâè â äåðæàâó ³ ïðîäàâàòè âñ³ëÿê³ òîâàðè. ² ÷àñòî çãàäóâàâ â³í çà òó ä³â÷èíó
òà äèâèâñÿ íà ³ìåííèé ïåðñòåíü, ÿêèé âîíà ïîäàðóâàëà.
189
Îäíîãî ðàçó ïîäóìàâ ²âàí: «Àíó, ïî¿äó â òîé
ãîðîä. Ìîæå, ïîáà÷ó ¿¿?» Êîëè ïðè¿õàâ, òî ñêàçàâ ðîçíåñòè ïî ãîðîäó àô³øêè, àáè ëþäè ïðèõîäèëè êóïóâàòè òîâàðè íà éîãî êîðàáë³. Ïðèéøîâ ³ áàòüêî òî¿ ä³â÷èíè. Íàáðàâ ñîá³ óñüîãî, à
ãðîøåé íå âèñòà÷àº. ²âàí çðàçó ï³çíàâ éîãî, à òîé
²âàíà íå ï³çíàâ. Îò êóïåöü ³ êàæå ²âàíîâ³:
— Ó ìåíå ãðîøåé íå ñòàº. Àëå çàâòðà ìàþ âåñ³ëëÿ, òî ïðèõîäüòå, ³ ÿ â³ääàì ãðîø³.
Íà äðóãèé äåíü ²âàí áåðå ç ñîáîþ òîâàðèøà
òà é ³äå íà òå âåñ³ëëÿ. ¯õ òàì ôàéíî ïðèéíÿëè.
À ìîëîäà õîäèòü ³ ïðèãîùຠãîñòåé. Êîãî ïðèãîñòèòü, òîé äàðóº ¿é ãðîø³. ϳä³éøëà é äî ²âàíà. Òà é íå ï³çíàëà éîãî. ²âàí ïðèãîñòèâñÿ,
âèòÿãíóâ âåëèê³ ãðîø³ ³ çàãîðíóâ ó íèõ ³ìåííîãî ïåðñíÿ. Âîíà ï³øëà â îêðåìó ê³ìíàòó, çàìêíóëàñÿ òàì, ðîçãîðíóëà ãðîø³ ³ ï³çíàëà ñâ³é
ïåðñòåíü. Òà ÿê ïîáà÷èëà éîãî, òî òàê ³ âïàëà
íåæèâà.
Ëþäè ñþäè-òóäè çà ìîëîäîþ, à ¿¿ íåìà. Ðîçëîìèëè äâåð³, à âîíà ìåðòâà. «Ùî æ ÿ íàðîáèâ!» — ïîäóìàâ ²âàí.
Çàíåñëè ìåðòâó äî öåðêâè òà é çàìêíóëè òàì
íà í³÷, à ñàì³ ïî÷àëè ëàãîäèòèñÿ íà ïîõîðîí.
«Ï³äó-íî ÿ äî öåðêâè òà õî÷ ãëÿíó íà íå¿», —
ïîäóìàâ ²âàí.
Ïðèõîäèòü, à òàì ñòîðîæ íå ïóñêຠ²âàíà. Çàïëàòèâ éîìó ²âàí, ³ ñòîðîæ ïóñòèâ òà é çàìêíóâ
çà íèì äâåð³.
Äîâãî ñòîÿâ ²âàí êîëî òðóíè. Àæ òóò ³ç â³âòàðÿ îáçèâàºòüñÿ ÿêèéñü ãîëîñ: «²âàíå, óñòóïèñÿ
çâ³äñè». À ²âàí ñòî¿òü. «Õàé áè ÿ ñàì óìåð ³ç
íåþ», — äóìຠâ³í. Êîëè öå äðóãèé ðàç îáçèâàºòüñÿ ãîëîñ: «Óñòóïèñÿ!» À â³í ñòî¿òü. «Óñòó190
ïèñÿ, ²âàíå!» — êðè÷èòü âòðåòº õòîñü ³ç â³âòàðÿ.
² òóò íà ãðóäè ïîìåðëî¿ óïàâ çâ³äêèñü ïàï³ðåöü.
³í óçÿâ éîãî ³ ïî÷àâ ÷èòàòè. Ïðî÷èòàâ ðàç, äðóãèé, à ÿê òðåò³é ðàç ïðî÷èòàâ, ï³äâåëàñÿ ìåðòâà.
ϳäâåëàñÿ òà é êàæå:
— ßê æå ÿ äîâãî ñïàëà.
— Äîáðå òè ñïàëà, àëå íå çíàòè, ùî äàë³
áóäå, — êàæå ²âàí.
Òà é âåäå ¿¿ äî äâåðåé. À ñòîðîæ ÿê â³ä÷èíèâ
äâåð³ òà ÿê ïîáà÷èâ ¿¿, òî íàëÿêàâñÿ ³ íå çíàº, ùî
ðîáèòè.
— Íå á³éñÿ, — êàæå ²âàí ñòîðîæó, — â ÷³ì
âîíà º, â ò³ì ³ íàçàä ïîâåðíåòüñÿ â òðóíó.
Ïðèéøëè âîíè íà êîðàáåëü, ³ íàêàçàâ ²âàí
ñâî¿ì ëþäÿì: «Çðîá³òü ³ç âîñêó ä³â÷èíó ³ îäÿãí³òü
ó îäÿã ìîëîäî¿, à ìîëîäà îäÿãíåòüñÿ â ³íøå».
Çðîáèëè âîñêîâó ä³â÷èíó, â³äíåñëè â öåðêâó
òà é ïîêëàëè â òðóíó.
Íà äðóãèé äåíü ïðèõîäèòü ²âàí äî êóïöÿ, à
òàì ãîòóþòüñÿ äî ïîõîðîíó.
— Âè éäåòå õîâàòè, à âîíà æèâà, — êàæå ²âàí.
À ëþäè äóìàþòü: «Ùî â³í ãîâîðèòü? ³í
ÿêèéñü íåàêóðàòíèé â óì³». Ïðèõîäÿòü äî öåðêâè, à ²âàí áåðå òà é êðຠìåðòâó íàäâîº. ² âñ³
ïîáà÷èëè, ùî òî â³ñê. Ïèòàþòü, äå æ ïîä³ëàñÿ
ìåðòâà? Ïðèñòóïຠäî ²âàíà êóïåöü: «Â³ääàé äî÷êó». À ²âàí êàæå:
— Îäèí ïàí âèêîïàâ òà é âèêèíóâ íà äîðîãó
ìîëîäå äåðåâöå. ß óçÿâ éîãî òà é ïîñàäèâ. Âîíî
âæå äຠïëîäè, à òîé ïàí õî÷å â³äñóäèòè éîãî â³ä
ìåíå. ß éîìó òîãî äåðåâà íå äàì. Äî÷êó âàøó ÿ
ï³äíÿâ ³ç ãðîáó, ÿê òå äåðåâöå ç äîðîãè. Âîíà ó
ìåíå íà êîðàáë³.
— Áóäåìî ðîáèòè âåñ³ëëÿ, — ñêàçàâ áàòüêî.
191
Çðîáèëè âîíè âåñ³ëëÿ. ²âàí äîðó÷èâ ñâ³é êîðàáåëü êàï³òàíîâ³ ³ â³äïðàâèâ éîãî òîðãóâàòè, à
ñàì çîñòàâñÿ ç æ³íêîþ ó òîìó ãîðîä³. Êóïèëè âîíè
âåëèêèé ä³ì òà é æèâóòü ñîá³.
À â òîé ãîðîä ïðè¿õàâ ïîëê íà çàíÿòòÿ, áî òàì
äîáðà òîëîêà áóëà. Ñîëäàòè ñòàëè á³âàêîì, à ïîëêîâíèê øóêຠñîá³ êâàðòèðó òà é í³ÿê íå ìîæå
çíàéòè. ²âàíîâà æ³íêà é êàæå:
— Ìè ìàºìî ê³ìíàò áàãàòî, õàé â³í æèâå ó íàñ.
² ïðèéøîâ ïîëêîâíèê äî íèõ æèòè.
²âàí óñå øóêຠñîá³ êîìåðö³þ, àáè äóðíî íå
ñèä³òè, ³ ÷àñòî íå áóâຠäîìà. Ïîëêîâíèê êèíóâ
îêîì íà éîãî æ³íêó, ³ ïîðîçóì³ëèñÿ âîíè îáîº.
Àæ òóò ïðèõîäèòü ïîëêîâ³ íàêàç çàáèðàòèñÿ íà
ñâîº ì³ñöå. Ïîëêîâíèê â³äïðàâèâ ñîëäàò³â òà é
ñàì çáèðàºòüñÿ â äîðîãó. Ƴíêà é êàæå ²âàíîâ³:
— Äàâàé ïðîâåäåìî éîãî, ïðî¿äåìî òðîõè ç
íèì, áî ÿ ùå íà êîðàáë³ íå ¿õàëà.
Íà äðóãèé äåíü çàáðàëà ¿õ áàðæà ³ ïîâåçëà äî
êîðàáëÿ. Êîëè ïðè¿õàëè íà ïðèñòàíü, æ³íêà ãîâîðèòü:
— ²âàíå, ÿ çàáóëà êëþ÷³ é çîëîòèé áðàñëåò.
Âåðòàéñÿ ³ ïðèâåçè.
²âàí ïî¿õàâ, à âîíà ïîøåïòàëàñü ³ç ïîëêîâíèêîì, ³ òîé íàêàçàâ êàï³òàíîâ³ ïóñêàòè êîðàáåëü ó
õ³ä. Ïîâåðíóâñÿ ²âàí ç êëþ÷àìè òà áðàñëåòîì, à
¿õ íåìà, ëèø äèìîê âèäíî íà ìîð³. Íàéìຠâ³í
³íøèé êîðàáåëü ³ ãàé ó ïîãîíþ! Ïðè¿æäæຠíà
ì³ñöå, à ïîëêîâíèê ³ç éîãî æ³íêîþ âæå íà âîºííîìó êîðàáë³ — íå ï³äñòóïàé!
³äïðàâèâ ²âàí êîðàáåëü, à ñàì çîñòàâñÿ â òîìó
ì³ñö³ æèòè. Îäÿã ôóôàéêó, íå áðèºòüñÿ òèæäåíüäðóãèé, çàð³ñ, çîâñ³ì çì³íèâñÿ. ² âñå øóêຠçóñòð³÷³
ç ïîëêîâíèêîì.
192
Âèéøîâ â³í ÿêîñü ó ãîðîä, äèâèòüñÿ, äîðîãîþ
éäå òîé ïîëêîâíèê. Ñêèíóâ ²âàí øàïêó, ïîêëîíèâñÿ òà é ãîâîðèòü:
— Áóäüòå äîáð³, ÷è íåìà òóò ÿêî¿ñü ñëóæáè
äëÿ ìåíå?
— ª, — êàæå ïîëêîâíèê, âèòÿãàº ç³ øêàòóëêè
ïàï³ðåöü òà é ùîñü ïèøå. — ²äè ïî òàê³é àäðåñ³,
³ òàì òåáå ïðèéìóòü.
ϳøîâ ²âàí ç òèì ïàï³ðöåì, òà é âçÿëè éîãî ó
ïîëêîâíèêà ñëóæèòè. Ñëóæèòü â³í ³ âñå ñòåðåæåòüñÿ, ùîá ç³ ñâîºþ æ³íêîþ â ëèöå íå ñòð³òèòèñÿ.
Àëå îäíîãî ðàçó âíîñèòü â³í äðîâ íà êóõíþ, à âîíà
ç äðóãèõ äâåðåé ³ ñîá³ òóäè. Ïîäèâèëàñÿ, îáåðíóëàñÿ òà é ï³øëà ãåòü. ² çðîçóì³â â³í, ùî ï³çíàëà
éîãî æ³íêà.
ßêðàç òîä³ ïîëêîâíèê íàïèñàâ íàêàçè, ùîá
çà÷èòàòè îô³öåðàì, ÿê³ çàíÿòòÿ ìàþòü áóòè çàâòðà. À âîíà âçÿëà ò³ íàêàçè, ç³ì’ÿëà òà é âèêèíóëà
íà ñì³òòÿ. Ïîñõîäèëèñÿ îô³öåðè, ïîáåñ³äóâàëè,
à íàêàç³â íåìà. Ƴíêà êàæå:
— ß âèä³ëà, ùî íàø ñëóãà âçÿâ ÿê³ñü ïàïåðè
òà é çàí³ñ íà ñì³òíèê.
ϳøëè òóäè òà é çíàéøëè ò³ ïàïåðè. Çàêëèêàëè ²âàíà, â³í êàæå, ùî íå áðàâ, àëå íåìà éîìó
â³ðè, à ¿é â³ðà º.
Ñóä ïðèñóäèâ ²âàíîâ³ ðîçñòð³ë ÷åðåç äâàäöÿòü
÷îòèðè ãîäèíè. Ïîñàäèëè éîãî â òåìíèöþ, à â³í
âèñòàâëÿº ãîëîâó ³ äèâèòüñÿ íàäâ³ð. Âàðòîâèé
êàæå:
— ßê íå ñõîâàºø ãîëîâó, òî çàðàç çàñòðåëþ.
— Ìåí³ âæå íå ñòðàøíî, — êàæå ²âàí. — ßê
íå çàðàç, òî çàâòðà âá’þòü. Òè ïîäèâèñÿ, ÷è íåìຠí³êîãî, ÿ êèíó òîá³ ãðîø³. À òî ìåíå ðîçñòð³ëÿþòü, ³ ãðîø³ ïðîïàäóòü. — Ñîëäàò áóâ ëàñèé äî
193
ãðîøåé ³ âçÿâ ¿õ, à ²âàí ãîâîðèòü: — Òàì ó ãðîøàõ º ïàï³ðåöü. Ùîá òè ìåíå ÷åðåç òðè äí³ ï³ñëÿ
ðîçñòð³ëó â³äêîïàâ ³ ïðî÷èòàâ íàä³ ìíîþ öåé ïàï³ðåöü òðè ðàçè.
Ñîëäàò — éîãî çâàëè ßðîñëàâîì — ïîîá³öÿâ,
ùî çðîáèòü öå.
Êîëè ²âàíà ðîçñòð³ëÿëè, æ³íêà ñêàçàëà:
— Íå õîâàéòå éîãî òóò áëèçüêî, à õîâàéòå â
ïîë³ ³ ïîñòàâòå íàä ìîãèëîþ êàðàóë, áî â³í
îæèâå.
Òàê âîíè é çðîáèëè. ² ïîòðàïèëà â êàðàóë ðîòà
ßðîñëàâà. Àëå ñàì ßðîñëàâ íå éäå, áî ìຠãðîø³
³ ãóëÿº â ãîðîä³. Íàðåøò³ áåðå ÷âåðòü ãîð³ëêè òà
é ³äå â êàðàóë íà ïîëå, à òàì âàðòîâèé õîäèòü òà
é íå ïóñêຠéîãî.
— Äóðíþ òè, — êàæå ßðîñëàâ, — ÷è íå âèäèø, ùî ÷îëîâ³ê ó ñèð³é çåìë³ ëåæèòü? Âòå÷å â³í,
÷è ùî? Íå á³éñÿ, âèïèé çà ìîº çäîðîâ’ÿ, — ñîëäàò âèïèâ ³ç òî¿ ÷âåðò³ òà é ï³øîâ ç ßðîñëàâîì ó
êàðàóëüíå ïðèì³ùåííÿ. Òàì ïî÷àëè íà âàðòîâîãî êðè÷àòè, à ßðîñëàâ êàæå: — Ïåðåñòàíüòå, öå ÿ
éîãî çíÿâ.
ѳëè âîíè òà é ê³í÷àþòü ãîð³ëêó.
Ïîíàïîþâàâ óñ³õ ßðîñëàâ, à ñàì óçÿâ ëîïàòó,
äîáóâ ìåðöÿ, ïðèêðèâ øèíåëåþ ãîëîâó, çàñâ³òèâ ñâ³÷êó, ä³ñòàâ òîé ïàï³ðåöü òà é ïî÷àâ ÷èòàòè. ßê ïðî÷èòàâ òðè ðàçè, ìðåöü ï³äâ³âñÿ. Ïîäàëè âîíè îäèí îäíîìó ðóêè. Âîñêðåñëèé ²âàí
ñêàçàâ:
— ß òåáå íàãîðîäæó.
Òà é ðîç³éøëèñÿ.
×óº ²âàí, ùî â öàðÿ äóæå õâî𳺠äî÷êà. ³äêè
íå ñõîäèëèñÿ ë³êàð³, í³÷îãî íå äîïîìàãàº. «Àíó,
ï³äó ³ ÿ», — äóìຠ²âàí. Ïðèõîäèòü, à íà âîðîòÿõ
194
íå ïóñêàþòü. «Òóò óæå íå òàê³, ÿê òè, áóëè», —
êàæóòü. À öàð õîäèâ ïî áàëêîíó, çàáà÷èâ éîãî òà
é ìàõíóâ âàðò³: «Ïóñò³òü!»
Çàéøîâ ²âàí òà é êàæå öàðåâ³:
— ß âàøó äî÷êó âèë³êóþ.
Òà ïðî÷èòàâ íàä öàð³âíîþ òîãî ïàï³ðöÿ, ³ âîíà
ï³äâåëàñÿ çäîðîâà. Çðàä³â öàð ³ êàæå ²âàíîâ³:
— ßêùî íå ìàºø æ³íêè, òî â³ääàì äîíüêó çà
òåáå, à ÿê í³, òî äàì òîá³, ùî ñêàæåø.
À ²âàí éîìó â³äïîâ³äàº:
— ß áåðó âàøó äî÷êó. ² äàâàéòå ìåí³ ï³ä âëàäó òó ÷àñòü äåðæàâè, äå ñëóæèòü òàêèé-òî ïîëêîâíèê.
Ïîáðàëèñÿ âîíè ç öàð³âíîþ òà é æèâóòü. Îäíîãî ðàçó ²âàí êàæå:
— Õî÷ó ïîáà÷èòè, ÷èì ÿ âëàäàðþþ.
— Òî áåðè ç ñîáîþ ñîëäàò³â, — êàæå æ³íêà.
Àëå â³í íå ñõîò³â ñîëäàò³â áðàòè. Âáðàâ øèíåëüêó, íà ãîëîâó êàïåëþõ òà é ï³øîâ.
Ïðèõîäèòü â³í ó ãîðîä, äå ñòî¿òü òîé ïîëê, çàõîäèòü ó êîð÷ìó òà é çàìîâëÿº ¿ñòè. ² âñ³ äèâóþòüñÿ, ùî òàêèé íåùàñíèé, à òàê³ äîðîã³ ñòðàâè
çàìîâëÿº. Àæ òóò ïîïðè â³êíî ßðîñëàâ ³äå. ²âàí
ïîñòóêàâ ó â³êíî.
— ѳäàé, — êàæå, — ïîîá³äàé. Ç ÿêî¿ òè ÷àñòèíè? ßê òâîº íà÷àëüñòâî?
À ßðîñëàâ:
— Ó íàñ òàêå íà÷àëüñòâî, ùî íå äàé Áîæå
í³êîìó. Ùå êîëè íàø ïîëêîâíèê õîäèâ íåæîíàòèé, òî ëåãøå áóëî, à òåïåð óçÿâ ÿêóñü ãàäèíó.
ßê íå â³í, òî âîíà â ïîëê ïðè¿æäæàº.
Ïîîá³äàëè âîíè. Òóò ²âàí ñêèíóâ ³ç ïëå÷åé øèíåëþ, à íà íüîìó öàðñüêå âáðàííÿ. ßðîñëàâ ñõîïèâñÿ, à ²âàí êàæå:
195
— ѳäàé. Ïàì’ÿòàºø, ÿê òè ñòîÿâ íà ïîñòó
êîëî òþðìè ³ âçÿâ ó çàñóäæåíîãî ãðîø³?
— Ïàì’ÿòàþ.
— À òè éîãî â³äêîïàâ?
— ³äêîïàâ.
— À ùî â³í ñêàçàâ?
— Ñêàçàâ, ùî íàãîðîäèòü ìåíå.
— Îöå ÿ é º òîé ÷îëîâ³ê. ² ÿ íàãîðîäæó òåáå.
Íà òîá³ öþ çàïèñêó. Ïî í³é òîá³ äàäóòü ¿ñòè-ïèòè,
ñê³ëüêè çàõî÷åø. ³çüìè çàâòðà ç ñîáîþ ùå îäèíàäöÿòü äîáðèõ õëîïö³â òà é ïðèõîäüòå ñþäè.
Íà äðóãèé äåíü âèøèêóâàâñÿ ïîëê. Ïðè¿æäæàº
²âàí ó öàðñüêîìó âáðàíí³. Êîëî íüîãî ïîëêîâíèê ³ æ³íêà ïîëêîâíèêà íà êîí³. ²âàí ðîçïèòóº
ñîëäàò³â: «ßê æèâåòå? ßê âàñ ãîäóþòü?..» Êîëè
öå ç âóëèö³ ï³ñí³, êðèêè — ³äå ßðîñëàâ, à ç íèì
îäèíàäöÿòü ï’ÿíèõ ñîëäàò³â. Íà÷àëüñòâî ïîøåïòàëîñÿ òà é õîò³ëî âèéòè íàïðîòè, ùîá çóïèíèòè
áåøêåòíèê³â, íå ïóñòèòè, òà ²âàí íå äîçâîëèâ.
ϳäõîäèòü ßðîñëàâ ç êîìàíäîþ áëèæ÷å.
— Õòî òóò ñòàðøèé? — çàïèòóº ²âàí.
— ß! — âèñòðóí÷èâñÿ ßðîñëàâ.
— À ãâèíò³âêè âàø³ äå, à ïàòðîíè? — êðèêíóâ ²âàí.
Òà é êàæå ïîëêîâíèêîâ³:
— Öå âè òàêèé êîìàíäèð? Öå âè òàê ¿õ íàâ÷èëè? Àíó, çëàçüòå ç êîíÿ! Ðîçäÿãàéòåñÿ! Òè, —
êàæå ßðîñëàâó, — áåðè ïîëêîâíèöüêó ôîðìó, à
ïîëêîâíèê â³çüìå òâîþ.
À æ³íêà óçäð³ëà öå òà é ïóñòèëàñÿ êîíåì óò³êàòè.
— Çëîâ³òü ¿¿! — êðèêíóâ ²âàí ñîëäàòàì.
Çëîâèëè ¿¿, ³ íàêàçàâ ²âàí ïîðóáàòè øàáëÿìè
íåâ³ðíó äðóæèíó.
196
ÊÀÇÊÀ ÏÐÎ ²ÂÀÍÜÊÓ-ÄÓÐÀ×ÊÀ
Æèëè-áóëè ñîá³ ä³ä òà áàáà. ² áóëî ó íèõ òðè
ñèíè: Ãðèöüêî — íàéñòàðøèé, Ñòåïàí — ñåðåäóëüøèé òà ²âàíüêà — íàéìåíøèé. À ñòàðø³ õëîïö³
äóæå íå ëþáèëè ñâîãî ìåíøîãî áðàòèêà, áèëè éîãî,
ëàÿëè, ïðîãàíÿëè îä ñåáå, íàñì³õàëèñÿ.
Æèëè âîíè, æèëè, áàáà âìåðëà. À ÿê ïðèéøîâ
÷àñ ïîìèðàòè ä³äîâ³, òî â³í ïîêëèêàâ äî ñåáå ñèí³â
òà é êàæå:
— Îöå æ, ñèíî÷êè, ñëóõàéòå, òî òàê ³ ðîá³òü,
ÿê ÿ ñêàæó. Æèâ³òü ñîá³ äðóæíî òà ìèðíî, õàçÿéñòâå÷êà ãëÿä³òü, íå çîáèæàéòå îäèí îäíîãî. Òà
ÿê âè ìåíå ïîõîâàºòå ³ îäïîìèíàºòå, òî ùîá òðè
íî÷³ õîäèëè ïî ÷åðç³ ìîþ ìîãèëó ñòåðåãòè.
Ïîìåð ñòàðèé áàòüêî. Ïëàêàëè-ïëàêàëè ñèíè,
àæ çìàðí³ëè. Òà ïîêè æ éîãî ïëàêàòü, ñëüîçàìè
ãîðþ íå ïîìîæåø. Òðåáà áàòüêà õîâàòü òà ïîìèíàòü. Ïîõîâàòü-òî ïîõîâàëè, à îò ïîìèíàòü êèíóëèñü, òî ñò³ëüêè êëîï³ò âèñê³ïàëîñÿ! Õàçÿéñòâå÷êî áóëî ó íèõ íåâåëèêå, à äëÿ ïîìèíîê òðåáà
áóëî ³ òåëÿ çàð³çàòü, ³ ïîðîñÿ çàêîëîòü.
À ìèìî ¿õíüîãî äâîðó âðàíö³ é óâå÷åð³ ãíàëè
÷åðåäó öàðñüêó. Ùî ò³º¿ õóäîáè éøëî âèäèìîíåâèäèìî! Îò áðàòè é ñòàëè äóìàòü òà ãàäàòü, ÿê
áè òî çàìàíèòü ñîá³ ÿêó õóäîáèíó â äâ³ð. Òà é
íàäóìàëè. Ãðèöüêî é êàæå:
— À äàâàéòå-íî ïîðîáèìî õë³âè íàä äîðîãîþ.
Õóäîáêà äîäîìó ââå÷åð³ ñï³øèòü, òî, ìîæå, ÿêåñü
ïîìèëèòüñÿ òà é óñêî÷èòü ó õë³âåöü.
ßê íàäóìàëè, òàê ³ çðîáèëè. Ïîíàâîçèëè ë³ñó
òà é äàâàé ðîáèòü õë³âè äîáðîòí³, ç òîâñòîãî òåñàíîãî äåðåâà. À ²âàíüêà ïëåòå ñîá³ õë³â÷èê ç
òîíåíüêèõ, ³ç çåëåíèì ëèñòÿ÷êîì ã³ëî÷îê, ùî ¿õ
197
áðàòè îá÷óõðóþòü òà ïîêèäàþòü. Áðàòè ç éîãî
ñì³þòüñÿ.
— Ùî òî òè, äóðíþ, ðîáèø? Òà õ³áà òâ³é õë³â
íà õë³â ïîõîæèé? Íó ÿêà äóðíà õóäîáèíà òóäè
ï³äå? Ñêàçàíî ²âàíüêà-äóðà÷îê, òàê âîíî é º.
À ²âàíüêà ¿õ íå ñëóõàº, ïëåòå ñîá³ äàë³. Îò óæå
é ê³í÷èëè ðîáîòó. Ñòîÿòü Ãðèöüê³â òà Ñòåïàí³â
õë³âè ÿê äçâ³í, à ²âàíü÷èí õë³âåöü, òàêèé ñîá³
áëàãåíüêèé òà çåëåíåíüêèé, çáîêó á³ëÿ íèõ ïðèòóëèâñÿ. Íàñòàâ âå÷³ð. Ïîâèõîäèëè õëîïö³ äî
ñâî¿õ õë³âö³â, ùîá ÿê óñêî÷èòü ÿêà õóäîáèíà, òàê
çà÷èíèòü ¿¿ òàì. Òà ò³ëüêè ùî òàêå? ²äå õóäîáà
ìèìî âåëèêèõ íîâèõ õë³â³â ³ íå çàãëÿäຠäî íèõ,
à äî ²âàíü÷èíîãî õë³âöÿ ö³ëèé òàáóí íàáèâñÿ.
Ïîòÿãíåòüñÿ õóäîáèíà çà ëèñòî÷êîì òà é çàéäå
íåíàðîêîì ó õë³âåöü. Òóò ²âàíüêà é çà÷èíèâ äâåð³.
Áðàòàì õî÷ ³ ñåðäèòî áóëî, òà ùî çðîáèø?
Òðîõè õóäîáè ïîð³çàëè, ïîñêëèêàëè êóõîâàðîê òà é äàâàé ãîòóâàòèñÿ äî ïîìèíîê. Ñêëèêàëè íà ïîìèíêè âñå ñåëî, òà òàê ãàðíî áàòüêà îäïîìèíàëè, ùî íó!
Òàê. Îäïîìèíàòü îäïîìèíàëè, òðåáà óâå÷åð³
Ãðèöüêîâ³ éòè áàòüêîâó ìîãèëó ñòîðîæóâàòü. Âçÿâ
â³í ñâèòêó, âçÿâ ö³ïîê, ï³øîâ. Ïðèéøîâ â³í äî
ìîãèëè, ñèä³â-ñèä³â òà òîä³ é êàæå:
— Ãå, òà öå ÿ òàê ö³ëó í³÷ áóäó ñèä³òü? Íå
òàêèé ÿ âæå äóðíèé, ùîá í³êîìó íå ïîòð³áíó
ìîãèëó ñòîðîæóâàòü.
Ïðîñëàâ ñâèòó íà ìîãèë³, ë³ã òà é çàõðîï³â.
Óðàíö³ âñòàâ, ïðîòåð î÷³ é ïîïëåíòàâñÿ äîäîìó.
Ïèòàþòü éîãî äîìà.
— Íó, ùî æ òè òàì áà÷èâ? ×è ñòðàøíî áóëî?
— Òà í³äå í³÷îãî ³ íå áà÷èâ, ³ íå ÷óâ, — êàæå
Ãðèöüêî.
198
Íàñòàâ äðóãèé âå÷³ð. ϳøîâ Ñòåïàí äî ìîãèëè. Òà é ñîá³ ïðîñïàâ í³÷ ³ íå áà÷èâ í³÷îãî. À ÿê
ïðèéøîâ ÷àñ ²âàíüö³ éòè ñòîðîæóâàòü, òî áðàòè
éîìó é íàêàçóþòü:
— Òà ãëÿäè, íå ñïè òàì, à òî òè, ñÿêèé-òàêèé
ëîáóðÿêà, íå áóäåø òàê ÿê òðåáà ñòîðîæóâàòè.
ϳøîâ ²âàíüêà, ñ³â íà ìîãèë³ òà é äóìàº, ÿê öå
éîìó äàë³ æèòü. Áðàòè éîãî íåíàâèäÿòü, çíóùàþòüñÿ ç íüîãî. ² òàê éîìó òÿæêî òà ã³ðêî òà íà
áðàò³â ñâî¿õ êðèâäíî. Àæ îï³âíî÷³ ùîñü ÿê çàãðèìèòü, çåìëÿ ÿê çàòðÿñåòüñÿ — ìîãèëà ðîçêðèëàñÿ.
Âèë³ç ³ç ìîãèëè áàòüêî. Çðàä³â ²âàíüêà, ùî áàòüêà
ïîáà÷èâ, ï³äá³ã äî íüîãî, îáíÿëèñÿ âîíè òà àæ
çàïëàêàëè. Ïîñ³äàëè òîä³ âäâîõ íà ìîãèë³, áàëàêàëè óñþ í³÷, áàëàêàëè, òà âæå é ñâ³òàòü ñòàëî.
— Íó, ñèíêó, äàâàé ïîïðîùàºìîñü. À çà òå,
ùî òè íå ñïàâ òàê, ÿê òâî¿ áðàòè, à ñòåð³ã ìîãèëó,
ÿ òîá³ ùîñü äàì. Íà òîá³, ñèíêó, ö³ òðè âîëîñèíêè, âîíè òîá³ çäàäóòüñÿ.
Äàâ ²âàíüö³ áàòüêî òðè âîëîñèíêè, ïîïðîùàâñÿ
ç íèì òà é ïîë³ç ó ìîãèëó. Çàãóëà çåìëÿ, çàòðÿñëàñÿ ìîãèëà — äå âñå é ä³ëîñÿ, ìîâ ³ íå áóëî
í³÷îãî. ²âàíüêà ïîäóìàâ áè, ùî ñíèëîñÿ éîìó
âñå öå, òàê âîëîñèíêè â ðóêàõ. Çàïëàêàâ â³í, ïîö³ëóâàâ õðåñòà íà ìîãèë³, çàõîâàâ âîëîñèíêè â
øàïêó òà é ï³øîâ, ïëà÷ó÷è, äîäîìó. Ïðèéøîâ
â³í äîäîìó, ñòàâ ðîçêàçóâàòè áðàòàì, ùî éîìó
áóëî, à âîíè íå â³ðÿòü òà íàñì³õàþòüñÿ. Ïðîñïàâ,
êàæóòü, äóðåíü, íà ìîãèë³, òàê éîìó é ïðèâåðçëîñÿ òàêå.
— ²äè, — êàæóòü, — ñâèíåé îí ïàñòè, îäíàê ç
òåáå ä³ëà íå áóäå, ç äóðíÿ òàêîãî.
Òàê âîíè é ñòàëè æèòü. Õàçÿéñòâå÷êî õîðîøå
íàäáàëè, âñå á äîáðå áóëî. Òà ò³ëüêè æ, ÿê ³ ðàí³199
øå, íåíàâèäÿòü Ãðèöüêî òà Ñòåïàí ²âàíüêó. Çàñòàâëÿþòü âñÿêó âàæêó ðîáîòó ðîáèòü, ñâèíåé ïàñòè.
À â ò³é êðà¿í³ òà æèâ öàð. ² áóëà â òîãî öàðÿ
äî÷êà — òàêà âæå êðàñóíÿ ïèñàíà, ùî íó! Áàãàòî
öàðåâè÷³â òà êíÿæåâè÷³â õîò³ëè ¿¿ âçÿòè, òà í³êîìó öàð íå õîò³â ñâîþ äîíüêó îääàâàòü. Îò â³í ³
ïðèäóìàâ. Ïîñàäèâ öàð³âíó íà ñòîâï³ íà âèñîêîìó é íàêàçàâ, ùîá ò³, õòî õî÷å ¿¿ âçÿòü, íà êîíÿõ
ïðè¿õàëè äî òîãî ñòîâïà. ² õòî íà êîí³ äîñêî÷èòü
äî öàð³âíè, òî òîé íà í³é ³ îæåíèòüñÿ. Ïî÷óëè
ïðî öå é íàø³ õëîïö³. Ñòàëè Ãðèöüêî òà Ñòåïàí
³ ñîá³ çáèðàòèñÿ. Ãîäóþòü â³âñîì êîíåé, ÷èñòÿòü
¿õ, çáðóþ ëàãîäÿòü. À ²âàíüêà é êàæå:
— Ìîæå, ³ ÿ ç âàìè ïî¿äó?
— Òà êóäè òè é ñîá³ ì³æ ëþäè ïíåøñÿ? Êóäè
òîá³, ãð³øíîìó, äî öàð³âíè? ²äè îòî ñâèíåé ïàñòè.
Ïîñ³äàëè áðàòè íà êîíåé òà é ïî¿õàëè. À ²âàíüêà ïðèãíàâ ñâèíåé ó ë³ñ, êèíóâ ó êóù³ êîçóáåíüêó òà é êàæå:
— Âè, îïåíüêè, ë³çüòå â êîçóáåíüêó, à âè,
ñâèíêè, ïàñ³òüñÿ!
À ñàì íàçáèðàâ õìèçó, ðîçêëàâ îãîíü ³ ïîêëàâ
òóäè âîëîñèíêó — òó, ùî áàòüêî éîìó äàâ. À òóò
äå íå âçÿâñÿ ç îãíþ ê³íü. Òà òàêèé ãàðíèé, òàêèé
ãàðíèé, ùî é ðîçêàçàòü íå ìîæíà! ϳäñòàâèâ â³í
ïðàâå âóõî ²âàíüö³, òîé òóäè âë³ç, à ç ë³âîãî âóõà
âèéøîâ òàêèé êðàñåíü, òàê ãàðíî çîäÿãíåíèé —
÷èñòî òîá³ öàðåâè÷ àáî êîðîëåâè÷! ѳâ â³í íà
êîíÿ, à ê³íü éîãî é ïèòຠëþäñüêèì ãîëîñîì:
— Êóäè òåáå, ì³é õàçÿ¿íå, íåñòè? ×è ââèø äåðåâà, ÷è âï³âäåðåâà, ÷è ïî òðàâö³-ìóðàâö³?
— Íåñè ìåíå, êîíþ, ïî òðàâö³-ìóðàâö³, —
êàæå ²âàí.
200
ʳíü éîãî é ïîí³ñ. Ïðè¿õàëè âîíè äî òîãî
ñòîâïà, ùî öàð³âíà íà íüîìó ñèä³ëà. Êðóãîì
ëþäåé — òüìà-òüìóùà! Ïîíàñõîäèëèñü äèâèòèñü, õòî æ òî öàð³âíó ä³ñòàíå. Îò ñòàëè âñ³
ê³íüìè â îäèí ðÿä, ðîç³ãíàëèñÿ ³ ïîñêàêàëè äî
ñòîâïà. Òà ò³ëüêè øâèäêî õòîñü íà ñâîºìó ãàðíîìó êîí³, ³ ñàì, ÿê íàìàëüîâàíèé, óñ³õ îá³ãíàâ
³ ìàëî íå äîñêî÷èâ äî öàð³âíè. Ñê³ëüêè õòî íå
ñêàêàâ ï³ñëÿ éîãî, í³õòî âèùå íå äîñêî÷èâ. À òîé
õëîïåöü õòîçíà-äå é ä³âñÿ. Áðàòè æ ñâîãî ²âàíüêó òàê ³ íå âï³çíàëè. Ïðè¿õàëè äîäîìó, íàñèïàëè â³âñà êîíÿì íà í³÷, ùîá çàâòðà ðàíî çíîâ äî
ñòîâïà ¿õàòü.
À ²âàíüêà âåðíóâñÿ â ë³ñ, ïóñòèâ êîíÿ, ïåðåâäÿãñÿ â ñâîþ ñòàðó îäåæêó, âçÿâ êîçóáåíüêó ç
îïåíüêàìè òà é ïîãíàâ ñâèíåé äîäîìó. Çàõîäèòü
â³í ó õàòó, à áðàòè ñèäÿòü çà ñòîëîì, âå÷åðÿþòü ³
áàëàêàþòü:
— ² ùî òî çà öàðåâè÷ ÷è êîðîëåâè÷ òàêèé áóâ?
Êîëè á, áóâà, â³í öàð³âíè íå çàáðàâ ñîá³!
À ²âàíüêà é êàæå:
— À ìîæå, òî ÿ áóâ?
— ² òîæå òóäè, ì³æ ëþäè, ïíåøñÿ! Êóäè òîá³
äî òîãî öàðåâè÷à? Íà òîá³ îñü êàðòîïëèíó òà ë³çü
ñïàòü ï³ä ï³÷.
Çìîâ÷àâ ²âàíüêà, 璿â êàðòîïëèíó òà é çàñíóâ.
À âðàíö³ áðàòè çíîâ ñòàëè çáèðàòèñÿ ¿õàòü. Ïðîñèâñÿ ç íèìè é ²âàíüêà, òàê âîíè ò³ëüêè ïîñì³ÿëèñÿ ç éîãî, à ç ñîáîþ íå âçÿëè, ïîñëàëè ñâèíåé
ïàñòè. Îò çíîâ ïðèãíàâ ²âàíüêà ñâèíåé ó ë³ñ,
ïóñòèâ ¿õ ï³ä äóáè æîëóä³ çáèðàòü, çàêèíóâ êîçóáåíüêó â êóù³ òà é êàæå:
— Âè, îïåíüêè, ë³çüòå â êîçóáåíüêó, à âè,
ñâèíêè, ïàñ³òüñÿ.
201
À ñàì, òàê ÿê ³ òîé ðàç, íàçáèðàâ õìèçó, ðîçêëàâ îãîíü ³ ïîêëàâ äðóãó âîëîñèíêó. ² äå íå âçÿâñÿ ç îãíþ ê³íü. Òà ãàðíèé òàêèé, ùî é íå íàäèâèòüñÿ. Ùå ëó÷÷èé, í³æ òîé áóâ, çáðóÿ íà íüîìó
ñð³áëîì ñÿº, ñàì òàê ³ òàíöþº. ϳäñòàâèâ ê³íü
²âàíüö³ ïðàâå âóõî, òîé óë³ç, à â ë³âå âèë³ç. Òà
òàêà îäåæà íà éîìó ãàðíà, ùî é íå âï³çíàòü ²âàíüêó. À ê³íü éîãî é ïèòຠëþäñüêèì ãîëîñîì:
— Êóäè æ òåáå, ì³é õàçÿ¿íå, íåñòè: ÷è ââèø
äåðåâà, ÷è âï³âäåðåâà, ÷è ïî òðàâö³-ìóðàâö³?
— Íåñè ìåíå âï³âäåðåâà, — êàæå ²âàíüêà.
ʳíü éîãî é ïîí³ñ. ² çíîâ ²âàíüêà âñ³õ âèïåðåäèâ ³ ëåäü-ëåäü íå äîñêî÷èâ äî öàð³âíè.
Íàðîä äèâóºòüñÿ: äå òàêèé êðàñåíü-ìîëîäåöü
óçÿâñÿ?
À ²âàíüêà âåðíóâñÿ â ë³ñ, ïóñòèâ êîíÿ, ïåðåâäÿãñÿ â ñâîþ îäåæèíêó é ïîãíàâ ñâèíåé äîäîìó. Çàõîäèòü ó õàòó, à Ãðèöüêî òà Ñòåïàí òàê³
ñåðäèò³ çà ñòîëîì ñèäÿòü ³ âå÷åðÿòü íå âå÷åðÿþòü, øìàòîê ó ãîðëî íå ë³çå. Áàëàêàþòü:
— Îò, ñÿêèé-òàêèé, äå â³í âèñê³ïàâñÿ! Òàêè
çàáåðå ñîá³ öàð³âíó é ï³âöàðñòâà.
À ²âàíüêà é îáçèâàºòüñÿ ç-ï³ä ïå÷³.
— À ìîæå, òî ÿ áóâ?
Ãðèöüêî òà Ñòåïàí, õî÷ ÿê³ ñåðäèò³ áóëè, à
ëåäâå áîêè íå ïîíàäðèâàëè çî ñì³õó.
— Ëåæàâ áè îòàì íèøêîì, äóðåíü òàêèé!
Íà òðåò³é äåíü ¿äóòü çíîâ Ãðèöüêî òà Ñòåïàí.
Óæå é äîñêî÷èòü äî öàð³âíè íå íàä³þòüñÿ. Ïðîñèâñÿ ²âàíüêà ç íèìè, òàê êóäè òàì!
À ²âàíüêà çíîâ ïóñòèâ ñâèíåé ó ë³ñ, êèíóâ êîçóáåíüêó ó êóù³ òà é êàæå:
— Âè, îïåíüêè, ë³çüòå â êîçóáåíüêó, à âè,
ñâèíêè, ïàñ³òüñÿ.
202
Ñàì íàçáèðàâ ñóøíÿêó, çàïàëèâ îãîíü ³ ïîêëàâ òðåòþ âîëîñèíêó. Äå é óçÿâñÿ ç îãíþ ê³íü.
Òà òàêèé óæå ê³íü, ùî é ó öàðÿ òàêîãî íå áóëî!
Çáðóÿ íà íüîìó çîëîòîì ñÿº, à â³í òàê ³ ãàðöþº.
Âë³ç ²âàíüêà êîíåâ³ â ïðàâå âóõî, â ë³âå âèë³ç.
À îäåæà íà éîìó ùå êðàùà, í³æ òîé ðàç áóëà.
À ê³íü ³ ïèòຠëþäñüêèì ãîëîñîì:
— ßê òåáå, ì³é õàçÿ¿íå, íåñòè, ÷è ââèø äåðåâà, ÷è âï³âäåðåâà, ÷è ïî òðàâö³-ìóðàâö³?
— Íåñè ìåíå ââèø äåðåâà.
ʳíü éîãî ³ ïîí³ñ. Ò³ëüêè â³í äî ñòîâïà ï³ä’¿æäæàº, à âñ³ íà éîãî òàê ³ îãëÿíóëèñÿ ³ ðîçñòóïèëèñÿ ïåðåä íèì. Òóò ²âàíüêà ÿê ðîç³ãíàâñÿ — ³
äîñêî÷èâ äî öàð³âíè. À â òî¿ íàïîãîòîâ³ âæå ïåðñòåíü çîëîòèé áóâ. Òàê âîíà éîìó òîé ïåðñòåíü ó
ëîá ³ ââ³ãíàëà ç ðîçãîíó. Íó ²âàíüêà òî äîñêî÷èâ
òà é ïî¿õàâ çâ³äò³ëÿ øâèäåíüêî. ͳõòî é íå ïîáà÷èâ, äå â³í ä³âñÿ. À ²âàíüêà ïðè¿õàâ ó ë³ñ, ïóñòèâ
êîíÿ íà âîëþ, çàìîòàâ ëîá îíó÷åþ, ùîá ïåðñíÿ
íå âèäíî áóëî, âçÿâ êîçóáåíüêó ç îïåíüêàìè ³
ïîãíàâ ñâèíåé äîäîìó. À äîìà âæå é áðàòè ïðè¿õàëè. Ïîñ³äàëè òà é áàëàêàþòü:
— Íó, ùî òî òàêè çà öàðåâè÷ ÷è êîðîëåâè÷
òàêèé áóâ?
— ² ç ÿêî¿ â³í äåðæàâè ñþäè ïðè¿õàâ?
À ²âàíüêà ç-ï³ä ïå÷³:
— À ìîæå, òî ÿ áóâ?
— Öèòü, äóðíþ, ÿê íå õî÷åø áóòü áèòèì! Òè
ëó÷÷å ñêàæè, äå òè îòî ëîá ðîçáèâ, ÷è ÷îãî â³í ó
òåáå îíó÷åþ çàìîòàíèé?
— Òà öå ÿ â ë³ñ³ çà÷åïèâñÿ òà âïàâ íà ïåíüîê
òà é ðîçáèâ, — êàæå ¿ì ²âàíüêà.
Íó, áðàòè ïîñì³ÿëèñÿ-ïîñì³ÿëèñÿ ç éîãî òà é
ñïàòè ïîëÿãàëè. À íà äðóãèé äåíü öàð íàêàçóº
203
âñ³õ õëîïö³â ³ç óñüîãî öàðñòâà ç³ãíàòè äî ñåáå â
äâ³ð. Öàð³âíà õîäèòèìå, øóêàòèìå òîãî, êîìó
âîíà ïåðñòåíü ó ëîá ââ³ãíàëà. ²âàíüêó òóäè íå
ïîãíàëè, áî õ³áà õòî ì³ã ïîäóìàòü, ùî ñâèíîïàñ
òà äî öàð³âíè äîñêî÷èâ? Øóêàëà-øóêàëà öàð³âíà ñâîãî æåíèõà é íå çíàéøëà. Íà äðóãèé äåíü
òåæ íå çíàéøëè. À âæå íà òðåò³é äåíü öàð íàêàçàâ, ùîá çãàíÿëè â³ä ìàëîãî äî ñòàðîãî âñ³õ — ³
áàãà÷³â, ³ íàéìèò³â. Íå õîò³â ²âàíüêî éòè, òà ïîãíàëè. Îò õîäÿòü ïî ðÿäàõ öàð ³ öàð³âíà, øóêàþòü. Äîõîäÿòü äî ²âàíüêà, à â íüîãî ëîá îíó÷åþ
çàìîòàíèé. Öàð³âíà ÿê ñ³ïíå çà îíó÷ó, òà é ç³ðâàëà
¿¿ ç ëîáà. À ïåðñòåíü ÿê çàñÿº! Áðàòè ²âàíü÷èí³
àæ çàí³ì³ëè ç äèâà òàêîãî. À öàð³âíà òà ²âàíüêà
îäðóæèëèñÿ, âçÿëè ñîá³ ï³âöàðñòâà òà é æèëè
ìèðíî òà òèõî äîâãî-äîâãî.
ÁÐÀÒ Ó ÁÐÀÒÀ ÍÀ ÒÎÌÓ Ñ²Ҳ
Äàâíî ñå ä³ÿëîñü, äóæå äàâíî, ³ íå äå³íäå, à â
íàø³é òàêè çåìë³, æèëè ñîá³ äâà ð³äí³ áðàòè —
Îñòàï òà ²âàí. Æèëè âîíè íà îäí³ì áàòüê³âñüê³ì
´ðóíòîâèù³ ³ äóæå ïîâàæàëè é ëþáèëè îäèí îäíîãî, — æèëè ÿê îäèí. Àëå æ òÿæêà ïàíñüêà
ïðàöÿ òà íàäîêó÷ëèâ³ êàòåëþãè-ñ³ïàêè îñàâóëè
íå äàâàëè ¿ì æèòè ïî-ëþäñüêîìó: ÿê äåíü áîæèé, òàê ³ íà ïðàöþ, ÿê äåíü áîæèé, òàê ³ ò³ïàþòü. Íå âèäåðæàâ ñòàðøèé áðàò Îñòàï òàêîãî
òÿæêîãî æèòòÿ — âìåð á³äîëàõà. Ïîõîâàëè éîãî
ÿê ñë³ä, ïî çàêîíó. Çîñòàâñÿ íà âñå äâîðèùå ãîñïîäàðåì ìåíøèé áðàò ²âàí. Òÿæêî éîìó ñàìîìó
ïðèõîäèòüñÿ; ñóìóº, áóâàëî, òà âáèâàºòüñÿ çà
Îñòàïîì, — òà ùî ïî䳺ø — òàêà âæå Áîæà âîëÿ.
Æèâå îòî ñîá³ ²âàí îäèí òà ñëüîçè ëëº, á³äîëàõà,
ñâ³ò éîìó íåìèëèé, ñóì ñåðöå øìàòóº ÷åðåç òàêå
ïåêåëüíå æèòòÿ, — íåìຠéîìó ùèðî¿ ïîðàäîíüêè í³ â³ä êîãî.
Îäíîãî ðàçó ñèäèòü â³í îòàê çà ñòîëîì, ñõèëèâøè ãîëîâó íà ðóêè, ñóìóº é äóìàº: ùî ðîáèòè é ÷èì ñîá³ æèòòÿ çàáîãàðàäèòè. «À äàé, äóìàº, îäðóæóñü — õî÷ îäíà äóøà áóäå ð³äíà».
Îòàê â³í ïîì³ðêóâàâ ñîá³ òà é çàñëàâ ñòàðîñò³â
äî ÿêî¿ñü óáîãî¿, àëå æ ³ç ÷åñíîãî ðîäó, ñèð³òêè.
Ñèð³òêà ñÿ çãîäèëàñü ï³òè çà éîãî çàì³æ ³ ïîäà207
âàëà ðóøíèêè. Âñå âæå áóëî íàëàãîäæåíî íà âåñ³ëëÿ.
Ó ñóáîòó, ïåðåä âå÷îðîì, ïîêè ùå ìîëîäà á³ãàëà ç äðóæêàìè ïî ð³äí³ òà êëèêàëà íà âåñ³ëëÿ,
²âàíîâ³ ñïàëî íà äóìêó ï³òè äî áðàòà Îñòàïà íà
ãðîáîâèùå ³ ïîêëèêàòè éîãî íà âåñ³ëëÿ. ϳøîâ
îòî â³í íà ãðîáîâèùå òà é óçÿâ ³ç ñîáîþ æîëóäÿ,
ùîá ïîñàäèòè éîãî êîëî áðàòîâîãî ãðîáêà íà
ñïîìèí ïðî ñâîº âåñ³ëëÿ. ijéøîâ â³í äî ãðîáîâèùà, çä³éíÿâ øàïêó, ïåðåõðåñòèâñÿ é ï³øîâ
ïðîñòî äî ãðîáêà, äå ïîõîâàíèé áóâ Îñòàï; ïåðåõðåñòèâñÿ é òóò ³ ïîñàäèâ æîëóäÿ â íîãàõ; äàë³
ï³ä³éøîâ äî âîçãîëîâ’ÿ ³ ñòèõà ïðîìîâèâ, çàëèâàþ÷èñü ñë³çüìè:
— Áðàòå ì³é ºäèíèé, ïðîñþ òåáå íà âåñ³ëëÿ
äî ñåáå, îáðèäëî âæå æèòè îäèíîêèì, áåçð³äíèì
áóðëàêîþ.
Ò³ëüêè ïðîìîâèâ â³í ñ³ ñëîâà, ÿê ãð³á ðîçêðèâñÿ, é ²âàí ïîáà÷èâ òàì ñâîãî áðàòà Îñòàïà.
— ²äè ñþäè, áðàòå! — ïðîìîâèâ äî éîãî Îñòàï. — Òà ïîáàëàêàºìî òðîõè.
Óâ³éøîâ ²âàí äî Îñòàïà â ãð³á ³ ñë³äêîì çà
íèì çåìëÿ çàñòóïèëàñü. Îçèðíóâ ²âàí íàâêðóãè
ñåáå ³ éîìó ÿâí³ñ³íüêî ñòàëî, ùî Îñòàï íå â òðóí³
ëåæèòü, à æèâå ñîá³, ìîâ ÷åðíåöü òîé, ó êå볿.
Çàñâ³òèâ Îñòàï ñâ³÷å÷êó âîñêîâó, ïîñ³äàëè îáèäâà êîëî ñòîëó òà é ïî÷àëè ðîçïèòóâàòè îäèí îäíîãî, ÿê êîìó æèâåòüñÿ. Ðîçêàçàâ ²âàí Îñòàïîâ³,
ÿêå òî ïåêåëüíå éîãî é ëþäñüêå æèòòÿ íà á³ëîìó
ñâ³ò³. Äîâãî ñëóõàâ Îñòàï îïîâ³äü áðàòîâó, òà âñå
êèâàâ ãîëîâîþ, à ÿê óæå ²âàí ïåðåñòàâ ãîâîðèòè,
áðàò éîìó é êàæå:
— ͳê÷åìíå, íåïðàâäèâå âàøå æèòòÿ íà á³ëîìó ñâ³ò³, ïî-áîæîìó íå òàê ïîâèííî æèòè, — îñü
208
ïîñëóõàé êðàùå, ÿê ó íàñ òóò æèâóòü, òà ÿê ïîâèíí³ é âè æèòè...
Óçÿâ Îñòàï ³ç ïîëè÷êè ÿêóñü òîâñòó-ïðåòîâñòó êíèãó òà é ïî÷àâ ¿¿ ÷èòàòè. ²... Ãîñïîäè! ßê òî
òàì ãàðíî âîíî ïèøå: «Îäèí îäíîãî ëþáèòü, îäèí
îäíîìó äîïîìàãàº, í³ áàãàòèõ, í³ âáîãèõ, í³ äóæèõ, í³ áåçñèëèõ òóò íåìຠ— óñ³ ð³âí³, âñ³ áðàòàìè íàçèâàþòüñÿ»... ² ùå áàãàöüêî, áàãàöüêî äå÷îãî çâ³äò³ëÿ â³í âè÷èòóâàâ. ×èòຠâ³í ñþ êíèãó,
à Éâàí — íå êàæè ùî ïðèñìîêòàëî éîãî — é
â³ä³ðâàòèñÿ í³ÿê íå ìîæå òà âñå ñëóõàº. Çãîð³ëà
îäíà ñâ³÷å÷êà, Îñòàï çàñâ³òèâ äðóãó òà é çíîâ äî
÷èòàííÿ âçÿâñÿ. Çãîð³ëà é äðóãà ñâ³÷å÷êà, à Îñòàï ³ ïèòà Éâàíà:
— ×è íå ÷àñ òîá³ éòè âæå äî ãîñïîäè, áî âæå
äàâíî ñå 䳺òüñÿ.
— ͳ, áðàòå, ïîñëóõàþ ùå õî÷ òðîõè òâ êíèãè, õàé õî÷ çäàºòüñÿ ìåí³, ùî é ÿ æèâó ì³æ öèìè
äîáðèìè ëþäüìè é íà öüîìó ñâ³ò³.
Äîãîð³ëà é òðåòÿ ñâ³÷å÷êà, à Îñòàï óñå ÷èòàº.
ϳä³éíÿâñÿ ²âàí ç³ ñò³ëü÷èêà, âêëîíèâñÿ Îñòàïîâ³ òà é êàæå:
— Ñëóõàâ áè áåçïåðåñòàíó, áðàòå, òâîãî ÷èòàííÿ, àëå æ ÷àñ ìåí³ é äî ãîñïîäè ïîáèðàòèñü,
áî òàì ìåíå äîæèäàþòü.
Ïîïðîùàâñü ²âàí ç Îñòàïîì, çåìëÿ ðîçñòóïèëàñü, ³ Éâàí âèéøîâ íà çåìëþ. Íå âñòèã â³í ³
íàçàä îçèðíóòüñÿ, à çàì³ñòü òèõ äâåðåé, øî ç ¿õ
âèõîäèâ â³í, ò³ëüêè ãðîáîê ñòîÿâ. Ïîäèâèâñü ²âàí
íàâêðóãè ñåáå é ïîì³òèâ, ùî â íîãàõ áðàòîâîãî
ãðîáêà ëåæèòü çäîðîâåííèé ³ òîâñòåëåçíèé, óæå
òðóõëÿâèé, äóá. «Îòî äèâî! — ïîäóìàâ ²âàí. —
²øîâ ñþäè, äóáà íå áóëî, à òåïåð îí ÿêèé ëåæèòü, — õòî ñå ïðèâ³ç éîãî ñþäè?»
209
Ðîçäèâèâñÿ êðàùå, — àæ ³ ïåíü ç öüîãî äóáà
ùå ñòèð÷èòü ó íîãàõ Îñòàïîâîãî ãðîáêà. «×è íå
ç òîãî æîëóäÿ öåé äóá, ùî ÿ ïîñàäèâ îöå â÷îðà,
ÿê ïðèõîäèâ ïðîõàòè Îñòàïà íà âåñ³ëëÿ?» — ïîäóìàâ çíîâ ²âàí. Ïîäóìàâ îòàê ²âàí, ïîäóìàâ,
ïîäèâóâàâñÿ òà é ï³øîâ äî ãîñïîäè. ²äó÷è äîäîìó, äèâèâñÿ â³í íàâêðóãè ñåáå é çíîâ äèâóâàâñÿ:
ùî çà îêàç³ÿ, ìîâ íå òå ñåëî ñòàëî — í³÷îãî é
í³êîãî íå ï³çíàº.
ijéøîâ ²âàí äî ñâîãî äâîðó, çèðíó⠗ ³ òóò
ùîñü íå òàê: òå ì³ñöå, äå áóâ éîãî äâ³ð, àëå æ íå
òà õàòà, íå ò³ ïîâ³òêè é íå ò³ ëþäå òóò æèâóòü,
ÿêèõ â³í ëèøàâ, ³äó÷è äî áðàòà. Âèéøëè ç õàòè
ÿê³ñü ÷óæ³, íåçíàéîì³ ëþäå òà é ïèòàþòü ²âàíà:
— ×îãî òðåáà?
— ßê òî — ÷îãî òðåáà? — àäæå æ ñå ì³é äâ³ð,
ìîÿ áàòüê³âùèíà! Õ³áà çàáóëè, ùî ÿ â÷îðà óâå÷åð³ õîäèâ äî áðàòà íà ãðîáêè ïðîõàòè äî ñåáå íà
âåñ³ëëÿ? Õ³áà âæå çàáóëè ïðî ìåíå, ïðî Éâàíà?
Äèâëÿòüñÿ ëþäå íà Éâàíà òà é äèâóþòüñÿ ç
éîãî ðå÷åé.
— Òà ùî ñå òè íàì, ÷îëîâ³÷å äîáðèé, ãîëîâó
ìîðî÷èø? Áóëî ñå êîëèñü, ðîçêàçóþòü ñòàð³ ëþäå,
ùî áðàò áðàòà õîäèâ íà ãðîáè ïðîõàòè äî ñåáå íà
âåñ³ëëÿ, àëå öüîìó âæå, ìàáóòü, á³ëüø òðüîõ ñîòåíü ë³ò ìèíóëî, ÿê ñå ä³ÿëîñü. Ñõàìåíèñÿ, ÷îëîâ³÷å äîáðèé, áî ç òåáå âñå ñåëî áóäå ñì³ÿòèñÿ,
êîëè áóäåø òàêå ïëåñêàòè, — êàæóòü ²âàíîâ³
ëþäå.
Ïî÷àâ áóâ ²âàí ùå êàçàòè ëþäÿì öèì, ùî ñå
éîãî äâîðèùå ç ä³äà, ç ïðàä³äà, ³ ùî â³í ò³ëüêè
â÷îðà õîäèâ íà ãðîáîâèùå ïîêëèêàòè áðàòà íà
âåñ³ëëÿ, àëå æ — êóäè òîá³ — ñì³þòüñÿ ç ²âàíà
âñ³, ìîâ ç áîæåâ³ëüíîãî.
210
Ïîêðóòèâñü îòàê ²âàí, — íåìà éîìó ïðèñòàíîâèùà, í³õòî éîãî íå ïðèéìàº, ³ ï³øîâ â³í çíîâ
íà ãðîáîâèùå äî áðàòà.
— Ïóñòè, áðàòå, çíîâ äî ñåáå, áî íà ñ³ì á³ë³ì
ñâ³ò³ íåìຠâæå ìåí³ ì³ñöÿ — í³õòî âæå ìåíå íå
ïðèéìàº!
² çíîâ ðîçñòóïèëàñü çåìëÿ íàä òðóíîþ Îñòàïîâîþ, ââ³éøîâ òóäè ²âàí, çåìëÿ çàñòóïèëàñü, ³ ç
òîãî ÷àñó âæå í³õòî é í³êîëè íå áà÷èâ ²âàíà íà
á³ë³ì ñâ³ò³.
Êàæóòü áè òî, ùî îòî ñê³ëüêè ñâ³÷å÷îê çãîð³ëî, ïîêè ÷èòàâ Îñòàï ó êå볿 òóþ êíèãó, ñò³ëüêè
ïî ñòî ðîê³â ìèíóëî ç òîãî ÷àñó, ÿê ²âàí äî áðàòà
ïðèéøîâ. À äóá, ùî ëåæàâ óæå òðþõëÿâèé êîëî
ãðîáêà Îñòàïîâîãî, — öå ç òîãî ñàìîãî æîëóäÿ,
ùî Éâàí ïîñàäèâ òàì, ÿê ïðèõîäèâ êëèêàòè Îñòàïà äî ñåáå íà âåñ³ëëÿ.
ÏÐÎ ÑÎËÄÀÒÀ ²ÂÀÍÀ
Öå äàâíî áóëî. Ñëóæèëè òîä³ â àð쳿 ö³ëèõ
äâàäöÿòü ï’ÿòü ðîê³â.  îäíîìó ñåë³ æèëà ñòàðà
âäîâà. Ìàëà âîíà îäíîãî ñèíà ²âàíà. ²âàí áóâ
óæå çäîðîâèé, õîðîøèé ïàðóáîê. Ìàòè ðàä³ëà,
äèâëÿ÷èñü íà íüîãî. Àëå ïðèéøëà çâ³ñòêà, ùîá
³ç ñåëà âèðÿäæàëè â ñîëäàòè ñ³ì ÷îëîâ³ê. Âïàëà
á³äà ³ íà âäîâó. ßê íå ïëàêàëà ìàòè, ÿê íå
ïîáèâàëàñÿ, à äîâåëîñÿ ïðîùàòèñÿ ç ð³äíèì
ñèíîì.
ϳøîâ ²âàí íà äâàäöÿòü ï’ÿòü ðîê³â. Äóæå ñóìóâàâ çà íåíüêîþ. Êîæíîãî òèæíÿ ïîñèëàâ ëèñòè — óò³øàâ ñòàðó ìàò³ð.
211
Îäíîãî ðàçó ²âàí ïî÷óâ, ùî ìîæíà â³äñëóæèòè ñëóæáó çà òðè íî÷³. Îò â³í ³ ïîäóìàâ: «Ï³äó,
â³äñëóæó òðè íî÷³ é ïî¿äó äî ìàòåð³».
ϳøîâ ²âàí äî ì³ñòà, äî íà÷àëüíèêà. Éîìó ñêàçàëè, ùî òðåáà ïðîâàðòóâàòè òðè íî÷³ á³ëÿ êàì’ÿíîãî çàìêó, ùî ñòîÿâ íà êðàþ ì³ñòà. Öåé çàìîê
îõîðîíÿëè ùîíî÷³, àëå í³õòî çâ³äòè íå ïîâåðòàâñÿ. ²âàí ÷óâ öå, àëå âèð³øèâ: êðàùå óìåðòè, í³æ
ñëóæèòè äâàäöÿòü ï’ÿòü ðîê³â. Ïåðåä âàðòóâàííÿì çãàäàâ ²âàí ñòàðó íåíüêó ³ âñå, ùî áóëî äîáðîãî ³ ïîãàíîãî â éîãî æèòò³.
Îñü íàñòàâ ÷àñ ³òè âàðòóâàòè.
²âàí óçÿâ ãâèíò³âêó ³ ï³øîâ íà êðàé ì³ñòà äî
çàìêó. Ðàïòîì ùîñü çàãóëî.  çàìêó â³ä÷èíèëèñÿ
äâåð³, ³ ²âàí ïîáà÷èâ, ùî òî öåðêâà. Ó öåðêâ³
çàñâ³òèëèñÿ ñâ³÷êè, çàõîäèëè ëþäè. Ïîñåðåäèí³
ñòîÿëà âåëèêà ÷îðíà äîìîâèíà. ϳï õîäèâ êðóãîì íå¿ ³ ÷èòàâ ìîëèòâó. Êîëè öå ³ç òðóíè
ï³äí³ìàºòüñÿ âåëèêèé ÷îðíèé ÷îëîâ³ê ³ éäå íà
²âàíà. ²âàí êðèêíóâ:
— Ñò³é! Õòî éäå?
×îëîâ³ê ìîâ÷èòü ³ éäå äàë³.
²âàí óäðóãå êðèêíóâ ³ ïî÷àâ ñòð³ëÿòè. Àëå
êóë³ éøëè êð³çü ÷îëîâ³êà, ÿê êð³çü ñèòî. Âèñòð³ëÿâ óñ³ êóë³, àëå ÷îëîâ³êà íå âáèâ. Òîä³ ïî÷àâ
áèòèñÿ áàãíåòîì. Ïîáèâ ³ áàãíåòà é ïî÷àâ áèòèñÿ êóëàêàìè. Ðàïòîì çàñï³âàâ ï³âåíü — ³ ïðèâèä çíèê.
Ëåäâå æèâèé ²âàí ïåðåáóâ äî ðàíêó é ïîâåðíóâñÿ â êàçàðìó. Âñ³ çäèâóâàëèñÿ, ùî â³í æèâèé.
Íà äðóãó í³÷ ïîâòîðèëîñÿ òå ñàìå. Àëå öåðêâà
áóëà óäâîº á³ëüøà ³ ëþäåé áóëî á³ëüøå, à ÷îëîâ³ê
áóâ òàêèé çäîðîâèé, ùî ²âàí àæ ñêðèêíóâ, àëå
áèâñÿ ³ òó í³÷. Òåæ ëèøèâñÿ æèâèé.
212
Íà òðåòþ í³÷ ²âàí óçÿâ ³ç ñîáîþ ï³âíÿ. Ïîñàäèâ ó ñâî¿é áóäö³ ³ ñòàâ âàðòóâàòè. Îï³âíî÷³ ïîâòîðèëîñÿ òå æ ñàìå. Àëå ÷îëîâ³ê áóâ óòðè÷³
á³ëüøèé â³ä ïîïåðåäíüîãî. ²âàí âèñòð³ëÿâ óñ³ êóë³,
ïîáèâ áàãíåò, çàìîðèâñÿ äóæå, îäñòóïèâ äî áóäî÷êè ³ ïî÷àâ áèòè ïðèêëàäîì. À ï³âåíü ïðîáóäèâñÿ:
— Êó-êó-ð³-êó!
Òàê óñå é çíèêëî.
²âàí â³äïî÷èâ ³ õîäèâ á³ëÿ çàìêó, êîëè ÷óº —
õòîñü êðè÷èòü, ùîá äîïîìîãëè. ³í äî çàìêó, äî
äâåðåé, àëå âîíî êðè÷èòü ó ïàëàö³. ²âàí êàæå,
ùî çà÷èíåí³ äâåð³. Ãîëîñ ïî÷àâ ãîâîðèòè, ùîá
â³í â³ä³éøîâ ³ ïîáà÷èâ ï³ä íîãàìè êàì³íü.
ϳäíÿ⠗ à òàì êëþ÷³. ³í óçÿâ ³ ïî÷àâ â³äìèêàòè äâåð³. ³ä³ìêíóâ àæ äåâ’ÿòü äâåðåé. À çà íèìè
áóëà çàìêíåíà ä³â÷èíà. ²âàí óçÿâ ¿¿ òà âèí³ñ ³ç
ïàëàöó.
ijâ÷èíà áóëà äóæå ãàðíà é ìîëîäà, àëå õóäà ³
ïîãàíî âäÿãíåíà. Âîíà ðîçïîâ³ëà ²âàíîâ³, ùî ¿¿
çàìêíóëà â çàìîê îäíà çëà ÷àêëóíêà, à ¿¿ òðè ñèíè
ñòåðåãëè öåé çàìîê ³ ùîíî÷³ âáèâàëè âàðòîâèõ.
Àëå ²âàí ¿õ ïåðåì³ã. ijâ÷èíà ñêàçàëà, ùîá ïðèéøîâ äî íå¿ ÷åðåç ÷îòèðè ì³ñÿö³ íà âóëèöþ ˳ñîâó, áóäèíîê íîìåð ñòî ï’ÿòäåñÿò, êâàðòèðà íîìåð ï’ÿòü. Ðàí³øå ùîá íå ïðèõîäèâ. ² ï³øëà.
Ïðèéøîâ ²âàí ó êàçàðìó. Âñ³ çäèâóâàëèñÿ ùå
á³ëüøå é óëàøòóâàëè ²âàíîâ³ âðî÷èñò³ ïðîâîäè.
Ïîãóëÿâ ²âàí òðè ì³ñÿö³ ïî ì³ñòó, ñêó÷èâ çà ä³â÷èíîþ ³ ï³øîâ ¿¿ øóêàòè. Çàéøîâ íà ˳ñîâó âóëèöþ. Êîëè éäå íàçóñòð³÷ ñòàðà áàáóñÿ é ïèòàº:
— ×îãî òè, ñèíó, òóò õîäèø?
— Ãóëÿþ, — à ñàì äèâèòüñÿ íà áóäèíêè ³ ïîáà÷èâ íîìåð ñòî ï’ÿòäåñÿò.
213
Óâ³éøîâ ó áóäèíîê òà é ïèòຠíîìåð ï’ÿòü.
Êîëè öå âèõîäèòü áàáóñÿ òà ÿê øòîâõíå ²âàíà â
êîëîíó òà é çàìóðóâàëà, à òîä³ ³ êàæå:
— Îöå òîá³ çà òå, ùî âáèâ ìî¿õ ñèí³â.
²âàíîâà ä³â÷èíà ñïàëà â ñâî¿é êâàðòèð³ òðè
ì³ñÿö³, àëå ïî÷óëà ãóðê³ò, ïðîêèíóëàñÿ ³ âèéøëà.
Êîëè ñòî¿òü ÷àêëóíêà ³ êîëîíà. ijâ÷èíà çäîãàäàëàñÿ, ùî òðàïèëîñü, ðîç³ìêíóëà êîëîíó ³ âèòÿãëà
ëåäü æèâîãî ²âàíà, à òóäè âïõíóëà áàáó.
Ïîâåëà ²âàíà â ñâîþ êâàðòèðó, íàãîäóâàëà ³
êàæå:
— ²âàíå, òè ìåíå âðÿòóâàâ, à ÿ òåáå â³ä ÷àêëóíêè âèçâîëèëà. Äàâàé ðàçîì æèòè.
²âàí ò³ëüêè öüîãî ³ æäàâ.
Îò âîíè ïîâ³í÷àëèñÿ, àëå ²âàí ÷îìóñü çàñóìóâàâ. Ìàðóñÿ (òàê áóëî çâàòè ä³â÷èíó) çäîãàäàëàñÿ òà ÿê ìàõíå ïðàâîþ ðóêîþ — òàê ³ êàðåòà
ï³ä’¿õàëà äî íèõ. Ìàõíóëà ë³âîþ — òàê óñå äîáðî
³ âïàëî á³ëÿ íèõ. Îäÿãëèñÿ âîíè, íàáðàëè âñüîãî
ç ñîáîþ â êàðåòó ³ ïî¿õàëè äîäîìó. Ìàòè äóæå
çðàä³ëà òà ö³ëóº ñèíà ³ íåâ³ñòêó. Çàæèëè âîíè òîä³
ÿêíàéêðàùå.
ÌÀвÉÊÀ É ÁÀÁÀ-²ÄÜÌÀ
Áóâ îäèí ä³ä Ìîíüêà, ùî íîñèâñÿ çëåãîíüêà ³
ìàâ ÷åðâîí³ ïîñòîëüö³... Ðîçïîâ³äàòè êàçêó ÷è í³?
Ðîçïîâ³ì. Ó í³é, çâè÷àéíî, ïðàâäè, ÿê ó ðåøåò³
âîäè. Àëå ñëóõàòè ìîæíà. Òî ïîñëóõàéòå...
 îäíîãî ÷îëîâ³êà âìåðëà æ³íêà. Àëå ïåðåä
ñìåðòþ ïîêëèêàëà äî ñåáå äî÷êó, äàëà ¿é ëÿëüêó
³ ñêàçàëà:
214
— Äèâèñÿ, Ìàð³éêî, àáè âîíà áóëà ÷èñòåíüêà, ãîäóé ¿¿ õë³áöåì, à ÿê ïðèéäå ÿêàñü æóðà,
ïîðàäüñÿ ç ëÿëüêîþ.
Ìàò³ð ïîõîâàëè. À íåíüêî ïðèâ³â ìà÷óõó ç
äâîìà ä³âêàìè. Âîíà íåçëþáèëà Ìàð³éêó çà òå,
ùî âîíà çàâæäè ïðàëà ñîðî÷å÷êó ëÿëüö³ òà ãîäóâàëà ¿¿ õë³áöåì.
Îäíîãî ðàçó ñòàðøà âèøèâàëà, à ìåíøà ïàí÷îõè ïëåëà. Ìà÷óõà êàæå ïàä÷åðö³:
— Ïîêëàäè â ï³÷ òð³ñî÷êó...
ijâ÷èíà ïîêëàëà. Òð³ñî÷êà ñïàëàõíóëà, øâèäåíüêî çãîð³ëà, ³ âîãîíü ïîãàñ. Ó õàò³ òåìíî-òåìíî. ² ìà÷óõà ãîâîðèòü:
— Òðåáà, ä³òè, ïðèíåñòè âîãíþ, áî òàê íàì
çëå ñèä³òè...
Ñòàðøà â³äïîâ³ëà:
— ß íå ï³äó çà âîãíåì — ìåí³ âèäíî â³ä
ãîëêè.
² ìåíøà íå ìîâ÷àëà:
— ß òåæ íå ï³äó — ìåí³ âèäíî â³ä ãëèöü.
Ìà÷óõà — íà Ìàð³éêó:
— Òè â óñüîìó âèííà, ³äè çà âîãíåì!
— Êóäè ÿ ï³äó?
— Êóäè î÷³ äèâëÿòüñÿ!
Âèòðóòèëà ä³â÷à çà ïîð³ã, Ìàð³éêà ëåäâå âñòèãëà ïðèõîïèòè ëÿëüêó.
Íàäâîð³ äîù, òåìðÿâà. Ìàð³éêà éäå òà é ïëà÷å, áî ¿é äóæå õîëîäíî. Ðàïòîì ãëèï — à ïåðåä
íåþ ñòî¿òü ÷îðíèé âåðøíèê, íà ÷îðíîìó êîí³, ç
÷îðíîþ çáðîºþ â ðóêàõ. ijâ÷èíà çàòðåìò³ëà ³ òðîõè íå âïàëà. Àëå ï³øëà äàë³...
Íå âñòèãëà Ìàð³éêà â³ä³éòè äåñÿòü êðîê³â, ÿê
ïåðåä íåþ ãåéáè ç-ï³ä çåìë³ âèð³ñ á³ëèé âåðøíèê, íà á³ëîìó êîí³, ç á³ëîþ çáðîºþ â ðóêàõ. Íîãè
215
ï³äêîñèëèñÿ, ä³â÷èíà àæ ïðèñ³ëà. Òà âñòàëà é
ï³øëà äàë³.
Äîâãî éøëà. Íàðåøò³ ãëèï — ñâ³òëî. ϳä³éøëà
é ïîì³òèëà: òî çà ïàðêàíîì, íà ãîðîä³ ñâ³òÿòüñÿ
ãîë³ ÷åðåïè.
ijâ÷èíà çîìë³ëà â³ä ñòðàõó. Àëå íåñïîä³âàíî
ùîñü çàãðèì³ëî, çàëóñêàëî. Âèá³ãëà ñòàðà áàáà,
àæ ÿçèêà âèâàëèëà.
— Àäè, ñàìà ïðèéøëà â ìî¿ ðóêè!
— Ìåíå ìà÷óõà ïðèñëàëà çà âîãíåì, — êàæå
¿é Ìàð³éêà.
— Íó, õîäè, õîäè ç³ ìíîþ, ÿ äàì òîá³ âîãíþ!..
Ìàð³éêà ï³øëà ç áàáîþ. À ÿê ï³ä³éøëà äî âîð³ò,
áàáà ìîâèëà:
— Îòâîð³òüñÿ, âîðîòà!
Çàë³çí³ âîðîòà â³äñóíóëèñÿ.
ϳä³éøëà äî áåðåçè, ùî âèðîñëà êîëî âîð³ò.
— Òè, áåðåçî, Ìàð³éêó íå áèé. Àëå ÿêùî áóäå
ò³êàòè â³ä ìåíå, òî âèáèé ¿é î÷³.
Ñòàëè ïåðåä õàòîþ — ³ç ÷îðíèìè ñò³íàìè é
÷åðâîíèìè â³êíàìè. Êîëî äâåðåé ñèä³â ÷îðíèé
êóäëàé ç ÷åðâîíèìè î÷èìà. ³í çàãàð÷àâ ³ êèíóâñÿ íà ä³â÷èíó.
Áàáà çàñòóïèëàñÿ çà íå¿:
— Òè, ïåñèêó, í³÷îãî íå êàæè Ìàð³éö³, áî
âîíà, àäè, ç³ ìíîþ. ßê áóäå ò³êàòè, òîä³ ³íøå
ä³ëî — ïîêóñàé ¿¿...
Óâ³éøëè äî õîðîì³â. Òàì áóâ âåëè÷åçíèé ÷îðíèé ê³ò ç ÷åðâîíèìè î÷èìà. ³í êèíóâñÿ äî ä³â÷èíè é ïî÷àâ ¿¿ äðÿïàòè.
Áàáà çàñòóïèëàñÿ:
— Òè, êîòèêó, ñèäè ñîá³ òèõî. Àäè, ÿ ¿¿ âåäó.
Àáè-ñü òîä³ äðÿïàâ, êîëè áóäå ò³êàòè â³ä ìåíå.
Óâ³éøëè äî õàòè. Áàáà ãóêíóëà íàéìè÷êó:
216
— ijâêî-÷îðíÿâêî, äàâàé ¿ñòè!
ijâ÷èíà-÷îðíÿâêà ïîñòàâèëà íà ñò³ë ö³ëèé áàíÿê áîðùó, äâàíàäöÿòü êóð÷àò ³ çáàíîê âèíà. Áàáà
âèñüîðáàëà áîðù, ïðîëèãíóëà äâàíàäöÿòü êóð÷àò
³ âèïèëà çáàíîê âèíà. Ïîò³ì ñêàçàëà íàéìè÷ö³:
— Òè, ä³âêî-÷îðíÿâêî, äàé ö³é ä³â÷èí³ òðè
ãð³íêè õë³áà ³ ïîâåäè ¿¿ â ïèâíèöþ, íàé ïåðåáåðå
òàì ïøåíèöþ é ìàê. Àáè äî ðàíêó âñå áóëî ãîòîâî. ßê íå çðîáèòü, òî ÿ ¿¿ 璿ì!
Ìàð³éêà ãèá³ëà â³ä ñòðàõó. Áàáà âèë³çëà íà ï³÷,
à íàéìè÷êà ïîâåëà ä³â÷èíó â ïèâíèöþ.
Ìàð³éêà ã³ðêî çàïëàêàëà. Ãîäóâàëà ñâîþ ëÿëüêó
õë³áîì, âèòèðàëà ñëüîçè ³ ïðèïîâ³äàëà:
— Ùî ìàþ ðîáèòè? Áàáà ìåíå 璿ñòü!
Ëÿëüêà ¿é â³äïîâ³ëà:
— Íå ïëà÷, Ìàð³éêî, é íå æóðèñÿ. Ëÿãàé ñîá³
ñïàòè. Äî ðàíêó âñå áóäå ãîòîâî — çðîáëåíî òàê,
ÿê òðåáà.
Ëÿëüêà âèéøëà íàäâ³ð ³ ïîêëèêàëà:
— Ãåé, âè, ìèø³ ïîëüîâ³, àíó, çá³ãàéòåñÿ ñþäè,
áî òóò ñòàëàñÿ á³äà!
Ìèø³ ïîçá³ãàëèñÿ é ïèòàþòü:
— ×îãî öå òè, ëÿëüêî, ïîêëèêàëà íàñ?
Ëÿëüêà ïîêàçàëà íà êóïó ïøåíèö³, ïåðåì³øàíî¿ ç ìàêîì, ³ ñêàçàëà:
— Àä³òü, ïøåíèöþ ó çóáîê — ³ â êóòîê, à ìàê —
òàêîæ òàê, ò³ëüêè â äðóãèé çàêóò. ² âñå òðåáà çðîáèòè äî ðàíêó.
Ïîëüîâ³ ìèø³ êèíóëèñÿ îäí³ äî ïøåíèö³, à
³íø³ — äî ìàêó. Çåðíÿòêî çà çåðíÿòêîì, ïîçíîñèëè ïøåíèöþ ³ ìàê íà äâ³ îêðåì³ êóïè, ÿê áóâ
ðîçêàç ëÿëüêè.
Óðàíö³ ñòàðà â³äüìà ïðèéøëà äî ïèâíèö³, ðîçäèâèëàñÿ.
217
— Àäè, ÿêà òè æâàâà, — ïîõâàëèëà Ìàð³éêó. —
Òà ÿ òåáå íå âèïóùó çâ³äñè...
— ß æ ïðèéøëà äî âàñ ïîçè÷èòè âîãíþ, —
íàãàäàëà ä³â÷èíà.
— Äàì òîá³, íå æóðèñÿ, òàêîãî âîãíþ, ùî
øêâàð÷àòè áóäåø, — ðîçñåðäèëàñÿ áàáà ³ ñêàçàëà
íàéìè÷ö³: — Ðîçïàëè âîãîíü, ÿ ¿¿ ï³äñìàæó...
Ñòàðà ï³øëà íà ðîçäîáåíäè, à íàéìè÷êà ðîçêëàëà ó ïå÷³ âåëèêèé âîãîíü.
Ìàð³éêà òàê ïëàêàëà, àæ ìèíàëàñÿ. Ïîò³ì çíÿëà ç ãîëîâè òóðïàíèê ³ äàëà éîãî íàéìè÷ö³:
— ³çüìè ñîá³ öþ õóñòî÷êó... Ìåíå âñå îäíî
ñïàëÿòü.
Íàéìè÷êà ïîâ’ÿçàëà îòó õóñòî÷êó, ïîäèâèëàñÿ â ëþñòåðêî ³ àæ ï³äñêî÷èëà ç óò³õè.
— Òè äîáðà, Ìàð³éêî, ÿê ð³äíà ñåñòðà. ß íå
ëèøó òåáå ó á³ä³.
² íàéìè÷êà äàëà ¿é ãðàí³ ó ãîðùå÷êó, õë³áà,
ñîëîíèíè, ïèðîã³â ³ êîíîâêó âîäè.
«Íó, — ïîäóìàëà Ìàð³éêà, — ÷èÿ â³äâàãà, òîãî
é ïåðåìîãà».
² âèéøëà äî õîðîì³â. Êîòþãà ñêî÷èâ, ÿê ñêàæåíèé, ïî÷àâ ¿¿ äðÿïàòè.
Òà ä³â÷èíà ñêàçàëà éîìó:
— Òè, êîòèêó, íå äðÿïàé ìåíå, ÿ äàì òîá³
ñìà÷íåíüêèé ïèð³ã.
Êîòþãà ïî÷àâ ¿ñòè, à âîíà — íà ïîäâ³ð’ÿ.
— Ãàâ-ãàâ-ãàâ!— êàçèâñÿ ÷îðíèé ïñèñüêî ç
÷åðâîíèìè î÷èìà. ijâ÷èíà ñêàçàëà:
— Òè, ïåñèêó, ë³ïøå êóñàé õë³áåöü, à íå ìåíå. Íà!..
Ïñèñüêî ïî÷àâ ¿ñòè ³ íàâ³òü íå äèâèâñÿ íà
Ìàð³éêó.
218
Ïîá³ãëà ç äâîðà. Áåðåçà âðàç çàøåëåñò³ëà —
àæ çàøèï³ëà â³ä çëîáè ³ âæå õîò³ëà õëüîñíóòè ¿¿
ïî î÷àõ. Ìàð³éêà ïîïðîñèëà:
— Íå áèé ìåíå, áåð³çîíüêî. Àäè, ÿ ïðèíåñëà
êîíîâêó âîäè, àáè òâîº ïîëèòè êîð³ííÿ.
² âèëèëà âîäó ï³ä áåðåçó.
Äåðåâî çàøåëåñò³ëî âåñåëî.
Ìàð³éêà — äî áðàìè.
— Îòâîðèñÿ, áðàìîíüêî. ß ïîìàùó òîá³ çàâ³ñè, àáè-ñü íå ñêðèï³ëà.
ϳä³éøëà ³ ïîìàñòèëà. Áðàìà îòâîðèëàñÿ, à íà
êîæíîìó ñëóï³ çàïàëèëàñÿ ãîëîâíÿ. Ìàð³éêà âõîïèëà ç³ ñëóïà ãîëîâíþ, âèéøëà íà äîðîãó é ïîá³ãëà äîäîìó.
À òèì ÷àñîì áàáà ïîâåðíóëàñÿ ç³ ñâî¿õ ðîçäîáåíä³â ³ ñêàçàëà íàéìè÷ö³:
— Àíó, âåäè òó ä³â÷èíó, ÿ õî÷ó ¿¿ ï³äñìàæèòè.
— Âîíà âèéøëà äî õîðîì³â.
— Íàùî òè ¿¿ ïóñòèëà?
— Áî äàëà ìåí³ øîâêîâó õóñòêó. ß ñëóæó âàì
ñ³ì ðîê³â, à âè ìåí³ í³ö-í³÷îãî íå äàëè.
Áàáà âèéøëà äî õîðîì³â:
— Êîòèêó, äå ä³â÷èíà?
— Âèá³ãëà íàäâ³ð.
— Íàùî-ñü ¿¿ âèïóñòèâ?
— Áî äàëà ìåí³ ñìà÷íèé ïèð³æîê. ß ñëóæó
âàì, â³äêîëè æèâó, à âè ìåí³ í³ö-í³÷îãî íå äàëè.
Áàáà — íàäâ³ð.
— Êóäëàþ, òè ïðîïóñòèâ òó ä³â÷èíó ³ íå ðîçäåð ¿¿?
— À íàùî áóëî ðîçäèðàòè, êîëè âîíà äàëà ìåí³
õë³áà? ß âàì ñëóæó âñå æèòòÿ, à âè ìåí³ í³öí³÷îãî íå äàëè.
219
Áàáà — äî áåðåçè:
— Áåðåçî, òè íå âèáèëà ò³é ä³â÷èí³ î÷³, êîëè
âîíà ïðîõîäèëà?
— ͳ.
— ×îìó?
— Áî âîíà, àä³òü, ïîëèëà ìî¿ êîðåí³ âîäîþ.
ß ñòîþ òóò çðîäó, à âè ìåíå í³ ðàçó íå ïîëèëè.
Áàáà êèíóëàñü äî áðàìè:
— Áðàìî, òè îòâîðèëàñÿ ïåðåä òîþ ä³â÷èíîþ?
— Òàê.
— ×îìó?
— Áî âîíà çìàñòèëà ñîëîíèíîþ çàâ³ñè, à âè
¿õ í³êîëè íå çìàùóâàëè é äüîãòåì.
Áàáà òàê çëþòèëàñÿ, ùî îäðàçó òð³ñëà íà ÷îòèðè êàâàëêè.
Ìàð³éêà ïîâåðíóëàñÿ äîäîìó é ðîçïàëèëà ìà÷óñ³ âîãîíü. À òà çâàðèëà áîðùèêó ãîðíåöü, ³ íà
öüîìó êàçî÷ö³ ê³íåöü.
²ÒÐÎÂÀ ÄÎÍÜÊÀ
Á³äíîãî ïàðóáêà Òèìîô³ÿ íàïàëà êîðòÿ÷êà æåíèòèñÿ. ³í êèíóâ î÷èìà ïîì³æ ä³â÷àòàìè, çàëèöÿâñÿ, àëå í³ îäíà íå ñõîò³ëà ñòàòè éîãî æ³íêîþ,
áî íå ìàâ í³ õàòè, í³ õë³áà, àí³ äî ñòàéí³ ùî çàãíàòè.
Íà êðàþ ñåëà áóâ ïóñòèð, ÿêîãî í³õòî í³êîëè
íå çàéìàâ. Âèð³øèâ Òèìîô³é çáóäóâàòè òàì õàò÷èíó. Íàçáèðàâ ó ïîë³ êóïó ñîíÿøíè÷èííÿ, ³ çà
òèæäåíü õàò÷èíà áóëà ãîòîâà. Ïðèáðàâ ¿¿ êâ³òàìè, îáãîðîäèâ ³ äóìàº, äî êîòðî¿ ä³â÷èíè ïîñèëàòè ñâàò³â. Ö³ëó í³÷ íå ñïàâ, à âñå äóìàâ. Òà íà
220
ñâ³òàíêó çâ³ÿâñÿ ñêàæåíèé â³òåð ³ çàâàëèâ õàò÷èíó, ðîçêèäàâøè ñîíÿøíè÷èííÿ õòîçíà-êóäè.
Ðîçñåðäèâñÿ Òèìîô³é ³ ïîãðîçèâ ïðîêëÿòîìó
â³òðîâ³:
— Òåïåð ÿ ï³äó òâîþ äîíüêó ñâàòàòè!..
Éîìó ïðè÷óëàñÿ â³òðîâà â³äïîâ³äü:
— Ó-ó-õó-õó, ïðèõî-î-îäü!.. À-à-õà-õà, ïðè-õîî-îäü!
ϳøîâ äî ñóñ³ä³â ³ ñêàçàâ:
— ß õî÷ó ïîáðàòèñÿ ç â³òðîâîþ äîíüêîþ.
Õîä³òü ç³ ìíîþ ³ áóäåòå ìî¿ìè ñòàðîñòàìè.
Ñóñ³äè âèòð³ùèëè î÷³ — äóìàëè, ùî Òèìîô³é
çäóð³â.
— Ùî, õî÷åø øóêàòè â³òðó â ïîë³? — ïèòàëè. — Îé, áóäåø, íåáîæå, òîíêî ñâèñòàòè. Áóäü
ïàðóáêîì, à íå ïóñòèì ç³ëëÿì.
ͳõòî íå ï³øîâ ç íèì.
Òèìîô³é ñêëàâ ñâîþ ì³çåð³þ, ïðèâ’ÿçàâ òîðáèíó äî ïàòèêà ³, çàêèíóâøè íà ïëå÷³, ïîäàâñÿ
òóäè, çâ³äêè â³ÿâ â³òåð. ²øîâ íå ãîäèíó ³ íå äâ³,
êîëè ðàïòîì ïîáà÷èâ, ÿê ïîëîâèê ç íåáà øóãíóâ
íà ìàëåíüêîãî çàé÷èêà ³ ñõîïèâ éîãî ñâî¿ìè ïàçóðàìè. Ïàðóáîê çàêðè÷àâ, çàñâèñòàâ, øïóðíóâ
êàïåëþõîì ó ïîëîâèêà, ³ òîé âèïóñòèâ á³äíå çàé÷åíÿ.
— ßê òîá³ â³ääÿ÷èòè çà òå, ùî òè âðÿòóâàâ æèòòÿ ìî¿é äèòèí³? — ñïèòàëà çàé÷èõà ç-çà êîð÷à.
— ×èì âè ìåí³ äîïîìîæåòå, ìàë³ òà áåçñèë³
çàé÷èêè? ßêùî çíàºòå, òî ñêàæ³òü, äå æèâå â³òåð
ç³ ñâîºþ äîíüêîþ, áî ÿ õî÷ó ¿¿ çàñâàòàòè.
— Î, íå ò³ëüêè ñêàæåìî, à é ïîêàæåìî äîðîãó. ̳é ñèí, ÿêîãî òè âðÿòóâàâ â³ä ñìåðò³,
ïîâåäå òåáå äî ñàìîãî Áàòüêà â³òð³â, — â³äïîâ³ëà çàé÷èõà.
221
Ïîñêàêàâ çàé÷èê âïåðåä, à Òèìîô³é ïî÷âàëàâ
çà íèì.
Âèéøëè ç ë³ñó, éäóòü ïîëÿìè. Ïðè äîðîç³ çäèáóþòü ÷îëîâ³êà, âèñî÷åííîãî, ÿê ñòàðà ÿëèöÿ.
Çàì³ñòü âîëîññÿ íà ãîëîâ³ â íüîãî ëèñòÿ ³ ÿáëóíåâèé öâ³ò. ³í áóâ çàêëîïîòàíèé ðîáîòîþ —
çä³éìàâ ³ âèïðÿìëÿâ óñîõë³ é ïîëàìàí³ â³òðîì
äåðåâöÿ, ïîò³ì íàáèðàâ ïîâíèé ðîò âîäè ³ç çåëåíîãî ãîðùèêà, çðîáëåíîãî ³ç ñòîâáóðà ãðóø³, íàõèëÿâñÿ ³ ïîðñêàâ íà íèõ. Ðîáèâ öå òàê êóìåäíî,
í³áè ÷õàâ.
Òèìîô³é ðîçðåãîòàâñÿ.
— Ùî òè 䳺ø, ÷îëîâ³÷å? — ñïèòàâ äèâàêà.
— Çö³ëþþ ³ âîñêðåøàþ äåðåâà.
— À òè õòî áóäåø?
— ß — Áàòüêî äåðåâ. À òè õòî ³ êóäè ìàíäðóºø ³ç çàé÷åíÿì?
— ß — Òèìîô³é. ²äó ñâàòàòè ³òðîâó äîíüêó.
— ² ÿ ï³äó ç òîáîþ. Ïîïðîøó Áàòüêà â³òð³â,
àáè éîãî øèáåíèêè íå ëàìàëè ìî¿õ äåðåâ.
— Õîä³ì.
²äóòü óäâîõ, ðîçìîâëÿþòü, à çàé÷èê ñêà÷å ïîïåðåäó. Ïðèéøëè äî ïàëàöó ñòàðîãî â³òðèñüêà.
Òîé çà÷èíèâñÿ ó âåëè÷åçí³é, ÿê áàãàöüêà ñòîäîëà, çàë³ ³ á³ãàâ òàì, íåìîâ ñêàæåíèé. Òàê ñâèñò³â
³ ðåâ³â, ùî àæ ïàëàö õèòàâñÿ ³ äàõ çä³éìàâñÿ.
Ñòàëè âîíè ïåðåä äâåðèìà ³ ñòîÿòü. Ñòðàøíî
áóëî áðàòèñÿ çà êëÿìêó.
— Òè îòâîðÿé, — ïðîìîâèâ Òèìîô³é.
— Ãî-ãî, ÿ çíàþ ñèëó ³ ëþòü Áàòüêà â³òð³â.
Íåìà äóðíèõ, — â³äïîâ³â Áàòüêî äåðåâ. Ëèñòÿ,
ùî éîãî ïðèêðàøàëî, àæ ëîïîò³ëî â³ä ñòðàõó.
Áóëè á äîâãî ùå ñòîÿëè, ÿêáè Òèìîô³é íå ïîäóìàâ, ùî ë³ïøå âìåðòè, í³æ ñâ³é â³ê íåæîíàòèì
222
çâ³êóâàòè. ³í çàïëþùèâ î÷³, âçÿâñÿ çà êëÿìêó ³
â³ä÷èíèâ äâåð³.
Áîæå ì³é! ³òðèñüêî ÿê äìóõíóâ íà íèõ, òî
âîíè, çàäåðøè íîãè, ïîëåò³ëè, ìîâ â³õò³ ñîëîìè,
çà÷åïèëèñÿ çà ÿê³ñü äåðåâà é ïîâèñëè.
— ×îãî âàì, ëþäè, òðåáà? — ñïèòàâ Áàòüêî
â³òð³â, êîëè ï³ä³éøîâ ³ çíÿâ ¿õ ³ç ã³ëëÿê.
Áàòüêî äåðåâ ïåðøèé çàãîâîðèâ, áî Òèìîô³é,
êîëè ëåò³â, òî äåñü çàãóáèâ ñâîãî ÿçèêà.
— ß ïðèéøîâ ïðîñèòè, àáè òè íå äîçâîëÿâ
ñâî¿ì ñèíàì ëàìàòè ï³ä ÷àñ ãóëÿííÿ ìî¿ äåðåâà.
— Äîáðå, íàé áóäå òàê. À òîá³ ÷îãî òðåáà? —
ñïèòàâ Òèìîô³ÿ.
Òèìîô³é çíàéøîâ íàðåøò³ ÿçèêà, ïðàâäà, òðîõè ç³ïñóòîãî, ³ â³äïîâ³â:
— Æå-æå-æåíèòèñÿ õî-õî÷ó. Òâî¿ ñè-ñèíè çàâàëèëè ìå-ìåí³ õà-õà-õàòó ³ òåïåð í³-í³-í³ îäíà
ä³â÷èíà íå õî÷å âè-âèéòè çà ìå-ìå-ìåíå. ß ïðèéøîâ ñâàòàòè òâîþ äî-äî-äîíüêó.
Áàòüêî â³òð³â ìàõíóâ áàéäóæå ðóêîþ.
— ß íå çàéìàþñü áàáñüêèìè ñïðàâàìè. ²äè
äî ì æ³íêè.
ϳøëè âîíè ðàçîì äî Ìàòåð³ â³òð³â. Âîíà âàðèëà îá³ä.
— Òàê ³ òàê, — çàãîâîðèâ Òèìîô³é, — ÿ ïðèéøîâ ñâàòàòè âàøó äîíüêó.
— Õà-õà-õà! — ðîçðåãîòàëàñÿ â³òðèõà, àæ ó êîìèí³ çàáóðêîò³ëî. — ßê íà ö³é êî÷åðç³ âèðîñòå
çåëåíå ëèñòÿ ³ âðîäÿòü ðóì’ÿí³ ÿáëóêà ³ ÿê öåé
â³íèê ñòàíå âèíîãðàäíîþ ëîçèíîþ, ïîêðèòîþ
ãðîíàìè, òîä³ ³ íàøà äîíüêà ñòàíå òâîºþ æ³íêîþ.
Òèìîô³é íå çíàâ, ùî éîìó ðîáèòè. À Áàòüêî
äåðåâ çàáèâ ñåðåä õàòè êî÷åðãó ³ â³íèê, ïîò³ì
íàáðàâ ³ç ãîðùå÷êà ïîâåí ðîò æèâëþùî¿ âîäè,
223
íàäóâñÿ ³ í³áè ÷õíóâ. ßáëóíÿ çàçåëåí³ëà, çàöâ³ëà,
îïóñòèëà äîäîëó ãàëóçêè ç ðóì’ÿíèìè ÿáëóêàìè,
à â³íèê ñòàâ âèíîãðàäíîþ ëîçèíîþ, ùî ïîòÿãëàñü äî ñòåë³ ³ çàáëèùàëà ãðîíàìè.
Ìàòè â³òð³â àæ çàñâèñòàëà â³ä çëîñò³. Àëå äîíüêó âñå-òàêè ïðèâåëà. Òèìîô³é âêëîíèâñÿ ¿é, à
âîíà — Òèìîô³ºâ³. ijâ÷èíà ìàëà ñèí³, ÿê íåáî,
î÷³, á³ëå, ÿê ë³òíÿ õìàðèíêà, îáëè÷÷ÿ. Áóëà âáðàíà
â ñîðî÷êó, âèøèòó ãîëóáèìè öÿòî÷êàìè, ³ ãîðáîòêó, ùî ïåðåëèâàëàñÿ êîëüîðàìè, ÿê âåñåëêà.
Áàòüêî â³òð³â ³ Ìàòè â³òð³â ñïðàâèëè ìîëîäÿòàì òàêå ôàéíå, ÿê ó êàçö³, âåñ³ëëÿ, îáäàðóâàëè
¿õ ³ âèðÿäèëè ó Òèìîô³ºâå ñåëî. Òàì ìîëîä³ ðàçîì íàçáèðàëè ñîíÿøíè÷èííÿ ³ çáóäóâàëè ñîá³
õàòêó. Áàòüêî äåðåâ ïîíàñàäæóâàâ íàâêðóã íå¿
áàãàòî âèøåíü, ÷åðåøåíü, ãðóø ³ ÿáëóíü. À äî
ðàíêó õàòà ñòàëà òàêîþ ôàéíîþ, ÿêî¿ íå ìàâ í³
ï³ï, í³ êîð÷ìàð, í³ æàíäàðì.
Âò³øàëèñÿ ìîëîä³, æèëè â ëþáîâ³ ³ çëàãîä³.
Àëå ñ³ëüñüêèé êîð÷ìàð äóæå íåçëþáèâ ¿õ.
— Àäè, — ïðîìîâèâ â³í äî æàíäàðìà, — Òèìîô³é ñïðàâèâ âåñ³ëëÿ äåñü ì³æ ñòîðîíñüêèìè
ëþäüìè, àáè íå áðàòè ãîð³ëêó â ìî¿é êîð÷ì³. ͳáè
â ìåíå íå òàêà äîáðà, ÿê ó ³íøèõ êîð÷ìàð³â.
— Ïðàâäó êàæåø, — â³äïîâ³â æàíäàðì. — ³í
³ íå äóìຠïî÷àñòóâàòè ìåíå ïîðö³ºþ ãîð³ëêè ³
êàâàëêîì âåñ³ëüíîãî êàëà÷à. Õ³áà ëþäè íå çíàþòü, — ùî â³í çáóäóâàâ ñâîþ õàòó íà ä³äè÷åâ³é
çåìë³! Àäè, ï³äåìî ³ ñêàæåìî ïðî öå ä³äè÷åâ³.
² ï³øëè.
— Ïàíå, — øåïòàâ êîð÷ìàð ä³äè÷åâ³. — Òèìîô³é çáóäóâàâ õàòó íà âàø³é çåìë³.
— Ïàíå, — äîäàâ æàíäàðì, — ó Òèìîô³ÿ òàêà
ãàðíà æ³íêà, ùî àæ çà î÷³ õàïàº. ³í êóäêóäàêàº
224
êîëî íå¿ ö³ëèìè äíÿìè, ÿê êîëî ïèñàíîãî ÿéöÿ.
Âàøîìó ñèíîâ³ òàêó áè... Òî áóëà á ïàðà, ÿê ïèð³ã
³ ñìåòàíà...
Ó ä³äè÷³â ñèí áóâ òàêèé, ùî ÿê âèãëÿíå ó â³êíî,
òî ñîáàêè òðè äí³ áðåøóòü, à ÿê ïîäèâèòüñÿ íà
òåáå, òî ìîæåø ñêèñíóòè. ͳ îäíà ä³â÷èíà íà
ñâ³ò³ íå õîò³ëà é âèä³òè éîãî, øåâåðíîãîãî ³ ïåðêîíîñîãî.
ijäè÷ êðèêíóâ, àáè ïðèâåëè Òèìîô³ÿ.
— Çâ³äêè öå òè çíîâó ïðèáëóäèâñÿ? — ñïèòàâ, ò³ëüêè Òèìîô³é ïåðåñòóïèâ ïîð³ã.
— Ç øèðîêîãî ñâ³òó.
— Ç òîãî ñâ³òó? — íåäî÷óâ ä³äè÷, ùî áóâ òðîõè ãëóõóâàòèé ³ äóðíóâàòèé.
— Àãà, ç òîãî, — êåïêóâàâ Òèìîô³é.
— À ìîãî òàòà íå âèä³â òàì?
— ßê áè í³? ³í, ïàíå, âåñü ÷àñ ó ïåêë³ äðîâà
íà ïëå÷àõ íîñèòü. Ñîðî÷êà íà íüîìó ðîçë³çëàñÿ,
íå ìຠùî ¿ñòè. Êàïàðóº, ÿê îñòàíí³é äðàíòþõ.
Ìåíå ïóñòèëè ç ïåêëà ïðèíåñòè õë³áà, ñîëîíèíè, à ÿ îæåíèâñÿ â äîðîç³.
— ß ïåðåäàì òàòîâ³ óáðàííÿ, ¿äè ³ ïàðó êîíåé, àáè ìàâ ÷èì äðîâà âîçèòè, à òè ìóñèø ìåí³
ïðèíåñòè ïåðñòåíü ç ïàëüöÿ éîãî ë³âî¿ ðóêè. ßê
íå ïðèíåñåø, òî çíàé: çàáåðó òâîþ æ³íêó, à õàòó,
ÿêó òè çáóäóâàâ íà ìî¿é çåìë³, çàâàëþ.
ijäè÷êà íàñìàæèëà êîãóò³â, âèíåñëà âáðàííÿ,
à ä³äè÷ äàâ äâîõ âîðîíèõ, ³ Òèìîô³é ïî¿õàâ.
¯äå ³ æóðèòüñÿ. Òÿæêî áóëî éîìó ðîçëó÷àòèñÿ
ç ³òðîâîþ äîíüêîþ ³ íîâîþ õàòîþ, äå â³í çàçíàâ òðîõè ùàñòÿ. Òà ùî ìຠðîáèòè? Ðîçäàâ ëþäÿì óáðàííÿ, êîãóò³â ³ êîíåé, à ñàì ïîäàâñÿ äî
Áàòüêà â³òð³â çà ïîðàäîþ.
— Òàê ³ òàê, — ñêàçàâ, — ä³äè÷ õî÷å, àáè ÿ
ïðèí³ñ éîìó ïåðñòåíü ç ïàëüöÿ ë³âî¿ ðóêè éîãî
225
ïîê³éíîãî òàòà, áî ÿê íå ïðèíåñó, òî çàáåðå ìîþ
æ³íêó ³ çàâàëèòü õàòó. ß íàâ³òü íå çíàþ, äå º òîòî
ïåêëî.
— Íå æóðèñü, çÿòþ, — âòèõîìèðèâ éîãî Áàòüêî â³òð³â. — ß ïîøëþ ç òîáîþ ñâîãî íàéìåíøîãî ñèíà, â³í çíຠòóäè äîðîãó.
Áàòüêî â³òð³â òóïíóâ íîãîþ, ³ ç’ÿâèâñÿ Âèõîðåöü, ÿêèé ïðèòàíöüîâóâàâ ³ ãåéáè ò³øèâñÿ, ùî
âæå ³ éîìó äàäóòü ÿêóñü ðîáîòó.
— Ïîâåäåø Òèìîô³ÿ äî ñàìî¿ áðàìè ïåêëà, —
ïðîìîâèâ Áàòüêî â³òð³â äî íàéìåíøîãî.
Âèõîðåöü ïîäàâñÿ âóëèöåþ. Òàì, äå â³í ïðîõîäèâ, çä³éìàëàñÿ õìàðêà ïîðîõ³â, à ÿê á³ã ïî ïîëþ,
òî òðàâà í³áè òàíöþâàëà. Òèìîô³é ³øîâ óñë³ä çà
íèì ³ íåçàáàðîì ä³éøîâ äî òåìíî¿ ïå÷åðè. Òàì
Âèõîðåöü ïî÷àâ êðóæëÿòè íà îäíîìó ì³ñö³.
— Ãå-ãå-ãå-å-åé! — êðèêíóâ Òèìîô³é.
Ó òåìðÿâ³ ïå÷åðè äçîðêíóâ çàìîê ³ ïîêàçàâñÿ
÷îðò.
— ×îãî òè õî÷åø, Òèìîô³þ?
— Âèòÿãíè ñþäè íà õâèëèíó òàòà íàøîãî
ä³äè÷à.
×îðò çíèê. ×åðåç ÿêóñü ìèòü çíîâó ïîêàçàâñÿ,
òðèìàþ÷è ñòàðîãî ä³äè÷à çà ÷óïðèíó. Òîé áóâ ó
âîâ÷³é øêóð³. Òèìîô³é êèíóâñÿ äî íüîãî ³ çíÿâ
ç éîãî ïàëüöÿ çîëîòèé ïåðñòåíü.
Ïîâåðíóâñÿ äî ä³äè÷à ³ ïðîñòÿãíóâ éîìó çîëîòèé ïåðñòåíü. ijäè÷ ðîçãëÿíóâ ³ ñïèòàâ:
— À ùî ðîáèâ ì³é òàòóíüî?
— Ùî ìàâ, á³äíèé, ðîáèòè? Ëåæàâ ó ñîëîì³ ³
áëîõè çóáàìè ëîâèâ. Ïðîñèâ, àáè-ñüòå ïðèéøëè
äî íüîãî â ãîñò³ ðàçîì ç îíóêàìè.
ijäè÷ äóæå çðàä³â, ùî ïîáà÷èòü òàòà, ÿêèé çàëèøèâ éîìó ïîâíó áî÷êó çîëîòà. ³í ïîêëèêàâ
ñèíà ³ ñêàçàâ:
226
— Ãîòóéñÿ, ïî¿äåìî äî òâîãî ä³äóñÿ â ãîñò³.
Âîíè íàòóìàñèëè ó ê³ëüêà ì³øê³â âñ³ëÿêîãî
äîáðà, îäÿãíóëè ñâÿòêîâå âáðàííÿ ³ çàïðÿãëè äî
áðè÷êè ÷åòâåðî êîíåé.
— Áåðè â³æêè â ñâî¿ ðóêè, áî òè çíàºø äîðîãó, — ïðîìîâèâ ä³äè÷ äî Òèìîô³ÿ.
Êîí³ òàê ðâîíóëè, ùî çà íèìè ò³ëüêè çàêóðèëîñÿ. Çà ê³ëüêà äí³â Òèìîô³é îïèíèâñÿ ïåðåä
âõîäîì äî ïåêëà.
— Ãå-ãå-ãå-ãåé! — êðèêíóâ.
Ó òåìðÿâ³ ïå÷åðè äçîðêíóâ êëþ÷, ³ â òó æ ìèòü
ïîêàçàëîñÿ ê³ëüêà ä³äüê³â.
— ×îãî òîá³ òðåáà, Òèìîô³þ? — ñïèòàëè.
— Ïàíè ïðîñÿòüñÿ äî âàñ, ïðèéì³òü ìîëîäèõ
äî ñòàðèõ.
ijäüêè àæ ï³äñêî÷èëè â³ä ðàäîñò³. Íàêèíóëè
íà ä³äè÷à ³ éîãî ñèíà âîâ÷³ øêóðè ³ çàòÿãëè ¿õ ó
ïåêëî.
Êîëè çíîâó äçîðêíóâ êëþ÷, Òèìîô³é ñ³â ó
áðè÷êó, öüâîõíóâ áàòîãîì ³ ïîí³ññÿ ÿê â³òåð äî
ñâ æ³íêè, çà ÿêîþ âåñü ÷àñ òóæèâ.
Àëå êîð÷ìàð ³ æàíäàðì íå äàâàëè éîìó í³ îäíî¿ ñâ³òëî¿ äíèíè — ëàäí³ áóëè âòîïèòè éîãî â
ëîæö³ âîäè. ßêîñü âîíè ïðèéøëè ³ ñêàçàëè:
— Òè ïîâ³ç ïàíà ä³äè÷à íà òîé ñâ³ò ó ãîñò³, à
òåïåð ìóñèø ³ íàñ ïîâåçòè.
— Äîáðå, ïî¿äåìî, — â³äïîâ³â Òèìîô³é.
Êîð÷ìàðåâèìè ê³íüìè ïîâ³ç ¿õ ó äóáîâèé ë³ñ,
âèáðàâ íàéâèùå äåðåâî ³ ïðîìîâèâ:
— ˳çüòå... ßê ïðèëåòÿòü àíãåëè, ÿ êðèêíó:
«Ñêà÷òå!»
Êîð÷ìàð ³ æàíäàðì ðîççóëèñü ³ ïî÷àëè äðÿïàòèñü îäèí çà îäíèì íà ñòîâáóð âèñîêîãî äóáà.
Êîëè ñõîïèëèñü çà ã³ëëÿêè, êîð÷ìàð ñïèòàâ:
227
— Ñêàêàòè?
— ͳ, ë³çüòå âèùå! Çâ³äñè àíãåëè íå ñõîïëÿòü âàñ.
Êîëè âîíè äîáðàëèñÿ äî ñåðåäèíè äóáà, æàíäàðì çëÿêàâñÿ é ñïèòàâ:
— Ñêàêàòè?
— ͳ, ë³çüòå ùå âèùå! Çâ³äòè àíãåëè âàñ íå
ñõîïëÿòü.
Íàðåøò³ ä³ñòàëèñÿ ç ã³ðêîþ á³äîþ íà ñàìó âåðõ³âêó äóáà. Òèìîô³é êðèêíóâ:
— Àíãåëè âæå ïðèëåò³ëè! ³çüì³òüñÿ çà ðóêè ³
ñêà÷òå.
Êîð÷ìàð ñêî÷èâ ïåðøèì ³ ïîòÿãíóâ çà ñîáîþ
æàíäàðìà. Àíãåëè âçÿëè ¿õ íà êðèëà ³ ïîíåñëè
äî Áîãà â³âö³ ïàñòè, à Òèìîô³é öüâîõíóâ áàòîãîì ³ âåðíóâñÿ äî ³òðîâî¿ äîíüêè. Ïðîæèâ ç íåþ
áàãàòî ðîê³â, ´àçäóâàâ, ä³òî÷îê ãîäóâàâ ³ í³êîëè
¿õ íå ïîêèäàâ.
ÃÀÉÃÀÉ
Æèâ ñîá³ á³äíèé ÷îëîâ³ê. Ìàâ îäíîãî ñèíà —
ñòàòå÷íîãî é ðîá³òíîãî õëîïöÿ. ² ÷îëîâ³ê ëþáèâ
ïðàöþâàòè. Àëå á³äí³ñòü íå ìîãëè îñèëèòè ³ æèëè
ó ñêðóò³.
— Ãåé, íÿíþ, äîñòà!.. ϳäó ÿ ó ñâ³ò, ³ áóäåòå
âèä³òè, ùî çíàéäó ë³ïøó äîëþ.
— Äîáðå, ñèíó, éäè.
² õëîïåöü ç³áðàâñÿ â äàëåêó äîðîãó. Áàòüêî
ïðîâ³â éîãî àæ ïîçà ãîòàð. À òàì ïî÷èíàâñÿ âåëèêèé ë³ñèùå. Ïîïðîùàâñÿ ÷îëîâ³ê ³ç ñèíîì ³
òÿæêî ç³òõíóâ:
— Òà ÷è óâèäæó ùå òåáå? Ãàé-ãàé!
228
ßê âèìîâèâ öå ñëîâî, ç’ÿâèâñÿ êîëî íüîãî
ÿêèéñü ÷îëîâ³ê. ×îðíèé-÷îðíèé ³ ñòðàøíî ïàñêóäíèé! Îçâàâñÿ:
— ß òóò!
— À ìè íå êëèêàëè òåáå, — ñêàçàâ áàòüêî
õëîïöÿ.
— ß íå ãëóõèé, ÷óâ, ÿê òè âèãóêíóâ: Ãàéãàé!
— Òî ç³ ñâî¿ì ñèíîì ÿ ïðîùàâñÿ, ãàé-ãàé,
êàæó, ÷è óâèäæó ÿ ùå òåáå, ñèíó, çà ñâîãî æèòòÿ?
— Ïðîáà÷, — ãîâîðèòü íà òå ÷îðíèé, — ñòàëàñÿ ïîìèëêà. Àëå ùîá çíàâ: ÿ êåð³âíèê óñ³õ
íå÷èñòèõ ñèë ³ çâóòü ìåíå Ãàéãàé. Êîëè òè âèìîâèâ ñå ñëîâî, ÿ ïîäóìàâ, ùî òè ìåíå êëè÷åø.
² õî÷å ³òè ãåòü. Òà ïîâåðíóâñÿ ³ ñïèòàâ á³äíîãî:
— À êóäè òè âèðÿäæàºø ñèíà, ùî àæ ñþäè
ïðèéøîâ ç íèì ïðîùàòèñÿ?
— Éäå ó ñâ³ò ñëóæèòè, áî âäîìà òàêà ñêðóòà,
ùî äàë³ íå ìîæåìî äàòè ñîá³ ðàäè.
— À ÷è ïóñòèø ñèíà ñëóæèòè äî ìåíå? Òÿæêî¿ ðîáîòè â³í ìàòè íå áóäå, àëå á³äó â³ä³ãíàòè
ãîäåí: ìîæåòå çàáàãàò³òè.
Áàòüêî íàëÿêàâñÿ: äî ïðîâîäèðÿ íå÷èñòî¿ ñèëè
â³äïóñòèòè ºäèíîãî ñèíà? Àëå òóò ñàì õëîïåöü
âòðóòèâñÿ ó áåñ³äó:
— ß, íÿíþ, áåðóñÿ!
Ãàéãàé ïîïëåñêàâ éîãî ïî ïëå÷ó:
— Òàêîãî ìåí³ ëå´åíÿ ³ òðåáà! ß çðîáëþ ç íüîãî
öàðÿ! À òè, ñòàðèé, ùîá íå çíàâ á³äè, â³çüìè îö³
ãðîø³, — ³ äàâ á³äíÿêîâ³ ì³øîê çîëîòà.
×îðíèé ³ç õëîïöåì çà õâèëèíó ùåç. À ÷îëîâ³ê,
çàæóðåíèé, âåðíóâñÿ äîäîìó. Òà ÷îãî ñóìóâàòè:
æèòè âæå º ç ÷îãî, ç ãîëîäó íå âìðå!
À ùî ñòàëîñÿ ³ç ñèíîì? Ãàéãàé ïîí³ñ éîãî â
äàëåêèé íåçíàéîìèé êðàé. Çàâ³â õëîïöÿ äî ñâîãî ïàëàöó ³ íàêàçóº:
229
— Òóò ³ áóäåø æèòè. ß æ ãîâîðèâ, ùî â ìåíå
íå òÿæêà ðîáîòà. Áóäåø ñîá³ â ê³ìíàò³ ñèä³òè ³,
ùî çàáàãíåø, ¿ñòè é ïèòè. Àëå âèõîäèòè íå ñì³é;
í³ ìèòèñÿ, í³ ñòðèãòèñÿ, í³ ãîëèòèñÿ òîá³ íå äîçâîëÿþ. ßêùî âèòðèìàºø ð³ê, ïî òâî¿é çàñëóç³
òîá³ çàïëà÷ó. ×è ïðèñòàºø?
— Ïðèñòàþ.
Ãàéãàé çàìêíóâ äâåð³, ³ õëîïåöü çîñòàâñÿ â
ê³ìíàò³ îäèí.
Òàê ïåðåáóâ ð³ê. Çà òîé ÷àñ îáð³ñ, ñòàâ äóæå
áðóäíèì. ǒÿâèâñÿ Ãàéãàé.
— ³ðíî òè ñëóæèâ. Ìîæåìî ç òîáîþ ³ ðîçðàõóâàòèñÿ. Àëå ÿ ïðîñèâ áè çîñòàòèñÿ ùå íà
îäèí ð³ê.
— Òà äîáðå, çîñòàíóñÿ, — ïîãîäèâñÿ õëîïåöü.
Âèòåðï³â ³ äðóãèé ð³ê. Òîä³ Ãàéãàé óìîâèâ éîãî,
ùîá ïîáóâ ³ òðåò³é.
Òàê õëîïåöü òðè ðîêè æèâ ó íå÷èñòîò³. Çðîáèâñÿ ç íüîãî çäîðîâèé õëîï÷èùå, ò³ëüêè ñòðàøíî
öóðàâèé ³ òàêèé íå÷èñòèé, ùî àæ ïî÷îðí³â.
— Òàêîãî ñëóãó, — êàæå ä³äüêî, — ÿ ³ùå íå
ìàâ. Òîìó íå õî÷ó òîá³ çàïëàòèòè çâè÷àéíîþ ïëàòîþ. Ìàþ äÿêó òåáå îæåíèòè. Äàºø ñâîþ çãîäó?
— Òà äîáðå áè é ñå ä³ëî çðîáèòè. Ëèø õòî
ï³äå çà ìåíå — òàêîãî íåìèòîãî ³ îáðîñëîãî?
— Òî íå òâîÿ æóðà. Òè â³çüìåø öàð³âíó ³
ñòàíåø áàãà÷åì. Àëå, êîëè áóäåø óæå ñàì ñîá³
ïàíîì, äàñè ìåí³ òðè çàäà÷³, ÿê³ áè ÿ íå ì³ã
âèêîíàòè. ²íàêøå ïðîïàäåòå — ³ òè ³ òâîÿ æ³íêà!
— Íàé áóäå!
Íå÷èñòèé ç ðàäîñò³ àæ ï³äñêî÷èâ:
— Íî, òîä³ ãîòóéñÿ. Éäåìî ñâàòàòè.
— Íåîäÿãíåíèé, íå÷èñòèé?
— Òàê, ñëóõàé ìåíå...
230
ѳëè ó áðè÷êó ³ ðóøèëè â ïóòü. Ñòàëè ïåðåä
âèñîêèìè öàðñüêèìè ïàëàòàìè. Ãàéãàé ó ñð³áë³çîëîò³ ï³øîâ äî öàðÿ. Ïðèâ³òàâñÿ é êàæå:
— Ó ìåíå º ñèí. ß ïðèéøîâ çà íüîãî ñâàòàòè
öàð³âíó!
À â öàðÿ íà â³ääàíí³ áóëè àæ òðè äîíüêè.
— ß äóæå ðàäèé, — ñêàçàâ ñâàòà÷åâ³. — Àëå
òàêå âæå îöå ä³ëî, íàé êîæíà ç ä³â÷àò â³äïîâ³ñòü:
ëþáèòü ÷è íå ëþáèòü òîãî ëå´åíÿ.
Öàð çàêëèêàâ äî÷îê ³ ðîçïîâ³â, ùî ïðèéøîâ
ñâàòà÷.
— À äå ìîëîäèé? — ïèòàþòü ä³â÷àòà.
— Òàì, ó áðè÷ö³. Éä³òü ³ ïîäèâ³òüñÿ...
Íàïåðåä âèá³ãëà ñòàðøà. Çàãëÿíóëà ó áðè÷êó,
à òàì ñèäèòü õëîï÷èùå — ñòðàøíèé, âîëîõàòèé,
îäÿãíåíèé ó äðàíòÿ.
Âåðíóëàñÿ äî ïàëàöó é êàæå:
— ß éîãî íå õî÷ó.
Ïîá³ãëà ñåðåäóùà, àëå ³ ¿é íå ñïîäîáàâñÿ.
— Íî, âèäèø, — êàæå öàð, — òâîãî ñèíà íå
õî÷óòü ä³â÷àòà.
— À ìîæå, ùå ïîëþáèòüñÿ òðåò³é?
— Íàé ³äå, ïîãëÿíå, áî ÿ ñâî¿õ äî÷îê ñèëîþ
íå áóäó â³ääàâàòè.
Ïîá³ãëà é íàéìîëîäøà. Õëîïåöü ñèäèòü ó
áðè÷ö³ âæå ÿêèéñü çàñìó÷åíèé. Îãëÿíóëà éîãî ç
îäíîãî áîêó, ç äðóãîãî... «Õëîï í³áè ïîðÿäíèé,
ò³ëüêè áè îá÷èñòèòè!» — ïîäóìàëà ïðî ñåáå. Âåðíóëàñÿ äî áàòüêà ³ ñêàçàëà:
— Äîáðèé ìîëîäèé, ìåí³ ëþáèòüñÿ.
— Íî, âèäèø, — çàñì³ÿâñÿ äî öàðÿ Ãàéãàé, —
áóäåìî ñâàòàìè.
ѳëè çà ãîñòèíó é äîìîâèëèñÿ, êîëè ïîñâàäüáóþòü. Ãàéãàé øâèäêî â³äêëàíÿâñÿ ³ âåðíóâñÿ ç
õëîïöåì äî ñâîãî ïàëàöó. À âäîìà ãîâîðèòü:
231
— Íàéìîëîäøà ³ç öàðåâèõ äî÷îê çàñâàòàíà çà
òåáå. Ïîäîáàºòüñÿ?
— Òàê!..
— Òåïåð òðè äí³ áóäåø ëèø êóïàòèñÿ.
Êîëè õëîïåöü âèéøîâ ç òðèäåííî¿ êóïåë³, ñòàâ
òàêèé êðàñèâèé ëå´³íü, ùî ëþáî áóëî ãëÿíóòè
íà íüîãî.
À ÿê óáðàâñÿ ó ïàðàäíå ïëàòòÿ, âñ³ ïî÷àëè êàçàòè, ùî òàêîãî õëîïöÿ ïîøóêàòè òðåáà!
— Òåïåð ìîæåìî ¿õàòè äî öàðÿ íà âåñ³ëëÿ.
Ïîâåëè ç ñîáîþ ³ ãóäàê³â, ïîêëèêàëè âèñîêèõ
ãîñòåé. Ñëîâîì, ç’ÿâèëèñÿ â öàðÿ ç âåëèêîþ ïàðàäîþ.
À ñòàðøèì öàðåâèì äîíüêàì íå òåðïèòüñÿ ãëÿíóòè ó áðè÷êó. «Àíó, ÿêèé? — äóìàþòü ñîá³ ïðî
íàðå÷åíîãî. — Õî÷ ïîñì³þòüñÿ óñ³ ç íüîãî!»
³äõèëèëèñü äâåðö³, é âèéøîâ òàêèé ëå´³íü, ùî
ñòàðøà àæ çîìë³ëà. À ñåðåäóùà íàðàç ñõîïèëàñÿ
çà ãîëîâó: îä òàêîãî êðàñåíÿ â³äìîâèëàñÿ! ϳä
âå÷³ð ç æàëþ ñêî÷èëà ó âîäó ³ âòîïèëàñÿ. À çà
ñåðåäóùîþ ³ ñòàðøà...
— Íî, — øåïî÷å õëîïöåâ³ íå÷èñòèé, — äâ³
äóø³ âæå ìî¿ — ñå é òâîÿ çàñëóãà! Òåïåð ñïîä³âàþñÿ, ùî ñêîðî ³ òðåòÿ — òâîÿ íàðå÷åíà, ä³ñòàíåòüñÿ ìåí³.
Àëå õëîïåöü ò³ëüêè çàñì³ÿâñÿ. Äóìຠñîá³:
«Ïðîïàâ áè òè, äèÿâîëå, ÿ æ òîá³ íàéäó òàê³ çàäà÷³, ùî ãîëîâó íà íèõ ïîëàìàºø!»
Ñìóòîê îñåëèâñÿ ó öàðñüêèõ ïàëàòàõ: äâ³ äîíüêè çàãèíóëè. Öàð õèëèòüñÿ êðàé ñòîëó, ñëüîçè
òå÷óòü ç î÷åé. Àëå âåñ³ëëÿ òðåáà âæå ñïðàâëÿòè,
êîëè ïî÷àëîñÿ. À ÿê â³äãóëÿëè, Ãàéãàé ïîñàäèâ
ìîëîäèõ ó áðè÷êó ³ â³äâ³ç äî ñåáå.
— Íî, — ãîâîðèòü õëîïöåâ³, — æèâè ç æ³íêîþ
â ïàëàö³ — äåðæàâà òâîÿ! À ÷åðåç òðè ðîêè ÿ ïðè232
éäó. Çà òîé ÷àñ ïðèäóìàé òàê³ òðè äîðó÷åííÿ,
ÿê³ á ÿ íå ì³ã âèêîíàòè.
² ùåç ïðîñòî íà ì³ñö³.
Íàø õëîïåöü ïî÷àâ öàðþâàòè. Äîáðå éîìó âåëîñÿ. Òà ÷àñ øâèäêî ìèíàâ. Ñê³í÷èëèñÿ òðè ðîêè,
³ Ãàéãàé — ÿêáè ç íåáà âïàâ:
— Íî, ëå´åíþ, ÷àñ: äàâàé òàêó çàäà÷ó, àáè ìåí³
áóëà íå ï³ä ñèëó.
Õëîïåöü âèãàäàâ: çà îäíó í³÷ íå÷èñòèé ìàº
ïîñòàâèòè ïàëàö ç ÷èñòîãî ñð³áëà-çîëîòà, à ùîá
äî ïàëàöó â³â êðèøòàëåâèé ì³ñò ³ç âèñî÷åçíèìè
ñòîâïàìè ³ íà òèõ ñòîâïàõ çîëîò³ ïòàøêè ñï³âàëè.
Ãàéãàé ïðîïàâ... À õëîïåöü âåñåëèé, ùî âèãàäàâ íåçä³éñíèìó ð³÷. Àëå äðóæèí³ íå ñêàçàâ í³÷îãî, ÿêó áàëàìóòó ìຠ³ç íå÷èñòèì.
Ðàíî ïîâñòàâàëè ³ íå âï³çíàþòü, äå âîíè çíàõîäÿòüñÿ: çàì³ñòü ñòàðîãî ïàëàöó — çîëîòà ïàëàòà, à â³ä íå¿ äî öàðñüêîãî äâîðó âåäå ÷óäîâèé
êðèøòàëåâèé ì³ñò ç âèñîêèìè ñòîâïàìè, ³ íà
ñòîâïàõ ïòàøêè çîëîò³ ñï³âàþòü.
Íå çíຠõëîïåöü — ÷è ðàä³òè, ÷è æóðèòèñÿ.
À ïðîïàñíèé çíîâó ïåðåä íèì:
— Íî, ïî÷àòîê º! ͳ÷îãî òè íå âèãðàâ. Äàâàé
äðóãó ðîáîòó.
Õëîïåöü óæå ñåðäèòî:
— Âñ³ ãîðè ó äåðæàâ³ çà îäíó í³÷ ìóñèø ðîçð³âíÿòè, ç íèõ çîëîòî, ñð³áëî ³ êàì³ííÿ çíîñèòè
ñþäè â êóïó! À íà òîìó ì³ñö³, äå ñòîÿëè ãîðè,
ìຠçåëåí³òèñÿ çàñ³ÿíå ïîëå!
— Ùå òÿæ÷à çàäà÷à, — ñ쳺òüñÿ Ãàéãàé. — Òà
íå á³äà, ùîñü áóäåìî ðîáèòè.
Ðàíî âñòàþòü ³ áà÷àòü: ãîðè äåñü ïðîïàëè, íàâêîëî ïàëàöó ëåæàòü êóïè çîëîòà, ñð³áëà ³ êàì³ííÿ... Íà òîìó æ ì³ñö³, äå ñòîÿëè ãîðè, çåëåí³º ïîëå.
233
Òåïåð õëîïåöü çëÿêàâñÿ. Íå÷èñòèé âèêîíàâ
òàê³ òÿæê³ çàäà÷³! Âæå ëèø îäíà çîñòàëàñÿ.
— Ùî òîá³ º? — ñòðèâîæèëàñÿ æ³íêà. — Òàêà
êðàñà ñòàëàñÿ, à òè íå ðà䳺ø!
³í ðîçïîâ³â ïðî ñâîþ óãîäó ³ç Ãàéãàºì...
— Çîñòàëàñÿ îñòàííÿ çàäà÷à. ßêùî ³ òó âèêîíàº, íàì áóäå ê³íåöü!
Ƴíêà ïîäóìàëà ³ êàæå:
— Çíàºø ùî? Ñõîâàéñÿ. À ÿê ïðèéäå ñþäè
Ãàéãàé, ÿ ç íèì ïîãîâîðþ!
ǒÿâèâñÿ íå÷èñòèé:
— Äå ìîëîäèé öàð?
— ³í ÷îãîñü çàäóìàíèé, ï³øîâ íà ïðîãóëÿíêó. Äî âå÷îðà, ìîæå, é íå ïîâåðíåòüñÿ. ßêùî
âàì ùîñü òðåáà, ñêàæ³òü, ÿ çðîáëþ.
— Äàé íîâó ðîáîòó — ìóøó ¿¿ çðîáèòè ùå
äíåñü.
— À ìîÿ çàäà÷à áóäå ïðàâîïëàòíà?
— Ñå îäíàêîâî...
² ìîëîäà æ³íêà, âæå íåäîâãî äóìàþ÷è, âèðâàëà ñâ³é êó÷åðÿâèé âîëîñ:
— Áà÷èòå ñåé âîëîñîê? Òðåáà éîãî âèð³âíÿòè. Ìóñèòü áóòè ïðÿìèé, ÿê ñòð³ëà!
Ãàéãàé çàñì³ÿâñÿ. Âçÿâ âîëîñ çà äâà ê³íö³ é
ëåãåíüêî íàòÿã:
— Ãîòîâà ðîáîòà. Òâ³é âîëîñ ïðÿìèé!
— Àíó ëèø ïóñò³òü éîãî!
Ïóñòèâ, à âîëîñ ùå á³ëüøå ñêðóòèâñÿ.
— Òðåáà, ùîá ñòàâ ð³âíèé!
Ãàéãàé ïðîáóâàâ óñÿêî. ßê äîáðå íàìó÷èâñÿ,
âäàðèâ ñåáå ðóêîþ ïî ëîá³ ³ êàæå:
— Òà ÿ æ áà÷èâ, ÿê êîâàë³ çàë³çî íàïåðåä íàãð³þòü, à òîä³ âèð³âíþþòü!
² âñóíóâ âîëîñ ó âîãîíü. À òîé ëèø çàøêâàð÷àâ.
234
— Òàêèé òè ñèëà÷?! — ñ쳺òüñÿ ç íüîãî æ³íêà. — Òîíåíüêèé âîëîñîê — ³ òîé íå çì³ã âèð³âíÿòè. Çàáèðàéñÿ ç õèæ³!
Ãàéãàé ÿê ïîáà÷èâ, ùî óòðàòèâ ä³ëî, âäàðèâ
ñîáîþ â çåìëþ é ðîçñèïàâñÿ íà ïîðîõ. ² â öåé
÷àñ âîñêðåñëè îò³ ñåñòðè, ùî âòîïèëèñÿ.
— Íî, õîäè ñþäè, — ïîêëèêàëà æ³íêà ÷îëîâ³êà. — Òðåòÿ çàäà÷à ï³øëà â íàøó êîðèñòü. ² çàïàì’ÿòàé: ïðèñë³â’ÿ ïðî æ³íîê, ùî â íèõ äîâãå
âîëîññÿ, à êîðîòêèé ðîçóì, — íåïðàâèëüíî âèãàäàíå.
² â³äòîä³ äîáðå æèëè. Ñòàðø³ ñåñòðè òàêîæ
â³ääàëèñÿ, ³ âñ³ æèâóòü ñîá³ ùàñëèâî ùå ³ äíåñü,
ÿê íå ïîâìèðàëè.
Íà âåðá³ äçâ³í÷èê, íàø³é êàçö³ ê³í÷èê.
ÇÀ˲ÇÍÎÍÎÑÀ ÁÀÁÀ
Äåñü çà òåìíèìè ë³ñàìè, çà ãëèáîêèìè ìîðÿìè, â³ä íàñ íà ñ³ìäåñÿò ñ³ì äåðæàâ, à ùå äàë³ —
íà äåñÿòü ãîðîáèíèõ êðîê³â ³ íà äâàäöÿòü áëîøèíèõ ñêîê³â æèâ-áóâ îäèí ÷îëîâ³ê, ÿêèé ìàâ
ñò³ëüêè ä³òî÷îê, ÿê íà ðåøåò³ ä³ðî÷îê, ³ ùå îäíèì á³ëüøå. ijòè òàê³, í³áè õòî ç ëàíòóõà êàðòîïë³ íàñèïàâ: ìàë³, á³ëüø³, ùå á³ëüø³.
Æóðèâñÿ ÷îëîâ³ê, ùî éîìó ðîáèòè ç ä³òî÷êàìè, áî áóâ òàêèé á³äíèé, ÿê öåðêîâíà ìèøà. Êîëè
äèâèâñÿ íà ä³òåé, òî ñåðöå éîãî ðîçðèâàëîñÿ:
áë³ä³, ãîëîäí³ é òàê³ ñëàáåíüê³, ùî õèëÿòüñÿ â³ä
â³òðó. Äóìàâ, äóìàâ ÷îëîâ³ê, ÿê çàðàäèòè á³ä³, àëå
í³ÿê íå çì³ã ùîñü íàäóìàòè. Ùå äîêè æèëà æ³íêà,
ñÿê-òàê òÿãíóëè ç äíÿ íà äåíü, à ÿê ïîìåðëà, òî
235
âñ³ á³äè ïîñèïàëèñÿ íà éîãî á³äíó ãîëîâó. Êðóòèâ, âåðò³â íà âñ³ áîêè, ÿê æèòè äàë³, àëå ò³ëüêè
ã³ðøå âèõîäèëî.
Êàæå ñîá³ ÷îëîâ³ê: «Ãåé, òà öüîãî âæå íå ìîæíà
òåðï³òè! ϳäó ñâ³òîì, ùàñòÿ ïîøóêàþ, áî ÿê óäîìà ñèä³òèìó, óñ³ çãèíåìî».
Òàê ³ çðîáèâ. Íàãîäóâàâ ä³òåé, ÷èì áóëî, âçÿâ
íà ïëå÷å ñîêèðó ³ ï³øîâ øèðîêèì øëÿõîì.
²äå, éäå, éäå. ² çàéøîâ äî ãëèáîêîãî ë³ñó. Çàñòàëà éîãî òàêà í³÷, ùî â òåìðÿâó ìîæíà áóëî
ñîêèðîþ âñòðÿòè. Àëå ÷îëîâ³ê íå çóïèíÿºòüñÿ, à
âñå äàë³ éäå. Êîëî ï³âíî÷³ âæå é ñèëè íå ìຠ³òè,
àëå áî¿òüñÿ ëÿãòè â³äïî÷èòè, ùîá çâ³ð éîãî íå
ðîç³ðâàâ.
Ðàïòîì äàëåêî ïåðåä íèì ùîñü áëèñíóëî.
×îëîâ³ê — çà ñâ³òëîì, çà ñâ³òëîì ³ ä³éøîâ: ñâ³òëî
ëèëîñÿ ç ìàëåíüêî¿ õèæêè, ùî áóëà ñåðåä ë³ñó.
×îëîâ³ê çàãëÿíóâ ó â³êíî: ëàìïà ñâ³òèòü, ³ âîãîíü ó ï³÷ö³ ãîðèòü, àæ ³ñêðè ðîçë³òàþòüñÿ, íà÷åáòî ÿêàñü íåâèäèìà ñèëà ãðåáå òàì æàð.
×îëîâ³ê ïîäóìàâ: «Îòî á äîáðå ç³ãð³òèñÿ é ïðîñóøèòèñÿ». Áî ïàäàâ äîù, ³ îäÿã ïîäîðîæíüîãî
ãåòü ÷èñòî ïðîìîê. Òóò ³ ãð³ì òàê âäàðèâ, ùî äóøà
³ç ÷îëîâ³êà ìàëî íå âèñêî÷èëà.
— Íåõàé áóäå, ùî áóäå, à çàéäó ÿ äî õèæ³.
Ìîæå-òàêè, ìåíå íå âá’þòü, à ÿê áóäóòü áèòè, òî
³ ÿ ìàþ ñîêèðó!
Ïîãðþêàâ ó äâåð³. ͳõòî — í³÷îãî. Ïîãðþêàâ
óäðóãå. Òèøà. Íàòèñíóâ íà äâå𳠗 âîíè â³ä÷èíèëèñÿ. Ïåðåñòóïèâ ïîð³ã, à â õèæ³ òåïëî-òåïëî, ³
÷èìîñü ïðèºìíî ïàõíå. Àëå õèæà ïîðîæíÿ. Ðîçãëÿäàº, õîäèòü ÷îëîâ³ê ïî õàò³, àëå í³äå æèâî¿ äóø³!
Ñòàâ êîëî âîãíþ, ñóøèòü ïëàòòÿ. Ïîò³ì ñ³â íà
ëàâèöþ ³ ãð³ºòüñÿ. Òóò òàê äîáðå, à íàäâîð³ òåìíà
236
í³÷, äîù ëëº, ãð³ì áóõàº! ×îëîâ³ê äóìຠñîá³: «Õòî
òóò æèâå é ÷èì òàê ãàðíî ïàõíå?..» Ïîäèâèâñÿ
íà ñò³ë, à òàì óñÿêà ¿æà é ïèòòÿ: ì’ÿñî ïå÷åíå,
êóðêà, êàëà÷³ — ùî ëèøå çàãàäàòè!
«Îò, — êàæå ñîá³ ÷îëîâ³ê, — âæå íàãð³âñÿ, à
òåïåð íà¿ìñÿ...»
ѳâ äî ñòîëó é ïî÷àâ óïë³òàòè, ¿ñòü òî îäíå, òî
äðóãå, é ïîïèâàº. ¯â ³ ïèâ äîòè, äîêè â íüîãî ë³çëî.
À ïîò³ì íàáèâ ëþëüêó, çàïàëèâ ¿¿ òà é ïàëèòü...
Ðàïòîì äèâèòüñÿ, à ïîðÿä íà ëàâö³ ïàñêóäíà
÷îðíà ê³øêà íà íüîãî î÷³ âèòð³ùèëà. Õîò³â
â³ä³ãíàòè, à âîíà ò³º¿ æ õâèëèíè ùåçëà.
«Ãì! — äóìຠ÷îëîâ³ê, — íå áà÷èâ, êîëè ç’ÿâèëàñÿ, íå áà÷èâ, êóäè é çíèêëà. Çäàºòüñÿ, íà
ñâîº íåùàñòÿ ïîòðàïèâ ÿ ó ÷îðòîâó õèæó».
— Òàê ³ º... — îçâàâñÿ ãîëîñ.
Á³äîëàøíèé ÷îëîâ³ê ãëÿíóâ ó òîé á³ê, çâ³äêè
ïî÷óâ ãîëîñ, à òàì òàêå ñîá³ áàáèùå ñèäèòü, ùî
íà íå¿ é äèâèòèñÿ ñòðàøíî: ñò³ëüêè íà í³é çìîðùîê, ÿê ó öèãàíêè íà ñï³äíèö³ çáîðîê, íîñèùå
òàêèé äîâãèé, ùî êîëè ãîëîâó ñõèëÿº, òî â çåìëþ âïèíàº. À òîé í³ñ ³ç çàë³çà: êîëè ïî íüîìó
óäàðèòè, òî ãóäå, ÿê äçâ³í... Áàáà ãîâîðèòü:
— Òàê, òàê, ÷îëîâ³÷å, ïîòðàïèâ òè äî ÷îðòîâî¿ õèæ³. ß ÷îðòîâà ìàòè. Çàðàç ïðèéäå ³ç ïåêëà
ì³é ñèí ³ â³çüìå òåáå â ðóêè. À êîëè ÿ éîìó
ñêàæó, ùî òè éîãî îá³ä 璿â, òî í³õòî òîá³ íå
ïîçàçäðèòü!..
Ïî÷óâ îöå ÷îëîâ³ê, ³ àæ ìîðîç ï³øîâ ïî íüîìó. Çóáàìè öîêîòèòü. À áàáà ïðîäîâæóº:
— Òóò ïîìî÷³ í³õòî òîá³ íå íàäàñòü! ͳÿêî¿.
Òè ïðîïàâ íàâ³êè. Ó ïåêë³ ÷îðòè âèëàìè áóäóòü
òåáå øòðèêàòè, ãàðÿ÷îþ ñìîëîþ ïî¿òè, ó áî÷ö³ ³ç
ñ³ðêîþ êîæíîãî äíÿ êóïàòè. Äîáðå òîá³ áóäå?
237
— Á³äíèé ÿ, á³äíèé! — áëàãຠ÷îëîâ³ê. — Äîïîìîæè ìåí³. Ó ìåíå êóïà ä³òåé. Ùî áóäå ç íèìè?
Óñ³ çàãèíóòü áåç áàòüêà, áåç ìàòåð³!
À áàáà ñâîº áåëüêî÷å:
— ϳäåø äî ïåêëà! Òàì òîá³ º ì³ñöå. ß, ìîæå,
òîá³ á äîïîìîãëà, àëå çà ïðîñòî òàê öüîãî ðîáèòè
íå áóäó.
— Êðàñóíå÷êî, äîïîìîæè ìåí³! Ùî õî÷åø
òîá³ çðîáëþ, ëèøå õàé ìåíå òâ³é ñèí äî ïåêëà íå
íåñå!
— Äîáðå. Äîïîìîæó, ÿêùî â÷èíèø òå, ùî íàêàæó. ijëî íå âàæêå.
— ß íà âñå çãîäåí!
— Òîä³ òåáå âðÿòóþ â³ä ïåêëà, çðîáëþ ùàñëèâèì òà áàãàòèì, êîëè òè ç³ ìíîþ îäðóæèøñÿ.
×îëîâ³ê, ÿê öå ïî÷óâ, òî ìàëî ç í³ã íå âïàâ.
Îöå òàêå! Ùîá â³í óçÿâ ñîá³ çà æ³íêó ñòàðó áàáó
³ç çàë³çíèì íîñîì?! Ùî ëþäè ñêàæóòü, êîëè ïîáà÷àòü â ñåë³, ÿêó â³äüìó â³í ïðèâ³â äî õàòè?
À áàáà ñâîº:
— Òàê, òàê, ÷îëîâ³÷å! Òè á³äíèé. Ó òåáå ä³òè,
à æ³íêè íåìàº. ³çüìåø ìåíå é ïîáà÷èø, ÿê äîáðå
òîá³ áóäå. Òà é òâî¿ì ä³òî÷êàì. ß ¿õ áóäó â ìàñë³ìîëîö³ êóïàòè, à ïàëèöåþ ïî õðåáòó ìàñòèòè...
Òî çãîäåí?
Ùî ðîáèòè? ² çàë³çíîíîñó íå õî÷åòüñÿ áðàòè,
àëå é ó ïåêëî éòè íå ìຠñåíñó.
— Äîáðå, — ïîãîäèâñÿ. — ³çüìó òåáå çà
æ³íêó, ò³ëüêè âðÿòóé â³ä ïåêëà!
— Äîìîâèëèñÿ! À òåïåð çáèðàéìîñÿ äî òåáå,
ùîá ìè äî ðàíêó áóëè âæå íà ì³ñö³.
Òà é â³äðàçó âèá³ãëà ç õàòè, íà÷å ìîëîäèöÿ. Çà
ÿêóñü õâèëèíó ïðèâåëà â³ñëþêà. Ïîò³ì ïðèíåñëà
ì³øêè é ïîâåëà ÷îëîâ³êà äî ï³äçåìíî¿ êîìîðè.
238
À òàì ÷îãî ò³ëüêè íåìà! Âñ³ëÿêèé îäÿã äîðîãèé —
÷îëîâ³÷èé ³ æ³íî÷èé, ¿æà òà ïèòòÿ, ÿêå ëèøå çàãàäàòè... Ãðîø³ çîëîò³ é ñð³áí³, äîðîãîö³ííå êàì³ííÿ ð³çíèõ êîëüîð³â...
Áàáà êàæå:
— Äîðîãèé ì³é ÷îëîâ³÷å, âñå öå òâîº é ìîº.
Ïàêóé ó ì³øêè, ùî â íèõ ò³ëüêè âë³çå, ïîâåçåìî
äî òâ õàòè.
Íàñèïàëè çîëîòà, ñð³áëà, ä³àìàíò³â, íàïàêóâàëè äîðîãîãî îäÿãó, à çâåðõó ïîêëàëè ¿æó ³ íàïî¿. ̳øêè çâàëèëè íà â³çîê, ùî íàïîãîòîâ³ ñòîÿâ á³ëÿ õàòè. Âïðÿã ÷îëîâ³ê â³ñëþêà, ³ ðóøèëè â
äîðîãó.
¯õàëè ö³ëó í³÷, äð³ìàþ÷è íà âîç³. Êîëè ðîçâèäíÿëîñÿ, âæå áóëè íà êðàþ ë³ñó.
Áàáà ãîâîðèòü:
— Íå ïîñï³øàé, ñïî÷èíüìî òóò íà òðàâè÷ö³
çåëåí³é.
×îëîâ³ê ñïèíèâ â³ñëþêà; ïîçë³çàëè âîíè ç âîçèêà, ðîçâ’ÿçàëè ì³øêè é ïî÷àëè ïðèãîùàòèñÿ.
Ñèëóº áàáà ÷îëîâ³êà:
— ¯æ, äîðîãèé ì³é, ¿æ! — ³ âèáèðຠéîìó íàéñìà÷í³øå.
Àëå ÷îëîâ³êîâ³ òåïåð íå äî ¿æ³ ³ íå äî ïèòòÿ.
Óñå äóìàº, ÿê áè ïîçáóòèñÿ òàêî¿ á³äè!
À áàáà íà¿ëàñÿ, âèïèëà ïëÿøêó ì³öíîãî âèíà,
âèïèëà äðóãó, ñï’ÿí³ëà ³ çàñíóëà.
×îëîâ³êîâ³ íå òðåáà í³÷îãî á³ëüøå. Ïîïëþâàâ
ó ðóêè, âçÿâ ñîêèðó òà òàê ãóïíóâ îáóõîì ïî áàáèíîìó çàë³çíîìó íîñ³, ùî òîé ïåðåëîìèâñÿ. Áàáà
çàêðè÷àëà íåñàìîâèòèì ãîëîñîì, à äàë³ ïðîñòåðëàñÿ äîë³ëèöü, ðàç³â äâ³÷³ òð³ïíóëàñÿ é ïîìåðëà.
Àëå êîëè ÷îëîâ³ê âäàðèâ ïî ¿¿ íîñ³, òîé òàê çàãóä³â, ùî ïî÷óëè â ïåêë³.
239
— Ãî-ãî! — çàêðè÷àâ ÷îðò. — Ìî¿é ìàì³ õòîñü
í³ñ ïåðåëîìèâ... Äî íüîãî! Òðåáà ñõîïèòè!
² çðàçó âèñêî÷èâ ³ç ïåêëà.
À ÷îëîâ³ê, ãàäàºòå, ñèä³â íà ì³ñö³? Íå ÷åêàâ í³
õâèëèíè. Ñêî÷èâ íà âîçà é ëîìàêîþ ãàòèòü â³ñëþêà. Îñåë-íåáîðàêà íå çðîçóì³â, ó ÷îìó ð³÷, ³ ïåðåëÿêàíî ïîì÷àâ ùî áóëî ñèëè. Ó âîçèêà ò³ëüêè
çàäîê çàïëèãàâ òî â îäèí, òî â äðóãèé á³ê.
Óæå íåäàëåêî áóëî äî ñåëà, êîëè ÷îðò âèñêî÷èâ ³ç ë³ñó ³ çíàéøîâ ñâîþ ìàò³ð ç ïåðåëîìëåíèì
íîñîì. Îçèðíóâñÿ, ïîáà÷èâ âîçèêà ³ ïîá³ã çà íèì.
Äîãíàâ ÷îëîâ³êà ñàìå â òó õâèëèíó, êîëè òîé âæå
ïîâåðòàâ äî ñåáå ó äâ³ð.
— Çëîä³é, âáèâöÿ! — âèãóêóº ÷îðò. — Äàë³ òîá³
íå æèòè!
— Ïóñòè! — êðè÷èòü ÷îëîâ³ê. — Òóò óæå ÿ ïàí!
×îðò òàêè òÿãíå ÷îëîâ³êà, à òîé íå äàºòüñÿ —
â÷åïèâñÿ çà ñòîâïà.
Íà êðèê âèá³ãëè ä³òè: êîñòðóáàò³, çàìàùåí³, ó
äðàíò³. Ïî÷àëè ãàëàñóâàòè:
— Îé, áàòüêî ïðèâ³â íàì ÷îðòà! Îáäåðåìî éîãî
é ç³ øêóðè ïîøèºìî ÷åðåâèêè!
— Áóäåìî ìàòè é ì’ÿñî!
— À ç ÷îðòîâèõ ðîã³â áóäóòü íàì äóäêè!
×îðò ïåðåëÿêàâñÿ ³ ïî÷àâ ïðîñèòè ÷îëîâ³êà:
— Ïóñòè ìåíå, í³êîëè íå áóäó á³ëüøå òîá³
øêîäèòè.
À ÷îëîâ³ê êàæå:
— Íå ïóùó, áî ìî¿ ä³òè áóäóòü ãîëîäí³.
Òà ÷îðò òàêè âèðâàâñÿ. Îçèðíóâñÿ âæå àæ êîëî
ë³ñó. Âõîïèâ ñâîþ ìàò³ð ³ ñêî÷èâ ïðîñòî â ïåêëî.
À ÷îëîâ³ê çàâ³â ó äâ³ð â³ñëþêà ³ç âîçèêîì ³ â³ä
òîãî äíÿ òàê çàáàãàò³â, ùî íå áóëî òàêîãî áàãà÷à
â ö³ë³é îêðóç³.
240
ÊÈÐÈÊ
Æèâ Êèðèê-ìóæè÷îê. Ñòàëàñÿ Êèðèêîâ³ âåëèêà ïðè÷èíà: óìåðëà ñàìå â æíèâà äèòèíà. Òåïåð á³äíèé Êèðèê õîäèòü, øóêàº, íåìà êîìó ÿìêè
êîïàòè, íåìà êîìó òðóíó ðîáèòè, í³õòî íå õî÷å —
í³êîëè. ϳøîâ Êèðèê äî ïîïà.
— Ïðèéøîâ äî âàøî¿ ìèëîñò³, ùîá ³øëè äèòÿ
õîðîíèòè.
— À º ó òåáå, Êèðèêó, êàðáîâàíåöü?
— Íåìà, — êàæå.
Íå õî÷å ï³ï äèòèíó õîâàòè. ²äå äîäîìó Êèðèê, ïëà÷å — í³õòî éîãî íå ñëóõàº. ϳøîâ â³í
ñàì ÿìó êîïàòè. ÊîïຠÊèðèê ÿìó, äèâèòüñÿ —
éäå ä³äîê.
— Çäîðîâ áóäü, Êèðèêó! Ùî òî òè òóò ðîáèø?
— Ñòàëàñü ìåí³ âåëèêà ïðè÷èíà: óìåðëà ó
æíèâà äèòèíà, í³õòî íå õî÷å ÿìó êîïàòè, òî ñàì
êîïàþ.
— ϳäîæäè, Êèðèêó, íå êîïàé, ³äè ç³ ìíîþ.
Ïðèéøëè âîíè íà äîëèíêó.
— Âèêîïàé òóò, Êèðèêó, ÿìêó íà äèòèíêó.
Ñòàâ êîïàòè Êèðèê ÿìêó íà äèòèíó, âèêîïàâ
³ç ñð³áíèìè êàðáîâàíöÿìè êîòåëü÷èê. Êèðèê
çðàä³â, ïðèéøîâ äîäîìó, âçÿâ êîíÿ ³ ïî¿õàâ ó ãîðîä; êóïèâ êóëü ìóêè ïøåíè÷íî¿, ïøîíà, ñàëà.
Âåðòàºòüñÿ, êîëè ó íüîãî ïîâåí äâ³ð ëþäåé: òîé
äîìîâèíó ðîáèòü, ò³ ï³øëè ÿìó êîïàòü (ä³çíàëèñü, ùî ó Êèðèêà ãðîø³ º). Ïðèéøîâ Êèðèê äî
ïîïà, âèéíÿâ ãðîøåé ñîðîê êàðáîâàíö³â.
— Ïðîøó, áàòþøêî, äèòèíó õîâàòè ç ñîáîðîì.
— Çàðàç, Êèðèêó, ³äè äîäîìó, ÿ çàðàç áóäó.
Íå ä³éøîâ Êèðèê äîäîìó, ÿê óæå éäå äâàíàäöÿòü ïîï³â ç äâàíàäöÿòè öåðêîâ. ² öåé ï³ï ç ïî241
ïàäåþ éäå. Ïî÷àëè äèòèíó ç ñîáîðîì õîâàòè, ÿê
êóïåöüêîãî ñèíà.
Ïîõîâàëè, ñ³ëè òðàïåçóâàòè. ϳï õî÷å ñïèòàòè
â Êèðèêà, äå òî â³í ãðîøåé ä³ñòàâ. À ïîïàäÿ ³ êàæå:
— Íå äîïèòóéñÿ òåïåð, áî áóäåø ³ç õàòè ñòîð÷
ìàõàòè. ijæäåø ïîñòó. Êèðèê í³äå íå ä³íåòüñÿ.
Ñòàíå â³í ãîâ³òè, ñïèòàºø éîãî íà äóõó, äå â³í
ãðîø³ âçÿâ. Íå ïðèçíàºòüñÿ — íå ñòàíåø éîãî
ñïîâ³äàòè.
ϳï äîæèäຠïîñòó. Ñòàâ Êèðèê ãîâ³òè, ñòàâ
ï³ï éîãî äîïèòóâàòè, äå â³í äîáóâ ãðîøèêè.
— ßê³ òè ãð³õè ìàºø?
— Áàòþøêî, ÷îëîâ³ê ùî ñòóïèâ, òî é ñîãð³øèâ.
— ͳ, ÿ ÷óâ, ùî â òåáå º ÿê³ñü ãðîøèêè íåïåâí³, ùî òè ¿õ ï³ä÷åïèâ...
— ͳ, áàòþøêî!
— Íó, íå ïðèçíàºøñÿ, ñòóïàé ãåòü ç-ïåðåä ìî¿õ
î÷åé.
Ïðèñòóïຠçíîâ Êèðèê, ï³ï ³ ïèòຠçíîâ.
— Òàê, — êàæå, — áàòþøêî, çíàéøîâ ÿ êîòåëü÷èê.
— ß öå çíàþ, — êàæå áàòþøêà, — àëå ò³ ãðîø³
íåïåâí³. Ïðèíåñè ¿õ ñþäè. ß îäñëóæó ìîëåáåíü,
òî ìåí³ áóäå ÷àñòî÷êà, òîá³ ÷àñòî÷êà ³ íà öåðêâó
÷àñòî÷êà.
— Äîáðå, — êàæå, — íåõàé ³ òàê áóäå.
Îäïðàâèâ ï³ï âå÷åðíþ, ïðèõîäèòü äîäîìó.
— À ùî? — êàæå ïîïàäÿ.
— Çíàþ âæå, äå Êèðèê ãðîøåé íàáðàâ.
² ðîçïîâ³â ¿é óñå.
— Ïî÷åêàé, — êàæå âîíà, — íå éäè äî íüîãî.
ß òàê çðîáëþ, ùî âñ³ ãðîø³ áóäóòü òâî¿.
Ïîá³ãëà ïîïàäÿ äî øåâöÿ ³ âèïðîñèëà ó íüîãî
øèëüöå ³ äðàòâè.
242
Ïðèá³ãຠäîäîìó, çíÿëà ç ãîðèùà âîëîâó øêóðó. Âçÿëà òó øêóðó, íàä³ëà íà ïîïà: ïåðåäí³
íîãè — íà ðóêè, çàäí³ íîãè — íà ïîïîâ³ íîãè,
ðîãè — íà ãîëîâó. Îáøèëà âîíà øêóðîþ, çðîáèëà ç íüîãî ÷îðòà.
— ²äè òåïåð äî Êèðèêà, òà ïîñòóêàé ó â³êíî —
â³í ùå ñïèòü, — òà é ñêàæè: «Àãà! Çàáðàâ ìî¿
ãðîø³ òà é õî÷åø äàòè ïîïîâ³ íà öåðêâó! Îääàé
¿õ çàðàç, à òî óâåñü ä³ì ðîçíåñó ³ âñ³ äóø³ çàáåðó!»
Òî â³í òåáå çëÿêàºòüñÿ ³ â³ääàñòü ãðîø³.
Ïðèéøîâ ï³ï ï³ä â³êíî òà é çàòîðîõò³â ðîãàìè. Êèðèê ïîäèâèâñÿ, — à ì³ñÿ÷íî, — äóìàº,
ùî äèÿâîë.
— ×îãî òîá³, íå÷èñòà ñèëî, òðåáà?
— Àãà! — ãîâîðèòü ï³ï. — Óçÿâ ìî¿ ãðîø³, à
äóø³ íå â³ääàâ? Îääàé ìåí³ ãðîø³, à òî ÿ òîá³ öåé
ä³ì ðîçíåñó ³ âñ³ äóø³ çàáåðó!
— Ïî÷åêàé, — êàæå Êèðèê, — ÿ òåáå áîþñÿ.
ß òîá³ îääàì ãðîø³ ÷åðåç äâåð³...
Ïîäàâ éîìó ÷åðåç äâåð³ êîòåëü÷èê. Ïðèéøîâ
ï³ï äîäîìó. Ïîïàäÿ õîò³ëà âçÿòè òîé êîòåëü÷èê,
à â³í ïîïîâ³ äî ðóê ïðèð³ñ. Ñòàëà âîíà îääèðàòè
ç ïîïà âîëîâó øêóðó — ñòàëà ç ïîïà êðîâ òåêòè.
Øêóðà ïðèðîñëà, ³ ñòàâ ç ïîïà ÷îðò.
ÏÐÎ ÏÐÈÂÈÄÀ
Îòî ÿê ïîìðå õòî, òî í³êîëè íå ìîæíà çà íèì
äóæå ïëàêàòè, áî áóäå õîäèòè! Îäèí ä³ä êîëèñü
ïîìåð, ³ áàáà òåæ çà íèì ñóìóâàëà. ² ñòàâ â³í äî
íå¿ âíî÷³ ïðèõîäèòè, âæå ÿê ïîëÿãàþòü âñ³ ñïàòè. À áàáèíà ê³ìíàòà áóëà îêðåìî â³ä âñ³õ. Îòî
243
ä³òè ùå íå ïîñíóòü, ÷óþòü, ÿê â ñ³íÿõ äâåð³ ðèïíóòü, àëå í³÷îãî á³ëüøå íå áà÷àòü, òà é ¿ì áàéäóæå. À òîé ìðåöü çàõîäèòü ñîá³ äî áàáè â õàòó ³
êàæå:
— Ïîñóíüñÿ, ßâäîõî, ÿ êîëî òåáå ëÿæó!
Âîíà áåðå òà é ïîñóâàºòüñÿ. ² îò ñòàëà òà áàáà
õóäíóòè. Õóäíå ³ õóäíå. À ä³òè æ í³÷îãî íå çíàëè!
Àëå ÿêîñü íà Ïàñõó ïèòàþòü ¿¿:
— Ìàìî, ÷îìó öå â íàñ ùîâå÷îðà â ñ³íÿõ äâåð³
ðèïëÿòü, ùî, ìîæå, äî âàñ õòî õîäèòü?
Âîíà âçÿëà é ðîçêàçàëà ä³òÿì. Òàì áóëè ùå
ëþäè ³ ÷óëè. ² äàëè âîíè ¿é ÿêîãîñü æèòà. ² ñêàçàëè, ùî òî ïðèâèä õîäèòü. Õàé âîíà ïîñ³º öå
æèòî íàõðåñò, òî á³ëüøå íå ïðèéäå. Âîíà òàê ³
çðîáèëà. ² ç³éøëî ñêîðî òå æèòî. ² îò ÿêîñü âæå
âñ³ ïîëÿãàëè ñïàòè, êîëè ÷óº, çíîâ äâå𳠗 ðèï!
Çàéøîâ. Ñòàâ íà ïîðîç³ é êàæå:
— ßâäîõî, ùî òè íàðîáèëà?!
² ïîä³âñÿ. Òàê á³ëüøå ³ íå ïðèõîäèâ.
ÏÐÎ ×ÎÐÒÀ ² ÁÀÃÀÖÜÊÓ ÒÎÐÁÓ
Æèëè êîëèñü íà ñâ³ò³ áàãà÷ ³ç áàãà÷êîþ. Âîíè
çàâæäè õîäèëè ñåðäèò³, íåâäîâîëåí³, à áóëè òàê³
ñêóï³, ùî ¿ëè ö³ëèé ð³ê êàëèíó ç êóëåøåþ ³ êèñëèö³. Íàéìèòà, ùî ðîáèâ íà íèõ â³ä ñâ³òàíêó äî
ï³âíî÷³, ãîäóâàëè ï³ñíîþ ìàíäèáóðêîþ 1. ijòåé ó
íèõ íå áóëî, çàòå â ïèâíèö³ çà òðüîìà çàìêàìè
âèñ³ëà òîðáà, ïîâíà çîëîòà.
Ìèíóëè ðîêè, ³ áàãà÷èñüêî ç³ñòàð³âñÿ. Ëåæàâ
äí³ ³ íî÷³ íà ãîëèõ äîøêàõ ³ äóìàâ ïðî ñìåðòü.
1
Ì à í ä è á ó ð ê à — êàðòîïëÿ.
244
Áîÿâñÿ ¿¿, ÿê çàºöü áóáíà, áî çíàâ, ùî òàêèì ñêóïåðäÿãàì ðàäóþòüñÿ ÷îðòè â ïåêë³. Àëå íàéá³ëüøå éîãî ëÿêàëà äóìêà ïðî òå, ùî â³í çàëèøèòü
ñâîº çîëîòî ³ õòîñü éîãî ðîçòðèíüêàº.
«Ùî æ ðîáèòè?» — á³äêàâñÿ ñòàðèãàí. Äîâãî
â³í äóìàâ ³ íàðåøò³ òàêè ïðèäóìàâ.
«ß ïåðåäàì éîãî ÷îðòîâ³, — ñêàçàâ ñàì äî
ñåáå. — Öå áóäå õàáàð — íàé íå ÷³ïëÿºòüñÿ äî
ìåíå â ïåêë³. Ïîò³ì ÿêîñü âèäóðþ íàçàä...»
Îäí³º¿ òåìíî¿ íî÷³, êîëè íàäâîð³ áëèñêàëî ³
ãðèì³ëî, áàãà÷ âçÿâ òîðáó ³ç çîëîòîì ³ ïîäàâñÿ äî
ãëèáîêîãî ÿðó. Çà íèì ï³øîâ êðàäüêîìà ³ íàéìèò, ÿêèé çíàâ, ùî ãîñïîäàð ìຠäåñü çàïðîïàñòèòè ãðîø³.
Ñòàâ áàãà÷ íà âèñîêèé ãíèëèé ïåíü, à êîëè
áëèñíóëî, ï³äíÿâ òîðáó âãîðó ³ êðèêíóâ:
— Öå òîá³, ÷îðòå!
Çàãðèì³ëî, à íàéìèò òèì ÷àñîì ïðîãîâîðèâ:
— Òîá³, ä³äüêó, òîðáà, à ìåí³ — çîëîòî!
Ìèíóëî ùå ê³ëüêà õâèëèí. Çíîâó çàáëèñêàëî,
³ çíîâó áàãàò³é êðèêíóâ:
— Íà òîá³, ÷îðòå, çîëîòî! Ïàì’ÿòàé ïðî ìåíå.
Çíîâó çàãðèì³ëî, ³ çíîâó íàéìèò ñêàçàâ:
— Íå ðóø, ÷îðòå! Òîðáà òâîÿ, à çîëîòî — ìîº!
Êîëè áëèñíóëî ùå ðàç, ñêóïåðäÿãà øïóðíóâ
òîðáó â ÿð ³ çàãîðëàâ íà âåñü ë³ñ:
— Áåðè ñîá³, ÷îðòå! Êîëèñü ïîðàõóºìîñü.
Çàãðèì³ëî, à íàéìèò çàêðè÷àâ:
— Íå ðóø, ä³äüêó! Òîðáà òâîÿ, à çîëîòî — ìîº!
Ñòàðèé âåðíóâñÿ, ñîïó÷è, äîäîìó. ˳ã íà äîøêè, òðè äí³ ùå ïîëåæàâ ³ çàäóá³â. Éîãî ïîõîâàëè.
Áàãà÷êà íå ñõîò³ëà á³ëüøå òðèìàòè íàéìèòà, ³ â³í
ñòàâ æèòè â ñâî¿é á³äí³é õàòèí³.
245
Ïåðøî¿ íî÷³ ï³ñëÿ ïîõîðîíó áàãàò³ÿ, êîëè íàéìèò ò³ëüêè ïî÷àâ çàñèíàòè, õòîñü ïîñòóêàâ ó
øèáêó, ³ ïî÷óâñÿ ãîëîñ:
— Çàáåðè ñâîº çîëîòî, áî ìåí³ ïîòð³áíà òîðáà.
Ó íàéìèòà âîëîññÿ äèáîì ñòàëî. ³í çàñóíóâ
ãîëîâó ï³ä ðÿäíî ³ ëåäâå äèõàâ â³ä ñòðàõó.
Äðóãî¿ íî÷³ õòîñü çíîâó ïîñòóêàâ ó øèáêó ³
ïðîõðèï³â:
— Ãåé, òè, âîëîöþãî, çàáåðè ñâîº çîëîòî, áî
ìîÿ òîðáà ïî÷àëà âæå ãíèòè...
Íàéìèò ö³ëó í³÷ õðåñòèâñÿ, ÿêîñü äî÷åêàâñÿ
ðàíêó ³ ïîò³ì ö³ëèé äåíü ñòîÿâ íà êîë³íàõ ïåðåä
îáðàçàìè. Àëå öå íå äîïîìîãëî, áî òðåòüî¿ íî÷³
õòîñü ñåðäèòî óäàðèâ êóëàêîì ó øèáó, ñåðåä õàòè
ïîñèïàëîñÿ çîëîòî.
Á³ëüøå ä³äüêî íå ïðèõîäèâ. Íàéìèò ç³áðàâ
ãðîø³, êóïèâ ñîá³ íîâåíüêó òîðáó, ïîñòîëè ³ òîï³ðåöü... Íà öüîìó êàçî÷ö³ ê³íåöü.
ÎÐÅË-ÁÅÐÊÓÒ
Æèâ, äå íå æèâ, îäèí ñòàðèé âîÿê. Ìàâ óæå
ñòî ë³ò, àëå í³êîëè íå áóâ õâîðèé. Êîëè çàñëàá,
òî ïîêëèêàâ ñèíà ³ ïî÷àâ êàçàòè:
— Ñëóõàé ñþäè, ñèíó. ß òîá³ ïåðåäàþ âîÿöüêîãî êð³ñà. ßê íå áóäå íà ñâ³ò³ â³éíè, ìîæåø ñòð³ëÿòè ç íüîãî âñÿêó äè÷èíó, àëå áåðêóòà íå ðóø.
— ×îìó? — ïèòຠñèí.
— Ðàç áóëî òàêå ³ òàêå ä³ëî. ß áèâñÿ ç îäíèì
Øàðêàíåì. Âåëèêèé áóâ çì³é — ìàâ àæ ø³ñòü
ãîë³â. ß ñòèíàþ òî îäíó, òî äðóãó, à Øàðêàíü
ïðèòóëþº äî íèõ ñâîþ øèþ — ³ çíîâó ïðèðîñòà246
þòü. Çìîðèâñÿ ÿ, àëå çìîðèâñÿ é âîðîã. À íàä
íàìè ÿêðàç ëåò³â áåðêóò. Øàðêàíü êëè÷å: «Áåðêóòå, ïðèíåñè ìåí³ ó äçüîá³ õî÷ êðàïëþ âîäè, áî
ç æàãè çàãèíó!» À ÿ ïðîøó ñîá³: «Åé, áåðêóòå, íå
ñëóõàé òè çì³ÿ. Ïðèíåñè ó ïàçóðàõ ï³ñêó. ß ïîñèïëþ â³äðóáàí³ ãîëîâè — ³ âîíè íå ïðèðîñòóòü».
Òîä³ áåðêóò ïîñëóõàâ ìåíå. Òàê ÿ óáèâ Øàðêàíÿ
é ëèøèâñÿ æèâèì.
Ñèí éîìó ïîîá³öÿâ, ùî íå áóäå ñòð³ëÿòè â îðëà.
² ñòàðèé ïîìåð. Ñèí ïîõîâàâ éîãî, ÿê òðåáà, à
ñàì óçÿâ íà ïëå÷å ãâèíò³âêó — íÿíüêîâîãî êð³ñà —
³ ïîìàíäðóâàâ.
ϳä îäíîþ ëèïîþ, ùî ðîñëà íà ïîë³, çàñòàëà
éîãî í³÷. Ñòàëî òåìíî-òåìíî. ² õëîïåöü äóìàº
ñîá³: «Òóò ïåðåíî÷óþ». Àëå äàëåêî íà ãîð³ çàñâ³òèëîñÿ. ³í ðóøèâ òóäè. Âèéøîâ íà ãîðó, à òî
ñâ³òëî — â õàòö³. Õëîïåöü çàãëÿíóâ êð³çü â³êíî ³
áà÷èòü: äâàíàäöÿòü ðîçá³éíèê³â ñèäÿòü çà ñòîëîì
³ áàâëÿòüñÿ ³ç çîëîòèì ÿáëóêîì.
Âîÿê³â ñèí ì³ðêóº: ÿê ¿ì äàòè çíàòè, ùî â³í
íå áî¿òüñÿ? Áî ³íàêøå íå çàéòè äî õàòè! Êîëè
îäèí ç ðîçá³éíèê³â òðèìàâ çîëîòå ÿáëóêî íà
÷îðí³é äîëîí³, ìàíäð³âíèê ïîö³ëèâñÿ ³ âèñòðåëèâ. ßáëóêî ðîçñèïàëîñÿ â ìàê. À ðîçá³éíèêè
ñèäÿòü, íå ðóøàþòüñÿ ç ì³ñöÿ. Òîä³ õëîïåöü âèð³øèâ:
«Çàéäó ÿ äî íèõ! Íàé áóäå, ùî áóäå!»
Çàéøîâ. À ñòàðøèé áóâ òàêèé ñèëà÷, ùî âçÿâ
éîãî íà ÷îðíó äîëîíþ, îáäèâèâñÿ é êàæå:
— Òè íàì ðîçáèâ íàéäîðîæ÷ó ð³÷: ó çîëîòîìó
ÿáëóö³ áóëî íàøå ùàñòÿ. Çà òå ìàºø çàãèíóòè.
Àëå çàëèøèøñÿ æèâèì, ÿêùî ç³ ñâîãî êð³ñà óᒺø
îäíîãî áåðêóòà.
— À ùî òî çà áåðêóò? — çàïèòóº õëîïåöü.
247
— Çà òðåòüîþ ãîðîþ º îäèí ïîãàíèí. Æèâå ó
òåìíîìó ïàëàö³, áåç æîäíîãî â³êíà. Íå ìîæåìî
ä³çíàòèñÿ, ùî â³í òàì õîâàº, áî íà áðàì³ ñèäèòü
ñòàðèé áåðêóò — íå äຠï³äñòóïèòèñÿ. Éîãî ìîæíà
çíÿòè ò³ëüêè ïîñòð³ëîì, à â íàñ íåìຠêð³ñ³â.
Âîÿê³â ñèí ïîäóìàâ ³ êàæå:
— Òà ùî éîãî áîÿòèñÿ! ß ïðîéäó é áåç ïîñòð³ëó!
Ðîçá³éíèêè äóæå çäèâóâàëèñÿ. Âñ³ õîò³ëè áà÷èòè, ÿê òî âîíî áóäå.
À ùî íàäóìàâ ñîá³ õëîïåöü? ³í íàáðàâ ó ïîñòîëè çåìë³, âçóâ ¿õ — ³ âæå éäå. Ðîçá³éíèêè —
çà íèì. Ïðèéøëè çà òðåòþ ãîðó ³ ïîçóïèíÿëèñÿ
á³ëÿ òåìíîãî ïàëàöó. À õëîïåöü — ïðîñòî äî âîð³ò.
Áåðêóò ñêðèêíóâ ³ ðîçïðîñòåð êðèëà. Àëå õëîïåöü êàæå:
— ×îãî òè êðè÷èø, áåðêóòå? ß æ ñòîþ íå íà
òâî¿é, à íà ñâî¿é çåìë³. ×è, ìîæå, òè ñåðäèòèé íà
òèõ, ùî çà ìíîþ? Âîíè — ìî¿ ñëóãè.
Áåðêóò ñêëàâ êðèëà ³ ìîâ÷èòü. À ñèí âîÿêà
íàêàçàâ ðîçá³éíèêàì:
— Àíó, õëîïö³, ïîõâàë³òüñÿ ñèëîþ — ïðîëàìàéòå ìóðà.
Êîëè âõ³ä áóâ çðîáëåíèé, ìàíäð³âíèê øåïíóâ:
— ×åêàéòå ìåíå òóò. ß ñàì ï³äó é ðîçâ³äàþ,
ùî òàì ó ïàëàö³.
À â ïîãàíèíà áóëî òàê, ùî êîëè íà áðàì³
äð³ìàâ áåðêóò, äð³ìàëà ³ âñÿ âàðòà. Ñòóïèâ õëîïåöü äî ïåðøèõ äâåðåé, à ïåðåä íèìè õðîïèòü
ä³äî, ÿêîìó ç ðîòà ñàïຠñèíº ïîëóì’ÿ. ϳäõîäèòü â³í äî äðóãèõ äâåðåé — òàì ùå ì³öí³øèé
ä³äî: éîìó ç ðîòà ᒺ ÷åðâîíå ïîëóì’ÿ. ϳä³éøîâ
äî òðåò³õ, à ï³ä íèìè íàéñòðàøí³øèé ñòðàæ, áî
éîìó ç ðîòà áóõêຠ÷îðíå ïîëóì’ÿ.
248
Õëîïåöü îïèíèâñÿ ñåðåä âåëèêî¿ ñâ³òëèö³, â
ÿêó ïàäàëî ñâ³òëî ÷åðåç ñêëÿíó ñòåëþ. Òóò ñïàëà
á³ëà ä³â÷èíà. Íà ïàëüö³ ó íå¿ áóâ çîëîòèé ïåðñòåíü, à íà ãðóäÿõ çîëîòà õóñòèíêà. Ìîëîäîìó
õëîïöåâ³ äóæå ïîëþáèëàñÿ òàêà êðàñíà ä³â÷èíà.
³í íàõèëèâñÿ äî êðàñóí³, ïîö³ëóâàâ ¿¿. À âîíà
â³äðàçó ïðîêèíóëàñÿ.
— Îé, ÿê ÿ äîâãî ñïàëà! — ëåãêî ç³òõíóëà
ä³â÷èíà ³ çàïèòàëà õëîïöÿ: — Õòî òè? Ùî òóò
ðîáèø?
— ß ïðèéøîâ, ïðèíöåñî, òåáå ðîçáóäèòè ³ âèâåñòè ç òåìíîãî ïàëàöó, — â³äïîâ³äຠõëîïåöü.
ijâ÷èíà çðàä³ëà:
— Òîä³ ÿ — òâîÿ ñóäæåíà. Ò³êàéìî, áî âæå
ñêîðî ìຠïðèéòè ïîãàíèí.
Âîÿê³â ñèí êàæå:
— Òà êóäè âò³êàòè? Çâ³äñè ºäèíèé âèõ³ä —
êð³çü ïðîëîì ó ìóð³, à òàì ñòîÿòü äâàíàäöÿòü ðîçá³éíèê³â.
— Êëè÷ ¿õ íà ïîäâ³ð’ÿ.
Ðîçá³éíèêè îäèí ïåðåä äðóãèì ïîë³çëè ó ïðîëîì, àëå êîëè ñòàëè íà ïîäâ³ð’¿, òî âñ³ ïîïðèëèïàëè äî òîâñòåëåçíî¿ ñò³íè: ïàëàö ïîãàíèíà áóâ
³ç ñàìîãî êàìåíþ.
Õëîïåöü ³ ä³â÷èíà ò³êàþòü, àëå â äîðîç³ é âåñåëÿòüñÿ, ãðàþòüñÿ. Ïîãàíèí òèì ÷àñîì âåðíóâñÿ â ïàëàö ³ çàñòàâ ðîçá³éíèê³â. Óñ³õ ïîæåð ³ éäå
äî ñâ³òëèö³. ijâ÷èíè íåìà! Íàêèíóâñÿ íà ñòðàæ³â
³ ïîâáèâàâ ¿õ, âèéíÿâ øàáëþ é íà ñòàðîãî áåðêóòà. Àëå òîé âäàðèâ êðèëàìè ³ ïîëåò³â óñë³ä çà
ìîëîäÿòàìè.
À âîíè ÿêðàç ïðèéøëè äî øèðîêî¿ âîäè ³ æóðÿòüñÿ, ÿê ¿ì ïåðåéòè. Âèäÿòü — ëåòèòü áåðêóò.
Ïîäóìàëè, ùî ñòàðîãî áåðêóòà ïóñòèâ íà íèõ ïî249
ãàíèí. ×åêàòè òóò í³êîëè, áî â³í, ðàç-äâà, ñõîïèòü ó ïàçóð³ ä³â÷èíó ³ ïîíåñå íàçàä. Õëîïåöü
âèñòðåëèâ. Áåðêóò óïàâ ìåðòâèì.
Íå âñòèãëè îòÿìèòèñÿ — ¿õ íàçäîãíàâ ïîãàíèí. Íà ì³ñö³ âîäè â÷èíèëàñÿ âåëè÷åçíà ÿìà, ³
ïîãàíèí ç ä³â÷èíîþ çíèê ó òåìí³é ãëèáèí³. Õëîïåöü çàêðèâ î÷³ é êèíóâñÿ çà íèìè. Êîëè çñóíóâñÿ ó ÿìó, ïåðåä íèì â³äêðèâñÿ ö³ëèé ï³äçåìíèé ñâ³ò. Òàì ó õàòàõ æèëè ò³ëüêè â³äüìè, àëå
õëîïåöü ðîçóìíî çðîáèâ, ùî ñòóïàâ ïîãàíèíîâèì ñë³äîì: â³äüìè éîãî áîÿëèñÿ. Çàéøîâ ó ïåðøó õàòó, à â³äüìà éîìó êàæå:
— ß — òâîÿ ñåñòðà.
² ïðèãîñòèëà ñêëÿíêîþ ì³öíîãî âèíà — ç âîëÿ÷î¿ êðîâ³.
Õëîïåöü ä³éøîâ äî äðóãî¿ õàòè. ² òàì ñòàðà
´àçäèíÿ íàçâàëàñÿ ñåñòðîþ: ïðèéøîâ ïîãàíèíîâèì ñë³äîì, ³ â³äüìà ñîá³ äóìàëà, ùî â³í — íå÷èñòà ñèëà. Âèïèâ äâ³ ïîâí³ ñêëÿíêè ì³öíîãî âèíà —
ç âîëÿ÷î¿ êðîâ³. Òðåòÿ ñåñòðà äàëà éîìó âèïèòè
òðè ñêëÿíêè âèíà, â³ä ÿêîãî õëîïåöü íå ñï’ÿí³â,
àëå â³ä÷óâ íåéìîâ³ðíó ñèëó. ³í ïî÷àâ ïèòàòè:
— Ñåñòðî, à äå ïîãàíèí? Óêðàâ ó ìåíå ä³â÷èíó ³ äåñü òóò ñõîâàâñÿ!
— Òÿæêå òâîº ä³ëî, — â³äïîâ³ëà â³äüìà. — Ïîãàíèí âîëî䳺 óñ³ì ï³äçåìíèì ñâ³òîì, ùå é íà
çåìë³ ìຠîäèí òåìíèé ïàëàö.
— ß òàì óæå áóâ.
— Òîä³ éäè éîãî ñë³äîì ³ ä³éäåø äî áðàìè.
Áðàìà áóäå çàêðèâàòè âõ³ä äî ñåðåäèíè ãîðè, àëå
âîíà íå çàìêíóòà. Òóò í³õòî íå ñòåðåæå ïîãàíèíà, áî öàðñòâî ï³ä çåìëåþ íàëåæèòü éîìó. À â³ä
íàøîãî âèíà òè ìàºø ñò³ëüêè ñèëè, ùîá â³äõèëèòè òÿæêó áðàìó.
250
Õëîïåöü ñõîâàâñÿ ï³ä ãîðîþ ³ âèñë³äèâ, êîëè
ïîãàíèí âèéøîâ. Ñàì çàá³ã äî ä³â÷èíè. ijâ÷èíà
çðàä³ëà, îáíÿëà éîãî. ² ïî÷àëà ïðîñèòè;
— Âò³êàé, áî â öüîìó äîì³ íå ñ쳺 áóòè á³ëüøå
îäíî¿ äóø³.
— ß íå áîþñÿ — â ìåíå êð³ñ.
— Ïîãàíèí — áåçäóøíèê, òàêîãî êóëÿ íå áåðå!
— À â ÷îìó éîãî ñèëà?
— ß íå çíàþ.
— Òè ä³çíàéñÿ. ß áóäó ÷åêàòè...
Õëîïåöü ï³øîâ, à ä³â÷èíà äóìàº, ÿê âèâ³äàòè
â ïîãàíèíà éîãî òàºìíèöþ?
Êîëè ä³äî âåðíóâñÿ äîäîìó, âîíà çàïèòàëà:
— Ñêàæè, ó ÷îìó òâîÿ ñèëà?
— Ó â³íèêó! — çàðåãîòàâ ïîãàíèí. — ßê ó ñòàðî¿ â³äüìè.
Äðóãîãî äíÿ ä³â÷èíà îáêëàëà â³íèê çîëîòîì.
Ïîãàíèí çäèâóâàâñÿ:
— Ùî òî, ïðèíöåñî?
— Òâîÿ ñèëà.
Ïîãàíèí òàê çàðåãîòàâ, ùî àæ ãîðà çàòðÿñëàñÿ.
— Ìîÿ ñèëà ñõîâàíà â ïå÷³.
Êîëè â³í ï³øîâ ç äîìó, ä³â÷èíà âñå çîëîòî âèñèïàëà â æàð. Ïîãàíèí âåðíóâñÿ, à âîíà ïîêàçóº
ó ï³÷.
— Ùî òè íàðîáèëà! — ðîçñåðäèâñÿ ä³äî.
— ß òâîþ ñèëó òàê ÷åñòóþ.
— Òè äóðíà! Ìîÿ ñèëà òà¿òüñÿ ó òîìó, ùî ÿ
ìàþ ñåðöå áóãàÿ!
Òàê ó ãí³â³ â³í íå ñïàì’ÿòàâñÿ, ÿê âèêàçàâ ñâîþ
òàºìíèöþ. À òîä³ â÷èíèâñÿ áóãàºì. Íàðàç ëþòî
çàðåâ³â ³ âèá³ã çà áðàìó. Ñèí âîÿêà í³÷îãî íå çíàâ,
ùî òî º ïîãàíèí, ³ íå õîâàâñÿ ïåðåä íèì. Áóãàé
251
íàêèíóâñÿ íà õëîïöÿ. Òîé âèñòðåëèâ. Áóãàé óïàâ
ìåðòâèì.
À ä³â÷èíà âèá³ãëà ç ãîðè:
— Îé, òî áóâ ïîãàíèí. ³í ìîæå îæèòè. Òðåáà éîãî øâèäêî ïîðóáàòè.
Áóãàÿ ïîðóáàëè, ì’ÿñî ñêëàëè ó çàë³çíó áî÷êó
³ àæ òàê ïóñòèëèñÿ â äîðîãó.
Àëå êóäè âèõ³ä ç ï³äçåìíîãî öàðñòâà? Äîðîãîþ õëîïåöü çàéøîâ äî òèõ â³äüîì, ùî ïåðåä òèì
íàçâàëèñÿ ñåñòðàìè. ² âîíè ïîðàäèëè:
— Çâ³äñè ìîæíà âèéòè ÷åðåç øèðîêó âîäó. Òàì
ïîáà÷èø ÷îâåí, íà ÿêîìó ïëàâຠîäèí ñòàðèé
áåðêóò.
— À ùî òî çà áåðêóò? — íàëÿêàâñÿ õëîïåöü.
— Òîé, êîòðîãî âáèëè â íàçåìíîìó ñâ³ò³. Òåïåð æèâå â ï³äçåìíîìó öàðñòâ³, àëå ë³òàòè òóò íå
ìîæå. Âîçèòüñÿ â ÷îâí³.
— ßê æå ìåí³ ç áåðêóòîì äîìîâèòèñÿ? — çàæóðèâñÿ õëîïåöü.
— À òè íå æóðèñÿ, — ñêàçàëè éîìó â³äüìè. —
Êîëè â òîãî áåðêóòà ñòð³ëÿëè, òî â³í áà÷èâ äâîõ.
Òîìó íå ñì³é ñ³äàòè ó ÷îâåí ðàçîì ç ä³âêîþ, áî
â³í âàñ ïîòîïèòü. Ïóñòè íàïåðåä ä³â÷èíó, à ñàì
ïî÷åêàé.
Òàê âîíî é áóëî. Âîÿê³â ñèí ïåðåïðàâèâ ä³â÷èíó, à ïîòîìó ñ³â ó ÷îâíà ñàì. Àëå áåðêóò, ÿê ïîáà÷èâ êð³ñà, íàðàç êèíóâñÿ óá³ê. ×îâåí ïåðåâåðíóâñÿ, õëîïåöü ïî÷àâ òîíóòè. À éîãî êð³ñ óæå
ï³øîâ íà äíî.  òó æ õâèëèíó áåðêóò â³ä÷óâ êðèëà. ³í ñõîïèâ ó ïàçóð³ òîãî, ùî ïîòîïàâ, ³ âèëåò³â ó íàçåìíèé ñâ³ò....
Òàì ëå´åíÿ âæå ÷åêàëà ä³â÷èíà.
Òà íàä³éøëà äóæå òåìíà õìàðà, ïîëèâ îãíÿíèé äîù. Áåðêóò çëåò³â ³ ïðîñòåð íàä íèìè ñâî¿
252
øèðîê³ êðèëà. Çàõîðîíèâ ìîëîäÿò â³ä ñìåðò³, àëå
ñàì çãîð³â.
² íàðàç ðîç’ÿñíèëîñÿ. Òîä³ ä³â÷èíà çãàäàëà, ùî
âîíà ç òàêîãî ³ òàêîãî öàðñòâà — ¿¿ ç öàðñüêîãî
äâîðó ïîí³ñ ëèõèé â³òåð. ijáðàëèñÿ âîíè äî öàðÿ,
à òàì äóæå çðàä³ëè ³ ä³â÷èí³, ³ õëîïöåâ³. Ñïðàâèëè ¿ì âåëèêå âåñ³ëëÿ. Ñèí ñòàðîãî âîÿêà ïî÷àâ
öàðþâàòè, ³ âñ³ì æèëîñÿ äîáðå. À ùå êàæóòü, ùî
ìîëîäèé öàð çàáîðîíèâ ó ö³ë³é êðà¿í³ ñòð³ëÿòè â
îðë³â-áåðêóò³â.
ÙÀÑÒß ÑÀÌÅ ÍÅ ÏÐÈÕÎÄÈÒÜ
Æèëè äâà ñóñ³äè. Ó îäíîãî áóâ ñèí Ðîìàí, à â
äðóãîãî äî÷êà dzíà. Äóæå äðóæíî æèëè âîíè ì³æ
ñîáîþ. ijòè ðàçîì ðîñëè, áóëè äðóæíèìè ì³æ
ñîáîþ, à êîëè âèðîñëè, òî ïîêîõàëèñü ïî-ñïðàâæíüîìó. Óæå ³ âåñ³ëëÿ ìàëîñü áóòè, òà òðàïèëîñü
âåëèêå ãîðå. dzíà ðàïòîâî îñë³ïëà. ͳõòî íå çíàâ,
çâ³äêè öå âîíî âçÿëîñÿ òàêå ëèõî. ßêå âæå òóò
âåñ³ëëÿ, êîëè ³ ñâ³ò íå ìèëèé. Áàòüêè dzíè â³ä
ãîðÿ ñêîðî ïîìåðëè. Çàëèøèëàñÿ dzíà êðóãëîþ
ñèðîòîþ òà ùå é ñë³ïîþ. ßêáè íå Ðîìàí òà éîãî
áàòüêè, ïîê³í÷èëà á ³ç òàêèì æèòòÿì. Ïîõîâàëè
âîíè ³ áàòüê³â, ³ dzíó äîãëÿäàþòü ÿê ð³äíó. Àëå æ
dzíà âñå îäíî íå æèâå, à ìó÷èòüñÿ. Ñòàâ Ðîìàí
¿é ãîâîðèòè, ùî äàðìà, ùî âîíà íå áà÷èòü, à â³í
¿¿ ëþáèòü ³ õî÷å âçÿòü çà æ³íêó. Àëå dzíà ³ ñëóõàòè
íå õîò³ëà ïðî öå.
— ßêà ç ìåíå áóäå æ³íêà?
Îò íàäóìàâ Ðîìàí ï³òè äî âîðîæêè, ïîðàäèòèñü, ìîæå, âîíà ùîñü äîïîìîæå. Âîðîæêà æèëà
253
â ¿õíüîìó ñåë³. ϳøîâ â³í äî íå¿. Ç â³äêðèòîãî
â³êíà ïî÷óâ ãîì³í. Çðîçóì³â, ùî â íå¿ ãîñò³.
«ßê íåâ÷àñíî ÿ ïðèéøîâ», — ïîäóìàâ â³í.
Õîò³â ³òè íàçàä, òà ïî÷óâ òàê³ ñëîâà, ùî çìóñèëè
éîãî ïîñëóõàòè. Âîðîæêà ðîçêàçóâàëà ïðî Ðîìàíà ³ dzíó. Ðàä³ñíî ñì³þ÷èñü, âîíà ðîçïîâ³äàëà,
ÿê çðîáèëà dzíó ñë³ïîþ. Àæ îñòîâï³â Ðîìàí ï³ä
õàòîþ, êîëè òàêå ïî÷óâ. Çðîçóì³â, ùî öå ç³áðàëèñü âñ³ â³äüìè òà âîðîæêè ³ õâàñòàþòüñÿ, õòî
êîìó ùî çðîáèâ. ×óº, îäèí ïèòàº:
— À ÿê äàë³ áóäå ç íåþ, êîëèñü áóäå âîíà áà÷èòü ÷è í³?
À âîðîæêà êàæå:
— Ò³ëüêè îäíà ôåÿ ç ï³äçåìíîãî öàðñòâà ìîæå
äîïîìîãòè ¿é, à á³ëüøå í³õòî. À äî ï³äçåìíîãî
öàðñòâà äóæå äàëåêî. ϳøêè éòè äåñÿòü ðîê³â.
Ùå í³õòî í³êîëè òóäè íå äîõîäèâ!
Ïî÷óâ öå Ðîìàí ³ ç òèì ï³øîâ äîäîìó. ͳêîìó
íå ðîçêàçóâàâ â³í ïðî òå, ùî ïî÷óâ â³ä âîðîæêè.
Êàæå â³í áàòüêàì, ùî éäå ó ñâ³ò øóêàòè òîãî,
õòî çìîæå äîïîìîãòè dzí³. Ïîïðîñèâ áàòüê³â, ùîá
dzíó çàáðàëè äî ñåáå. Ìîæå, â³í íå ñêîðî ïîâåðíåòüñÿ. Âçÿâ õàð÷³â ó òîðáó, à â ïàçóõó âçÿâ ìàëåíüêèé âóçëèê ç ïøåíèöåþ ³ äðóãèé ç ð³äíîþ
çåìëåþ. Ïîïðîùàâñÿ òà é ï³øîâ, êóäè ïåðåäîì
ñòîÿâ.
Âæå ö³ëèé ð³ê Ðîìàíà íåìà. Æóðÿòüñÿ âîíè
çà íèì, æäóòü. dzíà òàê çìó÷èëàñÿ, ùî çîâñ³ì çëÿãëà, á³äíà. Áà÷àòü áàòüêè, ùî ñêîðî ³ ¿¿ íå ñòàíå.
À Ðîìàí íå îäíó ïàðó ïîñòîë³â ñòîïòàâ, õîäÿ÷è. Äåñü òðîõè ï³äðîáèòü íà õàð÷³, à òî ³ òàê äîáð³
ëþäè äàâàëè. Ó ë³ñ³ ç ëóêà ÿêîãîñü çâ³ðêà çàᒺ,
âèêðåøå êðåñàëîì âîãîíü, ñïå÷å íà îãí³. Îäíîãî
ðàçó éøîâ â³í ë³ñîì ³ íàòðàïèâ íà ëþäåé. Ñèä³ëè
254
âîíè êóïîþ, ò³ñíî òóëÿ÷èñü îäíå äî îäíîãî. Ðîçáàëàêàâñÿ â³í ç íèìè. Âèÿâèëîñü, ùî öå ë³ñîâ³
ëþäè, âñå æèòòÿ æèâóòü ó ë³ñ³. Âîíè ìîæóòü ç
îäí³º¿ ïøåíè÷èíè íàðîáèòè áàãàòî âñÿêî¿ ¿æ³ ³
íàïî¿â. Çèìîþ âîíè ìó÷àòüñÿ â³ä õîëîäó, áóâàº,
çàìåðçàþòü íà ñìåðòü, àëå âîíè âì³þòü îæèâëÿòè îäèí îäíîãî. Òàê ³ æèâóòü.
Êàæå ¿ì Ðîìàí:
— ß íàâ÷ó âàñ âîãîíü äîáóâàòè, à âè ìåíå
íàâ÷³òü òîãî, ùî â쳺òå.
Ðîçïàëèâ ¿ì âîãíèùå. Âîíè ïîäèâóâàëèñü, à
íàãð³ëèñü á³ëÿ âîãíèùà — ïîâåñåë³ëè. Íàâ÷èëè
âîíè Ðîìàíà ³ ¿æó ç îäí³º¿ ïøåíè÷èíè ãîòóâàòè,
³ ìåðòâèõ îæèâëÿòè.
³ääàâ ¿ì çà öå Ðîìàí êðåñàëî, à âîíè éîìó
÷àð³âíîãî êàì³íöÿ äàëè.
ϳøîâ Ðîìàí äàë³.
Éøîâ, éøîâ, ñòîìèâñÿ, ñ³â òðîõè â³äïî÷èòè.
Íàðîáèâ ¿æ³ ç ïøåíèö³ (ïîëîâèíó ¿¿ â³í îääàâ
ë³ñîâèêàì). ѳâ, îá³äàº. Êîëè áà÷èòü — ïðèëåò³ëè äâ³ ãîëóáêè, ïîñ³äàëè íåäàëåêî òà é äèâëÿòüñÿ íà íüîãî. Õîò³â â³í êèíóòè ãîëóáêàì ùîñü
ïî¿ñòè, êîëè äå íå âçÿâñÿ îðåë ³ òåæ ñ³â íåäàëåêî. Çðîçóì³â Ðîìàí, ùî îðåë ïîëþº çà ãîëóáêàìè, âçÿâ ëóê, ùîá óáèòü îðëà.
Âìèòü îðåë êèíóâñÿ íà ãîëóáêó, âõîïèâ ¿¿, àëå
íå çëåò³â, áî Ðîìàí â÷àñíî âèñòð³ëèâ ³ ïîïàâ éîìó
â ãîëîâó. Îðåë ìåðòâî ïîâàëèâñÿ íà çåìëþ, íå
âèïóñêàþ÷è ãîëóáêó ç ê³ãò³â.
Âèçâîëèâ Ðîìàí ãîëóáêó, àëå âîíà áóëà ìåðòâà. Îãëÿíóâñÿ Ðîìàí ³ ïîáà÷èâ á³ëÿ ñåáå ìîëîäó
êðàñèâó ä³â÷èíó. Âçÿëà âîíà ãîëóáêó, ïîö³ëóâàëà
³ ã³ðêî çàïëàêàëà. Êîëè òðîõè çàñïîêî¿ëàñü, êàæå
éîìó:
255
— Öå ìîÿ ñåñòðà. Ìè äî÷êè çàìîðñüêîãî öàðÿ.
Ëþòèé ÷àð³âíèê äàâíî ïîëþº çà íàìè. Ìè âòåêëè â³ä íüîãî ³ çàëåò³ëè àæ ñþäè, äóæå äàëåêî â³ä
äîìó. ² îò òàêå ãîðå çðîáèëîñÿ.
Òîä³ Ðîìàí çãàäàâ, ÿê éîãî ë³ñîâ³ ëþäè â÷èëè
îæèâëÿòè ìåðòâèõ. Âçÿâ â³í ÷àð³âíèé êàì³íåöü,
ïîâîäèâ íèì ïî ãîëóáö³, ñêàçàâ ÷àð³âí³ ñëîâà, ³
ãîëóáêà â³äêðèëà î÷³. Ïîò³ì ñòðåïåíóëàñü ³ çðîáèëàñü ä³â÷èíîþ. Òàêîþ æ, ÿê ³ ïåðøà. Ïîðàä³ëè
âîíè. Ñòàëè ä³â÷àòà äÿêóâàòè Ðîìàíó. Ðîçïîâ³â
â³í ¿ì ³ ïðî ñåáå, êóäè ³ ÷îãî éäå. Êàæóòü ä³â÷àòà:
— Òðåáà òîá³ äî íàøîãî áàòüêà, â³í òîá³ äîïîìîæå. Ùîá éòè ï³øêè — öå ï’ÿòü ðîê³â òðåáà,
à ìè òåáå çðîáèìî ãîëóáîì ³ ïîëåòèìî ðàçîì.
Ñòàëè éîãî ïåðåòâîðþâàòü, à í³÷îãî íå âèõîäèòü. Ïèòàþòü:
— Ùî â òåáå º òàêå ç ðå÷åé?
Ïîêàçàâ â³í ¿ì âóçëèêè ç ïøåíèöåþ ³ ç ð³äíîþ
çåìëåþ.
— Òðåáà öå âèêèíóòè, — êàæóòü âîíè.
— ͳ, ÿ íå âèêèíó öå í³êîëè!
Òîä³ ïîðàäèëèñü âîíè ³ çðîáèëè éîãî ïòàõîì,
à âóçëèêè ïðèâ’ÿçàëè éîìó íà ñïèíó. Ñàì³ òåæ
çðîáèëèñü ãîëóáêàìè ³ ïîëåò³ëè.
Äåíü ³ í³÷ âîíè ëåò³ëè, íå ñïî÷èâàþ÷è, íàðåøò³ ïðèëåò³ëè äîäîìó. Öàð-áàòüêî äóæå äÿêóâàâ Ðîìàíîâ³ çà äî÷îê. Ðîçêàçàâ éîìó, ÿê ä³éòè â
ï³äçåìíå öàðñòâî.
— ϳøêè, — êàæå, — òðè ðîêè éòè, à ïòàõîì
³ çà äåíü äîëåòèø. ×óòü ñîíöå ç³éäå, òè âèë³òàé ³
ëåòè ïðÿìî äî ñîíöÿ. Óâåñü ÷àñ äî ñîíöÿ, à ÿêùî
âîíî ñõîâàºòüñÿ, òî çíàé, ùî òè â ï³äçåìíîìó
öàðñòâ³. Ñÿäåø íà çåìëþ, ï³äñêî÷èø òðè ðàçè ³
ñòàíåø çíîâó òàêèì, ÿê áóâ.
256
Ïîäÿêóâàâ Ðîìàí çà âñå. Çðîáèëè éîãî ïòàõîì,
ç âóçëèêàìè ñâî¿ìè ïîëåò³â â³í ó ñâîþ äîðîãó.
Âñå ñòàëîñÿ òàê, ÿê êàçàâ éîìó çàìîðñüêèé
öàð. ѳâ â³í ó ï³äçåìíîìó öàðñòâ³, çðîáèâñÿ Ðîìàíîì, òàê ³ç ñâî¿ìè âóçëèêàìè íà ñïèí³ ï³øîâ
øóêàòè öàðèöþ ï³äçåìíîãî öàðñòâà. Íå äîâãî é
øóêàâ, áî âîíà ñàìà éøëà éîìó íàçóñòð³÷. Ïîêëîíèâñÿ â³í ¿é íèçåíüêî ³ ðîçïîâ³â ïðî ñâîº ãîðå.
— À ñê³ëüêè ðîê³â òè éøîâ äî ìåíå? — ïèòàº
öàðèöÿ.
Ðîçïîâ³â Ðîìàí ïðî ãîëóáà ³ ÿê ïðèëåò³â ñþäè
ïòàõîì.
— À ùî òî çà âóçëèêè ó òåáå íà ñïèí³? — ïèòຠöàðèöÿ.
² ïðî öå ðîçïîâ³â ¿é Ðîìàí.
— Íåñè æ, — êàæå âîíà, — ö³ âóçëèêè íàçàä
äîäîìó ³ îáñèïëåø ñâîþ êîõàíó ö³ºþ ïøåíèöåþ
³ çåìëåþ. Òîä³ âîíà çíîâó áóäå çäîðîâîþ. Ò³ëüêè
ïîñï³øàé, áî âîíà ëåäâå æèâà.
Ðîìàí çàæóðèâñÿ. Òóò ï³ä³éøëè äî íüîãî äâà
ìîëîäèõ õëîïö³. Òàê³ ãàðí³, ÿê íàìàëüîâàí³.
— Öå, — êàæå âîíà, — ìî¿ ñèíè. Õî÷ó, ùîá
âîíè çàìîðñüêèõ ñåñòåð çà ñåáå âçÿëè. Ïîâåäè ¿õ
äî ñåñòåð.
Ïîðîáèëèñü óñ³ õëîïö³ îðëàìè ³ ïîëåò³ëè. ßê
çóñòð³ëèñü ï³äçåìí³ öàðåâè÷³ ç ñåñòðàìè-ãîëóáêàìè, â³äðàçó æ ïîêîõàëèñü. Ñòàëè â³äðàçó âåñ³ëëÿ ãóëÿòü, à Ðîìàí äîäîìó ïîñï³øàº.
Òàê îðëîì ³ ïðèëåò³â ó äâ³ð. Çàéøîâ ó õàòó, à
éîãî êîõàíà óæå ìåðòâà. Çáèðàëèñÿ âæå ïîðÿäæàòè ¿¿. Âçÿâ Ðîìàí êàì³íöÿ, îæèâèâ dzíó, à êîëè
ùå é îáñèïàâ ¿¿ ïøåíèöåþ òà çåìëåþ, âîíà â³äðàçó
æ ñòàëà çäîðîâîþ. Ïîáà÷èëà Ðîìàíà ³ çàïëàêàëà
â³ä ðàäîñò³.
257
— À ìåí³, — êàæå, — âîðîæêà ñêàçàëà, ùî
òåáå âæå íåìà æèâîãî. ß òåæ íå ìîãëà òàê æèòè.
Òîä³ ðîçêàçàâ Ðîìàí óñå ïðî âîðîæêó, ùî öå
âîíà ¿ì òàêîãî ãîðÿ íàðîáèëà. Ðîçêàçàâ ïðî âñå,
ùî áóëî ç íèì ó äîðîç³ ³ äå â³í áóâàâ. Òîä³ ëþäè
ï³øëè äî âîðîæêè-â³äüìè ³ ïðîãíàëè ¿¿ ãåòü ³ç
ñåëà.
À Ðîìàí ³ç dzíîþ æèëè ùàñëèâî. Ñâî¿ì ä³òÿì
íàêàçóâàëè, ùîá ëþáèëè ñâÿòèé õë³á ³ ð³äíó çåìëþ, áî äîðîæ÷îãî íåìà í³÷îãî ó æèòò³, âîíè ³
ñë³ïîãî ðîáëÿòü çðÿ÷èì.
ÏÐÎ ÌÀÐÓÑÞ — ÊÎÇÀÖÜÊÓ ÄÎ×ÊÓ
 îäíîìó ñåë³ æèâ áàãàòèé êîçàê. Ó íüîãî áóëà
äî÷êà Ìàðóñÿ. Ãàðíà áóëà ä³â÷èíà íà âñå ñåëî,
òà ùå é ïîê³ðíà — áàòüêà é ìàò³ð ïîâàæàëà é
ñëóõàëà. Ñâàòàëî ¿¿ áàãàòî ïàðóáê³â, òà âîíà âñ³ì
ãàðáóçà äàâàëà.
Íàñòàëà â³éíà. Ñòàëè áðàòè ðåêðóò³â, ðàòíèê³â
³ â ðàòíèêè áðàëè ëþäåé çîâñ³ì íåìîëîäèõ. ×åðãà ïðèéøëà é äî Ìàðóñèíîãî áàòüêà; à â³í ñòàðèé, íåçäóæàº, à ïåðåì³íèòè í³êîìó, ó íüîãî íå
áóëî ñèí³â. Ìàðóñÿ é êàæå:
— Òàòó, ï³äó ÿ çà âàñ ó ñëóæáó.
— Ùî òè ðîçêàçóºø, äóðíà? ×è òàêè ìîæíà
ä³âö³ ñëóæèòè íà ñëóæá³? Òà òè ìîëîäà — õòî íå
ñõî÷å, òîé íå ïîçíóùàºòüñÿ íàä òîáîþ. ϳäó ÿ
ñàì: ÷è âá’þòü, à æèâèé áóäó — âåðíóñü.
— ßê òàêè, òàòó, âè ï³äåòå? Âè íåçäóæàºòå.
Ñïðàâòå ìåí³ êîçàöüêó îäåæó, êóï³òü êîíÿ ³ òîä³
ïîáà÷èòå, ÿêèé ç ìåíå ðàòíèê âèéäå! ͳõòî é íå
ï³çíàº, ùî ÿ ä³â÷èíà, à íå êîçàê.
258
Äîâãî áàòüêî íå õîò³â ¿¿ â³äïóñêàòè, óìîâëÿâ.
² ìàòè âæå é ïëàêàëà, é ïðîõàëà ¿¿ íå éòè íà
â³éíó. Âîíà òàêè:
— ϳäó òà é ãîä³.
ͳ÷îãî ðîáèòè. Êóïèâ áàòüêî ¿é êîíÿ, ñïðàâèâ îäåæó, øàáëþ ³ âèðÿäèëè â ïîëê. À òîé ïîëê
çàðàç ³ ïîãíàëè íà â³éíó.
Ìàðóñÿ øàáëåþ ðîçìàõóº, ìîâ ïðîâîðíèé êîçàê, ³ ÿê ïðèéøëîñü äî ä³ëà, âîíà êðàùå âñ³õ âîþâàëà. Íà÷àëüíèêè ¿¿ çàïðèì³òèëè ³ âñå õâàëèëè.
À âîíà ìîëîäà, ñòàòíà ³ç ñåáå, ãàðíà, ðî璿æäæàº
ïîì³æ âîðîãàìè òà êóäè íå ìàõíå øàáëåþ, ãîëîâè ò³ëüêè é ëåòÿòü.
Äâà ñòàðøèíè âñå ïðèäèâëÿëèñü äî íå¿ ³ çàñïåðå÷àëèñü. Îäèí êàæå, ùî öå ä³â÷èíà, à äðóãèé:
— ×îãî-òàêè, — êàæå, — ä³â÷èíà ñþäè çàéäå?
Ùî ¿¿ ïîíåñå â òàêó ëèõó ãîäèíó?
— Íó, êîëè òàê, — êàæå òîé, — òî áóäåìî
áèòèñÿ îá çàêëàä. Ó ìåíå º òàê³ ãîëóáè, ùî âêðàäóòü ¿¿, ³ òîä³ ïîáà÷èìî, ùî âîíî — ÷è êîçàê, ÷è
ä³â÷èíà. ² òîä³ ïîáà÷èø, êîëè íå ìîÿ ïðàâäà.
Îò ñê³í÷èëàñÿ â³éíà. Ïîëêè ïîâåðíóëèñÿ íà
ñâî¿ ì³ñöÿ, à ðàòíèê³â âèïóñòèëè äîäîìó. Âåðíóëàñü ³ Ìàðóñÿ. Áàòüêî ³ ìàòè òàê³ ðàä³ — íå çíàþòü óæå, äå é ïîñàäèòè. Ðîçïèòóþòü ¿¿ ïðî â³éíó,
âîíà ðîçêàçóº.
Ðàç óâå÷åð³ Ìàðóñÿ ëÿãëà ñïàòè â ñàäî÷êó (âîíà
âñå, áóëî, ë³òîì ó ñàäî÷êó íî÷óº), êð³ïêî çàñíóëà. À îï³âíî÷³ ïðèëåò³ëè äâà ãîëóáè, ï³äíÿëè ¿¿ ç
ïîñò³ëëþ ³ ïîíåñëè ÷åðåç ìîðå, äî òèõ ñòàðøèí.
Íåñóòü ¿¿ òà é ñï³âàþòü:
Æèëà áóëà â ä³äà
Äî÷êà Ìàðóñåíüêà.
Áóðêó-êó!
259
Ïðèëåò³ëî ê í³é
Äâà ãîëóáîíüêè.
Áóðêó-êó!
Âçÿëè ¿¿ ç ïîñò³ëëþ,
Áóðêó-êó!
Íåñóòü ¿¿ ÷åðåç ìîðå,
Áóðêó-êó!
² òóò ñïðàâä³ íåñóòü ¿¿ ÷åðåç ìîðå, à âîíà ñïèòü,
í³÷îãî íå ÷óº é íå çíàº. ßê óæå çàíåñëè íàñåðåä
ìîðÿ, òîä³ âîíà ïðîêèíóëàñÿ. Ãëÿíóëà — íàâêðóãè
âñå âîäà, âãîð³ ç³ðêè ³ ì³ñÿöü ñÿþòü.
Âîíà äèâóºòüñÿ:
— Ùî öå òàêå çî ìíîþ 䳺òüñÿ?
Ñïèòàëà ãîëóá³â, ò³ ¿é ³ ðîçêàçàëè âñå. Òîä³
âîíà ñêèíóëà ç ðóêè ïåðñòåíü, êèíóëà â ìîðå ³
êàæå ñàìà ñîá³:
— Òîä³ ÿ äî ñâåêðà ³ ñâåêðóõè ³ äî ÷îëîâ³êà
çàãîâîðþ, ÿê îöåé ïåðñòåíü ïîáà÷ó.
Ïðèíåñëè ¿¿ äîäîìó, òî âæå, áà÷, äî òîãî ñòàðøèíè. ³í çàðàç ïîñëàâ çà ñâî¿ì òîâàðèøåì, ùî
áèâñÿ ç íèì îá çàêëàä.
Òîâàðèø ïðèéøîâ.
— Íó, òâîÿ ïðàâäà, — êàæå.
×åðåç òèæäåíü òàì, ÷è ùî — âîíè ïîâ³í÷àëèñÿ. Ìàðóñÿ âñå ìîâ÷èòü — í³ äî êîãî í³ ñëîâà.
Ùî çàñòàâëÿòü ñâåêîð òàì àáî ñâåêðóõà — âîíà
çðîáèòü, òà âñå ìîâ÷êè.
Îò ³ ïîñèëàþòü ¿¿ íà òîé ñâ³ò äî ò³òêè, ïðîõàòè
áåðäà (ìåðòâî¿ ðóêè àáî íîãè). Ìàðóñÿ ïëà÷å: íå
çíຠäîðîãè íà òîé ñâ³ò, òà é òå ùå, ùî äî ìåðòâÿê³â ³òè — îñòðàõ áåðå.
Îò ÷îëîâ³ê äàâ ¿é ÷åðâîíèé êëóáî÷îê ³ êàæå:
— Ãëÿäè æ, êóäè îöåé êëóáî÷îê áóäå êîòèòèñÿ, òóäè é òè éäè.
260
² Ìàðóñÿ ï³øëà çà êëóáî÷êîì ³ îïèíèëàñÿ íà
òîìó ñâ³ò³. Òàì ¿¿ çóñòð³ëè ìåðòâÿêè, äàâàé ðîçïèòóâàòè: çâ³äê³ëÿ âîíà òà ÷îãî ïðèéøëà äî íèõ.
Âîíà ñïèòàëà ïðî ò³òêó — ¿é ïîêàçàëè ò³òêó.
— À ÷îãî òè ïðèéøëà äî ìåíå?
— Îòàê ³ òàê, — êàæå, — ìàòè ïðîõàëà âàñ,
ò³òêî, ùîá äàëè ¿é áåðäà.
Ò³òêà äîãàäàëàñÿ, çà ÷èì ïðèñëàíî Ìàðóñþ.
— Õîä³ì æå, — êàæå, — äî ìåíå â õàòó.
Ìàðóñÿ ï³øëà çà íåþ.
— ѳäàé æå, äî÷êî, òà ïîïîëóäíóºø.
Óçÿëà, ïîð³çàëà ìåðòâó ðóêó òà é ïðèïðîøóº:
— ¯æ, — êàæå, — äî÷êî!
Ïîäèâèëàñÿ Ìàðóñÿ, ïîäèâèëàñÿ òà é äóìàº:
«Äå éîãî ä³òè òó çàêóñêó?»
Ò³òêà çàäèâèëàñü, à âîíà âçÿëà òå ì’ÿñî òà ï³ä
ïîêóòòÿ é ïîêèíóëà.
— À ùî, äî÷êî, âæå 璿ëà? — ïèòàºòüñÿ ò³òêà.
— Óæå 璿ëà.
— Ðó÷êî, ðó÷êî, äå òè?
— Îñü ï³ä ïîêóòòÿì.
— Å, — êàæå ò³òêà, — òè íå ðîçêèäàé ìîãî
äîáðà.
Ïîð³çàëà é äðóãó ðóêó. Ìàðóñÿ çíîâ óçÿëà ¿¿
òèõåíüêî é êèíóëà ï³ä ñò³ë.
Ò³òêà é ïèòàº:
— À ùî, äî÷êî, 璿ëà?
— ǒ¿ëà.
— Ðó÷êî, ðó÷êî, äå òè?
— Îñü ï³ä ñòîëîì.
— ×îãî-áî òè, äî÷êî, ìîº äîáðî ðîçêèäàºø?
Ïîð³çàëà ùå ðóêó.
— Êîëè òè, — êàæå, — íå 璿ñè, òî ÿ òåáå çàäàâëþ.
261
Äóìàëà-äóìàëà Ìàðóñÿ, äå éîãî íà ñâ³ò³ ä³òè
òó ðóêó?
Ò³òêà â³äõèëèëàñü, à âîíà çà òó ðóêó é ï³ä³òêíóëà ¿¿ ï³ä ïîÿñ. Ò³òêà ïèòàº:
— À ùî, 璿ëà?
— ǒ¿ëà.
— Ðó÷êî, ðó÷êî, äå òè?
— Îñü òóò, ï³ä ïîÿñîì.
Òîä³ ò³òêà ïîäóìàëà âæå, ùî Ìàðóñÿ 璿ëà ðóêó.
— Îöå æ òîá³ áåðäî (³ äàëà ¿é ìåðòâó ðóêó);
íà, â³ääàé ñâî¿é ìàòåð³.
Ìàðóñÿ ïóñòèëà çíîâ ïîïåðåä ñåáå êëóáî÷îê
òà é äàâàé óðèâàòè, ÿê ò³ëüêè ìîæíà, ç òîãî ñâ³òà.
Ïðèéøëà äîäîìó, à ñâåêðóõà êàæå:
— Òåáå é íà ò³ì ñâ³ò³ ëèõà ãîäèíà íå âçÿëà?
À Ìàðóñÿ âñå ìîâ÷èòü.
Ðàç ï³øëà Ìàðóñÿ ïðàòè: äèâèòüñÿ, à ê³ò âèòÿã ç âîäè òàêó çäîðîâó ùóêó. Âîíà âçÿëà é â³äíÿëà
òó ùóêó, ïðèíåñëà ¿¿ äîäîìó, î÷èñòèëà; ò³ëüêè
ñòàëà ðîç÷èíÿòè, à ïåðñòåíü — áðÿçü!
Ìàðóñÿ òîä³ ÿê êðèêíå:
— ß æ, — êàæå, — êàçàëà, ùî òîä³ çàãîâîðþ
äî ñâåêðà, äî ñâåêðóõè ³ äî ÷îëîâ³êà, ÿê ïîáà÷ó
îöåé ïåðñòåíü!
ßê ïî÷óëà ñâåêðóõà ¿¿ ãîëîñ, Áîæå! Çðàä³ëà.
Çàðàç ï³øëà äî ñèíà.
— ²äè, ñèíêó: îñü íàøà Ìàðóñÿ âæå ãîâîðèòü.
×îëîâ³ê çðàä³â. Á³æèòü ó õàòó òà äî Ìàðóñ³:
— Ãîëóáêî ìîÿ!
À âîíà — ïóðõ, — ³ âèëåò³ëà ãîëóáêîþ ó â³êíî.
Çàñóìóâàâ òîä³ ÷îëîâ³ê ùå á³ëüøå.
— ijñòàíü, — êàæå, — ìåí³, ìàìî, øàïêó-íåâèäèìêó. ϳäó ÿ ïî âñ³õ ñâ³òàõ Ìàðóñ³ øóêàòè.
262
ijñòàëà éîìó ìàòè òó øàïêó. Îäÿãíóâ â³í ¿¿ òà
é ï³øîâ. Ïðèéøîâ â îäíå ñåëî, íà âèãîí³ ãóëÿþòü ä³â÷àòà. À êðóãîì ñèäÿòü æ³íêè ³ ì³æ íèìè
Ìàðóñÿ. Ðîçêàçóþòü òàì æ³íêè ïðî ñâîº æèòòÿ,
ïðî ÷îëîâ³ê³â.
À Ìàðóñÿ é êàæå:
— Áîæå, ÿêáè îöå ÿ ïîáà÷èëà ñâîãî ÷îëîâ³êà,
í³÷îãî á ³ íå õîò³ëà, ï³øëà á ñêð³çü çà íèì.
À â³í òîä³ ñêèíóâ øàïêó òà é êàæå:
— Òè õîò³ëà ìåíå áà÷èòè — ÿ á³ëÿ òåáå; çäîðîâà áóëà!
Çðàä³ëà Ìàðóñÿ, Ãîñïîäè, ÿê çðàä³ëà!
— Òåïåð óæå, — êàæå, — í³ùî íàñ íå ðîçëó÷èòü.
Îò âîíè êóïèëè ñîá³ õàòó â ò³ì ñåë³, çàâåëè
ãîñïîäàðñòâî òà é æèâóòü ³ õë³á æóþòü.
ÏÅÐÅÂÅÐÒÅÍÜ
Ç îäí³ºþ æ³íêîþ áóëî îñü ÿêå ïðèâºäºí³º. Ùî
ï³éäå â ïîëå æàòè àáî áðàòü êîíîïë³ äà ïîñòàâèòü
ó ïå÷³ ñòðàâó, äàê õòîñü ïîâèéìຠç ïå÷³ ãîðøêè äà
é ïîâè¿äຠâñå ÷èñòî. Äóìàëà-äóìàëà, ùî á âîíî
òàêå çíà÷èëî? ͳÿê íå çáàãíóëà. Ïðèéäå — äâåð³
ïîçàìèêàí³, à â õàò³ ò³ëüêî é çîñòàâàëàñü, ùî ìàëà
äèòèíêà, ìîæå, â ï³âãîäà, ó êîëèñö³.
Îò âîíà óäàðèëàñü äî çíàõîðêè. Ñÿê-òàê óïðîñèëà ¿¿, óáëàãàëà. Òà é ïðèõîäèòü. Ïîäèâèëàñü,
ïî÷ìèõàëà... ñêàçàíî, — çíàõîðêà: çàðàç ïî÷óëà
ùîñü íåïåâíå.
— ²äè æ, — êàæå, — òè â ïîëå, à ÿ òóò çàõîâàþñü, äà é ïîáà÷èìî, ùî âîíî òàêå º?
263
ϳøëà æ³íêà â ïîëå, à çíàõîðêà ïðèòà¿ëàñü ó
êóòî÷êó äà é äèâèòüñÿ. Êîëè æ äèòèíà ñê³ê ³ç
êîëèñêè! Ãëÿíå, àæ òî âæå íå äèòèíà, à ä³ä. Ñàì
íèçåíüêèé, à áîðîäà îòòàêåëåçíà! Çàðàç çà âèëà,
öóïèòü ³ç ïå÷³ ãîðøêè, àæ êðåê÷å, ³ ïî÷àâ óïë³òàòü ñòðàâó. ßê óñå âïîðàâ, òîä³ çíîâ ñòàâ äèòèíîþ, äà âæå íå âë³çå â êîëèñêó, à ò³ëüêî ëåæèòü
äîë³ äà ðåïåòóº íà âñþ õàòó. Òîä³ çíàõîðêà çà
éîãî, ïîñòàâèëà íà äåðêà÷ ³ ïî÷àëà îáðóáóâàòü
äåðêà÷ ï³ä íîãàìè. Âîíî êðè÷èòü, à âîíà ðóáàº;
âîíî êðè÷èòü, à âîíà ðóáàº. Äàë³ áà÷èòü, ùî ïîïàâñü ó äîáð³ ðóêè, çðîáèâñü ³çíîâ ä³äîì äà é
êàæå:
— Âæå ÿ, áàáóñþ, ïåðåêèäàâñü íå ðàç äà é íå
äâà: áóâ ÿ ñïåðøó ðèáîþ, ïîò³ì ³çðîáèâñü ïòàõîì, ìóðàøêîþ, çâ³ðþêîþ, à ñå ùå ïîïðîáóâàâ
áóòü ÷îëîâ³êîì. Òàê íåìà ëó÷÷å, ÿê æèòü ì³æ
ìóðàøêàìè, à ì³æ ëþäüìè — íåìà ã³ðøå!
ÄÀÐÓÍÎÊ
Æåíèâñÿ ïàðóáîê ³ âçÿâ îäíó ä³âêó. Îò ðàç ïîãíàëà âîíà êîð³â ïàñòè ³ äóæå çàìåðçëà. Áóëà òîä³
îñ³íü õîëîäíà. Íó ³ ïðèãíàëà âîíà êîð³â ñêîð³ø
äîäîìó.
Êîëè çàõîäèòü äî õàòè, òî áà÷èòü, ùî íà ñòîë³
âñå äî ãîñòèíè ïðèãîòîâëåíî. Çàë³çëà âîíà ñêîð³ø
íà ï³÷ ³ ëÿãëà ñïàòè. Àæ ïðîñèïàºòüñÿ â³ä êðèêó
â õàò³. À òàì ïîâíî ïàí³â, âñå ï’þòü, ãóëÿþòü,
ñì³þòüñÿ. Êîëî äâàíàäöÿòè ãàäèí ïîâèëàçèëè ç-çà
ñòîëó é ïèòàþòü ãîñïîäàðÿ, ùî â³í äàñòü ¿ì â
äàðóíîê. ³í ãîâîðèòü, ùî ó íüîãî º òüîëêà, òî
264
áåð³òü. À âîíè êàæóòü, ùî íå òå. Òîä³ â³í êàæå,
ùî áåð³òü áàðàíà. Çíîâ íå òå.
— Äàé íàì äóøó, — êàæóòü.
— Íó ùî æ ìàþ ðîáèòè, — êàæå ñâåêîð, —
áåð³òü òó, ùî íà ïå÷³.
Çàïèñàëè âîíè òå âñå íà áóìàæö³ ³ äåñü ä³ëèñü.
Íåâ³ñòêà ö³ëó í³÷ íå ñïàëà, à âñå äóìàëà. Ðàíåíüêî ï³øëà äî ñâ ìàòåð³ ³ òàì äóæå çàõâîð³ëà. Âíî÷³ äî íå¿ ïðèéøîâ àíãåë ³ ñêàçàâ, ùî ¿¿
Áîã äî ñåáå çàáèðàº.  ÷åòâåð áóäóòü ïîõîðîíè.
Íåâ³ñòêà äóæå ïëàêàëà òîìó, ùî ïîìèðàòè íå
õîò³ëà.
Îò â ÷åòâåð âæå ¿¿ õîðîíÿòü. Âèêîïàëè ìîãèëó, ïðèíåñëè òðóíó, à ìîãèëà çàñèïàíà. Ïî÷àëè
âîíè çíîâ êîïàòè. ² ùî íå âèêîïàþòü, òî âîíà
çíîâ çàñèïåòüñÿ. Ðàïòîì ç ë³ñó âèéøîâ ÷îëîâ³ê.
Îò éîãî ïèòàþòü, ùî ¿ì ðîáèòè. À â³í ¿ì êàæå:
ïîñòàâòå çâåðõó ³ éä³òü ñîá³. Âîíè ï³øëè, à êîëè
îãëÿíóëèñü, òî òðóíè âæå íå áóëî, äåñü ïîä³ëàñü.
ÁÎÃ, ÕÐÈÑÒÎÑ ² ÄÈßÂÎË
Äî Õðèñòîâîãî íàðîäæåííÿ â Áîãà ç äèÿâîëîì áóëà ðîçïèñêà: ïîêè ëþäèíà æèâà, âîíà
Áîæà, à ÿê ïîìðå, — äèÿâîëîâà. Áîã ïîêëàâ òó
ðîçïèñêó â ñêðèíþ é êèíóâ ¿¿ â Îðäàíü-ð³÷êó.
Íàðîäèâñÿ Õðèñòîñ. Ïðèéøîâ ÷àñ õðåñòèòüñÿ, â³í ï³øîâ äî Îðäàí³ é ïðèéíÿâ õðåùåííÿ.
Ñòàâ âèõîäèòü ³ç âîäè — Îðäàíü çàãîð³ëàñü. Çãîð³ëà é ñêðèíÿ ç ðîçïèñêîþ. ϳøîâ Õðèñòîñ ó
ïåêëî çà äóøàìè, à äèÿâîë íå ïóñêàº:
— Ó ìåíå, — êàæå, — ðîçïèñêà º...
265
— Íó, ïîêàæè, — êàæå Õðèñòîñ.
Ëóêàâèé ï³ðíóâ ðàç — íå çíàéøîâ, ï³ðíóâ óäðóãå — íå çíàéøîâ, ï³ðíóâ óòðåòº, à Ãîñïîäü ³ çàìîðîçèâ Îðäàíü íà òðè àðøèíè. Òîâêñÿ òîé ëóêàâèé, òîâêñÿ ³ ïðîáèâ ë³ä ðîãàìè... Âèñêî÷èâ ³ç
âîäè, à Îðäàíü çíîâó çàìåðçëà.
Íàäâîð³ ìîðîç, â³òåð — àæ äóõ çàáèâñÿ! Ëóêàâèé çìåðç, õîò³â ó âîäó, òàê ë³ä òîâñòèé. Â³í ³
çîñòàâñÿ ìåðçíóòè.
Õðèñòîñ ïèòàº:
— À ùî, ä³ñòàâ ðîçïèñêó?
— Íåìà.
Âçÿâ Õðèñòîñ ³ ïîâèïóñêàâ äóø³ ç ïåêëà.
³ä Âîäîõðåùà äî øåñòè òèæí³â áàáè íå õîäÿòü ïðàòè ñîðî÷îê, áî ãð³õ: ÿê áàáà ëÿïíå ñîðî÷êîþ, òî ÷îðò ³ âñêî÷èòü â îïîëîíêó. Õàé êðàùå ÷îðò ìåðçíå: ìåíøå ëþäÿì øêîäè.
ÏÎÌÅÐËÈÉ ÄΠƲÍÊÈ ÕÎÄÈÒÜ
Êîëèñü òîæå æ òàêå æå ðîçêàçóâàëà îäíà, ùî
÷îëîâ³ê óìåð, äàê âîíà âñå ïëà÷å é ïëà÷å çà íèì.
Êîëè äàâàé õîäèòè äî ¿õ. Ïðèéäå æ íî÷óº êîëî
¿¿, âñå... Áà÷àòü ñóñ³äè, øî âîíà ÷îãîñü õóäíå ³
õóäíå, âæå òàêà — ëåäâå íîãè òÿãàº.
— Ùî ç òîáîþ? — êàæóòü.
— ß é ñàìà íå çíàþ.
Äà òîä³ é êàæå:
— Äî ìåíå, — êàæå, — ÷îëîâ³ê õîäèòü ùîíî÷³. Äàê ÷è öå ÿ òîãî, — êàæå, — ñîõíó...
Äàê ¿é íàñîâ³òóâàëè. Íó, êîëèñü æå ïîëó îòî
íå áóëî, à äîë³âêà. ² ìàçàëè æ äîë³âêó îòî ãëèíîþ òàì ÷è ÷èì. Äàê ¿é ïîñîâ³òóâàëè: «Íó îöå òè
266
ÿê ùîñóáîòè ìàæåø äîë³âêó, äàê íå ïî÷èíàé îä
ñòîëà, à ïî÷èíàé îä ïîðîãà, ³ òàê õðåñòîì ïèøè,
õðåñò ³çðàçó íàïèøè... À êîí÷àé óæå òàì».
Âîíà äàâàé òàê, çíà÷èòü, ìàçàòü. Íà÷èíຠ—
äàê îòî îä ïîðîãà íà÷èíຠé õðåñò ïèøå.
Íó, â³í ïåðåñòàâ õîäèòü. ² âîíà âèçäîðîâ³ëà.
Îöå òàê...
ßÊ ÌÅÐÒÂÈÉ ×ÎËÎÂ²Ê ÕÎÄÈÂ
Ïîìåð â îäíî¿ æ³íêè ÷îëîâ³ê. Ïîìåð, òà é õîäèòü äî íå¿. Ïðèõîäèòü ââå÷åð³, ñïèòü ç íåþ, ÿê
÷îëîâ³ê. ² òà æ³íêà äóæå õóäà ñòàëà, ñòðàøíà. ² ùî
âîíà íå ðîáèëà — ³ ìàêîì õàòó îáñ³âàëà, ³ ñâÿòèëà — íå ïîìàãàëî. Ïèòàþòü ¿¿ ëþäè: «×î’ òè òàêà
ñòðàøíà?» À âîíà âçÿëà òà é ïðèçíàëàñÿ. Âîíà
êàæå: «ß âæå âñå ðîáèëà, íå ïîìîãົ. Îò ³ ïîðàäèëè ¿é:
— Îñâÿòè õàòó ïåðåä Âåëèêîäíåì, â ÷èñòèé
÷åòâåð, à ïîò³ì ïî÷èíàé ìàñòèòè. Ò³ëüêè ìàñòè
íå ç ïå÷³, à ç ïîðîãà.
Çðîáèëà âîíà òàê, ³ ò³ëüêè ñîíöå ç ïîëóäíÿ,
ñòàëà âîíà òà é ìàñòèòü.
Ðàíøå â³í ïðèõîäèâ ï³çíî ââå÷åð³, à òåïåð âæå
ò³ëüêè ñîíöå ç ïîëóäíÿ, ³äå äî íå¿. Îò ³ íà öåé
ðàç òîæ ïðèõîäèòü, ïåðåñòóïèâ ñ³íåøí³é ïîð³ã,
ïîçäîðîâêàâñÿ òà é êàæå:
— Õòî öå òàêå áà÷èâ, ùîá îä ïîðîãà õàòó ìàñòèòè?!
À æ³íêà òîä³:
— À õòî öå òàêå áà÷èâ, ùîá âìåðòè é õîäèòè?
Òîä³ ÷îëîâ³ê çàïëàêàâ ³ ï³øîâ, ³ á³ëüøå í³êîëè íå ïðèõîäèâ.
267
×ÎÃÎ ÌÅÐÖ² ÕÎÄßÒÜ ² ßÊ ¯Õ ²ÄÍÀÄÈÒÈ
Òî òàêå êàæóòü: ÿêùî ëþäèíà âìèðຠ³ çàäóìàºòüñÿ, ùî ¿é øêîäà ÷îãîñü ÷è êîãîñü, òî îáîâ’ÿçêîâî áóäå õîäèòè. À ùîá â³í íå õîäèâ, òî
òðåáà ïîäâ³ð’ÿ îáñ³ÿòè ìàêîì-âèäþêîì. Ïðèéäå,
êàæóòü, ìðåöü, ñÿäå ³ òàê ïëà÷å! À ÷åðåç òå, ùî
éîìó òðåáà âèçáèðàòè òîé âñåíüêèé ìàê. Àëå æ
â³í íå âèçáèðຠ— îò ³ ïëà÷å. Ïîïëà÷å — òà é
ï³äå, á³ëüøå íå áóäå õîäèòè.
ÏÐÎ ÊÓÌÀ
Îäíà æ³íêà ³øëà ï³çíî ââå÷åð³ ÷åðåç öâèíòàð.
Çèìîþ. À òàì äåñü íåäàëå÷êî áóâ ïîõîâàíèé ¿¿
êóì. Âîíà éøëà êîëî íüîãî ³ õò³ëà ñêàçàòè: «Öàðñòâî íåáåñíå, çåìëÿ ïóõîì!» Àëå âèðâàëîñÿ: «Çäîðîâ, êóìå!» ² ï³øëà ñîá³.
Ïðèéøëà äîäîìó, öå ùîñü òàì ðîáèëà, à ñòàëà
ëÿãàòè ñïàòè, ÿê áóëî âæå çà äâàíàäöÿòó. Ðîçäÿãíóëàñü. ßê áà÷èòü — çàõîäèòü ¿¿ êóì â õàòó! ² êàæå:
— Çäîðîâ, êóìà, ùî òè ç ìåíå õò³ëà?
Âîíà ÿê ïîáà÷èëà, òî âèáèëà â³êíî ³ â ñàì³é
ñîðî÷ö³ ïîá³ãëà äî ÷îëîâ³êà â êëóá (â³í ðîáèâ
ê³íîìåõàí³êîì). Ðîçêàçàëà éîìó âñå. À ëþäè ¿é
ïîðàäèëè — â³çüìè ñîêèðó ³ ñêîëóïàé â õàò³ çåìëþ êîëî ïîðîãà (êîëèñü æå â õàòàõ áóëà äîë³âêà
ãëèíÿíà). Âîíà òàê ³ çðîáèëà, ³ ñîêèðó ïîêëàëà
êîëî òî¿ çåìë³.
Ââå÷åð³ çíîâ ïðèõîäèòü êóì. Êàæå:
— Êóìî, ùî öå òè íàðîáèëà? Öå òè õò³ëà, ùîá
ÿ á³ëüøå íå ïðèõîäèâ?
² çàêðèâ äâåð³ ³ á³ëüøå íå ïîÿâëÿâñÿ.
268
²ÂÀÍ ²ÂÀÍÎÂÈ× — ÐÓÑÜÊÈÉ ÖÀÐÅÂÈ×
ÒÀ ÌÎÐÑÜÊÅ ×ÓÄÅÐÑÒÂÎ
ßê áóâ ñîá³ öàð òà íå áóëî â íüîãî ä³òåé. Îò
âèéøîâ â³í ðàç íà ÿðìàðîê, à áàáêà ñèäèòü, ìàñëî ïðîäàº.
— ×îãî òè, — êàæå, — æóðèøñÿ? ß çíàþ, ÿê
òîá³ çàïîìîãòè!
³í ðîçñåðäèâñÿ é óäàðèâ ¿¿, à äàë³ é îäóìàâñü:
«Çà ùî, — êàæå, — ÿ ¿¿ óäàðèâ? Âåðíóñü, ïîïðîøóñü».
— Ïðîñòè ìåíå, — êàæå, — áàáêî, ùî ÿ òåáå
óäàðèâ!
— Áîã ïðîñòèòü.
— ² â äðóãèé ðàç.
— Áîã ïðîñòèòü âñ³ òðè ðàçè.
— Ùî æ òè, áàáóñþ, çíàºø?
— Òà îñü ùî: çâåëè òè ñâî¿ì íåâ³äíè÷èì 1, õàé
âëîâëÿòü ðèáêó — çîëîòà ãîëîâêà, à ñð³áíèé õâîñòèê, îäíà ëóñêà çîëîòà, à äðóãà ñð³áíà, òà õàé
öàðèöÿ ò³º¿ ðèáêè ïî¿ñòü, òî áóäå ó âàñ äèòèíà.
Òàê óñå, ÿê òà áàáêà êàçàëà, òàê óñå ³ çðîáèëè,
³ ðîäèëà öàðèöÿ ñèíà ²âàíà ²âàíîâè÷à — ðóñüêîãî öàðåâè÷à.
Îò òîé öàð ïîìåð, à ²âàí ²âàíîâè÷ íà öàðñòâ³
çîñòàâñÿ.
Îò ³ ïèøå çì³é äî éîãî ìàòåð³, ùîá âîíà, á³ëà
öàðèöÿ, äî íüîãî âèéøëà, à òî â³í óñå öàðñòâî
çíèùèòü. Ïîêàçàëà öàðèöÿ òó çàïèñêó ²âàíó ²âàíîâè÷ó, â³í ïðî÷èòàâ, ³äå, æóðèòüñÿ. ϳøîâ íà
áàçàð, àæ ñèäèòü áàáêà, ìàñëî ïðîäàº:
— ×îãî òè, ²âàíå ²âàíîâè÷ó — ðóñüêèé öàðåâè÷ó, æóðèøñÿ? ß òîá³ ó òâîºìó ãîð³ ïîìîæó.
1
Í å â ³ ä í è ÷ ³ — ðèáàëêè, êîòð³ ëîâëÿòü ðèáó íåâîäîì.
269
— Ùî òè, ñòàðà, ìîæåø?
— Çáåðè òè, — êàæå, — â³éñüêî òà ïî¿äü ó òàêèé-òî ë³ñ, çíàéäåø ìîãèëó, à íà ìîãèë³ äóáà.
ϳä òèì äóáîì äâàíàäöÿòü êàìåí³â, ï³ä êàìåíÿìè äâàíàäöÿòü äâåðåé, à çà òèìè äâåðèìà íà äâàíàäöÿòè öåïàõ ñòî¿òü áîãàòèðñüêèé ê³íü — äèì
, à îãîíü ¿ñòü — îòî ³ òâ³é.
dzáðàâ â³í â³éñüêî, çíàéøîâ òó ìîãèëó, âèâåðíóâ äóáà, êàì³ííÿ ïîðîçêèäàâ, äâåð³ ïîðîçáèâàâ,
äîáóâ òîãî êîíÿ.
— Íó, — êàæå ê³íü, — ïóñòè ìåíå, ²âàíå
²âàíîâè÷ó — ðóñüêèé öàðåâè÷ó, íà òðè çîð³ íà
ïøåíèöþ, íà çåëåíó êîøåíèöþ 1, áî ÿ òóò äóæå
îõëÿâ.
Ïóñòèâ â³í éîãî. ×åðåç òðè çîð³ ëåòèòü ê³íü.
— Òåïåð, — êàæå, — ñ³äëàé ìåíå òóãåíüêî,
ñ³äàé íà ìåíå ëàäíåíüêî, òà íà òîá³ õóñòî÷êó. ßê
çàéìåòüñÿ íà ìåí³ òðè âîëîñèíè, òî òè íåþ ìàõíè ñþäè-òóäè òðè÷³.
Îò ñ³äëà â³í éîãî òóãåíüêî, ñ³äà íà íüîãî ëàäíåíüêî, ñþäè-òóäè îáåðòàºòüñÿ, êîçàöüêîãî óìà
íàáèðàºòüñÿ.
— ßê òåáå, — êàæå ê³íü, — íåñòè: ÷è ïîâèùå
êîìèøó, ÷è â ï³âäåðåâà, ÷è ïîâèùå äåðåâà?
— Íåñè, — êàæå, — ïîâèùå êîìèøó.
Îò âåðñòè çà òðè íå äîëåò³ëè âîíè äî òîãî çì³ÿ,
çàéíÿëèñü íà êîíåâ³ òðè øåðñòèíè. Öàðåâè÷ ò³ºþ
õóñòî÷êîþ ìàõíóâ ñþäè-òóäè, âîíè ³ çàãàñëè.
Ïðèëåò³ëè äî çì³ÿ, çì³é ³ ïèòà:
— À ùî? ×è áóäåìî áèòèñÿ, ÷è áóäåìî ìèðèòüñÿ?
— Òà âæå æ áèòèñÿ.
1
Ê î ø å í è ö ÿ — ïøåíèöÿ (÷è òðàâà), ÿêó ìàþòü êîñèòè.
270
Îò ïîáèâ éîãî ²âàí ²âàíîâè÷ — ðóñüêèé öàðåâè÷, çì³é ³ ïðîñèòüñÿ:
— Íå áèé ìåíå äî îñòàíêó, à âåçè â ñâîº öàðñòâî.
— ßê æå ÿ òåáå ïîâåçó, — êàæå, — ùî òè ìåíå
ùå çà òðè âåðñòè òðîõè íå ñïàëèâ?
— Âìîòàé ìåíå ó òîðîêè òà é âåçè, í³÷îãî íå
á³éñÿ.
Ïðèâîçå öàðåâè÷ éîãî ó ñâîº öàðñòâî, âñ³ íà
íüîãî ÷óäóþòü 1, à òàì óçÿâ òà é çàïåð çì³ÿ ó òåìíèöþ, à ñàì ïî¿õàâ íà ïîëþâàííÿ.
Îò ïîñèëàþòü ó òåìíèöþ òîìó ç쳺Ⳡ¿ñòè ç
ä³âêîþ. Çì³é òó ä³âêó ïîïîáèâ:
— Íå õî÷ó, — êàæå, — ¿ñòè! Õàé ñàìà á³ëà
öàðèöÿ ïðèíåñå!
ijâêà óñå òå ðîçêàçàëà. ϳøëà á³ëà öàðèöÿ âæå
ñàìà. ßê ï³øëà òà òàì ³ ïîëþáèëàñÿ ç òèì ç쳺ì.
Äàâàé âîíè òîä³ ðàäèòèñü, ÿê áè òî ¿ì öàðåâè÷à
ïîçáóòèñÿ. Çì³é ³ êàæå:
— ª äå-íå-äåñü çì³é ç ø³ñòüìà ãîëîâàìè. Õàé
öàðåâè÷ éîãî âᒺ, ø³ñòü ïëÿøå÷îê êðîâ³ íàòî÷èòü òà ïðèâåçå. Òî ÿ ò³º¿ êðîâ³ íàï’þñü, îäóæàþ, òàê ÿ öàðåâè÷à âá’þ ñàì.
Îò ïðè¿õàâ öàðåâè÷ ç ïîëþâàííÿ, öàðèöÿ éîìó
é êàæå:
— Ùî öå òè îäíó íå÷èñòó ñèëó çíèùèâ, à ùå
äåñü º, êàæóòü, äðóãà — ç ø³ñòüìà ãîëîâàìè. Ïî¿äü
âáèé ³ òó òà ïðèâåçåø ìåí³ ç íå¿ ø³ñòü ïëÿøå÷îê
êðîâ³.
³í äî êîíÿ. ѳäëà éîãî òóãåíüêî, ñ³äà íà íüîãî ëàäíåíüêî, ñþäè-òóäè ïîâåðòàºòüñÿ, êîçàöüêîãî óìà íàáèðàºòüñÿ.
1
× ó ä ó þ ò ü — òóò: äèâóþòüñÿ.
271
Îò âè¿õàëè, äຠéîìó ê³íü õóñòî÷êó òà é ãîâîðèòü:
— ßê çàéìåòüñÿ íà ìåí³ ø³ñòü øåðñòèíîê, òàê
ìàõíè íåþ ø³ñòü ðàç³â ñþäè-òóäè; òà êàæè, ÿê
òåáå íåñòè: ÷è ïîâèùå êîìèøó, ÷è â ï³âäåðåâà,
÷è ïîâèùå äåðåâà?
— Íåñè ìåíå, — êàæå, — â ï³âäåðåâà.
ʳíü ÿê ïîí³ñ, ÿê ïîí³ñ, äîì÷àâ. Çàðàç òîãî
çì³ÿ çàáèëè, ø³ñòü ïëÿøå÷îê êðîâ³ íàòî÷èëè, âæå
é äîìà.
Îäíåñëà öàðèöÿ òîìó ç쳺Ⳡòó êðîâ, â³í âèïèâ.
— À ùî, — ïèòà öàðèöÿ, — ïîäóæ÷àâ?
— ͳ, — êàæå, — ùå íå ïîäóæàþ éîãî, à
ÿêáè ÿ âèïèâ äâàíàäöÿòü ïëÿøå÷îê êðîâ³
ç ìîðñüêîãî ÷óäåðñòâà, ùî ó íüîãî òðè ãóáè ³ íà
êîæíó ãóáó áåðå ïî äâàíàäöÿòü êîðàáë³â, òî á
íà÷å ïîäóæ÷àâ.
Öàðèöÿ òîä³ äî öàðåâè÷à ðîçæàëîáèëàñü:
— Ïåðåì³ã òè, — êàæå, — äâ³ íå÷èñò³ ñèëè,
ÿêáè îí ùå òðåòþ! ª, êàæóòü, íà ìîð³ ìîðñüêå
÷óäåðñòâî ç òðüîìà ãóáàìè: íà êîæíó ãóáó ïî äâàíàäöÿòü êîðàáë³â áåðå, òàê çàáèé éîãî òà íàòî÷è
äâàíàäöÿòü ïëÿøå÷îê êðîâ³.
ϳøîâ â³í äî êîíÿ òà é ðîçêàçóº:
— ͳ÷îãî, — êàæå ê³íü, — áåðè ò³ëüêè òðè
ãà÷êè ïî ñ³ì ïóä³â âàãîþ.
Îò ñ³äëà â³í êîíÿ òóãåíüêî, ñ³äà íà íüîãî ëàäíåíüêî, ñþäè-òóäè îáåðòàºòüñÿ, êîçàöüêîãî óìà
íàáèðàºòüñÿ. Âè¿õàëè â ïîëå, ê³íü ³ êàæå:
— Íà òîá³ îöþ õóñòî÷êó òà, ÿê çàéìåòüñÿ íà
ìåí³ äâàíàäöÿòü âîëîñèí, ìàõíè íåþ äâàíàäöÿòü ðàç³â ñþäè òà òóäè, òà êàæè, ÿê òåáå íåñòè? ×è ïîâèùå êîìèøó, ÷è â ï³âäåðåâà, ÷è
ïîâèùå äåðåâà?
272
— Íåñè ìåíå, — êàæå, — ïîâèùå äåðåâà.
ʳíü ÿê ïîí³ñ éîãî, îäðàçó êîëî ìîðÿ ³ ñòàëè.
Äèâèòüñÿ öàðåâè÷, àæ òàì ñòî¿òü õàòêà, à â ò³é
õàòö³ áàáêà.
— Äàé, áàáêî, âîäè íàïèòèñü.
— Íåìà, — êàæå, — îöå ïðèâåëè öàð³âíó
ìîðñüêó ÷óäåðñòâó íà ïîæèðàííÿ. Âîíî ÿê 璿ñòü
¿¿, òî é äàñòü íàïèòüñÿ.
Öàðåâè÷ çàðàç ïóñòèâ êîíÿ íà ïøåíèöþ, íà
çåëåíó êîøåíèöþ, à ñàì çàéøîâ äî ò³º¿ öàð³âíè.
Ïîëþáèâ â³í ¿¿, ãóëÿëè âîíè... À äàë³ ë³ã â³í
ïîñïàòè, à ¿é äàâ øâàéêó é ìîëîòîê.
— Íà, — êàæå, — òà ÿê áóäå áóðóí íåñòèñÿ,
òà êàì³íü êîòèòèñü, áèé ìîëîòêîì ïî øâàéö³ êîëî
âóõà!
Îò íåçàáàðîì ÿê ïîíåñå áóðóí, ÿê ïîêîòèòü
êàì³ííÿ, öàð³âíà ïîìàëó ᒺ, â³í ³ íå ÷óº. Òà ê³íü
óæå ïî÷óâ, ïðèëåò³â òà ÿê óäàðèòü êîïèòîì ó ñò³íó,
öàðåâè÷ ³ ïðîêèíóâñÿ. ѳâ òîä³ íà êîíÿ, à òóò
³ ìîðñüêå ÷óäåðñòâî îäíó ãóáó âèïóñòèëî. Â³í ³
íàêèíóâ ¿¿ ãàêîì. Âîíî äðóãó âèïóñòèëî, â³í ³ íà
äðóãó íàêèíóâ. Âîíî òðåòþ. À â³í ³ òðåòþ çà÷åïèâ. Òîä³ òå ìîðñüêå ÷óäåðñòâî ÿê ïîòÿãíå éîãî
òà é âòÿãëî àæ íà ø³ñòäåñÿò âåðñò óãëèá.
— Äåðæèñü æå, — êàæå ê³íü, — îñü ÿ éîãî ùå
ïîòÿãíó.
ßê ñìèêîíå, òàê íà ø³ñòäåñÿò âåðñò íà ñóõîïóòòÿ é âèòÿãíóâ. Òîä³ çàõîäèëèñü: ïîðóáàëè éîãî,
êðîâ³ íàòî÷èëè ³ ïî¿õàëè.
Îò îääàâ â³í ò³ ïëÿøå÷êè ìàòåð³, à ñàì ³ ïîäàâñÿ çíîâó íà ïîëþâàííÿ.
Ïîïèâ çì³é ò³º¿ êðîâ³.
— ͳ, — êàæå, — íå ïîäóæàþ. Âåëèêà â íüîìó ñèëà. À äàâàé, — êàæå, — éîãî áàíùèê³â ï³äêó273
ïèìî. ßê â³í áóäå ìèòèñÿ, òî íåõàé íàñòàâëÿòü
éîãî øàáëþ — âîíà éîãî ñàìà çàðóáà.
(À ó íüîãî òà áóëà òàêà øàáëÿ, ùî íà ùî íàñòàâèòè, òàê ³ ïåðåòíå.)
Áàíùèêè òàê ³ çðîáèëè: íàñòàâèëè òó øàáëþ,
à âîíà ³ îäñ³êëà éîìó ãîëîâó. Òàê òà ãîëîâà âæå
ÿê ïàäàëà, òàê ñêàçàëà:
— Çíèùèëè âè ìåíå, òàê ïîõîâàéòå ó òàê³ìòî ë³ñ³, ó ÷àâóíí³é òðóí³.
Îòî ïîõîâàëè éîãî, ÿê â³í çàêàçàâ, áî ìåðòâîãî âæå íå ñòðàøíî.
À òà öàð³âíà, ùî â³í ¿¿ ïîëþáèâ, êîëè á³ëÿ
ìîðÿ áóâ, ÿê ïîâåðíóëàñÿ äîäîìó, òî çíàéøëà
ñîá³ äâîõ ñèí³â.
Áàòüêî ÿê ä³çíàâñÿ:
— Å, — êàæå, — ÷îðò ÷îðòà ³ âèâåäå! — (À â³í
äóìàâ, ùî âîíà ïðèæèëà ¿õ ç òèì ÷óäåðñòâîì, òà
çâåë³â ¿¿ ñèí³â ïîñàäèòè ó òåìíèöþ.)
Îò âîíè ÿê òðîõè ï³äðîñëè, òî é êàæóòü:
— ×îãî ìè òóò ñèäèìî? Áåðèñÿ òè çà òó ñò³íó,
à ÿ çà öþ!
Òà é ðîçâàëèëè òåìíèöþ ³ âèéøëè íà áîæèé
ñâ³ò. Îòî âèéøëè òà é ï³øëè ñîá³, êóäè î÷³.
Õîäèëè, õîäèëè òà é çàéøëè ó òîé ë³ñ, äå áàòüêîâà òðóíà áóëà. ²äóòü ë³ñîì, äèâëÿòüñÿ — âîãíèê. Âîíè ï³øëè íà íüîãî. Ïðèéøëè, àæ òàì
òðóíà. Âîíè ³ ïðî÷èòàëè íà í³é çàïèñ.
— Öå æ, — êàæóòü, — íàø áàòüêî.
— ²äè æ òè ó ñåëî, — êàæå îäèí, — òà â³çüìè
äå êîíÿêó, òà óᒺìî ¿¿, òà áàíäóðè 1 âèêèíåìî ç
íå¿, à ñàì³ ñÿäåìî âñåðåäèíó, òî ùîñü íà òó êîíÿêó ³ ñÿäå.
1
Á à í ä ó ð è — òóò: íóòðîù³.
274
Îò ïðèâ³â îäèí êîíÿêó, ñ³ëè âîíè ¿é âñåðåäèíó. Àæ îñü ëåòèòü îðåë ³ îðëåíÿ. Îðëåíÿ êðè÷èòü:
— ̒ÿñî! ̒ÿñî! — òà é ñ³äà.
À îðåë:
— Êðîì, êðîì, íå ñ³äàé, áî âõîïèòü.
Äóðíå îðëåíÿ ³ ñ³ëî, à îäèí áðàò ³ ï³éìàâ éîãî
çà í³æêó.
— À ùî? ß æ êàçàâ, ùî òå æ ³ áóäå, — êàæå
ñòàðèé îðåë òà ïðîñèòü, ùîá ïóñòèëè òå îðëåíÿ.
— ͳ, — êàæóòü áðàòè, — äîáóäü íàì æèâëþùî¿ òà ö³ëþùî¿ âîäè, òîä³ îäïóñòèìî.
— Äîáðå, — êàæå.
Òà ïîëåò³â òà äåñü ó áîëîò³ íàáðàâ. Îò ïðèíîñèòü, îäèí áðàò õîò³â óæå ïóñòèòè îðëåíÿ, à äðóãèé çàõîïèâ éîãî òà é ðîç³ðâàâ.
— ßê öå æèâëþùà, — êàæå, — òà ö³ëþùà âîäà,
òî âîíî îæèâå, êîëè ìè íåþ éîãî ïîêðîïèìî.
— ͳ, — êàæå îðåë. — Öå ÿ âàñ äóðèâ. Òðåáà
ñïðàâä³ ëåò³òè.
À òó âîäó æèâëþùó òà ö³ëþùó òà ñòåðåãëè òðè
ñåñòðè òîãî ìîðñüêîãî ÷óäåðñòâà, òà âñ³ òðè â îäíå
îêî äèâèëèñÿ.
Îò ïðèëåò³â îðåë — äàâàé áèòèñü òàì ïåðåä
íèìè, à âîíè çà íèì ãàíÿòèñü. Òà ÿê óñ³ òðè â
îäíå îêî äèâèëèñÿ, òî âñå çà îäí³ºþ ³ ïëóòàþòü.
À â³í òî ñþäè, òî òóäè, à äàë³ äî òèõ êîëîäÿç³â —
³ íàáðàâ.
Îò ïðèí³ñ, âîíè ïîêðîïèëè òå îðëåíÿ, âîíî é
ïîëåò³ëî. Òîä³ âîíè äî áàòüêà. Ïîêðîïèëè éîãî,
â³í ³ âñòàâ.
— Õó, — êàæå, — ÿê ÿ äîâãî ñïàâ!
Çàðàç ïðèçíàâ ¿õ, ³ ï³øëè âîíè äî éîãî ìàòåð³,
à âîíà âæå ç³ ç쳺ì öàðþº.
275
Çàðàç òîãî çì³ÿ ðîçìåòàëè, à ¿¿ ïîâåçëè ó ë³ñ,
çàëèøèëè á³ëÿ äóáà, äàëè êóëü ñîëîìè ³ ïîñòàâèëè ÷åðåïî÷îê.
— ßê, — êàæóòü, — 璿ñòü çà òðè ðîêè öåé êóëü
ñîëîìè òà íàïëà÷å ÷åðåïîê, òî ùå ìîæíà ìàò³ð’þ ïðèéíÿòü.
Íàâ³äàëèñü ÷åðåç òðè ðîêè, àæ òîé êóëü ñîëîìè ö³ë³ñ³íüêèé, à â ÷åðåïî÷êó ðàç³â äâàíàäöÿòü
êà÷êà êà÷àò âèâåëà.
ÏÐÎ ÒÎÃÎ ÖÀÐß, ÙÎ ÁÓÂ Ï²Ä ÇÅÌËÅÞ
Áóâ-òî ñîá³ òàêèé öàð. Îò òîé öàð ç³áðàâ
â³éñüêî ³ ï³øîâ â³éíîþ íà ÷óæó çåìëþ ³ çâîþâàâ
¿¿, à ï³ñëÿ ï³øîâ ó äðóãó, à òàì ëþäè áóëè òàê³,
ùî ðóêè ó íèõ, ÿê ñåðïè, à íîãè, ÿê ñïèñè. Òî
âîíè íîãàìè õèëÿòü, à ðóêàìè çð³çàþòü, ÿê, ñêàçàíî, ñåðïîì. ² í³õòî öèõ ëþäåé íå ì³ã çâîþâàòè.
Ñïî÷àòêó ³ öåé öàð ¿õ íå ì³ã çâîþâàòü, àëå ñíèòüñÿ
éîìó, ùî ÿê áóäå íà íèõ ïóñêàòè ñ³ðêó, à ï³ñëÿ
ïóñòèòü îãîíü, òî âñ³õ ïîïàëèòü ³ ïîñòð³ëÿº.
Îò öàð íà äðóãèé äåíü òàê ³ çðîáè⠗ âñþ
çåìëþ çàáðàâ.
Òóò â³í ³äå â òðåòþ çåìëþ. Ïðèõîäèòü òóäè,
àæ òàì ëþäè òàê³, ùî ïîëîâèíà ÷îëîâ³êà, à ïîëîâèíà ñîáàêè, ³ ¿õ íå ìîæå çâîþâàòè. Ñíèòüñÿ
éîìó çíîâó: «Ö³ ëþäè íå ÷óëè çðîäó ìóçèêè, ÿê
âîíè ïîëÿãàþòü â êð³ïîñò³ 1 ñïàòè, òî òè âåëè
ñâî¿ì ìóçèêàíòàì çàãðàòè, òî âîíè ç ðàäîñò³ ñàì³
ñåáå çà¿äÿòü».
1
Ê ð ³ ï î ñ ò ü — ôîðòåöÿ.
276
Íà äðóãó í³÷ ëþäè ïîëÿãàëè ñïàòè, öàð ç³áðàâ
ñâîþ ìóçèêó. ßê çàãðàþòü âîíè — ò³ ïîïðîñèïàëèñü ³ íå çíàþòü, ùî öå òàêåº, á³ãàþòü, êðóòÿòüñÿ ïî êð³ïîñò³, à äàë³ — äàâàé îäèí îäíîãî ãðèçòè. Ãðèçëè, ãðèçëè, àæ ïîêè âñ³õ òàì îñòàëîñü
äåñÿòü ÷è òàì äâàäöÿòü... Îò óæå ³ òðåòþ çåìëþ
öàð çàâîþâàâ.
Òóò âåðòàºòüñÿ â³í ³ç ñâî¿ì â³éñüêîì íàçàä,
äî ñâ, çíà÷èòü, çåìë³. ²äå äîðîãîþ òà é ³äå —
êîëè äèâèòüñÿ, àæ çåìëÿ çàâàëèëàñü — í³êóäè
äàë³ éòè. Îò öàð âåë³â çðîáèòü ñîá³ ëàíöþã, òà
òàêèé äîâãèé, ùîá íà òîé ñâ³ò ä³ñòàâ. Çðîáèëè
öåé ëàíöþã, ñïóñòèëè â òó ïðîâàëèíó, öàð ñàì
³ ïîë³ç, ùîá òî, áà÷òå, ïîáà÷èòü, ùî òàì ³ íà
ò³ì ñâ³ò³ ðîáèòüñÿ. À ÿê â³í ë³ç, òî ñêàçàâ ñâî¿ì
ãåíåðàëàì, ùîá êîëî òîãî ëàíöþãà äåíü ³ í³÷
ñòîÿëà âàðòà.
— ßê ÿ, — êàæå, — ïîòÿãíó çà ëàíöþã, ùîá
òÿãëè. ß áóäó ñèä³òü, òî ìåíå ³ âèòÿãí³òü íà öåé
ñâ³ò.
Îò öåé öàð ³äå òàì óæå ï³ä çåìëåþ òà é ³äå,
êîëè äèâèòüñÿ, àæ ñòî¿òü ïàëàö ³ í³êîã³ñ³íüêî íå
âèäíî, ò³ëüêè îäèí ïàëàö ñòî¿òü òà é ãîä³.
Îò â³í ³ çàõîäèòü òóäè. Õîäèòü ïî ïîêîÿõ —
í³êîãî íå âèäíî. Çàõîäèòü â äðóãèé, ÷è, ìîæå,
òàì â äåñÿòèé — àæ ñèäèòü ïàííà. Òà òàêà æ òî
õîðîøà, òàêà õîðîøà, ùî é ñêàçàòè íå ìîæíà.
Îò âîíà éîãî é ïèòàº:
— ×îãî òè, ÷îëîâ³÷å, ñþäè ïðèéøîâ? Òóò çì³é
æèâå, â³í òåáå 璿ñòü. Â³í ³ ìåíå âçÿâ íà òîìó
ñâ³ò³ òà é äåðæèòü ó ñåáå çà æ³íêó. ³í òàêèé ñèëüíèé, ùî éîãî í³õòî íå ìîæå çâîþâàòè. Ò³ëüêè
ïîñò³é, ÷îëîâ³÷å äîáðèé! Ìîæå, Áîã äàñòü, ùî òè
éîãî ïîäóæàºø, òî òè ìåíå îä á³äè âðÿòóºø.
277
³çüìåø ìåíå ç ñîáîþ, ìîæå, ìè òàêè âåðíåìîñü êîëè-íåáóäü íà òîé ñâ³ò.
— Äîáðå, — êàæå.
— Ñëóõàé æå, ÷îëîâ³÷å: ó çì³ÿ º äâ³ áî÷êè — â
îäí³é âîäà ñèëüíà, à â äðóã³é — áåçñèëüíà. ßê
â³í ç êèì ᒺòüñÿ, òî ñàì  ñèëüíó âîäó, à äðóãîìó äຠáåçñèëüíó. Îò ìè ïåðåêîòèìî òó áî÷êó,
ùî ç ñèëüíîþ âîäîþ, íà òå ì³ñöå, äå ñòî¿òü áåçñèëüíà, à áî÷êó ç áåçñèëüíîþ âîäîþ ïåðåêîòèìî
íà òå ì³ñöå, äå ñòî¿òü ñèëüíà âîäà. ³í ÿê íàòüñÿ áåçñèëüíî¿ âîäè, à òè ñèëüíî¿, òî òè éîãî
çâîþºø.
Îò ò³ëüêè ùî âîíè ïåðåêîòèëè áî÷êè, àæ òóò
ëåòèòü óæå çì³é. Òàê, àæ ãîðèòü îä éîãî! Öàð
ñêîð³é ñõîâàâñÿ ï³ä ë³æêî. Ïðèë³òຠçì³é, óâ³éøîâ ó ïàëàö:
— Ôå, ôå! Ïð³ñíó ê³ñòü 1 ÷óòè!
— Òà äå òàì òîá³, — êàæå ïàííà, — òóò ïð³ñíà
ê³ñòü óçÿëàñü! Ñþäè ïð³ñíîãî ÷îëîâ³êà ³ âîðîí
êîñò³ íå çàíåñå! À ùî á òè, — êàæå, — ðîáèâ,
ÿêáè ìîãî áðàòà çîáà÷èâ?
— Ùî æ áè ÿ, — êàæå, — ðîáèâ, — ÿ áè áèâñÿ ç íèì.
— Íó, — êàæå ïàííà, — âèëàçü, í³÷îãî ðîáèòü.
Îò ³äóòü âîíè íà ì³äíèé ïëàö 2 áèòèñÿ.
ßê ïõíå çì³é öàðÿ, òî òàê â³í ïî êîë³íà é çàãðóçíå â ì³äü, ÿê ïõíå öàð çì³ÿ, òî çì³é ³ ç ì³ñöÿ
íå çðóøèòü.
— Íó, òåïåð, — êàæå çì³é, — õîä³ì îäïî÷èíåì.
1
Ï ð ³ ñ í à ê ³ ñ ò ü — ìàºòüñÿ íà óâàç³ áåç çàïàõó, òîáòî íå
ìåðòâå, à æèâå ò³ëî.
2
Ï ë à ö — ò³ê.
278
ϳøëè îäïî÷èëè òðîõè, íàïèëèñü âîäè ç áî÷îê, àëå öàð òîé íàïèâñÿ âîäè ñèëüíî¿, òî â
íüîãî ñèëè çðàçó ïðèáóëî — òàê, ùî àæ ãîðèòü,
à çì³é íàïèâñÿ áåçñèëüíî¿ âîäè, òî é òó ñèëó
çàãóáèâ.
— Íó, òåïåð, — êàæå çì³é, — õîä³ìî áèòèñÿ — âæå â³äïî÷èëè òðîõè.
Ïðèõîäÿòü âîíè çíîâó íà òîé ñàìèé ïëàö.
ßê ïõíå öàð çì³ÿ, òàê â³í ïî êîë³íà â ì³äü
çàãðóç. ßê ïõíå çì³é öàðÿ, òàê òîé ³ ç ì³ñöÿ íå
çðóøèòü. Îò öàð çàãíàâ éîãî ó ì³äü àæ ïî ñàì³
ïàõâè, à ï³ñëÿ âçÿâ òà é ãîëîâó ñòÿâ éîìó.
Ïðèõîäèòü â³í äî ïàííè, òà ïèòຠéîãî:
— À ùî, ÷è çâîþâàâ?
— Çâîþâàâ, — êàæå, — ³ ãîëîâó îäòÿâ.
— Íó, äîáðå. Òåïåð æå õîä³ì.
Îò ³äóòü âîíè, à ïàííà ³ êàæå:
— Òóò ùå º ìîÿ ñåñòðà, ÷è íå ìîæíà ÿê-íåáóäü ³ ¿¿ âèçâîëèòè?
— Äîáðå, — êàæå öàð, — ìîæå, ÿê-íåáóäü ³
òâîþ ñåñòðó âèçâîëèìî.
ϳøëè. ²äóòü òà é ³äóòü, ³äóòü òà é ³äóòü, êîëè
äèâëÿòüñÿ — àæ ñòî¿òü òàêèé ïàëàö âåëèêèé òà
çäîðîâèé, òàêèé, ÿê áóâຠó öàðÿ ÿêîãî-íåáóäü
àáî ãåíåðàëà. Çàõîäÿòü âîíè òóäè, çíàéøëè ñåñòðó ³ êàæóòü ¿é:
— ßê áè òóò òâîãî ÷îëîâ³êà çâåñòè ç³ ñâ³òó?
— Äîáðå, — êàæå òà. — Ó íüîãî òàì-òî ³
òàì-òî ëåæèòü äâà êàìåí³ — îäèí ñèëüíèé, à
äðóãèé áåçñèëüíèé. Ïåðåêîòèìî ñèëüíèé êàì³íü
íà ì³ñöå, äå ëåæèòü áåçñèëüíèé, à áåçñèëüíèé
òóäè, äå ëåæèòü ñèëüíèé, òî â³í, ÿê ïðèéäå
îäïî÷èòü, ëèçíå áåçñèëüíîãî êàìåíþ, òîä³ òè
éîãî çâîþºø.
279
Ïåðåêîòèëè êàìåí³, êîëè äèâëÿòüñÿ, àæ ëåòèòü óæå çì³é, àæ ë³ñ ãóäå, àæ ³ñêðè ç íüîãî ñèïëþòüñÿ. Öàðÿ ñõîâàëè ï³ä ë³æêî ³ ïðèêðèëè, ùîá
íå âèäíî áóëî. Ïðèë³òຠçì³é, çàõîäèòü ó ïàëàö:
— Ôå, ôå! Ïð³ñíó äóøó ÷óòè!
— Òà äå òàì òîá³ òóò, — êàæå éîãî æ³íêà, —
â³çüìåòüñÿ ïð³ñíà äóøà? Ñþäè ³ âîðîí êîñò³
ïð³ñíî¿ íå çàíåñå. À ùî á òè, — êàæå, — ðîáèâ,
ÿêáè ïîáà÷èâ ìîãî áðàòà?
— Ùî á æå ÿ, — êàæå, — ðîáèâ? Áèâñÿ!
— Íó, ùî æ ðîáèòü, — êàæå âîíà, — âèë³çàé,
÷îëîâ³÷å!
Âèë³ç òîé ³ç-ï³ä ë³æêà, ³ ï³øëè íà ñð³áíèé ïëàö
âîþâàòèñü. ßê óäàðèòü çì³é öàðÿ, òî â³í ïî êîë³íà â ñð³áëî çàãðóçíå, à ÿê óäàðèòü öàð çì³ÿ,
çì³é ³ ç ì³ñöÿ íå çðóøèòü.
— Íó, òåïåð, — êàæå çì³é, — õîä³ì îäïî÷èíåì.
— Õîä³ìî, — êàæå öàð.
ϳøëè. Òàì ÷è îäïî÷èëè, ÷è í³, âåäå çì³é äî
êàìåíÿ.
— Ëèæè, — êàæå.
Öàð ëèçíóâ ³ ñòàâ òàêèé, ÿê îãîíü! Ëèçíóâ ³
çì³é äðóãîãî êàìåíÿ — ïðîïàëà ó íüîãî ³ òà ñèëà,
ùî áóëà. ϳøëè áèòèñü.
Ùî óäàðèòü çì³é öàðÿ — öàð ³ ç ì³ñöÿ íå çðóøèòü. ßê óäàðèòü öàð çì³ÿ, òàê òîé ïî êîë³íà â
ñð³áëî éäå. Çàãíàâ éîãî â ñð³áëî ïî ñàì³ ïàõâè ³
ãîëîâó çíÿâ.
Ïðèõîäèòü ó ïàëàö, éîãî é ïèòàþòü.
— À ùî, ÷è çâîþâàâ çì³ÿ?
— Çâîþâàâ, — êàæå.
— Íó, òåïåð õîä³ì æå, — êàæóòü, — íà òîé
ñâ³ò, ìîæå, é ä³éäåìî ÿê-íåáóäü.
280
ϳøëè. Íà äîðîç³ çãàäàëà ïàííà, ùî ó çì³ÿ â
êèøåí³ º òàê³ êëþ÷³, ùî ÿê îáá³ãòè êðóãîì ïàëàöó ç íèìè, òî ïàëàö çâåðíåòüñÿ â òðóáî÷êó, à ÿê
ìàõíóòü êëþ÷àìè íàâõðåñò, òî çíîâó ïàëàö ðîçâåðíåòüñÿ ³ ñòàíå òàêèì, ÿê ³ ïåðøå áóâ. Çì³é òàê
÷àñòî ðîáèâ.
— Îöå, áóëî, ëåòèòü ³ç äîìó, çâåðíå ïàëàö,
â³çüìå â êèøåíþ, à ìåíå òóò ïîêèíå, ³ ÿ ñèäæó
îäíà, ÿê ïàëåöü, íà äîù³.
Âåðíóëèñü, îäêîïàëè éîãî, âèéíÿëè ç êèøåí³
êëþ÷³, çàáðàëè â êèøåíþ ïàëàö ³ ï³øëè äàë³ ç
öàðåì.
Òàì, ÷åðåç ì³ñÿöü ÷è é á³ëüøå, ïðèõîäÿòü âîíè
àæ äî ëàíöþãà.
Îò öàð ³ ïðèâ’ÿçóº îäíó ïàííó, ïîòðÿñ ëàíöþãîì, ³ ¿¿ ïîòÿãíóëè íà á³ëèé ñâ³ò. Âèòÿãëè òó,
ñïóñòèëè ëàíöþã ³ çà äðóãîþ, à ï³ñëÿ ³ çà íèì
ñïóñòèëè.
Îò â³í ³ äóìàº:
«Ìîæå, ÿêà çðàäà áóäå, ïðèâ’ÿæó ÿ ïåðøå
êàì³íü, òî òîä³ ïîáà÷ó».
Îò â³í ³ ïðèâ’ÿçàâ êàì³íü. Ïîòÿãíóëè éîãî âãîðó — à ñàì îä³éøîâ. Êîëè òàê, ÿê äî ïîëîâèíè
äîòÿãëè, à äàë³ — ÿê ïóñòÿòü! Óïàâ êàì³íü ³ ðîçñèïàâñÿ, ÿê ï³ñîê, áî äå òî... Òàêà âèñîòà, ùî
ãîñïîäè! Êèíóëè ³ ëàíöþã.
Îò òîé öàð ïëà÷å, á³äíèé, ùî âæå íå ìîæå
âèéòè íà á³ëèé ñâ³ò, ³äå òà é ïëà÷å. Õîäèâ â³í
äóæå äîâãî — êîëè äèâèòüñÿ, àæ ñòî¿òü äåðåâî,
òà òàêå æ òî âèñîêå, ùî é ñêàçàòü íå ìîæíà, à íà
ò³ì äåðåâ³ ó ãí³çä³ ëåæàòü ä³òêè ãðèôà. À òóò òàêà
õìàðà íàäõîäèòü, òàêå çáèðàºòüñÿ, ùî íå äîâåäè,
Ãîñïîäè! ³í óçÿâ, ñêèíóâ ç ñåáå ñâèòó, ïðèêðèâ
281
ä³òîê, ùîá ¿õ íå çàëèëà âîäà. Êîëè ïðèë³òຠñòàðèé ãðèô ³ ïèòຠñâî¿õ ä³òîê:
— Õòî öå âàñ ïðèêðèâ? ß ãîòîâèé òîìó äàòè,
÷îãî â³í çàáàæàº, àáî éîãî íà ðàäîùàõ 璿ñòè.
— ͳ, — êàæóòü, — ÿê íå 璿ñè, òî ìè ñêàæåìî. Îíäå÷êè ñèäèòü ÷îëîâ³ê ï³ä äåðåâîì, öåé íàñ
óêðèâ ñâèòîþ.
Îò ãðèô ïðèëåò³â äî íüîãî ³ ïèòàº:
— Êàæè, ùî õî÷ òîá³ äàì, àáî íà ðàäîùàõ 璿ì
òåáå.
— Çà ùî æ òè ìåíå áóäåø ¿ñòè? Çà òå, ùî
òâî¿õ ä³òîê âèçâîëèâ îä ñìåðò³?
— Íó, äîáðå. Êàæè, — ùî òîá³ òðåáà, ÿ òîá³
âñå äàì, áî öå ïåðøèé ðàç ó ìåíå ä³òè îä äîùó
îñòàëèñü æèâ³. ß ïîëå÷ó, à òóò ä³òè â ãí³çä³ ³ çàëëþòüñÿ.
— Íó, äîáðå, — êàæå öàð, — âèíåñè ìåíå íà
òîé ñâ³ò.
— Íó, äîáðó òè ìåí³, — êàæå, — çàãàäêó çàãàäàâ. ß òåáå âèíåñó, àëå ³ òîá³ çàãàäàþ çàãàäêó.
ß òîá³ äàì äâàíàäöÿòü êàäîâá³â 1, ùîá òè ìåí³
íàçáèðàâ ì’ÿñà ïîâí³ñ³íüê³ êàäîâáè. ßê íàçáèðàºø ïîâí³, òîä³ äî ìåíå ¿õ ïîïðèâ’ÿçóºø, ñàì
ñÿäåø êîëî øè¿, ³ ÿ òåáå ïîíåñó íà á³ëèé ñâ³ò. ßê
ÿ ò³ëüêè ïîâåðíó ãîëîâó íàçàä, ùîá òè ìåí³ çàðàç
³ âêèíóâ ó ïàùó êóñîê ì’ÿñà, à òî ÿê íå ñòàíå
÷îãî ¿ñòè íà äîðîç³, òî ÿ íå äîëå÷ó — óïàäó.
— Äîáðå, — êàæå öàð.
Îò ïðèí³ñ ãðèô êàäîâáè, à öàð óæå ï³øîâ ñêîð³øå çáèðàòè ì’ÿñî. Äå ùî çàᒺ — ÷è òàì çàéöÿ,
÷è ëèñèöþ — âñå â êàäîâá íåñå. Òàì, ìîæå, ÷åðåç
ì³ñÿöü ÷è ÷åðåç äâà íàçáèðàâ ïîâí³ñ³íüê³ êàäîâáè.
1
Ê à ä î â á — âåëèêà ä³æêà.
282
Ïðèë³òຠãðèô, îò â³í ïîïðèâ’ÿçóâàâ óñ³ êàäîâáè, ñ³â ñàì êîëî øè¿, ³ ëåòÿòü. Ùî ïîâåðíåòüñÿ íàçàä — öàð éîìó â ïàùó ³ âêèíå, ùî òàì
ïîïàäå ï³ä ðóêó — ÷è êîçó, òî é êîçó, ÷è çàéöÿ,
òî é çàéöÿ. Îò-îò óæå äîë³òàþòü íà á³ëèé ñâ³ò,
óæå íàâ³òü âèäíî ñâ³ò á³ëèé. Îáåðòàºòüñÿ ãðèô
ðàç — íåìà ÷îãî êèíóòü, îáåðòàºòüñÿ óæå é äðóãèé — öàð îäð³çàâ êóñîê ëèòêè ³ êèíóâ éîìó â
ïàùó.
Îò ãðèô âèëåò³â óæå íà á³ëèé ñâ³ò ³ ïèòàº:
— ßêå öå òè ìåí³ îñòàííüîãî ðàçó äàâ ì’ÿñî —
à äîáðå-òî æ, äîáðå òàêå, ùî ÿ á óñå ¿â òà é ¿â.
— Å... ÿ á òîá³, — êàæå, — ñêàçàâ, òà áîþñü,
ùîá òè ìåíå íå 璿â.
— Íå 璿ì, — êàæå, — ò³ëüêè ñêàæè.
Òîä³ öàð ïîêàçàâ éîìó ñâî¿ íîãè:
— Äèâèñü, — êàæå, — çâ³äê³ëÿ âîíî.
Ãðèô ïîäèâèâñÿ. Éîìó æàëêî ñòàëî á³äíîãî
öàðÿ, âèïëþíóâ éîãî ëèòêó, çâåë³â ïðèòóëèòè äî
í³ã, à ñàì ïîëåò³â ³ ïðèí³ñ æèâëþùî¿ ³ ö³ëþùî¿
âîäè, ïîìî÷èâ òðîõè çâåðõó — âîíî òàê, ÿê ³ áóëî.
² íå çíàòè íàâ³òü òîãî ì³ñöÿ, äå çðîñëîñÿ.
Îò öàð ïîäÿêóâàâ ãðèôîâ³ òà é ï³øîâ ñâîºþ
äîðîãîþ, à òóò ïî âñ³é çåìë³ ðîç³éøëàñÿ ÷óòêà,
ùî í³áèòî öàðÿ äàâíî âæå ³ íà ñâ³ò³ íåìà.
Öàðåì îá³áðàâñÿ éîãî ãîëîâíèé ãåíåðàë, ³ òî
á òðåáà éîìó îäðóæèòèñÿ íà ö³é ïàíí³, ùî ³ç-ï³ä
çåìë³ âèòÿã ëàíöþãîì. ³í-òî äóæå õî÷å, àëå âîíà
íå õî÷å çà íüîãî âèéòè — äóìàº, ùî ùå âåðíåòüñÿ öåé öàð, ùî îä çì³ÿ âèçâîëèâ ¿¿, — ³ âåðåäóº òà
é âåðåäóº. Ñê³ëüêè âæå øåâö³â ó öàðñòâ³ íå áóëî,
í³õòî ¿é íå äîãîäèòü ÷åðåâèê³â çøèòè. Ïðèíåñå,
ïàí³ êàæå:
— Çð³çàòü éîìó ãîëîâó!
283
Äå á õòî ÿêîãî øåâöÿ íå çàïîá³ã ó öàðñòâ³ —
çàðàç éîãî âåäóòü äî íå¿ ³ çàêàçóþòü ÷åðåâèêè.
Îò öàð ïðèõîäèòü äî îäíîãî øåâöÿ òà é ïðîñèòüñÿ, ùîá òîé éîãî ïðèéíÿâ äî ñåáå çà ïîì³÷íèêà.
— ×îëîâ³÷å äîáðèé, — êàæå õàçÿ¿í, — ÿêáè
òè çíàâ, ùî äëÿ ìåíå âæå ñìåðòü ãîòóºòüñÿ, òî òè
á äî ìåíå íå ïðîñèâñÿ.
— ßê? — êàæå.
— Äà òàê: öàð³âíà çàêàçàëà ìåí³ ÷åðåâèêè, ùîá
íà çàâòðà áóëè ãîòîâ³. ßê ñïîäîáàº, òî äîáðå çàïëàòèòü, à ÿê íå ñïîäîáຠ— ãîëîâó îäðóáàþòü. Òà
äå òàì ìåí³ äîãîäèòè ¿é? Íå òàê³ âæå øåâö³ øèëè,
ÿê ÿ, òà é òî íå äîãîäèëè, à òî á òî ÿ äîãîäèâ!
— Íå æóðèñü, ÷îëîâ³÷å äîáðèé, — êàæå öàð. —
ßêîñü-òî âîíî áóäå, ìîæå, ÿê-íåáóäü äîãîäèìî.
Îò øâåöü âçÿâñÿ çà ÷åðåâèêè òà òàê ïëà÷å, ùî
é ñêàçàòü íå ìîæíà — éîìó, á³äíîìó, íå õî÷åòüñÿ ³ âìèðàòè ñàìîìó, ³ ä³òî÷îê äð³áíåñåíüêèõ íå
õî÷åòüñÿ ïîêèíóòè ñèð³òêàìè. À öàð êàæå:
— Íå ïëà÷, ÷îëîâ³÷å, ÿ êîëèñü òðîõè ó÷èâñÿ
øèòü, ìîæå, ÿê-íåáóäü ³ äîãîäèìî öàðèö³. Ëÿãàé
ñïàòü.
Îò ÷îëîâ³ê ë³ã ñïàòè, à öàð âèéøîâ íàäâ³ð,
ïîäèâèâñÿ, ùî íåìà í³êîãî êðóãîì, ñêîð³ø ìàõíóâ êëþ÷àìè íàâõðåñò.
Ñòàâ ïàëàö òàêèé, ÿê ³ áóâ ï³ä çåìëåþ.
³í òîä³ ñêîð³øå âñåðåäèíó — ÿê ïî÷àâ ïî
êóõðàõ 1 ðèòèñü, ÿê ïî÷àâ, òà àæ ïîòè ðèâñÿ, ïîêè
íå çíàéøîâ ÷åðåâè÷ê³â â îäíîìó êóõð³. Âèñêî÷èâ ³ç ïàëàöó, ìàõíóâ êëþ÷àìè — ³ çíîâ ïàëàö
çâåðíóâñÿ ó òðóáî÷êó. ³í óçÿâ éîãî â êèøåíþ,
÷åðåâè÷êè çàâ’ÿçàâ ó õóñòî÷êó ³ ïîñòàâèâ íà ñòîë³.
1
Ê ó õ ð è — òóò: ñêðèí³.
284
Âðàíö³ ÷óòü ñòàëî íà ñâ³ò áëàãîñëîâëÿòüñÿ —
ïðîñíóâñÿ õàçÿ¿í, äèâèòüñÿ, àæ ïðèéìàê éîãî
ñïèòü ³ ÷åðåâèê³â íå âèäíî.
— Ùî æ òè, — êàæå, — ÷îëîâ³÷å, ç³ ìíîþ
íàðîáèâ? ß æ òåïåð ïðîïàùèé íàâ³êè — îñèðîòèâ òè ìî¿õ ä³òî÷îê.
— Íå ïëà÷, ÷îëîâ³÷å, ÿ âæå ÷åðåâèêè ïîøèâ,
òè ò³ëüêè ïîíåñè ¿õ òà îääàé.
Îò â³í ÿê ðîçâåðíóâ õóñòèíêó, òàê ó õàò³ àæ
çàñâ³òèëî. ³í òîä³ çðàä³â, ñåðäåøíèé, ñêîð³é
îäÿãíóâñÿ ³ ïîí³ñ.
Ïðèí³ñ. Âîíà ïîáà÷èëà ³ ï³çíàëà, ùî öàð óæå
âèáðàâñÿ íà öåé ñâ³ò, ³ êàæå:
— Îò ùî äî ëàäó, òàê äî ëàäó! Äîáð³ ÷åðåâèêè! Íó, êîëè òè òàêèé ìàéñòåð, òàê çðîáè ìåí³
äî øëþáó ùå ñóêíþ.
Îò öåé ÷îëîâ³ê âåðòàºòüñÿ äîäîìó òà çíîâ
ïëà÷å — ïëà÷å ñåðäåøíèé òàê ã³ðêî, ÿê ìàëà
äèòèíà.
— Îöå âæå, — êàæå, — çàõîò³ëîñü ¿é ìåíå ç³
ñâ³òó çâåñòè. ß øâåöü ³ òî ïîãàíèé, à âîíà ìåí³
çàãàäàëà êðàâåöüêó ðîáîòó. ß çðîäó ³ ãîëêè â ðóêàõ íå äåðæàâ.
Ïðèõîäèòü äîäîìó ³ ðîçêàçóº.
— Òè, ÷îëîâ³÷å, ìåíå îä ñìåðò³ â³äðÿòóâàâ óæå,
à òåïåð óæå íå âèðÿòóºø — çàãàäàëà ìåí³ øèòü
ñóêíþ, à ÿ é ãîëêè íå âì³þ â ðóêàõ äåðæàòü.
— Íå æóðèñü, — êàæå éîìó íàéìèò, ÿêîñü ïîøèºìî.
— Å... äå òàì òîá³ ïîøèºìî! Òóò, ïåâíî, é ìàòå𳿠íå ìîæíà ä³ñòàòü òàêî¿, ùîá ¿é ïîäîáàëàñü.
ϳäó êóïëþ.
ϳøîâ, ïðèí³ñ òàì ÿêî¿ ì³ã çíàéòè ëó÷÷î¿, ³
ïëà÷å, ñåðäåøíèé.
285
— Íå ïëà÷, — êàæå éîìó öàð, — ÿêîñü âîíî
áóäå. Ëÿãàé ñïàòè. Ìîæå, ÿ ïîøèþ.
Îò ÿê óñ³ ëÿãëè ñïàòü — â³í çíîâó âèéøîâ
íàäâ³ð, ìàõíóâ íàâõðåñò êëþ÷àìè — ñòàâ çíîâó
ïàëàö òàêèé, ÿê áóâ ï³ä çåìëåþ. ³í ñêîð³øå
êèíóâñÿ ïî êóõðàõ, çíàéøîâ ñóêíþ òàêó, ùî ¿é
á³ëüø óñüîãî äî ñìàêó ïðèõîäèëàñü, îáá³ã êðóãîì ïàëàöó òðè ðàçè ç êëþ÷àìè, ïàëàö çâåðíóâñÿ
â òðóáî÷êó, â³í âçÿâ ó êèøåíþ ³ ë³ã ñïàòè.
Âñòຠõàçÿ¿í âðàíö³, óæå á òî é òðåáà íåñòè
òóþ ñóêíþ, à òóò ùå é äîñ³ âèñèòü íà ê³ëî÷êó òà
ìàòåð³ÿ, ùî â÷îðà íàáðàâ! Ïëà÷å, ñåðäåøíèé.
— ×îãî öå òè ïëà÷åø? ß óæå ñóêíþ ïîøèâ,
ò³ëüêè îäíåñè.
— À äå æ âîíà?
— Òà îí â õóñòö³ íà ñòîë³. — Òîé ÿê ðîçâåðíóâ,
àæ ó õàò³ çàñ³ÿëî. Îò â³í çðàä³â, îäÿãíóâñÿ ³ ïîí³ñ.
— Îöå, — êàæå ïàííà, — ñóêíÿ ÿêðàç ìåí³ äî
ñìàêó ïðèéøëàñü. Íó, êîëè òè òàêèé ìàéñòåð,
òî çðîáè æ ìåí³ äî çàâòðà ì³ñò îä ìîãî ïàëàöó àæ
äî ñàìî¿ öåðêâè. ß çàâòðà ï³äó â³í÷àòüñÿ.
ϳøîâ òîé øâåöü, ïëà÷ó÷è, äîäîìó. Öàð éîãî
ïîáà÷èâ ³ ïèòàº:
— ×îãî òè, — êàæå, — ïëà÷åø?
— ßê æå ìåí³ íå ïëàêàòü, êîëè ìåí³ çíîâ çàãàäàëà áóäóâàòè íà çàâòðà ì³ñò îä ïàëàöó àæ äî
ñàìî¿ öåðêâè.
— Íå æóðèñü, ÿ òîá³ â ïîìî÷³ ñòàíó. Ëÿãàé
ëó÷÷å ñïàòè.
Öàð âèéøîâ íàäâ³ð, ÿê óæå âñ³ ñïàëè, ìàõíóâ
êëþ÷àìè — çðîáèâñÿ ïàëàö. ³í òóäè ï³øîâ, çíàéøîâ òîé ì³ñò — ñêëàäåíèé áóâ, ðîçì³ðÿ⠗ ÿêðàç âèñòà÷èëî. Òîä³ âçÿâ ñîêèðêó — õîäèòü ïî
ì³ñòêó, ñòóêຠòî ñÿì, òî òàì.
286
Öàðèöÿ äèâèòüñÿ ó â³êíî âðàíö³ ðàíåñåíüêî —
àæ ì³ñò ãîòîâèé. Òîä³ âîíà îäÿãëàñü, âèéøëà íà
ì³ñò, ñòàëà ïðèäèâëÿòèñÿ äî òîãî ìàéñòðà, ùî
ñòóêàâ ñîêèðêîþ, ï³çíàëà íà ðóö³ ñâ³é ïåðñòåíü,
ùî âîíè ïîì³íÿëèñü, ÿê âèõîäèëè íà öåé ñâ³ò.
Çðàä³ëè îáîº, ïîö³ëóâàëèñü, ï³øëè äî öåðêâè ³
âçÿëè øëþá.
À òîãî ãåíåðàëà, ùî õîò³â ç íåþ øëþá óçÿòè,
öàð ñêàðàâ, à ñàì ñòàâ, ÿê ³ ïåðøå, öàðþâàòè.
IJÂ×ÈÍÀ ² ÌÐÅÖÜ
Áóâ ñîá³ ßñüî ³ Êàñÿ, ³ âîíè ñÿ äóæå îáîº ëþáèëè. Àëå ßñÿ â³ääàëè äî â³éñüêà, à âîíà ñÿ ç³ñòàëà. ×åêຠ³ ð³ê, ³ äâà, ³ òðè, ³ äåñÿòü ë³ò, à ßñÿ
íåìà. ² âîíà ñèäèòü, ïëà÷å ³ ïëà÷å ñîá³, òàê ÷åêຠíà ßñÿ...
Ïðèõîäèòü ñòàðåíüêà áàáóíÿ ³ êàæå:
— ×îãî âè, ïàíóíöþ, ïëà÷åòå?
À âîíà ¿é ãîâîðèòü:
— ß ïëà÷ó çà òå, áî ÿ ìàëà ÷îëîâ³êà, à éîãî
íåìà... Áàáà êàæå:
— Ïàíóíöþ, â³çüì³òü ïîëóìèñîê, íàïëà÷òå
ñë³ç. ³çüì³òü ìóêè, ñïå÷³òü ïàëÿíèöþ ç òèìè
ñë³çüìè.
À Êàñÿ ïðîñèòüñÿ:
— Ìîæå, âè, ñòàðåíüêà áàáóíþ, ìîæå, âè ìåí³
òîãî íå ïîðàäèòå?
— Íå á³éñÿ, çàðàç ïðèéäå!
Âîíà ñïåêëà âæå òîãî, ÿê ÷óº — âæå ßñüî ¿äå
íà ñâî¿ì ñèâ³ì êîí³ ï³ä â³êíîì.
ßñüî ïðè¿æäæàº, êàæå:
— ³ä÷èíè, Êàñþ! Âîíà â³äêàçóº:
287
— ×åêàé, ì³é ßñþ!
³ä÷èíèëà éîìó, â³í ïðèõîäèòü, à âîíà ïîëîæèëà éîìó ñâÿ÷åí³ êíèæêè ðàõóâàòè. ßñüî êàæå:
— Çàáèðàé òî, Êàñþ, çâ³äòè! Çáèðàéñÿ, Êàñþ!
Çáèðàþòüñÿ, ç õàòè âèõîäÿòü, ñòî¿òü ñèâèé ê³íü.
— ѳäàé, Êàñþ!
Ïîñ³äàëè ³ ¿äóòü äîðîãîþ, ßñüî ñÿ ïèòàº:
— Àí³ êóðè íå ñï³âàþòü, àí³ ãóñè íå ´è´àþòü,
ò³ëüêè çë³ ëþäè ïî ñâ³ò³ ë³òàþòü. Íå áî¿øñÿ, Êàñþ?
— Íå áîþñÿ.
² çíîâ òå ñàìå äðóãèé ðàç, ³ òðåò³é ðàç òå ñàìå.
Àæ ïðè¿æäæàþòü íà öâèíòàð, ³ ãð³á ðîçòâîðèâñÿ. ßñüî êàæå:
— Éäè, Êàñþ, íàïåðåä.
— ͳ, òè éäè íàïåðåä!
³í âçÿâ ¿¿ çà ôàðòóøîê ³ ï³øîâ íàïåðåä. À âîíà
âçÿëà ôàðòóøîê, â³ä÷åïèëà ³ ñòàëà âò³êàòè. Âò³êàº,
àæ çàá³ãëà â ë³ñ. Äèâèòüñÿ: ñâ³òèòüñÿ ñâ³òëî. Ïðèá³ãຠ— òàì ìðåöü ëåæèòü ó ò³é õàòèí³. Êàñÿ çà÷èíèëàñÿ â ò³é õàòèí³, çàë³çëà íà ï³÷, âçÿëà ñîá³
ëàìïó ³ êíèæêó, ÷èòàº. Âîíà ìàëà íà ñîá³ ïàöüîðêè ïîñâÿ÷åí³.
Ïî ÿê³ìñü ÷àñ³ ùîñü ïðèë³òàº:
— Óñòàâàé, ìåðëèé, áóäåìî æèâ³ äåðòè!
Ñòàâ îäèí çâ³äòè ïåðòè, à äðóãèé çâ³äñè íà òó
ï³÷. À ï³âåíü:
— Êóêóð³êó!
Òîé ç òîãî áîêó ñìîëîþ ðîç³ëëÿâñÿ, à äðóãèé ç
äðóãîãî — ³ âæå.
Ïðèéøîâ êñüîíäç, ä³â÷èíó âèñïîâ³äàâ, ³ âîíà
óìåðëà â ò³é õàòèí³.
ÌÓÄÐÀ ÁÀÁÀ
²øëà îäíîãî ðàçó äîðîãîþ ñòàðà áàáà. Ïîáà÷èëà íà çåìë³ òàøêó, ï³äíÿëà, ïîäèâèëàñü. À â
òàøö³ — ãðîø³. Ïîäóìàëà ñîá³ áàáà òàê: «Íå
â³çüìó ÿ öèõ ãðîøåé, áî ãðîø³ — ãð³õ ³ ñìåðòü!»
² êèíóëà òàøêó çíîâó íà çåìëþ. Ñë³äîì çà áàáîþ éøëè äâà æàíäàðìè. ßê ïîì³òèëè íà äîðîç³
òàøêó ç ãð³øìè, çäèâóâàëèñÿ.
— Áà, ÷îìó áàáà ãðîø³ íå âçÿëà? — êàæå îäèí.
— Áî äóðíà, — êàæå äðóãèé.
— À ìîæå, áàáà ùîñü çíàº? — ïèòຠïåðøèé.
— Äîæåíåìî ¿¿, çàçâ³äàºìî! — â³äïîâ³äຠäðóãèé.
Ïîá³ãëè çà ñòàðîþ, äîãíàëè, ïèòàþòü:
— Áàáêî, ÷îìó âè ïðîéøëè ïîâç òàøêó ç
ãð³øìè ³ íå âçÿëè ¿¿ ñîá³? Ìîæå, âè äóæå áàãàò³?
— Íåáàãàòà ÿ, íåáîæàòà. Íå ìàþ é íà ñ³ëü...
— Òà ÷îìó âè íå âçÿëè ñîá³ áîäàé ïîëîâèíó?
— Ãðîøåé ìåí³ íå òðåáà. Ãðîø³ — ñìåðòü!
Æàíäàðìè ðîçñì³ÿëèñÿ.
— Òà ÷è íå êàçàâ ÿ òîá³, ùî áàáà íå ïîâíîãî
ðîçóìó, — ñ쳺òüñÿ æàíäàðì.
— Ïåâíî, ä³ä áèâ áàáó ïî ãîëîâ³ ì³øêîì, —
ðåãî÷åòüñÿ äðóãèé.
Ñòàðà æ³íêà ï³øëà ñîá³ øëÿõîì, à æàíäàðìè
ñ³ëè íà âåëèêîãî êàìåíÿ é ïî÷àëè ä³ëèòèñÿ
291
ãð³øìè. Êîëè âæå ïîä³ëèëèñÿ, çàõîò³ëîñÿ ¿ì âèïèòè. Ñòàðøèé êàæå ìîëîäøîìó:
— Òóò òîá³ ñîòíÿ! Á³æè äî ñåëà, êóïè ãîð³ëêè
³ ÿêî¿ñü çàêóñêè.
— Îõî÷å! — â³äðàïîðòóâàâ ìîëîäøèé, ïîá³ã
øâèäêî äî êîð÷ìè.
Ñèäèòü ñòàðøèé á³ëÿ ãðîøåé, ìèëóºòüñÿ íîâèìè ñîòíÿìè é äóìຠñîá³ òàê: «ßêå âåëèêå
ùàñòÿ! Êóïëþ ñîá³ ìàºòîê, îæåíþñÿ é áóäó ïàíîì. Áóäó æèòè áåç æóðè...»
Òðèìຠâ ðóêàõ òàøêó æàíäàðì, äèâèòüñÿ íà
íå¿ æàä³áíèìè î÷èìà é äóìàº: «Äîáðå á ïîêëàñòè äî êèøåí³ âñ³ ãðîøèêè. ×îìó ÿ ìóñèâ ä³ëèòèñÿ ç ìîëîäøèì? ß æ ïåðøèé ïîì³òèâ íà äîðîç³
áàáó ç òàøêîþ!»
² äîäóìàâñÿ âáèòè òîãî, ùî ï³øîâ.
À òèì ÷àñîì ìîëîäøèé æàíäàðì âåðòàâñÿ ç
ãîð³ëêîþ. ³í òåæ ïîøêîäóâàâ ãðîøåé, ùî ïðèïàäàëè ñòàðøîìó. ² âèð³øèâ: «Âñèïëþ ÿ äî ïëÿøêè îòðóòè». Òàê ³ â÷èíèâ.
ßê ò³ëüêè â³í ïðèéøîâ, à ñòàðøèé íà íüîãî ç
áàãíåòîì! Óáèâ òîâàðèøà. Ëåæèòü ìåðòâèé æàíäàðì íà äîðîç³, ñòàðøèé äèâèòüñÿ íà íüîãî. Ñòàëî
éîìó íå ïî ñîá³. Âçÿâ ³ âèïèâ òðîõè ãîð³ëêè. ² òóò
ñàì óïàâ ìåðòâèé.
ÃÐÎز — ÑÌÅÐÒÜ
×îëîâ³ê íàéøîâ ó ë³ñ³ ãðîø³. ßê îäêîïàâ ¿õ,
òî ïîâíà ñêðèíÿ ãðîøåé. Ñòàâ òîé ÷îëîâ³ê íàä
òèìè ãð³øìè ³ íà ââåñü ë³ñ ãóêàº: «¥âàëò, ñìåðòü!..»
Òîé ë³ñ áóâ ÷èìàëèé ³ â íüîìó ñèä³ëî äâàíàäöÿòü ÷îëîâ³êà ðîçá³éíèê³â. Îòî ò³ ðîçá³éíèêè
292
ïî÷óëè, ÿê òîé ÷îëîâ³ê ñòàâ ´âàëòóâàòè, òà é ïðèéøëè. Ïðèéøëè ðîçäèâèëèñü — ùî çà ÷óäî? Õî÷à
áóëè ðîçá³éíèêè, à âñå çäèâóâàëèñü. Òî íå á’þòü
òîãî ÷îëîâ³êà, à ïèòàþòü:
— Äå æ òà ñìåðòü, ÷îëîâ³÷å?
— À öå æ ãðîø³ â ñêðèí³, — êàæå òîé ÷îëîâ³ê, — öå æ ñìåðòü ³ º.
— Õòî?! Öå ñìåðòü?! Íó, ñòðèâàé, îñòóïèñüíî òè, ìè ùå öå¿ ñìåðòè íå áî¿ìîñü!
Òà îòî ÷îëîâ³ê òîé îñòóïèâñü, ðîçá³éíèêè âçÿëè òóþ ñêðèíþ ³ ïîòÿãëèñü ó ãóùàâèíó ç íåþ.
Ðîçá³éíèêè ï³øëè, ³ òîé ÷îëîâ³ê çàòèõ òà é ï³øîâ
ñîá³ ñâîºþ äîðîãîþ.
Ãðîøåé ó ñêðèí³ äóæå áàãàòî áóëî, ðîçá³éíèêè êîëî ò³º¿ ñêðèí³ ñòîÿòü, — îò ÿê ïîäóð³ëè âñ³.
Òàêà ñèëà ãðîøåé! Êîæåí äóìàº: «êîëè á ìåí³
òàêà ñèëà ãðîøåé!» Íó, òðåáà áóäå ò³ ãðîø³ ä³ëèòè, òà ç ðàäîù³â ïîãóëÿòè õî÷óòü. Îäí³ ðîçá³éíèêè, ø³ñòü ÷îëîâ³ê, ï³øëè â ãîðîä êóïóâàòè ëàñîù³, à äðóãèõ ø³ñòü ãîòóþòü îá³ä. Òàê öå
çìîâèëèñü ò³, ùî ïî ëàñîù³ ï³øëè, ùîá íå ä³ëèòè òèõ ãðîøåé íà âñ³õ, à ò³ëüêè íà öèõ ø³ñòüîõ.
Êóïèëè âîíè ëàñîù³â òà é óñèïàëè â ¿õ îòðóòè.
«Íåõàé æå ïðèéäåì, òî îääàìî òèì ö³ ëàñîù³, òà
é îòðó¿ìî öèìè ëàñîùàìè: âîíè íå çíàòèìóòü
í³÷îãî, ÿêðàç íà¿äÿòüñÿ îòðóòè... Ãðîø³ òîä³ ìè
ñàì³ ïîä³ëèìî»... Ò³ çìîâëÿþòüñÿ íà òèõ, à âæå
ò³¿, ùî îá³ä ãîòóâàëè, íàñèïàëè â ñòðàâó îòðóòè,
äîæèäàþòü òèõ, — íåõàé ïðèéäóòü, òî íà¿äÿòüñÿ.
Òàêå îäí³ îäíèì ëèõî ãîòóþòü, ³ îäí³ ïðî îäíèõ
í³÷îãî é íå çíàþòü. Òàê ³ âèéøëî, ùî îäí³ îäíèõ
íàãîäóâàëè òðóòèçíîþ, ³ íå ïîñòåðåãëèñü, ÿê íà¿ëèñü... Òàê ³ ïðîïàëè âñ³ äâàíàäöÿòü. Òîé ÷î293
ëîâ³ê òîä³ ïðèéøîâ äî ¿õ òà é êàæå äî ìåðö³â:
«Îò âè é íå â³ðèëè, ùî â ãðîøàõ ñìåðòü, òåïåð
îò óñ³ ïðîïàëè, áà÷òå, ùî ÿ ïðàâäó êàçàâ».
ÑÌÅÐÒÜ
Áóâ ñîá³ ÷îëîâ³ê áàãàòèé, ³ áóâ â³í íåäîáðèé
õàçÿ¿í; ³ íå âèáóâàþòü ó éîãî íàéìèòè. ϳäõîäèòü äî éîãî ïàðóáîê, çäîðîâêàºòüñÿ ³ êàæå:
— Òðåáà âàì, õàçÿ¿íå, ðîá³òíèêà? Ìåí³ ëþäè
ïîñîâ³òóâàëè.
— Òðåáà, — êàæå.
— Íó, òàê íàéì³òü ìåíå íà ãîä.
— Ìîæíà, — êàæå,— ùî òîá³ çà ãîä?
— Ìåí³ ãðîøåé íå òðåáà, ÿ ë³÷èòè íå âì³þ.
À íåõàé, ÿê ÿ ãîä ïðîñëóæó, õàçÿéêà âàøà çâàðèòü ìåí³ áîðùó òà êàø³ ó ìàëåíüêèõ ãîðùå÷êàõ, ò³ëüêè ùîá íå ñåðäèëàñÿ, ÿê áóäå âàðèòè.
Âîíà ñêàçàëà:
— ß ñåðäèòèñü íå áóäó, êîëè òè òàê äåøåâî
íàéìàºøñÿ äî íàñ.
³í ñòàâ ³ âèáóâ ãîä, ñëóæèâ õîðîøî.
— Òåïåð, — êàæå, — õàçÿéêî, âàð³òü áîðù òà
êàøó.
Çâàðèëà, íå ñåðäèëàñü.
— Ðîçñòåëÿéòå ïëàòîê, ñòàâëÿéòå áîðù ³ êàøó
ðàçîì òóäè, ïîêëàä³òü ïàëÿíè÷êó, ìèñî÷êè ³ äâ³
ëîæêè.
Ïîêëàëà âîíà âñå, çãîðíóâ â³í ó ïëàòîê, ïîäÿêóâàâ õàçÿ¿íó ³ õàçÿéö³, çàáðàâ òó ãîäîâùèíó, ùî
çàñëóæèâ, ³ ï³øîâ ñîá³. dzéøîâ íà ñòîâïîâó äîðîãó, ³äå äîâãî-íåäîâãî, çóñòð³÷ຠéîãî Ñìåðòü.
Æåíùèíà ÷îðíà óñÿ, ÿê âóã³ëü.
294
Çäðàñòóþòüñÿ. Ñìåðòü ïèòàº:
— Êóäè òè éäåø?
À â³í êàæå:
— ß çàñëóæèâ ñîá³ îá³ä, òàê ³äó, ùîá êîãî çóñòð³òè ³ ïîîá³äàòè, ùîá íå îäíîìó.
— À ÿ çà òîáîþ äàâíî øóêàþ, — êàæå
Cìåðòü, — ÿ òåáå õî÷ó óìåðòâèòè.
— Íó, — êàæå, — ñÿäåìî, ïîêóøàºìî, êîëè ÿ
çàñëóæèâ îá³ä, òàê õî÷ íå ãîëîäíèé áóäó, à êîëè
óìåðòâèòè, òàê ³ óìåðòâèòè. ѳäàéìî æ òà ïîêóøàºì.
Ðîç³ñëàâ ïëàòî÷îê, ïàëÿíè÷êó íîæèêîì ðîçð³çàâ, ó ìèñî÷êó áîðùèêó íàñèïàâ, êóøàþòü,
ï³äëèâຠâ³í ç ãîðùèêà. Ïî¿ëè áîðù, äàâàé êàøó
¿ñòè; âè¿ëè ³ êàøó. Âñòàëè, ïîìîëèëèñü Áîãó, çà
îá³ä ïîäÿêóâàëè. Òåïåð â³í ³ êàæå:
— Êîëè âàøå áàæàííÿ, òàê ³ óìåðòâ³òü, êîëè
âæå íàì³òèëè ìåíå, òàê íåìà ùî.
— ͳ, ÿ, — êàæå, — íå áóäó òåïåð òåáå ìåðòâèòè, áî ÿ çà òðèäöÿòü ë³ò òàê íå êóøàëà, ÿê îöå
ïîêóøàëà. À ³äè ñîá³ ³ æèâè. Îñü òîá³ íà ï’ÿòäåñÿò ë³ò îäñòðî÷êè, à òîä³ ÿ òåáå ³ óìåðòâëþ, ÿ
òåáå çíàéäó.
Ðîçïðîùàëèñÿ ³ ï³øëè ñîá³. Ñìåðòü ñîá³, à â³í
ñîá³. Óõîäèòü â³í ó ñëîáîäó, à ó íüîãî íåìà í³
îòöÿ, í³ ìàòåð³, ³ ñàì â³í íå çíà, â³äê³ëÿ â³í. Çíàõîäèòü â³í ëþäåé ³ ïèòàº:
— ×è íå çíàºòå, ìîæå, êîìó òðåáà ðîá³òíèêà,
ùîá ìåíå íàéíÿëè?
— Îñü, — êàæóòü, — òóò ä³ä º, ùî øóêຠðîá³òíèêà.
Â³í ³ éäå äî ä³äà ³ êàæå:
— Çäðàñòóéòå! Ëþäè êàçàëè ìåí³, ùî âàì òðåáà
ðîá³òíèêà, òàê ìåíå íàòêíóëè, ³ ÿ ïðèéøîâ.
295
Íàéíÿâñÿ â³í ³ ñëóæèòü. Ó òîãî ä³äà º ä³â÷èíà,
äî÷êà ï³äõîäÿùà, ¿é çàì³æ òðåáà éòè. Ñëóæèòü
â³í ì³ñÿöü ³ äðóãèé, ðîáèòü äîáðå. Ïîëþáèâ éîãî
ä³ä ³ áàáà. ² ïèòàþòü âîíè ó äî÷êè:
— ×è çãîäíà òè éòè çàì³æ çà íàéìèòà?
— ßê âè, — êàæå, — çãîäí³, òî ³ ÿ çãîäíà.
— Íó ãóêíè éîãî.
Âîíà ãóêíóëà.
— ×è çãîäåí òè óçÿòü ìîþ äî÷êó çà ñåáå?
— ßê âè çãîäí³ òà âîíà çãîäíà, òî ³ ÿ çãîäåí.
— Íó éäè ïîïà äîãîâîðþâàòè.
ϳøëè ïîïà äîãîâîðèëè, îáâ³í÷àâñÿ, ñâàäüáó
îäãóëÿëè ³ æèâóòü ãîä ³ äðóãèé äîáðå. Ñòàëî õàçÿéñòâî ó íèõ êðàùå, í³æ áóëî, ï³øëè âîíè âãîðó. Ïîæèëè âîíè ãîä ³ äâà, ñòàð³ ïîçàíåäóæàëè ³
ïîìåðëè â îäèí äåíü. Ïîõîâàëè ¿õ â îäíó ÿìó.
Îñòàâñÿ â³í ³ æèâå ç æîíîþ, ³ ä³òè ó íèõ º. Áàãàò³þòü âîíè, ñèí³â ïîæåíèëè, äî÷îê ïîâ³ääàâàëè
çàì³æ. ϳäõîäèòü ï’ÿòäåñÿò ë³ò, ï³äõîäèòü Ñìåðòü.
— Îöå ÿ ïðèéøëà òåáå óìåðòâèòè, îöå óæå âèéøëî ï’ÿòäåñÿò ë³ò, ùî ÿ òîá³ îäñòðî÷êè äàâàëà.
— Ñìåðòå, ìîÿ ìàòè, ìåí³ äîáðå æèòè, ó ìåíå
óñå º, êóäè íå ïîâåðíóñü, óñå º, ³ ìåíå ïî÷èòàþòü ³ ïîâàæàþòü.
— À ìîæå á, óìåðòâèòè?
— ͳ, ïðîìèí³òü, ÿ ùå õî÷ó æèòè.
— Íó, — êàæå, — æèâè, êîëè íå õî÷åø óìèðàòè.
Ðîçïðîùàëàñü ³ ï³øëà ñîá³.
ßê óçÿâ æèòü, ³ ñèíè éîãî âæå ïîìåðëè, ³ âíóêè
ïîæåíèëèñü, à â³í ñòàâ óæå íåãîäÿùèé í³êóäè, ³
í³õòî éîãî íå ââàæàº í³ çà â³ùî, â³í, ÿê ãîëîâåøêà,
êà÷àºòüñÿ, í³õòî éîãî íå äîãëÿäàº, óñ³ â³ä íüîãî
îäöóðàëèñü ³ Ñìåðòü â³ä éîãî â³äöóðàëàñÿ.
296
Á²ÄÍÈÉ ×ÎËÎÂ²Ê ² ÑÌÅÐÒÜ
Êàçêà ïî÷èíàºòüñÿ ç á³äíîãî ÷îëîâ³êà. Òîé ÷îëîâ³ê ìàâ äóæå áàãàòî ä³òåé. Ìàâ îäèíàäöÿòü
õëîïö³â, à äâàíàäöÿòèé óðîäèâñÿ. Âæå ó ñâî¿ì
ñåë³ ñîðîìèâñÿ õðåñòèòè, áî íå ìàâ ùî ïîêëàñòè
íà ñò³ë êóìîâ³. Êàæå æîí³:
— ³çüìó ÿ äèòèíó òà é ïîíåñó íà äðóãå ñåëî.
Òàì íàéäó ÷îëîâ³êà, êîòðèé ïîäåðæèòü äèòèíó,
é íå òðåáà ãîñòèíè.
²äå â³í ³ çóñòð³÷ຠæ³íêó. Ó æ³íêè ëèöå çàâèíóòå. ³í ïîêëîíèâñÿ, à æ³íêà â³äêëîíèëàñÿ. Ïî÷àâ ÷îëîâ³ê êàçàòè:
— Ƴíêî, âè á íå ïîäåðæàëè ìîþ äèòèíó, íå
áóëè á çà ìàòî÷êó?
— Òà ÷îìó é í³?
² ïîõðåñòèëè äèòèíó, é ìàòî÷êà íåñå äèòèíó
äîäîìó. Ïðèõîäÿòü äîäîìó, à êóì³ í³÷îãî äàòè ¿ñòè.
— Îé, êóìî, íå çíàþ, ÷èì âàñ ïîãîñòèòè.
— Àíó æ, ³äè äî ñ³íåé. Òàì ³ êàëà÷³, é â³äðî
âèíà.
ϳøîâ ÷îëîâ³ê äî ñ³íåé, à òàì ïîâíî êàëà÷³â.
Òàê³ á³ë³, àæ î÷³ âáèðàþòü. À ó â³äð³ âèíî.
Çàí³ñ òå âñå ÷îëîâ³ê äî õèæ³ é ãîñòÿòüñÿ. ßê
ïîãîñòèëèñÿ, êàæå êóìà:
— ×è çíàºø, êóìå, õòî ÿ?
— Íå çíàþ. Õòî?
— ß — Ñìåðòü. Òà ÿ òåáå ïîêëàäó íà ñåðåäíüîãî ÷îëîâ³êà. Îãîëîñè, ùî òè äîáðèé ë³êàð. Íàáåðè ó ñêëÿíî÷êè âîäè, öâ³òó. ² êîëè ïðèéäåø äî
õâîðîãî ÷îëîâ³êà, áóäåø áà÷èòè ìåíå: ÿêùî áóäó
ñòîÿòè êîëî ãîëîâè, êàæè, ùî âæå ñï³çíèëèñÿ
ë³êóâàòè, à ÿêùî áóäó ñòîÿòè ê³íåöü í³ã, êàæè,
ùî òè éîãî âèë³êóºø.
297
² ÷îëîâ³ê ïðîñëàâèâñÿ ÿê äîáðèé ë³êàð. Çàïîì³ãñÿ, êóïèâ êîðîâè, âîëè, ñïðàâèâ õë³â, ñëîâîì,
ñòàâ ñåðåäí³ì ´àçäîþ.
À òóò ïðèéøëî, ùî â³í ïîñòàð³â, ³ âìèðàòè á.
ijòåé ïîæåíèâ, ïîâ³ääàâàâ. ßê ðîçáîë³âñÿ, çðîáèâ ñîá³ íà ïîñòåë³ êîëåñî: êîëè ïðèõîäèòü
Ñìåðòü, â³í ñîáîþ ìàõíå — ³ òàì, äå ãîëîâà áóëà,
ñòàíóòü íîãè, à òàì, äå íîãè — ãîëîâà.
— Åé, êóìå! — êàæå Ñìåðòü. — Êðóòü íå êðóòü,
à âìèðàòè ìóñèø.
² Ñìåðòü çàñì³ÿëàñÿ:
— Òà ùî, êóìå, ùå õîò³â áè æèòè?
— Õîò³â.
Ìàâ â³í â³ñ³ìäåñÿò ï’ÿòü ðîê³â. ² Ñìåðòü äîçâîëèëà éîìó äîòÿãòè äî äåâ’ÿíîñòà.
À çà ï’ÿòü ðîê³â ç’ÿâèëàñÿ ³ ñòàëà êîëî ãîëîâè.
À â³í íà êîëåñ³ ïåðåêðóòèâñÿ.
— Åé, êóìå, êðóòü íå êðóòü, ìóñèø óìèðàòè.
Òîä³ â³í âèòÿã ç ëþëüêè öèáóõ.
— Íó, êóìî, êîëè òè òàêà ìóäðà, òî çàéäè ó
öèáóõ.
Ñìåðòü çàéøëà. À ÷îëîâ³ê çàòêàâ ç îáîõ ê³íö³â
öèáóõ ñòåáëîì ³ ïîêëàâ íà ï³÷, íà ö³âêó.
² ñòàâ æèòè. Æèâå äåñÿòü ðîê³â. Ó ñåë³ õâîðîáè íå áóëî ³ íàðîäó íàìíîæèëîñÿ. À ÷åðåç äåñÿòü ðîê³â ÷îëîâ³ê ïî÷àâ ïðîñèòè íà ñåáå ñìåðòü.
ßêîñü â³í çäîãàäàâñÿ, ùî ñâîþ êóìó çàòêàâ ó
öèáóõ ³ ïîêëàâ íà ï³÷. Çíÿâ öèáóõ, ðîç³òêà⠗ à
Ñìåðòü âèõîïèëàñÿ é çàêðè÷àëà:
— Êóìå, áîäàé áè òè æèâ äîòè, äîêè ç òåáå
ëèø ê³ñòêè çîñòàíóòüñÿ.
² âòåêëà. ² êîæíó í³÷ áàãàòî ëþäåé âìèðàëî.
À ä³ä õîäèâ äîòè, äîêè ç íüîãî ëèø ê³ñòêè çîñòàëèñÿ é äîêè íå ðîçïàâñÿ.
298
ÊÀÇÊÀ ÏÐÎ ÊÎÙÅß ÁÅÇÑÌÅÐÒÍÎÃÎ, ßÊ ÉÎÃÎ
ÓÁÈËÈ ²ÂÀÍ-ÖÀÐÅÂÈ× ² ÁÓËÀÒ-ÌÎËÎÄÅÖÜ
Ó îäíîãî öàðÿ áóâ ñèí ïî ³ìåí³ ²âàí-öàðåâè÷.
гñ â³í íå ïî äíÿõ, à ïî ÷àñàõ. Íà ñüîìèé ãîä â³í
óæå áóâ íàñòîÿùèé áîãàòèð. Ïîïðîñèâ ó áàòüêà
é ìàòåð³ áëàãîñëîâåííÿ, ïîïðîùàâñÿ, ñ³â íà äîáðîãî áîãàòèðñüêîãî êîíÿ ³ ïî¿õàâ. ¯õàâ-¿õàâ, çà¿õàâ óâ îäíî öàðñòâî, â³ääàâ ñâîãî êîíÿ íà ïðèñìîòð, à ñàì ï³øêè ï³øîâ ïî ãîðîäó ïîãóëÿòü.
²äå ³ äèâèòüñÿ — ùî çà ÷óäî? Êîëî äåðåâà ïðèâ’ÿçàíèé ÷îëîâ³ê, ³ êîæíèé, õòî ïðîõîäèòü ïîâç
íüîãî, áåðå ëîçèíó ³ á’º éîãî. ²âàí-öàðåâè÷ ï³äõîäèòü ³ ïèòàºòüñÿ:
— Ùî öå çà ÷îëîâ³ê, ÷îãî â³í òóò ïðèâ’ÿçàíèé ³ çà ùî âè éîãî ᒺòå?
À ëþäè îòâ³÷àþòü:
— Öå â íàñ òàêèé çàêîí: õòî çàáîðãóâàâ ó êàçíó ³ â ñòðîê íå âèïëàòèâ, òî éîãî òàê íàêàçóþòü.
²âàí-öàðåâè÷ ïèòàº:
— À ñê³ëüêè çàáîðãóâàâ?
— Äåñÿòü òèñÿ÷ ðóáë³â.
²âàíó-öàðåâè÷ó ñòàëî æàëêî òîãî ÷îëîâ³êà, ³
â³í ñêàçàâ:
— Îäâ’ÿæ³òü éîãî, ÿ çàïëà÷ó çà íüîãî.
À ëþäè éîãî ïðåäóïðåæäàþòü:
— Îò ìè çàáóëè òîá³ ñêàçàòü: õòî çà íüîãî çàïëàòèòü ãðîø³, ó òîãî Êîùåé Áåçñìåðòíèé æ³íêó
âêðàäå.
²âàí-öàðåâè÷ ïîäóìàâ, ïîäóìàâ: «Ó ìåíå æ³íêè
íåìà, ùî â³í ó ìåíå âêðàäå», âèòÿã, çàïëàòèâ
ãðîø³ ³ ï³øîâ äàë³.
À òîé ÷îëîâ³ê, ÿê ò³ëüêè éîãî îäâ’ÿçàëè, ïî÷àâ á³ãòè ³ êðè÷àòü:
299
— Ñò³é, ²âàí-öàðåâè÷, ñò³é, ²âàí-öàðåâè÷! Çà
òå, ùî òè ìåíå âèêóïèâ, ÿ äîëæåí òîá³ îäïëàòèòü.
— ×èì æå òè ìåí³ îäïëàòèø?
À â³í îòâ³÷àº:
— ß çíàþ, êóäè òè ¿äåø, òè áåç ìåíå çàäóìàíîãî
íå çðîáèø. Òè ¿äåø øóêàòü íàðå÷åíó, áåç ìåíå òè
¿¿ íå çíàéäåø, à ÿ ïîìîæó òîá³. Äàâ òè çà ìåíå
äåñÿòü òèñÿ÷, òî êóïè ìåí³ ùå é êîíÿ, ïî¿äåì óäâîõ.
²âàí-öàðåâè÷ ïèòàº:
— À ÿê æå òåáå çâóòü?
— Áóëàò-ìîëîäåöü.
Êóïèâ ²âàí-öàðåâè÷ Áóëàòîâ³ êîíÿ, ñ³ëè âîíè
³ ïî¿õàëè.
À Áóëàò-ìîëîäåöü çíàâ, ùî â îäíîãî öàðÿ ºñòü
äî÷êà êðàñàâèöÿ ³ çàìêíåíà âîíà ó âèñîê³é áàøò³
íà ñ³ì çàìê³â ³ íà çåìëþ çîâñ³ì íå ñõîäå.
À Áóëàò-ìîëîäåöü, ÿê-òî ðàí³øå áóëà ðîçðèâòðàâà (÷óäîä³éíà), ìàâ òó òðàâó ³ ï³øîâ äî öàð³âíè
ïîïåðåäó, ïåðåãîâîðèâ ³ç öàð³âíîþ, ÷è áàæຠâîíà
ï³òè çà ²âàíà-öàðåâè÷à, à ïîò³ì âåðíóâñÿ, óçÿâ
òðàâó, óñ³ çàìêè îä³ìêíóâ, öàð³âíó óêðàâ, ñ³ëè íà
êîí³ ³ ïî÷àëè ò³êàòü. Ò³êàëè, ïîêè ñòàëà í³÷.
Íà í³÷ ñòàëè îääèõàòü. Áóëàò-ìîëîäåöü ³ ãîâîðèòü:
— ß ëÿæó îääèõíó äî ï³âíî÷³, à ç ï³âíî÷³ òè
ëÿæåø îääèõàòü, à ÿ ñòåðåãòèìó.
Ùå ï³âí³÷ íå ïðèéøëà, ÿê ²âàí-öàðåâè÷ ðîçáóäèâ Áóëàòà-ìîëîäöÿ ³ ïëà÷å. Áóëàò-ìîëîäåöü
ñõâàòèâñü:
— Ùî òàêå?
— Íåìà íàðå÷åíî¿. ß çàäð³ìàâ, à Êîùåé Áåçñìåðòíèé ïðèéøîâ ³ ¿¿ âêðàâ.
— ß ãîâîðèâ, ñòåðåæè çîðêî. Öå í³÷èÿ ðîáîòà, ÿê Êîùåÿ Áåçñìåðòíîãî. Âåðí³ìîñü íàçàä
øóêàòè éîãî.
300
ѳëè íà êîí³ ²âàí-öàðåâè÷ ³ Áóëàò-ìîëîäåöü ³
ïî¿õàëè îáðàòíî, ¿õàëè-¿õàëè, äèâëÿòüñÿ — ïàñåòüñÿ ñèëà-ñèëåííà õóäîáè. Ïèòàºòüñÿ ²âàí-öàðåâè÷ Áóëàòà-ìîëîäöÿ:
— ×èÿ öå õóäîáà?
Áóëàò-ìîëîäåöü îòâ³÷àº:
— Öå õóäîáà Êîùåÿ Áåçñìåðòíîãî.
À Áóëàò-ìîëîäåöü óñå çíàâ: ó òîìó òàáóí³ áóëà
îäíà êîçà, êîòðó öàð³âíà äî¿ëà ³ ¿¿ ìîëîêîì óìèâàëàñü.
Âçÿëè ²âàí-öàðåâè÷ ³ Áóëàò-ìîëîäåöü óáèëè
Êîùåºâèõ ïàñòóõ³â, îä³ëèñü ó ¿õíþ îäåæó ³ ïîãíàëè õóäîáó äî Êîùåÿ Áåçñìåðòíîãî. Ò³ëüêè
ïðèãíàëè, âèñêî÷èëà öàð³âíèíà ñëóæàíêà, çäî¿ëà êîçó ³ ïîíåñëà ìîëîêî öàð³âí³ óìèâàòüñÿ. Êîëè
ñëóæàíêà äî¿ëà êîçó, Áóëàò-ìîëîäåöü óçÿâ ³ óêèíóâ ó ä³éíèöþ ïåðñòåíü, ÿêèé ïîäàðóâàëà ²âàíóöàðåâè÷ó öàð³âíà.
Ïðèíîñèòü òà ñëóæàíêà ìîëîêî ³ ãîâîðèòü öàð³âí³:
— Ùîñü íàø³ ïàñòóõè âæå ñüîãîäí³ âåñåë³,
ñòàëè çî ìíîþ øóòêóâàòü ³ âêèíóëè â ìîëîêî
ïåðñòåíü.
Öàð³âíà íà÷å äîãàäàëàñü ³ çàêðè÷àëà:
— Äàé ñþäè ìîëîêî, ÿ ñàìà ïðîö³äæó!
Ïðîö³äèëà, ÿê ãëÿíóëà, à òî ïåðñòåíü òîé, ùî
âîíà ïîäàðèëà ²âàíó-öàðåâè÷ó.
— Á³æè,— ñêàçàëà âîíà ñëóæíèö³,— ³ ïîêëè÷
¿õ ñþäè!
«Ïàñòóõè» ïðèéøëè, öàð³âíà ¿õ óçíàëà ³ ñòàëà
ïèòàòü:
— ßê âè ñþäè çàáðåëè?
— Òåáå øóêàëè, ÿê áà÷èø, ³ ï³ä çåìëåþ çíàéäåì. À äå æ òâ³é Êîùåé?
301
— Äåñü ïîëåò³â ïî ñâ³òó.
Âîíè ¿¿ ïðîñÿòü:
— ßê â³í ïðèëåòèòü, âèïèòàé ó éîãî ãàðíåíüêî, äå éîãî ñìåðòü.
Öàð³âíà îòâ³÷àº:
— Äîáðå. Ïðèñòàíó äî íüîãî ãàðíåíüêî, âñå
âèïèòàþ.
ßê ïðèëåò³â Êîùåé Áåçñìåðòíèé, öàð³âíà ñòàëà éîãî âèïèòóâàòè.
— ßêèé òè ñèëüíèé, í³êîãî íå áî¿øñÿ, äå æ
òâîÿ ñìåðòü?
À Êîùåé îòâ³÷àº:
— ͳõòî ùå â ñâ³ò³ ìîþ ñìåðòü íå íàõîäèâ ³
íå íàéäå, í³õòî ìåíå íå âᒺ. À ñìåðòü ìîÿ íà
ìîð³ íà îê³ÿí³, íà îñòðîâ³ íà ijÿí³. Íà ò³ì îñòðîâ³ º äóá, à ï³ä òèì äóáîì ñóíäóê, à â ò³ì ñóíäóêó çàºöü, ó çàéö³ êà÷êà, à â êà÷ö³ ÿéöå, ó òîìó
ÿéö³ ìîÿ ñìåðòü.
Íà äðóãèé äåíü ïðè¿õàâ ²âàí-öàðåâè÷ ³ Áóëàòìîëîäåöü, à öàð³âíà é ðîçêàçàëà ¿ì, äå Êîùåºâà
ñìåðòü. ѳëè âîíè íà äîáðèõ êîíåé ³ ïî¿õàëè øóêàòü Êîùåºâó ñìåðòü. ¯õàëè âîíè, ¿õàëè, êîí÷èëè âñ³ ïðîäóêòè, ñòàëè ãîëîäóâàòè. Äèâëÿòüñÿ —
á³æèòü ñîáàêà. Áóëàò-ìîëîäåöü ³ êàæå:
— Óá’þ ÿ öþ ñîáàêó òà 璿ìî ¿¿.
À ñîáàêà îäâ³÷à ÷îëîâ³÷èì ãîëîñîì:
— Íå óáèâàé ìåíå, äîáðèé ìîëîäåöü, ÿ âàì ó
ïðèãîä³ ñòàíó.
²äóòü äàëüøå, íà äåðåâ³ ñèäèòü îðëèöÿ. Áóëàòìîëîäåöü êàæå:
— Óá’þ ÿ öþ îðëèöþ, 璿ìî ¿¿.
Îðëèöÿ îòâ³÷àº:
— Íå âáèâàé ìåíå, äîáðèé ìîëîäåöü, ÿ òîá³ â
ïðèãîä³ ñòàíó.
302
ijéøëè äî ñàìîãî áåðåãà, íà áåðåç³ ë³çå ðàê.
Áóëàò-ìîëîäåöü ãîâîðèòü:
— Äàâàé õî÷ öüîãî ðàêà 璿ìî.
Ðàê îäâ³÷àº:
— Íå ¿æòå ìåíå, äîáð³ ìîëîäö³, ç ìåíå òîëêó
ìàëî, à ëó÷÷å ÿ âàì âåëèêó ñëóæáó ñîñëóæó.
Ïîêèíóëè âîíè é ðàêà. Äèâëÿòüñÿ — ïëèâóòü
ðèáàëêè. Áóëàò-ìîëîäåöü ïî÷àâ ãóêàòè:
— Ïåðåâåç³òü íàñ íà îñòð³â!
Ðèáàëêè íå îäêàçàëèñÿ, âçÿëè ¿õ îáîõ ³ ïåðåâåçëè. ²äóòü ²âàí-öàðåâè÷ ³ Áóëàò-ìîëîäåöü ïî îñòðîâó ³ áà÷àòü íåäàëåêî ðîñòå ñèëüíèé äóá. Áóëàòìîëîäåöü ñõâàòèâ ³ îäíèì ìàõîì âèðâàâ äóá ³ç
êîðåíåì. Ãëÿíóâ, à âíèçó ñóíäóê. Áóëàò-ìîëîäåöü
ä³ñòàâ ñóíäóê, ç³ðâàâ êðèøêó, à ç ñóíäóêà âèñêî÷èâ çàºöü ³ ïîá³ã. ²âàí-öàðåâè÷ ÿê êðèêíå:
— Îò êîáè öå áóëà ñîáàêà, âîíà á çëîâèëà
çàéöÿ.
Íå âñï³â êðèêíóòü, êîëè òà ñàìà ñîáàêà, ùî
âîíè ¿¿ íå âáèëè, âæå ñï³éìàëà ³ íåñå â çóáàõ
çàéöÿ.
Áóëàò-ìîëîäåöü ñõâàòèâ, ðîç³ðâàâ çàéöÿ íàäâîº,
à ³ç çàéöÿ âèëåò³ëà êà÷êà ³ ïîëåò³ëà ï³ä íåáåñà.
²âàí-öàðåâè÷ êàæå:
— Îò ÿêáè îöå áóëà òà îðëèöÿ...
Äèâëÿòüñÿ — à îðëèöÿ âæå íåñå êà÷êó.
Áóëàò-ìîëîäåöü ñõîïèâ êà÷êó, ðîç³ðâàâ íàäâîº,
à ç êà÷êè âèëåò³ëî ÿéöå ³ ïîêîòèëîñÿ â ìîðå.
²âàí-öàðåâè÷ ãîâîðèòü:
— Îò ùîá áóâ òîé ðàê, ìè á ä³ñòàëè ÿéöå ç
ìîðÿ.
Ãëÿíóëè,— à òîé ðàê óæå êîòèòü ÿéöå.
Ñõâàòèâ Áóëàò-ìîëîäåöü ÿéöå, ïîêëàâ ó êàðìàí, ³ ñòàëè âîíè çíîâ ðèáàëîê ãóêàòü, ùîá ïåðåâåçëè ¿õ äî áåðåãà. Ò³ ïåðåâåçëè.
303
ѳëè âîíè íà êîíåé ³ ïîñêàêàëè äî Êîùåºâî¿
õàòè. Ïðèõîäÿòü, à Êîùåé ÿêðàç äîìà ïîõîäæàº
³ õâàëèòüñÿ ñâîºþ ñèëîþ ñèíîâ³.
À ö³ ï³äêðàëèñÿ, òà:
— Àõ òè õâàñòóí, òè äóìàâ, ùî òâîþ ñìåðòü
í³õòî íå çíàéäå?!
Òà ò³ëüêè öîê òèì ÿéöåì Êîùåºâ³ ïî ëîá³, à
â³í ïåðåêèíóâñÿ ³ çäîõ.
Çàáðàëè âîíè öàð³âíó ³ äàâàé ò³êàòü. ¯õàëè
âîíè, ¿õàëè, ïîêè çàñòàëà ¿õ í³÷. Áóëàò-ìîëîäåöü
ãîâîðèòü öàðåâè÷ó:
— Ëÿãàéòå âè îòäèõàòü, à ÿ ñòåðåãòèìó.
Ïðîéøëî âðåì’ÿ òàê ÿê äî ï³âíî÷³, ïðèë³òàþòü òðè ãîëóáêè. Âäàðèëèñÿ îá çåìëþ, ïîðîáèëèñü êðàñàâèöÿìè (à òî áóëè Êîùåºâ³ ñåñòðè) ³
ïî÷àëè ãîâîðèòü:
— Íó, ²âàí-öàðåâè÷ ³ Áóëàò-ìîëîäåöü, óáèëè
âè íàøîãî áðàòà, çàáðàëè íåâ³ñòî÷êó öàð³âíó, íå
áóäå ³ âàì äîáðà: ÿê ïðè¿äå ²âàí-öàðåâè÷ äîäîìó, ñõî÷å ïîõâàëèòèñÿ öàð³âí³ ñâî¿ì äîáðèì êîíåì, êîòðèì â³í óñå âðåì’ÿ ¿çäèâ, ê³íü âèðâåòüñÿ
³ âᒺ ²âàíà-öàðåâè÷à. À õòî öå ÷óº ³ ñêàæå, òîé
ïî êîë³íà êàì’ÿíèì çðîáèòüñÿ.
Ñêàçàëè, ïåðåâåðíóëèñü çíîâ ãîëóáêàìè ³ ïîëåò³ëè.
²âàí-öàðåâè÷ ³ Áóëàò-ìîëîäåöü ðàíî âñòàëè ³
äâèíóëè â äàëüíþ äîðîãó. ¯õàëè-¿õàëè, ïîêè íå
çàñòàëà ¿õ òåìíà í³÷. Íà äðóãó í³÷ Áóëàò-ìîëîäåöü êàæå:
— Ëÿãàéòå îòäèõàòü, ÿ çíîâó ñòåðåãòè áóäó.
² çíîâ, ÿê îï³âíî÷³, ïðèë³òàþòü ò³ ñàì³ òðè ãîëóáêè. Âäàðèëèñü îá çåìëþ, ïîðîáèëèñü êðàñàâèöÿìè ³ ãîâîðÿòü:
— Íó, ²âàí-öàðåâè÷ ³ Áóëàò-ìîëîäåöü, óáèëè
âè íàøîãî áðàòà, çàáðàëè íàøó íåâ³ñòî÷êó, íå
304
áóäå ³ âàì äîáðà. Ïðè¿äå ²âàí-öàðåâè÷ äîäîìó,
ñõî÷å ïîõâàëèòèñÿ öàð³âí³ ñâîºþ êîðîâîþ, ç êîòðî¿ çìàëå÷êó ìîëîêî ¿â, êîðîâà âèðâåòüñÿ ³ çàêîëå ²âàíà-öàðåâè÷à. À õòî öå ÷óº ³ ñêàæå, òîé ïî
ïîÿñ êàì’ÿíèì ñòàíå.
Ñêàçàëè, ïåðåêèíóëèñü ãîëóáêàìè ³ ïîëåò³ëè.
Íà òðåò³é ðàíîê ²âàí-öàðåâè÷ ³ Áóëàò-ìîëîäåöü çíîâ ¿äóòü äàëüøå. Íàñòèãëà ¿õ ³ òðåòÿ í³÷.
Áóëàò-ìîëîäåöü êàæå:
— Ëÿãàéòå îòäèõàòü, à ÿ ñòåðåãòèìó.
Çíîâ òàê, ÿê îï³âíî÷³, ïðèë³òàþòü ò³ ñàì³ òðè
ãîëóáêè. Óäàðèëèñü îá çåìëþ, çðîáèëèñü êðàñàâèöÿìè ³ ãîâîðÿòü:
— Íó, ²âàí-öàðåâè÷ ³ Áóëàò-ìîëîäåöü, óáèëè
âè íàøîãî áðàòà, çàáðàëè íàøó íåâ³ñòî÷êó, íå
áóäå ³ âàì äîáðà: ïðè¿äå ²âàí-öàðåâè÷ äîäîìó,
ñõî÷å ïîõâàëèòèñÿ öàð³âí³ ñâîºþ ñîáà÷êîþ, ç
êîòîðîþ âñå âðåì’ÿ çìàëå÷êó ãóëÿâ, ñîáàêà çá³ñèòüñÿ ³ ïîðâå ²âàíà-öàðåâè÷à. À õòî öå ÷óº ³ ñêàæå, òîé âåñü êàì’ÿíèì ñòàíå.
Íà ÷åòâåðòèé äåíü âîíè âæå äîìà. Ñïåðøó
²âàí-öàðåâè÷ õî÷å ïîõâàëèòèñÿ öàð³âí³ ñâî¿ì
êîíåì:
— Äàâàé ÿ ïîêàæó òîá³ ñâîãî êîíÿ, íà êîòîðîìó ÿ çìàëå÷êó ¿çäèâ.
Âèâåëè êîíÿ, ê³íü ÿê ñêî÷å, àðêàí ïîðâàâ ³
ïðÿìî íà ²âàíà-öàðåâè÷à. À Áóëàò-ìîëîäåöü ÿê
ïîáà÷èâ, âèõâàòèâ ñàáëþ ³ çàðóáàâ êîíÿ. Ñïàñ
²âàíà-öàðåâè÷à â³ä â³ðíî¿ ñìåðò³ — ê³íü áè çàäàâèâ éîãî.
²âàí-öàðåâè÷ í³÷îãî íå çíà, ùî òîé ñïàñ, ³ äóæå
ðîçñåðäèâñÿ íà Áóëàòà-ìîëîäöÿ.
Íà äðóãèé äåíü ²âàí-öàðåâè÷ õî÷å öàð³âí³ ïîõâàëèòèñÿ ñâîºþ êîðîâîþ, êîòðà çìàëå÷êó äàâà305
ëà éîìó ìîëî÷êî. Êîðîâà ïîðâàëà àðêàí, çàðåâëà ³ íàñòàâèëà ðîãè ïðÿìî íà ²âàíà-öàðåâè÷à.
Áóëàò-ìîëîäåöü âèõâàòèâ ñàáëþ, çàðóáàâ ³ êîðîâó.
Ùå á³ëüøå ðîçñåðäèâñÿ ²âàí-öàðåâè÷, íàñèëó
éîãî öàð³âíà âãàìóâàëà.
Íà òðåò³é äåíü õî÷å ²âàí-öàðåâè÷ ïîõâàëèòèñÿ öàð³âí³ ñâîºþ ñîáàêîþ.
Âèâåëè ñîáàêó, à âîíà âèðâàëàñü ³ ðîççÿâèëà
ðîò ïðÿìî íà ²âàíà-öàðåâè÷à.
Áóëàò-ìîëîäåöü âèõâàòèâ ñàáëþ ³ ïåðåðóáàâ
íàäâîº ñîáàêó.
²âàí-öàðåâè÷ ðîçëþòóâàâñÿ, âèðâàâñÿ â³ä ñâ
öàð³âíè ³ çàêðè÷àâ:
— Ïðèêàçóþ êàçíèòè Áóëàòà-ìîëîäöÿ!
À Áóëàò-ìîëîäåöü ³ ãîâîðèòü:
— ×èì òè ìàºø ìåíå êàçíèòü, ëó÷÷å ÿ ñàì
ïîìðó, ñò³é — ðîçêàæó òîá³ âñþ ïðàâäó. ßê âè
ïåðâó í³÷ ñïî÷èâàëè, à ÿ ñòåð³ã âàñ, íàëåò³ëè ãîëóáêàìè Êîùåºâ³ ñåñòðè ³ ñêàçàëè: «Çà òå, ùî âè
óáèëè íàøîãî áðàòà ³ çàáðàëè íàøó íåâ³ñòî÷êó,
íå áóäå âàì äîáðà: ÿê ò³ëüêè ñõî÷å ²âàí-öàðåâè÷
äîìà ïîõâàëèòèñÿ öàð³âí³ ñâî¿ì êîíåì, ê³íü îä³ðâåòüñÿ ³ óᒺ éîãî...»
Ò³ëüêè òî ïðîìîâèâ Áóëàò-ìîëîäåöü ³ çðàçó
çðîáèâñü ïî êîë³íà êàì’ÿíèì. À ñàì äàë³ ïðîäîâæóº ðîçêàç:
— Íà äðóãó í³÷, ÿê âè ñïî÷èâàëè, à ÿ ñòåð³ã
âàñ, ò³ Êîùåºâ³ ñåñòðè çíîâ ïðèëåò³ëè ³ ñêàçàëè:
«Íó, ²âàí-öàðåâè÷ ³ Áóëàò-ìîëîäåöü, óáèëè âè
íàøîãî áðàòà, çàáðàëè íàøó íåâ³ñòî÷êó, íå áóäå
³ âàì äîáðà: ÿê ò³ëüêè ñõî÷å ²âàí-öàðåâè÷ äîìà
öàð³âí³ ïîõâàëèòèñÿ ñâîºþ êîðîâîþ, ç êîòðî¿
çìàëå÷êó ìîëî÷êî ¿â, êîðîâà îä³ðâåòüñÿ ³ çàêîëå
306
éîãî...» — Ò³ëüêè òî ïðîìîâèâ ³ âðàç ñòàâ ïî ïîÿñ
êàì’ÿíèì.
Ïîáà÷èëà òå öàð³âíà ³ ïî÷àëà ã³ðêî ïëàêàòè, à
²âàí-öàðåâè÷ çàêðè÷àâ:
— Áóäå, áóäå, ÿ òîá³ âñå ïðîùàþ!
À Áóëàò-ìîëîäåöü ãîâîðå:
— Ùî ìåí³ çà ïîëüçà æèòü òåïåð ïî ïîÿñ êàì’ÿíèì, ëó÷÷å ÿ âñå ðîçêàæó.
² ïðîäîâæóº:
— Íà òðåòþ í³÷, êîëè âè ñïî÷èâàëè, à ÿ ñòåð³ã
âàñ, çíîâó ïðèëåò³ëè ò³ Êîùåºâ³ ñåñòðè ³ ñêàçàëè: «Íó, ²âàí-öàðåâè÷ ³ Áóëàò-ìîëîäåöü, óáèëè
âè íàøîãî áðàòà, çàáðàëè íàøó íåâ³ñòî÷êó, íå
áóäå é âàì äîáðà: ÿê ñõî÷å äîìà ²âàí-öàðåâè÷
ïîõâàëèòèñÿ öàð³âí³ ñâîºþ ñîáàêîþ, ñîáàêà çá³ñèòüñÿ ³ ïîðâå éîãî...» — Ò³ëüêè òî ïðîìîâèâ ³
âðàç çðîáèâñÿ âåñü êàì’ÿíèé, çàêàì’ÿí³â âåñü,
íåìà Áóëàòà-ìîëîäöÿ.
Òóæèëè-òóæèëè, ïëàêàëè-ïëàêàëè ²âàí-öàðåâè÷ ç öàð³âíîþ çà Áóëàòîì-ìîëîäöåì, íó, ùî
ðîáèòü? Íåìà âæå éîãî.
Æèâóòü ãîä, æèâóòü äðóãèé. Ðîäèëîñü ó ¿õ äâîº
ä³òåé. Îäíîãî ðàçó ïðèõîäèòü ²âàí-öàðåâè÷ äî
çàêàì’ÿí³ëîãî Áóëàòà-ìîëîäöÿ ³ ïî÷èíຠïëàêàòü.
À êàì³íü îäâ³÷àº:
— Ùî òè êîëî ìåíå çàâîäèø? Ìåí³ é òàê òÿæêî, à òè ùå êîëî ìåíå ïëà÷åø. ßêùî òîá³ ìåíå
æàëêî (ñêàæè ò³ëüêè ïî ïðàâä³), ÿêùî õî÷åø, ùîá
ÿ îæèâ, ÿ òîá³ ñêàæó ë³êàðñòâî.
²âàí-öàðåâè÷ ãîâîðå:
— Ñêàæè, óñå çðîáëþ!
Êàì³íü ãîâîðå:
— ²äè çàð³æ ñâî¿õ ä³òåé ³ êðîâ’þ ìåíå ïîìàæ,
ÿ âðàç îæèâó.
307
²âàí-öàðåâè÷ ï³øîâ, ùîá öàð³âíà íå çíàëà, ïîð³çàâ ä³òåé, ïîìàçàâ êðîâ’þ êàì³íü ³, ÿê ò³ëüêè
ïîìàçàâ, ç òîãî êàìåíÿ îæèâ Áóëàò-ìîëîäåöü ³
âèéøîâ òàêèé, ÿê ³ ðàí³øå áóâ.
Ïîêëèêàâ ²âàí-öàðåâè÷ öàð³âíó ³ ñòàëè ðàäóâàòèñü. À ²âàí-öàðåâè÷ ³ ðàäóºòüñÿ ³ ïå÷àëèòüñÿ — íåìà æ ä³òåé — ïîð³çàâ. Ùî æ áóäå, ÿê
öàð³âíà âçíàº?
À Áóëàò-ìîëîäåöü âãàäàâ, ùî äóìà ²âàí-öàðåâè÷, òà é êàæå:
— Íå ïå÷àëüñÿ, ²âàí-öàðåâè÷, ï³äåì ³ ïîáà÷èòå âàøèõ ä³òîê.
²âàí-öàðåâè÷ çàâìåð îä ñòðàõó, äóìà: «Ùî æ
áóäå — ä³òè æ íåæèâ³?»
Öàð³âíà ïîá³ãëà ïîïåðåäó, à ²âàí-öàðåâè÷ ç
Áóëàòîì-ìîëîäöåì ççàäó ³äóòü.
Ò³ëüêè îä÷èíèëè äâåð³, à ä³òè êà÷àþòüñÿ â
ëþëüêàõ æèâ³-çäîðîâ³, ÿê í³÷îãî ¿ì ³ íå áóëî.
Òàê öàð³âíà ³ íå âçíàëà, ÿêèì ë³êàðñòâîì ²âàíöàðåâè÷ îæèâèâ Áóëàòà-ìîëîäöÿ.
Âñ³ ðàä³ëè, âåñåëèëèñü, ãóëÿëè, ìåä-âèíî êðóæëÿëè. ² ÿ òàì ñèä³â, ãîð³ëêó ïèâ, ïî âóñàõ òåêëà, à
â ðîò³ íå áóëà.
ÑÌÅÐÒÜ, ÄßÊ ² ÂÎßÊ
Ïðèÿòåëþâàëè ñîá³ ï³ï ³ äÿê. Ó ïîïà áóâ äîáðèé çàðîá³òîê. Êîëè ëþäè âìèðàëè, éîìó ïëàòèëè. Êîëè íàðîäæóâàëèñÿ — çíîâó ïëàòèëè. Òà
ìóñèâ ï³ï ïåðåéòè ç ì³ñòà äî íåâåëè÷êîãî ñåëà,
é òàì íå áóëî àæ òàêîãî çàðîá³òêó. ² ùî â³í ñîá³
ïðèäóìàâ? Çðîáèòè ÿêîñü ñìåðòü, äóøèòè ëþ308
äåé, à ïîò³ì ³ çàðîá³òîê áóäå. Ïîêëèêàâ â³í äÿêà
äî ñåáå òà é êàæå éîìó:
— ϳäåø äî òî¿ ³ òî¿ õàòè, òàì º ñòàðà áàáà, ³
ñêàæåø ¿é, ùî âíî÷³ î äâàíàäöÿò³é ãîäèí³ ïðèéäå ñìåðòü ³ çàäóøèòü ¿¿.
ϳøîâ äÿê, ñêàçàâ áàá³:
— Áàáî, î äâàíàäöÿò³é ãîäèí³ âíî÷³ ïðèéäå
çà âàìè ñìåðòü. Äîáðå ï³äãîòóéòåñÿ.
Áàáà çàæóðèëàñÿ, áî âæå âíî÷³ âìðå, àëå
ñìåðòü º ñìåðòü. ³ä íå¿ í³õòî íå â³äêðóòèòüñÿ.
Âìåðëà áàáà. Ï³ï ³ç äÿêîì ïîõîðîíèëè ¿¿ ³ âæå
ìàëè çàðîá³òîê. ³äòîä³ âîíè ïîñò³éíî õîäèëè ³
ïîâ³äîìëÿëè, äå ïðèéäå ñìåðòü, õòî â òîìó ñåë³
âæå ìàâ óìèðàòè.
Ðàç äÿê ïðèéøîâ äî îäí³º¿ áàáè. Âîíà áóëà
äóæå á³äíà. À ìàëà îäíó äî÷êó. Äÿê ïðèéøîâ òà
é êàæå:
— Áàáî, âàøà ä³âêà ö³º¿ íî÷³ ìຠâìåðòè.
À áàáà ñ³ëà òà é ïëà÷å. Àëå äîïîìîãè íåìà.
Ñìåðòü ïðèéäå ³ çàäóøèòü ¿¿ äîíüêó. Áàáà ñèäèòü
íà ïå÷³ òà é ïëà÷å, à äîíüêà âæå âìèâàºòüñÿ, ãîòóºòüñÿ âìèðàòè.
À òèì ñåëîì ³øîâ îäèí âîÿê-ãóñàð. ³í ìàâ
ïðè ñîá³ øàáëþ. ²äå ñåëîì, âæå ï³çí³é âå÷³ð, í³äå
íå ñâ³òèòüñÿ, ëèøå â îäí³é õàò³. Çàéøîâ òóäè, áî
äóìàâ, ùî éîãî òàì ïðèéìóòü íà í³÷, ùîá ïåðåíî÷óâàâ, áî âæå áóâ óòîìëåíèé, à âðàíö³ ï³äå
äàë³. Óâ³õîäèòü òà é êàæå:
— Äîáðèé âå÷³ð.
— Äîáðèé âå÷³ð, — â³äïîâ³ëà ä³â÷èíà.
Äèâèòüñÿ âîÿê: áàáà ñèäèòü íà ïå÷³ ³ ïëà÷å, à
ä³â÷èíà, ãàðíà ³ ìîëîäà, îäÿãàºòüñÿ â íîâå ïëàòòÿ, äî ÷îãîñü ãîòóºòüñÿ. ² â³í ïèòàº:
— Áàáêî, ÷îìó ïëà÷åòå?
309
— ×îìó ÿ ïëà÷ó? Ìàþ ò³ëüêè îäíó äîíüêó, òà
é òà áóäå âìèðàòè.
— Êîëè áóäå âìèðàòè?
— Ñüîãîäí³ âíî÷³.
— Çâ³äêè âè çíàºòå, ùî áóäå âìèðàòè? Ùîñü
¿¿ áîëèòü?
— ͳ÷îãî ¿¿ íå áîëèòü.
— Íó òî ÿê?
— À òàê. Ïðèéøîâ äÿê ³ ñêàçàâ, ùî î äâàíàäöÿò³é ãîäèí³ ïðèéäå çà íåþ ñìåðòü.
— ßê òî òàê, áàáêî, ìîæå áóòè? Âàøà äîíüêà òàêà ìîëîäà, í³÷îãî ¿¿ íå áîëèòü, à ìóñèòü
âìåðòè?
— Òà õ³áà ÿ çíàþ, ÿê? Òî äÿê çíຠÿê. Ëþäè
òàê óìèðàþòü.
— ßê óìèðàþòü?
— Òà òàê: ïðèéäå äÿê, êîãî ïîâ³äîìèòü, òîé
ñïðàâä³ âìðå.
Òîìó âîÿêîâ³ âñå öå ÿêîñü íå éøëî â ãîëîâó.
— Çíàºòå ùî, áàáêî, ïðèéì³òü ìåíå íà í³÷.
— ß áè âàñ ðàäî ïðèéíÿëà, àëå çíàºòå, ÿê òî.
Âè òóò ñïàòè íå áóäåòå àæ äî ðàíêó, à âàì òðåáà
â³äïî÷èòè.
— ͳ, áàáêî, ÿêùî á âè ìåíå ðàäî ïðèéíÿëè,
òî ç³ñòàíóñÿ ó âàñ. ß õî÷ó áóòè ïðè òîìó âìèðàíí³, õî÷ó áà÷èòè òó ñìåðòü, ÿêà òî âîíà. Âè
ò³ëüêè ìåíå ïðèéì³òü.
À áàáà êàæå:
— ßêùî âæå òàê õî÷åòå, òî ïåðåíî÷óéòå. ßêùî
õî÷åòå òó ñìåðòü âèä³òè, òî ç³ñòàíüòåñÿ.
— À êîëè ïðèéäå òà ñìåðòü?
— Î äâàíàäöÿò³é ãîäèí³ âíî÷³.
Âîÿê ñîá³ ñ³â, à ä³âêà ãîòóºòüñÿ. Ïîñòåëèëà ñîá³
ê³íåöü ñòîëà, áî òðóíè ùå íå ìàëà. Ïîëîæèëà
äîøêè, ïîñòåëèëà ñîëîìè ³ ÷åêàº. Äèâèòüñÿ: âæå
310
íàáëèæàºòüñÿ ï³âí³÷. Ëÿãëà ñîá³ íà äîøêè ³ ëåæèòü. Ñìåðòü ïðèéäå, çàäóøèòü ¿¿ — ³ ãîòîâî.
À âîÿê ñõîâàâñÿ ï³ä ïîñò³ëü ³ òàêîæ ÷åêàº.
² ñìåðòü óæå éäå. Ïîñòóêàëà ³ óâ³éøëà, âèñîêà,
àæ äî ñòåë³, âñÿ â á³ëîìó. Óâ³éøëà äî õàòè ³ ïîïðÿìóâàëà äî ä³â÷èíè. À âîÿê ÿê çàìàõíóâñÿ øàáëåþ, òî â³äòÿâ ñìåðò³ âóõî. Ñìåðòü ñõîïèëàñÿ çà
ïîðàíåíå ì³ñöå, ñêðóòèëàñÿ ³ ãåòü ò³êàòè. ßê
ñìåðòü âòåêëà, âîÿê âèéøîâ, äèâèòüñÿ: âóõî â³äòÿâ. Òàê éîãî â³äòÿâ, ùî âîíî â³äïàëî íà çåìëþ ³
çîñòàëîñü ó õàò³. Äèâèòüñÿ, ðîçãëÿäàº, à òî çîâñ³ì
ëþäñüêå âóõî. Îáãîðíóâ òå âóõî ïàïåðîì, ñõîâàâ
äî êèøåí³ é êàæå:
— Íó, ä³â÷èíî, âñòàâàé, òè âæå íå âìðåø.
Àëå ä³â÷èíà íå âñòຠ— âîíà-áî ìóñèòü óìåðòè.
— Âñòàâàé, ä³â÷èíî, òè âæå íå âìðåø. Âëàñòèâî, âìðåø, àëå íå áóäåø çíàòè êîëè. Âæå á³ëüøå í³õòî íå áóäå âìèðàòè òàê, ùîá çíàâ, êîëè
âìðå. Âñòàâàé! Ñìåðòü óæå íå ïðèéäå çà òîáîþ.
ϳäíÿâ ä³â÷èíó íàñèëó, áî âîíà âñå ùå â³ðèëà, ùî ìóñèòü óìåðòè.
— Âñòàâàé ³ ë³çü ñîá³ íà ïîñò³ëü. Ëÿãàé ³ ñïîê³éíî ñïè.
² ä³â÷èíà ïîñëóõàëà, ï³øëà, ëÿãëà á³ëÿ ñò³íè,
à â³í ç êðàþ. Àëå ä³â÷èíà âñå ùå áîÿëàñÿ. ßêîñü
âîíè ïåðåíî÷óâàëè, âðàíö³ ïîâñòàâàëè, ³ âîÿê
ïèòàº:
— Òà ÿê òî, áàáêî, ÿê ç òîþ ñìåðòþ?
À áàáêà çíîâó ðîçïîâ³äàº:
— Òà òàê, ùî äÿê õîäèòü ³ ïîâ³äîìëÿº, äå âíî÷³
ïðèéäå ñìåðòü ³ õòî ìຠâìåðòè.
«Ãì, òà òî áóäå òàê: íàïåâíî, ò³ëüêè ï³ï áóäå
ò³ºþ ñìåðòþ», — äóìຠâîÿê.
— Áàáêî, ³ä³òü âè äî âàøîãî ïîïà ³ ñêàæ³òü,
ùî ó âàñ º îäèí âîÿê, ³øîâ äîäîìó ó â³äïóñòêó,
311
çóïèíèâñÿ ïåðåíî÷óâàòè ³ äóæå çàõâîð³â. Òàê çàõâîð³â, ùî âìèðຠ³ õî÷å âèñïîâ³äàòèñÿ. Ñêàæ³òü
ïîïîâ³, ùîá ìåíå ïðèéøîâ âèñïîâ³äàòè.
dzáðàëàñÿ áàáà ³ ï³øëà. Ïðèéøëà, àëå òàì
ò³ëüêè ïîïàäÿ, ³ áàáà ïèòàº:
— À äå ïàí?
— Ïàí õâîðèé.
— À ùî éîìó º?
— Õâîðèé. À ùî áè âè, áàáêî, õîò³ëè?
— Òàê ³ òàê: ³øîâ îäèí âîÿê ó â³äïóñòêó, çóïèíèâñÿ ó íàñ ïåðåíî÷óâàòè ³ äóæå çàõâîð³â. ³í
ïîñëàâ ìåíå ïîêëèêàòè ïàíà, áî õîò³â áè âèñïîâ³äàòèñÿ: äóìàº, ùî âìðå.
— Òàê ³ä³òü, áàáêî, äîäîìó ³ ñêàæ³òü âîÿêîâ³,
ùî ïàí õâîðèé ³ íå ìîæå ïðèéòè.
Âåðíóëàñÿ áàáêà ³ êàæå:
— ³í õâîðèé ³ íå ïðèéäå âàñ ñïîâ³äàòè.
— Àãà, — êàæå âîÿê, — ðîçóì³þ. ²ä³òü, áàáêî,
ùå ðàç ³ ñêàæ³òü éîìó, ùî ìóñèòü ïðèéòè, áî
âîÿê âìèðàº.
ϳøëà áàáà ùå ðàç ³ çíîâó ãîâîðèòü ïîïàä³:
— ß ïðèéøëà ùå ðàç êëèêàòè ïàíà, áî âîÿê
âìèðຠ³ õî÷å, ùîá ïàí éîãî âèñïîâ³äàâ.
— Áàáêî, ³ä³òü äîäîìó, ïàí íå ï³äå, õî÷ âîÿê ³
âìðå. Ïàí íå ï³äå, áî ñàì òàêèé õâîðèé, ùî âìèðàº.
Ïðèéøëà áàáà äîäîìó ³ êàæå, ÿê òàì:
— ϳï íå ïðèéäå, áî ñàì òàêèé õâîðèé, ùî
âìèðàº. Òà íå ìîæå ïðèéòè.
— Òàê ìóøó ÿ éòè äî ïîïà, ðàç â³í íå ìîæå
ñþäè ïðèéòè, — êàæå âîÿê.
dzáðàâñÿ òà é ³äå. Ïðèéøîâ òóäè òà é êàæå:
— Äîáðèé äåíü.
— Äîáðèé äåíü, — â³äïîâ³ëà ïîïàäÿ. — À ùî
õî÷åòå, âîÿ÷êó?
312
— ß áè õîò³â âèñïîâ³äàòèñÿ, áî ÿ äóæå õâîðèé, — êàæå âîÿê.
— Ïàí íå ìîæå í³êîãî ñïîâ³äàòè, áî ñàì äóæå
õâîðèé.
— À ùî éîìó º?
— Õâîðèé, ùîñü éîãî áîëèòü, ÿ íå çíàþ.
— À äå ïàí? — ïèòຠâîÿê.
— Òàì, ëåæèòü ó ïîñòåë³.
— Òî ÿ õî÷ó ï³ä³éòè äî ïàíà.
— Âàì íå ìîæíà òóäè éòè.
Ïîïàäÿ âîÿêà íå ïóñêàº, àëå â³í íàñèëó õî÷å
éòè ³ ï³øîâ. Óâ³éøîâ, äèâèòüñÿ — ó ïîïà ö³ëà
ãîëîâà îáêðó÷åíà, îáâ’ÿçàíà. ³í óâ³éøîâ ³ ïèòàº:
— À ùî âàì º, ïàíå?
— Òà ÿ õâîðèé.
— Àëå ùî âàì º?
— Ãîëîâà â ìåíå áîëèòü.
— Àíó ïîêàæ³òü, äå âàñ áîëèòü?
— Òà ùî âè ìåí³ ïîìîæåòå? Âè ìåí³ é òàê íå
ïîìîæåòå.
— Åé, ÿê áè í³. Ìîæå, ÿ á ³ äîïîì³ã. ß ó â³éñüêó
ñëóæèâ ôåëüäøåðîì. Äî ìåíå âñÿê³ ëþäè ïðèõîäÿòü. Äàþ ¿ì ë³êè — ³ ï³ëþë³, é ìàçü, ³ âñå, ùî
òðåáà. ß ðîçóì³þñÿ íà òîìó. Ïîêàæ³òü ò³ëüêè, ùî
âàì º.
Àëå ï³ï íå õî÷å. Áà÷èòü âîÿê, ùî ï³ï íå âêàæå
ïî-äîáðîìó, âçÿâ ³ ç³ðâàâ áèíò íàñèëó.
— Åé, ïàíî÷êó, — êàæå, — òàê âàì âóõà áðàêóº! Òî âàñ ò³ëüêè òå é áîëèòü?
— Òî ìåíå äóæå áîëèòü.
— Îò áà÷èòå, à ÿ âóõî ìàþ. Ìîæå á, âàì òå
âóõî áóëî äîáðå. Äèâ³òüñÿ, — âîÿê âèáðàâ ç êèøåí³ âóõî ³ ïðèêëàâ äî ðàíè, — äîáðå âóõî. Ïàíî÷êó, òàæ òî âàøå âóõî! Òàê öå âè çðîáèëèñÿ
ñìåðòþ ³ äóøèëè ëþäåé?!
313
ϳøîâ âîÿê, çàãîëîñèâ ïîïà æàíäàðìàì. Æàíäàðìè ïðèéøëè, âçÿëè ïîïà ³ â³ääàëè íà êàðó.
À âîÿê ï³øîâ äîäîìó, ³ ëþäè â³äòîä³ íå çíàþòü, êîëè áóäóòü âìèðàòè.
ÊÎÇÀÊÈ ² ÑÌÅÐÒÜ
²øëî äâà êîçàêè ñòåïîì, íàäèáàëè äåðåâî
é ñ³ëè â õîëîäêó. Îäèí íà áàíäóðö³ ïîãðàâàº, à
äðóãèé ñëóõàº. Êîëè ñå îäèí ³ êàæå:
— Îé, áðàòèêó, á³äà! Ñìåðòü ³äå!
À âîíî, áà÷èòå, â ñòåïó òàê çäàëåêà âèäíî.
— Íó, òî ùî? — êàæå òîé.
— Òà âîíà æ íàñ ïîñòèíàº! Ò³êàéìî!
— Å, í³, áðàòå, íå ïîäîáà êîçàêàì óò³êàòè! Òà
é ñïåêà îí ÿêà ÷îðòÿ÷à, íå äóæå-òî é ï³äá³æèø!
Áóäåì óæå ñèä³òü. Ðàç ìàòè íà ñâ³ò ðîäèëà, ðàç ³
ïîìèðàòè!
— Êîëè òàê, òî é òàê!
Ñèäÿòü. Íàä³éøëà Ñìåðòü ³ êàæå:
— Îöå é äîáðå, ùî ÿ âàñ, âîëîöþã, ñï³òêàëà.
Ãîä³ âàì ãóëÿòè òà ðîçêîøóâàòè, ó øîâêîâèõ æóïàíàõ õîäèòè òà ìåä-âèíî ïèòè. Îñü ÿ âàñ ç³ ñâ³òó
çæåíó, êîñîþ ãîëîâè ïîñòèíàþ!
— Ñòèíàé, — êàæå îäèí êîçàê, — íà òå òâîÿ
ñèëà é âîëÿ! Ò³ëüêè äàé ìåí³, ìèëîñòèâà ïàí³,
ïåðåä ñìåðòþ ëþëüêó ïîêóðèòè!
— Íó, — êàæå Ñìåðòü, — êîëè òè ìåíå ìèëîñòèâîþ ïàíåþ íàçâàâ, òî âæå êóðè ñîá³!
Âèéíÿâ êîçàê ëþëüêó òà ÿê çàêóðèâ! À òþòþí
äîáðÿ÷èé, ì³öíèé, — ÿê ï³øîâ îä éîãî äóõ òà
äèì, òî Ñìåðòü àæ íàá³ê îä³éøëà.
314
— Îöå, — êàæå, — ÿêèé ïîãàíèé äóõ! ßê ñå
òè òàêó ïîãàíü êóðèø?
— Òà ùî æ, — êàæå êîçàê, — òàê ìåí³ ñóäæåíî!
ßê ðîç³éøîâñÿ äèì òà äóõ, Ñìåðòü çíîâ ïðèñòóïèëà.
— Íó, — êàæå, — ïîêóðèâ, òåïåð ÿ âàñ îáîõ
ïîñòèíàþ!
— Ñòðèâàé, ìèëîñòèâà ïàí³, äàé ³ ìåí³ ï³ëüãó! — êàæå äðóãèé êîçàê. — Äîçâîëü ìåí³ ïåðåä
ñìåðòþ òàáàêè ïîíþõàòè!
— Íþõàé, — êàæå, — òà çíàé ìîþ äîáð³ñòü.
Âèéíÿâ òîé êîçàê ð³æêà, áåðå ïîíþøêó, à ñàì
äóìàº, ÿê áè éîìó ïðèçâåñòè Ñìåðòü, ùîá âîíà
ïîíþõàëà!.. Íþõíóâ íà îäèí á³ê, íþõíóâ íà äðóãèé, êðåêíóâ, áî òàáàêà áóëà äîáðå çàïðàâëåíà:
òàì äî íå¿ áóëî é ÷åìåðèö³, é òóðãóíó, é ïåðöþ
äîäàíî äëÿ ìîö³, ùîá ó íîñ³ êðóòèëî.
— À ùî æ âîíî, äîáðå? — ïèòຠÑìåðòü.
— Òà ÿê êîìó! — êàæå êîçàê.
— Àíó, äàé ñïðîáóâàòè! — ïðîñèòü Ñìåðòü.
— Íà, ìèëîñòèâà ïàí³!
ßê íþõíóëà Ñìåðòü, ÿê çàêðóòèòü ¿é ó íîñ³,
ÿê ÷õíå âîíà — àæ êîñó âïóñòèëà!
— Öóð æå éîìó, — êàæå, — ÿêå ïîãàíå! Ùå
ïîãàí³øå, í³æ òîé äèì! ² ÿê ñå òè òàêå ïàñêóäñòâî âæèâàºø?!
— Îòàê, ÿê áà÷èø! — êàæå êîçàê. — Ïðèéìàþ ìóêó ö³ëèé â³ê, áî òàê óæå ìåí³ ïîðîáëåíî
÷è íàñëàíî, — Áîã éîãî çíà! Ìóøó òåðï³òè...
— À! — êàæå Ñìåðòü. — Êîëè òàê, íå áóäó æ
ÿ âàñ êîñîþ ñòèíàòè! Òî íå øòóêà — âìåðòè, à îò
òè ÷õàé ³ùå ï’ÿòäåñÿò ë³ò!
Îò òàêèì ÷èíîì ³ âèçâîëèëèñÿ êîçàêè â³ä íàãëî¿ ñìåðò³.
315
ÆÈÒÒß ² ÑÌÅÐÒÜ
Îæåíèâñÿ ìîëîäþê, ïî÷àâ ´àçäóâàòè. Ïîáóäóâàâ ñîá³ õàòèíó, ïîñàäèâ ñàäîê. Íàðîäèëîñÿ â
ñ³ì’¿ äâîº ä³òî÷îê — ä³â÷èíêà ³ õëîï÷èê. Æèëîñÿ
ëþäÿì äîáðå.
Òà îäíîãî ðàçó õëîï÷èê çàõâîð³â. Ñèäèòü êîëî
íüîãî áàòüêî, ³ ìàòè, ³ ñåñòðè÷êà. Õëîï÷èê ïåðåâåðòàºòüñÿ ç áîêó íà á³ê â³ä áîëþ, à âîíè çàðàäèòè íå â ñèë³.
Áàòüêî âæå íå ìîæå äèâèòèñÿ íà ìóêè ñâ
äèòèíè. Âèéøîâ íàäâ³ð, õîäèòü ïî ñàäêó. ² áà÷èòü, õòîñü äî íüîãî íàáëèæàºòüñÿ.
— Õòî òè? — ïèòຠ÷îëîâ³ê.
— Íå âï³çíàºø? ß — Ñìåðòü. Ìàþ çàáðàòè
òâîãî ñèíà!
×îëîâ³ê ïî÷àâ ïðîñèòè:
— Îé, íå áåðè ñèíà! ³çüìè ðàäøå ìåíå! Çà
ìî¿ìè ïëå÷èìà, íåáîãî, âæå íåìàëà äîðîãà, à
éîìó ùå òðåáà éòè. Ïåðåä íèì — óñå æèòòÿ.
Ïðîñòÿãíóëà Ñìåðòü ê³ñòëÿâ³ ðóêè ³ êàæå:
— Íó, õîäè!
Òà ÷îëîâ³ê îäðàçó ïî÷óâ, ÿê ᒺòüñÿ éîãî ñåðöå, ÿê êðîâ òå÷å ó ò³ë³. ² ïîäóìàâ, ùî â³í, ïðàâäó
êàæó÷è, ùå â òàêèõ ë³òàõ, êîëè æèòè õî÷åòüñÿ.
Îãëÿíóâñÿ äîâêîëà — íà õàòó, íà ñàä. Çà ñàäîì
âèäíî ãîðè... À Ñìåðòü äåðæèòü ïðîñòÿãíóò³ ðóêè,
õî÷å éîãî âçÿòè! Ïîøêîäóâàâ ÷îëîâ³ê â³ääàòè
æèòòÿ çà ìàëîãî ñèíà. Ïî÷óâ, ÿê ê³íü çà³ðæàâ ó
ñòàéí³, ÿê ïåñ çàãàâêàâ íà ïðèâ’ÿç³. ² òàê éîìó
çðîáèëîñÿ òÿæêî! À Ñìåðòü óæå é êâàïèòü:
— Íó, ÷îãî ñòî¿ø?
— ß ùå íå ãîòîâèé, — â³äïîâ³â ÷îëîâ³ê ³ çíèê
ó ñâî¿é õàò³. Àëå òåïåð óæå íå ñì³â ïîãëÿíóòè
316
ñèíîâ³ ó â³÷³. ѳâ äî ñòîëó, òÿæêî ñõèëèâ ãîëîâó
é ìîâ÷èòü.
Âèéøëà íàäâ³ð ñåñòðè÷êà. Ïîáà÷èëà, ùî õòîñü
ó ñàäó ñòî¿òü ³ ÷åêàº. Êîëè ä³â÷èíêà ï³ä³éøëà,
Ñìåðòü äî íå¿ êàæå:
— Íå á³éñÿ ìåíå. ß ìàþ çàáðàòè òâîãî áðàòèêà.
ijâ÷èíêà òåæ ïî÷àëà ïðîñèòè:
— Íå çàáèðàé áðàòèêà, çàáåðè ìåíå! ß éîãî
ëþáëþ á³ëüøå, ÿê ñàìó ñåáå.
— Ðàç òàê, õîäè ç³ ìíîþ!— ³ Ñìåðòü ïðîñòÿãíóëà ñâî¿ äîâã³ ðóêè.
Òà ä³â÷èí³ ïðèâèä³ëîñÿ, ùî çîð³ íà íåá³ í³êîëè
ùå òàê ÿñíî íå ñâ³òèëè. Ïî÷óëà, ÿê çà ñàäîì øóìèòü ïîò³÷îê... ² ïîäóìàëà ñîá³: «Ìîº æèòòÿ ò³ëüêè
ïî÷èíàºòüñÿ. À âîíî òàêå êðàñíå! Áðàò ìåíøèé —
çíຠìàëî. Éîìó íå òàê øêîäà ïîìèðàòè...»
ijâ÷èíà áåç ñëîâà óòåêëà äî õàòè.
À íàä ðàíîê íàäâ³ð âèéøëà ìàòè. Íå áà÷èëà
äîâêîëà í³÷îãî, áî î÷³ çàëèâàëèñÿ ñëüîçàìè. Òà
äî íå¿ îçâàëàñÿ Ñìåðòü:
— ß ïðèéøëà çàáðàòè òâîãî ñèíà.
Ìàòè ïîïðîñèëà:
— Çàáåðè ìåíå. Ò³ëüêè ïîïðîùàþñÿ ³ç ñèíîì — ³ ïðèéäó.
— ß òåáå ÷åêàþ! — ïðîìîâèëà Ñìåðòü.
Ìàòè âåðíóëàñÿ äî õàòè ³ ìîâ÷êè äîâãî-äîâãî
äèâèëàñÿ íà ñèíà. Òà ïîäóìàëà, ùî õëîï÷èê çàëèøèòüñÿ æèâèì, ³ òàê ëåãêî ñòàëî ¿é íà ñåðö³...
Âèéøëà íàäâ³ð, äèâèòüñÿ: äå Ñìåðòü? À äîâêîëà í³êîãî íå âèäíî. Ò³ëüêè íà äîðîç³ õòîñü
äèáຠãåòü.
— ×åêàé! — ãóêíóëà ìàòè.
Òà ¿¿ íå ÷óëè.
317
Ìàòè çíîâó çàá³ãëà äî õàòè. Áà÷èòü — ñèí óñì³õíåíèé, çäîðîâèé.
² êàçö³ ê³íåöü.
²ÂÀÍ ÒÎÐÁÈÍÀ
Æèâ êîëèñü íà ñâ³ò³ âåñåëèé ïàðóáîê. Çàâæäè
õîäèâ ç ïîðîæíüîþ òîðáèíîþ. Ëþäè éîãî é íàçâàëè ²âàíîì Òîðáèíîþ.
Éäå â³í äîðîãîþ ³ áà÷èòü, íàä øàíöåì ñèäÿòü
äâà æåáðàêè. Øêîäà ñòàëî ²âàíîâ³ ñòàðö³â. Äàâ
¿ì ñâî¿ äâà ëå¿ ³ õî÷å éòè äàë³. À îäèí ³ç æåáðàê³â
êàæå:
— Äàâ òè íàì, á³äíèì, âñå, ùî ìàâ. Ïîïðîñè
òåïåð ÷îãîñü ó íàñ.
²âàí ïîäóìàâ ³ â³äïîâ³â:
— Ïîáëàãîñëîâ³òü ìåí³ öþ òîðáó, àáè ÿ ì³ã
çàãíàòè â íå¿ óñå, ùî çàõî÷ó, ³ àáè í³÷îãî íå âèë³çàëî ç íå¿ áåç ìîãî ñëîâà.
ijäè ùîñü ïîøåïòàëè íàä òîðáèíîþ ³ ùåçëè,
í³áè ¿õ í³êîëè é íå áóëî. ²âàí ïðîòåð î÷³ — äóæå
çäèâóâàâñÿ, ùî ä³ä³â íå âèäíî. ² ïî÷âàëàâ äàë³.
ßê ñòåìí³ëî, çàéøîâ ó ñåëî ³ ïîïðîñèâñÿ ïåðåíî÷óâàòè â îäíîãî áàãà÷à. À òîé êàæå:
— Äî ì õàòè ùîíî÷³ ïðèõîäÿòü ÷îðòè íà
ãóëÿííÿ. ßêùî òè ¿õ âèæåíåø, äàì òîá³ òîðáó
ãðîøåé.
— ßê òðåáà, òî âèæåíó, — â³äïîâ³â ²âàí.
Çàéøîâ äî õàòè é ë³ã íà ë³æêî.
Îï³âíî÷³ ÷îðòè ïîçëàçèëèñÿ ³ òàêèé ãàðìèäåð
ó÷èíèëè, àæ õàòà çàòðÿñëàñÿ. ²âàí ïðîêèíóâñÿ é
ãóêíóâ:
— Ñèä³òü, ðîãàò³, òèõî, áî ÿ ñïàòè õî÷ó.
318
À ä³äüêè öå é çà âóõîì íå ìàëè. Ãåéêàëè, ñâèñòàëè, âèòðîïóâàëè, ÿê ï’ÿí³. ²âàí äóæå ðîçñåðäèâñÿ. ³í ï³äâ³âñÿ é êðèêíóâ:
— Àíó, ìåðù³é äî òîðáè!
×îðòè îäèí çà îäíèì, ÿê êîòÿòà, ïîë³çëè äî
òîðáè. ³í óçÿâ ¿¿, âèéøîâ íà ïîäâ³ð’ÿ ³ ñêàçàâ
áàãà÷åâ³:
— Äàâàé ñþäè ö³ïà.
Ìîëîòèâ ïî òîðá³ òà ïðèïîâ³äàâ:
— Íàòå, àáè-ñüòå çíàëè, ÿê òî äîáðèì ëþäÿì
ñîí ïåðåáèâàòè. Êîëè ùå ðàç ïðèïëåíòàºòåñÿ,
áóäå âàì òóò àì³íü.
— Ñê³ëüêè æèòèìåì, ²âàíå, ñâîãî íîñà ñþäè
íå ïîêàæåìî.
Âèñèïàâ â³í ÷îðò³â ³ç òîðáèíè, ³ çà íèìè ò³ëüêè
çàãóëî.
²âàí êàæå áàãà÷åâ³:
— Äàâàé ñþäè ãðîø³, áî òðåáà éòè ó ñâ³ò...
— ͳö íå äàì, áî òî âñå äóæå ëåãêî áóëî çðîáëåíî! — íàäóâñÿ áàãà÷.
— À òîá³ ãðîø³ òÿæêî ä³ñòàþòüñÿ? Àíó, áàãà÷èêó, çàëàçü ³ òè äî òîðáè!
Áàãà÷ ìóñèâ çàëàçèòè, à ²âàí óçÿâ ó ðóêè ö³ïà:
— Íó, òåïåð ïîñèïëÿòüñÿ ³ç òåáå ãðîøåíÿòà!
— Âñå äàì, ò³ëüêè âèïóñòè ìåíå.
²âàí âèïóñòèâ ´àçäó. Íàïîâíèâ òîðáó ãð³øìè
³ ïîìàíäðóâàâ äàë³. ßêîãî á³äíîãî çäèáàâ ó äîðîç³ — äàâàâ æìåíþ ëåé. Êîëè âñå ïîðîçäàâàâ,
òî ³ ñàì ñòàâ á³äíèì, ÿê òóðåöüêèé ñâÿòèé. À êóäè
éòè ñâÿòîìó? Äî íåáà. ² ëå´³íü ï³øîâ. Ñòóêຠâ
áðàìó ðàþ.
— Õòî òàì º? — ñïèòàâ ñâÿòèé Ïåòðî.
— Öå ÿ — ²âàí Òîðáèíà. Ó âàñ º ìóçèêè?
— Íåìà.
319
— À ä³â÷àòà?
— Íåìà.
— À ãóëÿºòå?
— ͳ.
— Òî ÿêîãî ä³äüêà âè æèâåòå?
Ñâÿòèé Ïåòðî âèñóíóâ êð³çü â³êîíöå ãîëîâó
³ ïðîáóð÷àâ:
— ²äè ãåòü, âîëîöþãî!
²âàí ñòóêຠäî äðóãî¿ áðàìè.
— ×îãî ãðèìàºø? — ñïèòàâ ñâÿòèé Ìèêîëàé.
— Ó âàñ ìóçèêè º?
— ß òîá³ äàì òàêèõ ìóçèê³â, ùî íàðàç îãëóõíåø! — ïîãðîçèâ ñòàðèé.
— À ä³â÷àòà ó âàñ ôàéí³?
— Ìàé òè, äðàíòþõó, ùî ãîâîðèø!
— Ãîð³ëêà ó âàñ ìîöíà?
— Ðàé — öå íå ÿêàñü ñàäàãóðñüêà êîð÷ìà.
— Ïóñòå âñå òå, ùî Àáðàìêî ïèøå, — â³äïîâ³â
²âàí ³ ïîñòóêàâ ó òðåòþ áðàìó. Éîìó í³õòî íå
â³äïîâ³â, áî çà áðàìîþ ñòîÿâ ñòðàøíèé ãàðìèäåð.
— Ãåé, ÷óºòå? Ó âàñ º ìóçèêè?
Õòîñü â³äïîâ³â:
— Àÿêæå! Âñå â íàñ º!
Áðàìà ñòâîðèëàñÿ, ²âàí óâ³éøîâ ³ àæ çà ãîëîâó ñõîïèâñÿ: òàì ÷îðòè ³ âñ³ëÿê³ ãð³øíèêè òàê
âåðåùàëè ³ ñêàêàëè, ùî òÿæêî áóëî äèâèòèñÿ.
² Òîðáèíà êðèêíóâ:
— Òóò ìຠáóòè ïîðÿäîê, ÿê ó â³éñüêó ö³ñàðÿ!
Àíó, ÷îðòè!..
×îðòè ç³áðàëèñÿ âñ³ äîêóïè é âèòðóòèëè ²âàíà
çà áðàìó. Ñêàçàëè éîìó ó øïàðèíêó:
— ²äè çèöèðóé ñâîãî ö³ñàðÿ, íå íàñ. Ìè íå äóðí³.
— Íåìàº, ìîé, ïðàâäè äëÿ á³äíîãî! — êàæå
ñîá³ ëå´³íü. — ϳäó ÿ äî Áîãà, ìîæå, õî÷ â³í ïîðÿäíèé ÷îëîâ³ê.
320
Ñòàâ ïåðåä Ãîñïîäîì ³ ïðîñèòü:
— Äàé ìåí³, Áîæå, òàêó ñëóæáó, àáè äåñü ïîðÿäêè ðîáèòè...
Ãîñïîäü â³äïîâ³â:
— Çàì³òàòè â ðàþ º êîìó. Òè ë³ïøå éäè íà
çåìëþ, çíàéäè Ñìåðòü ³ ñêàæè ¿é, àáè îäíîãî
òèæíÿ ãðèçëà ñòàðèõ ëþäåé, äðóãîãî — ìîëîäøèõ, à òðåòüîãî — ö³ëêîì ìîëîäèõ.
«Àäè, ëþäåé ãðèçòè! — ðîçñåðäèâñÿ Òîðáèíà. — Ñòàð³ ëþäè ùå íà ñâ³ò äîñèòü íå íàäèâèëèñÿ, ìîëîäø³ ùå íå íàòàíöþâàëèñÿ, à ö³ëêîì
ìîëîä³ — é íå íàæèëèñÿ!»
Çíàéøîâ ²âàí Êîñòîìàõó é êàæå:
— Ãîñïîäü õî÷å, àáè-ñü ³øëà â õàùó é ÷îòèðè
ðîêè ãðèçëà ñòàð³ äóáè, ÷îòèðè ðîêè — ìîëîäø³,
à ÷îòèðè ðîêè — ö³ëêîì ìîëîä³...
Ñìåðòü ï³øëà â ë³ñè. Äâàíàäöÿòü ðîê³â ëþäè íå
âìèðàëè. ¯õ ñòàëî òàê áàãàòî, ùî íà çåìë³ íå áóëî
äå íîãîþ ñòàòè. Ãîñïîäü ðîçëþòèâñÿ, ùî àæ ³ñêðè
ç íüîãî ñêàêàëè. Ïîêëèêàâ Ñìåðòü ³ êðè÷èòü:
— Òè í³ö-í³÷îãî íå âàðòà! Ëþäåé íàïëîäèëîñÿ, ÿê òðàâè ³ ëèñòÿ, à òè õîäèø ³ ãðèçåø äåðåâà.
— Òà ìåí³ êàçàâ ²âàí...
— ²âàí? Çíàéäè òîãî ãóöóëüñüêîãî ðîçáèøàêó
³ ÷âàõíè êîñîþ!
ϳøëà Ñìåðòü íà çåìëþ ³ øóêຠõëîïöÿ. À òîé
ñàì äî íå¿ âèéøîâ:
— Äîáðèäåíü, êóìî! Äîáðå, ùî òè ïðèéøëà.
Ïîíåñè ìåíå äî ðàþ.
— Ïîíåñó, áî ñàì Ãîñïîäü êàçàâ, àáè òåáå
÷âàõíóòè êîñîþ. Ðîáè äåðåâèùå.
²âàí Òîðáèíà âçÿâ ñîêèðó é ìàéñòðóº òðóíó.
Âîíà â íüîãî âèéøëà âåëèêà ³ ìîöíà.
— Âæå ãîòîâà! — êðèêíóâ.
321
Ñìåðòü ïîäèâèëàñÿ ³ êàæå:
— Ëÿãàé ó íå¿ ãîð³ëèöü.
— ß íå çíàþ, ÿê òðåáà ëÿãàòè, áî ùå í³êîëè
íå âìèðàâ. Ïîêàæè ìåí³.
Ñìåðòü ëÿãëà, ñêëàëà ðóêè íà ãðóäÿõ ³ ïðîìîâèëà:
— Îòàê.
²âàí òðàõíóâ â³êî òðóíè. Çàìêíóâ òðóíó íà òðè
êîëîäêè ³ çàêèíóâ ¿¿ â ×åðåìîø.
— ßê íå õîò³ëà ïîíåñòè ìåíå æèâîãî äî ðàþ,
íå ïîíåñåø ³ ìåðòâîãî.
²âàí õîäèòü ãîðàìè, ãóëÿº ³ ñï³âàº. Îäíîãî ðàçó
ãëèï — à Ñìåðòü ñòî¿òü ïåðåä íèì ³ çóáèñüêà
øê³ðèòü. Ïî÷àëà êàçàòè:
— Ñï³âàé òà ãóëÿé, äîêè ñâ³òó é ñîíöÿ, ÿ òåáå
íå çà÷åïëþ. Àáè-ñü çíàâ!
² íå çà÷³ïàº. ²âàí Òîðáèíà é äîñ³ õîäèòü ãîðàìè ³ í³÷èì íå æóðèòüñÿ. Òàêèé, ÿê áóâ, âåñåëèé!
ÑÎËÄÀÒ ² ÑÌÅÐÒÜ
Ïðîñëóæèâ ñîëäàò ó öàðÿ òðèäöÿòü òðè ðîêè,
³ âèéøëà éîìó îäñòàâêà. Äàâ éîìó öàð òðè êîï³éêè, â³í ³ ï³øîâ ñîá³. Éøîâ, éøîâ, àæ ïåðåñòð³âàþòü éîãî òðè ñòàðö³.
— Ñîòâîðè, ñëóæèâèé, ìèëîñòèíêó!
— Íàòå.
Âèéíÿâ êîï³éêó ³ îääàâ. Òðîõè çãîäîì ïåðåñòð³âàþòü éîãî ùå òðè ñòàðö³.
— Ñîòâîðè, ñëóæèâèé, ìèëîñòèíêó!
— Íàòå.
Îääàâ ³ äðóãó êîï³éêó. ϳä âå÷³ð âæå ùå òðè
ñòàðö³ ïðîñÿòü.
322
— Ñîòâîðè, ñëóæèâèé, ìèëîñòèíêó!
— Íàòå.
Îääàâ ³ òðåòþ êîï³éêó. ²äå òà é äóìàº, ùî öå
âîíî áóäå, ùî ðîçäàâ îñòàíí³ òðè êîï³éêè. Àæ
îñü ùå éäóòü òðè ñòàðö³.
— Ñòâîðè, ñëóæèâèé, ìèëîñòèíêó!
— Íàòå.
Ñêèíóâ øèíåëþ é îääàâ.
— Íó, — êàæóòü ñòàðö³, — ÷èì òåáå, ñëóæèâèé, íàãîðîäèòè, ùî òè ç îñòàííüîãî ìèëîñòèíþ ñîòâîðèâ? Ïðîñè ó íàñ òðè ïðîñüáè.
— À ùî æ ÿ, — êàæå, — áóäó ïðîñèòü? ßê
çàäóìàþ, ùîá ãðîø³ â êàðìàí³ áóëè; ùîá ëþëüêó
íå íàêëàäàòü ³ íå çàêóðþâàòü, à ÿê çàãàäàþ, ùîá
ñàìà ãîòîâà áóëà; òà ùîá áóëà òîðáèíêà òàêà, ùî
ÿ ïðî ùî íå ïîäóìàþ, çàðàç ùîá òàì ³ áóëî.
— Äîáðå, ñëóæèâèé, ³äè ñîá³ ç Áîãîì.
Îòî ñêàçàëè òà é çíèêëè, íà÷å ¿õ òóò ³ íå
áóëî. Îò ñîëäàò ïðîéøîâ òðîõè: «Äàé, — äóìà, —
ïîäèâëþñü, ÷è íå çáðåõàëè». Çàñóíóâ ó êèøåíþ
ðóêó — òàê ³ âèòÿã æìåíþ ãðîøåé. ѳâ îòî
ñïî÷èâàòè, âèòÿã ëþëüêó, àæ âîíà âæå é êóðèòüñÿ.
— Å, — êàæå, — ³ öå äîáðå!
Ïîêóðèâ, ïîêóðèâ òà òàê, íå ãàñÿ÷è, ó êèøåíþ çàñóíóâ, âîíà ñàìà ³ ïîãàñëà. Äèâèòüñÿ, ëåòèòü ïàðà êà÷îê; â³í ðîçøìîðãíóâ òîðáèíó òà:
— À â òîðáèíêó!
Òàê ò³ êà÷êè òóäè ³ çàãóëè. Îò ïðèõîäèòü â³í ó
ì³ñòî, à ó òîìó ì³ñò³ òà â áàãàòîãî êóïöÿ áóâ ä³ì
òàêèé, ùî ó íüîìó í³õòî íå æèâ, áî òàì çàâåëèñü
÷îðòè. ³í äî òîãî êóïöÿ:
— Ùî äàñè? ß, — êàæå, — ìîæó âèãíàòü
÷îðò³â.
323
— ßê, — êàæå, — âèæåíåø, ÿ òåáå äî ñìåðò³
äîãîäóþ.
Îòî íàãîäóâàëè éîãî, íàïî¿ëè, ï³øîâ â³í íà
í³÷ ó òîé ä³ì. Ò³ëüêè îï³âíî÷³ ÷óº, ùîñü ñòóêîòèòü-ãðèìèòü, ïîì³ñò ëîïíóâ, âèëàçèòü ÷îðò.
— ×îãî òè? — ïèòຠñîëäàò.
— ß òåáå 璿ì!
Ñîëäàò òîðáèíêó ðîçøìîðãíóâ òà:
— À â òîðáèíêó!
ßê êðèêíå, òàê òîé ÷îðò òóäè ³ çàãóâ. Çàøìîðãíóâ éîãî òàì ñîëäàò òà âæå áèâ-áèâ! Äàâàé òîé
÷îðò ïðîñèòèñü:
— Ïóñòè!.. Âíóêàì, — êàæå, — ³ ïðàâíóêàì
çàêàæó ñþäè õîäèòè!..
Ïóñòèâ éîãî ñîëäàò. Îò óðàíö³ ïîâ³â â³í òîãî
êóïöÿ â òîé ä³ì, ³ ñòàëè òàì æèòü. À ïðèéøëîñÿ
òîìó ñîëäàòîâ³ âìèðàòè, â³í ³ íàêàçóº:
— Ïîëîæ³òü ç³ ìíîþ áåçïðåì³ííî îöþ ëþëüêó ³ òîðáèíêó.
Îòî ïîêëàëè éîìó òå âñå, ïîõîâàëè éîãî, ïðèõîäèòü â³í íà òîé ñâ³ò. Äèâèòüñÿ — ïåêëî, â³í ³
óáðàâñü òóäè. Çàðàç ê³ëî÷êè çàáèâàº, àìóí³ö³þ
ñâîþ ðîçâ³øóº:
— Ùî, — ïèòàº, — ãîð³ëêà º?
— ª.
— Òþòþí º?
— ª.
— Îãîíü º?
— Îò ðàé, òàê ðàé.
Õîäèòü ïî ïåêë³, ìóøòðóºòüñÿ.
Àæ îñü ïðèõîäèòü òîé ñàìèé ÷îðò, ùî â³í
éîãî íà ö³ì ñâ³ò³ áèâ, òà ÿê ïîáà÷èâ éîãî, ÿê
çàãîëîñèòü:
324
— Öå æ òîé ñàìèé, ùî ìåíå êîëèñü áèâ!..
³í íàì ³ òóò æèòòÿ íå äàñòü: òðåáà éîãî ÿêîñü
âèæèòè!
Òàê ÷îðòè âæå é çëÿêàëèñÿ. Ïîâèõîäèëè ç
ïåêëà, à éîãî òàì ñàìîãî çà÷èíèëè.
— Ùî æ, áðàòö³, äàâàéòå ì³ðÿòèñÿ; êîìó âèïàäຠ— îáëóïèì òîãî òà øêóðó íà áî÷êó íàòÿãíåì, ÿê íà áàðàáàí, óäàðèìî, òî, ìîæå, â³í ³ âèñêî÷èòü.
Îò âèì³ðÿëèñü, îáëóïèòè ÿêîãî âèïàëî, íàòÿãëè øêóðó, ÿê óäàðÿòü, à ñîëäàò:
— Àõ, ó ïîõîä, ó ïîõîä!
Çà àìóí³ö³þ òà ç ïåêëà, à ÷îðòè âñêî÷èëè òà
é çàïåðëèñü òàì.
Îò õîäèòü â³í ïî òîìó ñâ³òó, í³äå íåìà éîìó
ïðèñòàíîâèùà, àæ ñòð³÷ຠéîãî ñâÿòèé Ïåòðî.
— ²äè, — êàæå, — â ðàé, òàì òåáå äàâíî æäóòü.
ϳøîâ ñîëäàò, äå-òî òàì òîé ðàé ó Áîãà; Áîã ³
ïîñòàâèâ éîãî êîëî ñâîãî ïàëàöó íà âàðò³. Õîäèòü â³í, àæ ³äå Ñìåðòü. Ñîëäàò äî íå¿:
— Áàáóñþ, ÷óºø? Òè öå êóäè?
— Äî Áîãà, ñëóæèâèé.
— Çà ÷èì?
— Òà ñïèòàòè, ùî ìåí³ íà çåìë³ ðîáèòè.
— Ïî÷åêàé òóò, ÿ ï³äó ñïèòàþ.
Ïðèõîäèòü ïåðåä Áîãà.
— Ïðèéøëà, — êàæå, — Áîæå, Ñìåðòü, ïèòàº, ùî ¿é íà çåìë³ ðîáèòè.
— Õàé, — êàæå Áîã, — ìîðèòü ñàìèõ ñòàðèõ
ëþäåé òðè ðîêè.
Îò â³í âåðòàºòüñÿ òà é çãàäàâ: «À òàì æå º ó
ìåíå áðàòè, âîíà ³ ¿õ óìåðòâèòü». Âèõîäèòü òà é
êàæå:
325
— Âåë³â Áîã, ùîá òè òðè ðîêè ñàì³ ñòàð³ äóáêè ãðèçëà.
Îò ÷åðåç òðè ðîêè çíîâ Ñìåðòü ³äå, ïèòàºòüñÿ:
— Ïîæäè òóò, ÿ ï³äó ñïèòàþ, — êàæå ñîëäàò.
Ïðèõîäèòü äî Áîãà.
— Ïðèéøëà, Áîæå, Ñìåðòü, ïèòàº, ùî ¿é ðîáèòü.
— Ñêàæè, ùîá òðè ðîêè ìåðòâèëà ñàìèõ ñåðåäí³õ ëþäåé.
Â³í ³ ðîçäóìàâñü: «Àäæå ó ìåíå òàì, ìîæå, ïëåì³ííèêè º». Âèéøîâ òà é êàæå:
— Ñêàçàâ Áîã, ùîá òè òðè ðîêè ãðèçëà ñàì³
ñåðåäí³ äóáêè.
— Ñïàñèá³, ñëóæèâèé. — Òà é ï³øëà.
Îòî ÷åðåç òðè ðîêè çíîâó Ñìåðòü ïðèéøëà,
òà òàêà õóäà!
— Ñïèòàé, ñëóæèâèé, ùî ìåí³ ùå ðîáèòè?
³í ï³øîâ.
— Ïðèéøëà, Áîæå, Ñìåðòü, ïèòàº, ùî ¿é ðîáèòü.
— Õàé, — êàæå Áîã, — ìåðòâèòü ñàìèõ ìàëåíüêèõ ä³òåé.
Â³í ³ çãàäàâ, ùî ó íüîãî º îíóêè, âèõîäèòü òà
é êàæå:
— Ñêàçàâ Áîã, ùîá òè ùå òðè ðîêè ãðèçëà ñàì³
ìîëîä³ äóáêè.
Ïîäÿêóâàëà Ñìåðòü ³ ï³øëà. ×åðåç òðè ðîêè
ïðèõîäèòü, à ñîëäàò ³ íå óãëÿä³â ¿¿, âîíà é ïðîñêî÷èëà ñàìà äî Áîãà. ßê ïðèéøëà — òî é ðîçæàë³ëàñü, çà ùî ¿¿ Áîã ãîëîäîì êàðàº.
— Öå â³í òîá³ âñå áðåõàâ! ϳäè éîãî ñàìîãî
ùå ðàç óìåðòâè.
Îò âèéøëà âîíà äî ñîëäàòà òà é êàæå:
— Ïîäàâàé äóøó!
326
À ñîëäàò ðîçøìîðãíóâ òîðáèíêó òà:
— À â òîðáèíêó!
Âîíà ó íå¿ ³ âñêî÷èëà. ³í çàøìîðãíóâ ¿¿ òàì
òà é çàêèíóâ ó áîëîòî.
IJÂ×ÈÍÀ ² ÑÌÅÐÒÜ
ijâ÷èíà ³øëà ïî ñåë³ ïðîñèòè íà âåñ³ëëÿ. ² îò
çóñòð³ëà íà äîðîç³ Ñìåðòü. Ïðîñèòü ¿¿ íà âåñ³ëëÿ.
À Ñìåðòü ¿é êàæå:
— Çàâòðà â òåáå íà âåñ³ëë³ òè ïîìðåø, ÿê
ò³ëüêè ñÿäåø çà ñò³ë. Àëå òè ùå ìîæåø òðîõè
ïîæèòè. ª ó âàñ ó ñåë³ ñòàðà áàáà. ¯é äåâ’ÿíîñòî
ï’ÿòü ðîê³â. ¯é ñóäæåíî ïðîæèòè ùå ï’ÿòü ðîê³â.
ϳäè ïîïðîñè ¿¿. ßêùî âîíà çãîäèòüñÿ ïîìåðòè
çà òåáå, òî òè ïðîæèâåø ùå ï’ÿòü ðîê³â. À ÿêùî
í³, òî ïîìðåø çàâòðà.
² ï³øëà öÿ ä³â÷èíà äî ñòàðî¿ áàáè. Ïðîñèòü,
ùîá ïîìåðëà çà íå¿. À òà áàáà ¿é êàæå:
— Ïðîæèëà äåâ’ÿíîñòî ï’ÿòü ðîê³â, òî ïðîæèâó é ùå ï’ÿòü, ÿêùî ìåí³ ñóäæåíî. Ñê³ëüêè íå
æèâè, âñå îäíî æèòè õî÷åòüñÿ.
À íà äðóãèé äåíü íà âåñ³ëë³ òà ä³â÷èíà ò³ëüêè
ñ³ëà çà ñò³ë ³ ïîìåðëà.
ßÊ ÑÌÅÐÒÜ ÕÎÄÈËÀ
ßê ìàëà áàáà Ãàïêà ïîìåðòè, òî áóëî òàêå.
Ïîëÿãàëè âñ³ ñïàòè, ³ áóëè âæå äîáð³ âå÷åð³. Àëå
áàáà íå ñïàëà. ×óº, ùîñü ãóïຠï³ä â³êíîì. ßê
âîíà âñòàëà, ïîäèâèëàñü ó â³êíî, òî ïîáà÷èëà
327
ñâîãî êîíÿ. Òàêèé, ÿê áóâ ¿õí³é. Çáóäèëà ä³äà,
êàæå:
— Äèâè-íî, ê³íü îíäå, ÷îãî öå â³í õîäèòü?
Á³æè ïðèâ’ÿæè, õàé íå äåðå êîëî â³êíà, áî ï³äå é
íå íàéäåø òîä³.
Àëå ä³ä ³õòîð â â³êíî íå äèâèâñÿ, à ï³øîâ íà
äðóã³ äâåð³ (â íàñ ó ñòàð³é õàò³ áóëè äâåð³ ïîäâ³éí³).
ϳøîâ ïîäèâèòèñü, ÷è º éîãî êîí³. Àëå áà÷èòü,
ùî éîãî êîí³ ëåæàòü â ñòàéí³. Òî ïðèéøîâ íàñâàðèâñÿ íà áàáó:
— Ëÿãàé ñïàòè, íàø³ êîí³ ñòîÿòü, òî íå íàø
ê³íü!
À ÷åðåç òèæäåíü áàáà Ãàïêà ïîìåðëà. Òî, çíà÷èòü, Ñìåðòü õîäèëà.
ÆÈÂÈÉ ÌÐÅÖÜ
 îäí³º¿ æ³íêè áóâ ÷îëîâ³ê, òàêèé ñîá³ âàéëóâàòèé òà íåïîâîðîòêèé, òà ùå ³ íå ìàâ óñ³õ äîìà.
Õî÷à â³í áóâ ³ ðîáîòÿãà, àëå óñå æ æ³íö³ íóäíî,
ùî â³í íåáàëàêó÷èé ³ íåïîêàçíèé ñîá³, ³ íå òàêèé êðàñåíü, ÿê ³íø³ ìóæèêè àáî ÿê îñü ¿¿ êóì,
õàé çäîðîâ áóâàâ.
À òîé êóì òàêè äóæå ¿é ñïîäîáàâñÿ, ä³ñòàâ-òàêè
æìåíüêó êóìèíî¿ ëàñêè. Íå ðàç, íå äâà áàëàêàëè,
áóëî, êóìè, ÿê áè çäèõàòèñü Ìàêñèìà — òàê çâàâñÿ êóìèí ÷îëîâ³ê. Ƴíêà õèòðà íà âèãàäêè; îò ³
äîäóìàëàñÿ Ìàêñèìèõà, ùî çðîáèòè: äàâàé âîíà
ùîäíÿ ãîâîðèòè ìóæèêîâ³ ñâîºìó, ùî â³í õâîðèé,
óñå íåçäóæàº, õî÷à òîé ïî÷óâàâñÿ äîáðå.
×è ïðè¿äå ÷îëîâ³ê ç ïîëÿ àáî ç ë³ñó — æ³íêà
çàðàç äî éîãî íàçóñòð³÷:
— Ùî òè, ÷îëîâ³÷å, òàêèé õâîðèé, çîâñ³ì
çìàðí³â?
À òóò, ÿê ñïåö³àëüíî, äå íå â³çüìèñü ³ êóì, ³
òîé éîìó ò³º¿ æ:
— Ùî òè òàêèé áë³äèé, êóìå? Çîâñ³ì ëåäâå
íîãè âîëî÷èø!
×îëîâ³ê ³ ñïðàâä³ ïîâ³ðèâ, ùî â³í íåäóæèé.
Ðàç ÿêîñü ïîâåðíóâñÿ Ìàêñèì ç ïîëÿ, äóæå âòîìèâñÿ, íå â³ääèõàºòüñÿ. Ƴíêà çàðàç äî íüîãî:
— Ëÿæ, ÷îëîâ³÷å, íà ëàâó: òè çîâñ³ì âìèðàºø.
²-³-³, òè, Áîæå ì³é!
331
×îëîâ³ê ïîñëóõàâñÿ, ë³ã, çãîðíóâ ðóêè, ìîâ ïåðåä ñìåðòþ, à æ³íêà ÿê óäàðèòüñÿ îá ïîëè, ÿê
çàãîëîñèòü:
— Ùî ìåí³ ðîáèòè íà ñâ³ò³? Òè âìåð, ÷îëîâ³÷å?
Ïîá³æó äî êóìà, ñïèòàþ, ÷è ñïðàâä³ òè âìåð?
Ïðèéøîâ êóì, ïîãëÿíóâ íà Ìàêñèìà òà é ïèòà:
— ×è äàâíî â³í âìåð?
À æ³íêà é êàæå:
— Òà â³í, ÿê ïðè¿õàâ ó÷îðà ç ïîëÿ, ëåäâå êîíÿ
ðîçïð³ã òà ââ³éøîâ ó õàòó òà é âìåð. — Òà ÿê
çàãîëîñèòü: — Íà êîãî òè ìåíå, Ìàêñèìå, ïîêèäàºø?
À êóì ³ ñîá³ äîäàº:
— Äîáðèé áóâ ÷îëîâ³ê Ìàêñèì, òà âìåð!
À Ìàêñèì óñå ÷óº òà äóìàº, ùî ñïðàâä³ â³í
óìåð. «Áî ÿêáè íå âìåð, — ì³ðêóº ñîá³ Ìàêñèì, —
òî ÷îãî á æå æ³íêà ãîëîñèëà. Àáî é êóì êàæå, ùî
ÿ âìåð». Ëåæèòü ñîá³, íå âîðóõíåòüñÿ. Îò æ³íêà
é êàæå êóìîâ³:
— Çðîáè, áóäü ëàñêà, äîìîâèíó, à ÿ ïîá³æó
äî ïîïà, ùîá ïðèéøîâ çàâòðà ïîõîâàòè!
Êóì øâèäøå çà ñîêèðó, çðîáèâ äîìîâèíó, à
æ³íêà íàêðèëà éîãî ïîëîòíîì, í³áè ìåðöÿ; à ÿê
ïîáà÷èëà, ùî éäå ï³ï, äàâàé ïîáèâàòèñü çà Ìàêñèìîì, ï³äíÿëà ãîëîñ. Ïðèéøîâ ï³ï ³ ïèòà:
— ×è äàâíî â³í âìåð?
— Òà ùå ïîçàâ÷îðà, ÿê ò³ëüêè ïðè¿õàâ ç ïîëÿ.
³äïðàâèâ ï³ï ïîõîðîí, çàêðèëè Ìàêñèìà
êðèøêîþ â äîìîâèíó, à â³í óñå ìîâ÷èòü; òàê éîãî
ïîíåñëè é íà êëàäîâèùå.
À äî êëàäîâèùà, áà÷, áóëî äâ³ ñòåæêè; îäíà —
â îᒿçä êðóãîì — äàëüøà, äðóãà — íàâïðîñòåöü,
÷åðåç áîëîòî, — áëèæ÷à.
Ïîíåñëè Ìàêñèìà â äîìîâèí³...
332
Äîíåñëè âæå éîãî äî òîãî ì³ñöÿ, äå äîðîãà ðîçõîäèòüñÿ, ³ ì³ðêóþòü ñîá³ ëþäè, êóäè á éîãî íåñòè:
÷è â îᒿçä, êðóãîì, ÷è ïðÿìî, ÷åðåç áîëîòî.
Ïîñòàâèëè äîìîâèíó é ðàäÿòüñÿ ì³æ ñîáîþ, ³
ïîò³ì âèð³øèëè íåñòè íàâïðîñòåöü, ï³äíÿëè äîìîâèíó é íåñóòü.
Îò òóò óæå Ìàêñèì íå âòåðï³â, áî áà÷èâ, ùî
ëþäè çîâñ³ì íå çíàëè öüîãî øëÿõó, òà ÿê ãóêíå ç
äîìîâèíè:
— Íå íåñ³òü íàâïðîñòåöü, áî ÿ ïîçàâ÷îðà âòîïèâ íà áîëîò³ øêàïó, íàñèëó âèòÿã.
Ëþäè ïîëÿêàëèñÿ, êèíóëè äîìîâèíó íà çåìëþ
é â³äñêî÷èëè ãåòü; êðèøêà ç äîìîâèíè ç³ñêî÷èëà,
Ìàêñèì âèïàâ ³ ëåæèòü ìîâ÷êè. Îïàì’ÿòàâñÿ ïåðøèì ï³ï, íàáëèçèâñÿ äî Ìàêñèìà òà é ïèòàº:
— ×îãî òè, Ìàêñèìå, ëåæèø?
— Òà ÿ æ âìåð!
— Õòî òîá³ ñêàçàâ, ùî òè âìåð?
— Òà æ³íêà ñêàçàëà, ùå é êóì ñêàçàâ, ùî ÿ
âìåð.
— Óñòàâàé æå, Ìàêñèìå, òåïåð òè îæèâ! —
ãîâîðèòü ï³ï.
— Òà ÷è ñïðàâä³ ÿ îæèâ?
— Òà îæèâ æå, ÿ òîá³ êàæó.
ϳäâ³âñü Ìàêñèì ³ ï³øîâ äîäîìó — íå íà
ðàä³ñòü í³ êóìîâ³, í³ æ³íö³.
ÏÐÎ ÑÊÓÏÎÃÎ ×ÎËβÊÀ
Áóâ ñîá³ íà ñåë³ îäèí ÷îëîâ³ê — òàêèé ñêóïèé, ùî íå äàé Ãîñïîäü! Ƴíêà éîãî ñê³ëüêè íå
çàðîáèòü, à âñå õîäèòü ó äðàíîìó ³ áîñà é ãîëà,
ùå é ãîëîäíà. Æàëêî ¿é ä³òîê, òà í³÷îãî íå ìîæå
333
âä³ÿòè, òàêèé ïîãàíèé ó íå¿ áóâ ÷îëîâ³ê: ñêðèíþ
â³ä íå¿ çàìèêຠ³ í³÷îãî ¿é íå äàº, à ñàì íà ñåáå
âèòðà÷àº. ϳøëà òàÿ æ³íêà äî ïîïà — ðîçêàçàëà
óñå. À ï³ï êàæå:
— À òè îñü ùî çðîáè — óìðè. ß òåáå íà÷å
ïîõîâàþ, ïîò³ì ïîáà÷èì, ùî áóäå. Íåõàé ò³ëüêè
ïðî öå çíຠòâîÿ êóìà, à á³ëüø í³õòî.
ϳøëà òàÿ æ³íêà òà é êàæå óñå êóì³, ùîá âîíà
ïðèéøëà, ÿê âîíà âìèðàòü áóäå. Íà äðóãèé äåíü
æ³íêà òàÿ ëÿãëà òà é ñòîãíå. ² êóìà ¿¿ ïðèéøëà.
— ²ä³òü, — êàæå, — êóìå, æ³íêà âàøà âìèðàº.
Âîíà æ ïåâíå çíàº, ùî òî ò³ëüêè êóìåä³ÿ.
Ïðèéøîâ ÷îëîâ³ê, ïîäèâèâñÿ, áà÷å, ùî
ñïðàâä³-òàêè âìèðàº. À â³í ¿¿ íå ëþáèâ.
— Äàéòå æ õî÷ á³ëó ñîðî÷êó íà ìåðòâó íàä³òè, — êàæå êóìà.
³í âèòÿã ç³ ñêðèí³ òàêó äðàíó ñîðî÷êó, ùî
êóìà ÿê íàä³ëà, òàê ³ ñîðîì äèâèòèñü: àæ ãð³øíå
ò³ëî ñâ³òèòüñÿ. Çàêðèëà âîíà ¿¿ ðÿäíîì, ïîêëàëà
âæå é ó òðóíó.
Òà æ³íêà ÷óº, ùî á³ëÿ íå¿ ä³òè ïëà÷óòü. ßê ¿é,
á³äí³é, áóëî ëåæàòè! Àëå âîíà âñå òåðï³ëà. Òîä³
áóëà çèìà, òî íà êëàäîâèùå í³õòî íå ï³øîâ: ò³ëüêè
÷îëîâ³ê, êóìà òà ò³¿ ëþäè, ùî íåñëè. Îöå âæå
òðåáà ¿¿ õîâàòü ó ÿìó, òà í³ íà ÷³ì ñïóñêàòè. Áàòþøêà êàæå äî ÷îëîâ³êà:
— ²äè äîäîìó òà ïðèíåñè ïîëîòíî.
³í ï³øîâ äîäîìó çà ïîëîòíîì, à áàòþøêà âæå
êàæå æ³íö³:
— Âñòàâàé øâèäøå!
Âîíà âñòàëà. Êóìà íàä³ëà íà íå¿ êîæóøàíêó.
— Á³æè, — êàæå ï³ï, — äî ìåíå.
Ïîá³ãëà æ³íêà äî ïîïà. Ïðèí³ñ ÷îëîâ³ê òåº ïîëîòíî, òðóíó ïîðîæíþ ïîõîâàëè. Æèâå òà æ³íêà
ó ïîïà, à ÷îëîâ³ê ç ä³òüìè á³äóº: õàòà íå òîïëåíà,
334
ä³òè ãîëîäí³, íåìèò³. Íå çíຠâ³í, ùî ç íèìè
ðîáèòè. Êëè÷å éîãî áàòþøêà äî ñåáå íà ðîáîòó.
Êîëè óâ³éøîâ òîé ÷îëîâ³ê ó õàòó, áà÷èòü — æ³íêà
êîëî ïå÷³ ïîðàºòüñÿ.
— ßêáè îöå ÿ ñàì íå áà÷èâ, áàòþøêî, ÿê âè
ìîþ æ³íêó õîâàëè, òî ïîäóìàâ áè, ùî öå ìîÿ
æ³íêà, — êàæå ìóæèê äî ïîïà.
À ï³ï éîìó êàæå:
— Ñå óäîâà ç ñóñ³äíüîãî ñåëà; âîíà â ìåíå äðóãèé ð³ê æèâå, äóæå ãàðíà æ³íêà: ðîáîòÿùà òàêà.
×åðåç ê³ëüêà äí³â ïðèõîäèòü ÷îëîâ³ê çíîâó äî
ïîïà.
— Ñå ÿ, — êàæå, — õî÷ó îäðóæèòèñü, òà íå
çíàþ, ÷è ï³äå æ õòî çà ìåíå, ùî â ìåíå ä³òåé
áàãàòî?
— À ìîæå, ìîÿ íàéìè÷êà é ï³äå? Òà ò³ëüêè ÿ
áîþñÿ ¿é ³ êàçàòè ïðî òåáå, áî òè ³ç íåþ áóäåø
òàê æèòè, ÿê ³ç ïåðøîþ. Òè â ãîñò³ ³ äî øèíêó, à
âîíà äîìà. Òè ãàðíî âäÿãíóòèé, à âîíà â äðàí³é
ñï³äíèö³.
— ¯é-áîãó, áàòþøêî, òåïåð óæå ÿ òàê íå áóäó,
àáè öÿ æ³íêà ï³øëà çà ìåíå.
— Òà õòî æ éîãî çíàº? Ìîæå, é ï³äå? ß ç íåþ
ïîãîâîðþ, — êàæå ï³ï.
Òàê ó òîãî ÷îëîâ³êà àæ î÷³ çàãîð³ëèñü — òàê
óæå éîìó òà æ³íêà ñïîäîáàëàñü. ³í äî íå¿ óñå
ïðèäèâëÿºòüñÿ, à âîíà ñêàæå ñëîâî, äâà, òà é
çíîâó çà ðîáîòó. Íå äóæå-òî íà éîãî é äèâèòüñÿ.
Çíîâ ïðèõîäèòü ÷îëîâ³ê äî ïîïà, à éîãî íåìà
äîìà. À ï³ï óæå íàâ÷èâ æ³íêó, ùî òðåáà é êàçàòü.
— Öå, — êàæå, — ÿ äî âàñ. — Òà é ñòàâ êîëî
ïîðîãà é î÷åé íå çâåäå.
— Òà ÷îãî æ âè ñòàëè êîëî ïîðîãà? Éä³òü
ñþäè, — êàæå éîãî æ³íêà.
335
Âèòÿãëà ç ïå÷³ ìëèíö³, ïîñòàâèëà íà ñò³ë ãîð³ëêó. ³í òàêèé ðàäèé. Ïî¿â, ïîïèâ, ïîò³ì êàæå:
— Öå ÿ ïðèéøîâ äî âàñ, òà áîþñü, ùî âè é
ñëóõàòè ìåíå íå ñõî÷åòå.
— Òà êàæ³òü óæå, ìîæå, é ïîñëóõàþ.
— ×è íå ï³äåòå âè çà ìåíå çàì³æ?  ìåíå ä³òåé
áàãàòî, òà ùå é ìàë³.
— Òàê ùî æ? ß ä³òåé ëþáëþ.
³í òàêèé ðàäèé, à âîíà ùå á³ëüøå. Ïîâ³í÷àâ
¿õ áàòþøêà. ßê óâ³éøëà âîíà â õàòó, òî ñòàðøà
äî÷êà äóìàº: «ßê âîíà ïîõîæà íà íàøó ìàò³íêó,
òà ÷è áóäå æ âîíà òàêà äîáðà, ÿê ìàòè?»
×îëîâ³ê êàæå:
— Ìè ëÿæåìî íà ï³÷, à ä³òè íåõàé äîë³ ñïëÿòü.
À â íå¿ àæ ñåðöå áîëèòü, òà âîíà éîìó í³÷îãî
âæå íå êàæå. ³í êëè÷å ñòàðøó äî÷êó:
— Íàõèëèñü, íåõàé ìàòè íà òâîþ ñïèíó ñòàíå, ùîá íà ï³÷ çë³çòè.
Á³äíà äèòèíà äóìàº: «ßê íàñòóïèòü ìà÷óõà íà
ñïèíó, òî é ê³ñòêè ïîëàìົ.
À âîíà ëåãåñåíüêî ñòóïèëà — ò³ëüêè ùî äîòîðêíóëàñü íîãîþ.
Òîä³ ä³òè ëåæàòü òà íèøêîì ðîçìîâëÿþòü:
— Ìàáóòü, ³ ìà÷óõà òàêà áóäå äîáðà, ÿê ìàòè.
Ç òîãî ÷àñó âçÿëà òà æ³íêà âñå äîáðî â ñâî¿
ðóêè. ijòè âæå íå ñïàëè äîë³. Âîíà ãàðíî îäÿãíóòà. Ùî õî÷å, òå é ðîáèòü. ×îëîâ³ê çîâñ³ì
äðóãèé ñòàâ. Âèéäóòü ä³òè íà âóëèöþ, òàê ³íø³
êàæóòü:
—  íàñ ìà÷óõà ëèõà.
À âîíè êàæóòü:
— À íàøà ìà÷óõà òàêà äîáðà, ÿê ð³äíà ìàòè.
Òàê îò ÿêèé ÷îëîâ³ê çðîáèâñÿ, ÿê óäðóãå ïîáðàâñÿ ç ñâîºþ æ³íêîþ.
336
ËÅÄÀ×À ƲÍÊÀ
Ìàâ ÷îëîâ³ê ë³íèâó æ³íêó, ÿêà íå äáàëà, ùîá
âèðîáèòè ñîá³ øìàòîê ïîëîòíà. Îò â³í ³ êàæå:
— Ƴíêî, âèäèø, ëþäñüê³ æ³íêè äáàþòü, òî
ìàþòü ïîëîòíî, à òè ÿê ïðèéäåòüñÿ âìåðòè, òî íå
áóäå íàâ³òü ÷èì ðóê óêðèòè!
À âîíà êàæå:
— Íå æóðèñÿ, íàéøëà á ÿ ÷èì òåáå âêðèòè!
×îëîâ³ê ñîá³ é äóìàº: «Àíó ïðèòàþñÿ, íà÷å ÿ
âìåð, ùî âîíà áóäå ìåí³ ðîáèòè? ×èì âîíà ìåíå
âêðèº?»
Áåðå é íà÷å âìèðàº. Ïîëîæèëà âîíà éîãî íà
ëàâ³. Ìàëà ÿêåñü âåðåòåíî ç ïðÿæåþ. Áåðå ÷³ïëÿº
éîìó íèòêó äî çóáà ³ ìîòàº: òî íà çóáè, òî íà
ïàëüö³ íà íîãàõ. Îáìîòàëà, ïî÷èíຠïëàêàòè,
ãîëîñèòè:
— ×îëîâ³÷å ì³é, íà ùî æ òè òåïåð ñõîæèé?!
À â³í îáçèâàºòüñÿ äî íå¿:
— À ÷îðò áè òåáå ïîáðàâ! Íà êîáçó òåïåð
ñõîæèé!
Âñòàâ, íàáèâ äîáðå — ³ âîíà âæå ïèëüíóâàëà
ïðÿñòè.
ßÊ ²ÂÀÍ «ÏβÑÈÂÑß»
Áóâ ñîá³ ÷îëîâ³ê ²âàí. Äóæå ã³ðêî éîìó æèëîñÿ.
— ϳäó, — êàæå, — òà ñîá³ ñìåðòü çàïîä³þ!
²øëà áàáà äîðîãîþ. Àæ áà÷èòü, íà äåðåâ³ êîëî
øëÿõó ²âàí âèñèòü.
— ²âàíî÷êó, ãîëóá÷èêó, ùî öå òè íàðîáèâ! —
çàãîëîñèëà áàáà.
Êîëè ïðèäèâëÿºòüñÿ òà é êàæå:
337
— Ãå, òà ÿê æå êóìåäíî çàâ³ñèâñÿ, ùî ïóñòèâ
ìîòóçîê ïîï³ä ïàõâàìè; äîáð³ ëþäè òàê çà øèþ
â³øàþòüñÿ.
À ²âàí îçèâàºòüñÿ ç äåðåâà:
— Òà ³ñïèòóâàâ ÿ, — êàæå, — çà øèþ, êîëè æ
äèõàòè íå ìîæíà!..
ϒßÒÜ ÁÐÀÒ²Â
Æèëà ñîá³ íà áåðåç³ ìîðÿ æ³íêà. Ó íå¿ áóëî
ï’ÿòü ñèí³â, ï’ÿòü áðàò³â: Ñòåöüêî, Ãðèöüêî, Îñòàï, Ïåòðî ³ Ìèêîëà. Âîíè áóëè òàê³ ñõîæ³ ì³æ
ñîáîþ, ùî í³õòî íå ì³ã â³äð³çíèòè îäèí â³ä îäíîãî. Ó êîæíîãî áóëà ñâîÿ îñîáëèâ³ñòü. Ñòàðøèé áðàò, Ñòåöüêî, ì³ã âèïèòè ö³ëå ìîðå âîäè, à
ïîò³ì âèïóñòèòè éîãî íàçàä. Äðóãèé áðàò, Ãðèöüêî, íå áîÿâñÿ âîãíþ. Îñòàï ì³ã âèòÿãóâàòè íîãè
íà áóäü-ÿêó äîâæèíó. Ó Ïåòðà ò³ëî áóëî ì³öí³øèì
çà íàéì³öí³øå çàë³çî. À íàéìîëîäøèé çíàâ ìîâó
çâ³ð³â ³ ïòàõ³â. Æèëè âîíè, ïîæèâàëè ³ ãîðÿ íå
çíàëè. Îñòàï ³ Ïåòðî ïðàöþâàëè â ïîë³. Ñòåöüêî
ëîâèâ ðèáó. Ãðèöüêî ï³äòðèìóâàâ óäîìà âîãîíü,
à íàéìåíøèé, Ìèêîëà, ïàñ ãóñè òà â³âö³.
ßêîñü ó ò³ ì³ñöÿ, äå æèëè áðàòè ç ìàò³ð’þ,
ïðè¿õàâ íà ïîëþâàííÿ áàãàòèé ³ çëèé ïîì³ùèê.
Íà óçë³ññ³ â³í ïîáà÷èâ, ùî ìàëåíüêèé õëîï÷èê
ïàñå îòàðó. Öå áóâ íàéìåíøèé ³ç áðàò³â, Ìèêîëà. Ïîðÿä ³ç íèì ñïàëà ã³ðñüêà ê³çêà. Ïîì³ùèê
âçÿâ ñâ³é ëóê ³ âèñòð³ëèâ ó íå¿. Ïåðåëÿêàíèé
Ìèêîëà êðèêíóâ, ³ ê³çêà îäíèì ñòðèáêîì çíèêëà â ë³ñ³. Ç õàù³ âèñóíóâñÿ îëåíü. Ìèêîëà êðèêíóâ éîìó îëåíÿ÷îþ ìîâîþ: «Ðÿòóéñÿ!» ² îëåíü
çíèê. Óñ³ çâ³ð³ ïîõîâàëèñü.
338
Ðîçëþ÷åíèé ïîì³ùèê ëèøèâñÿ îäèí ó ïîðîæíüîìó ë³ñ³. À äîáðèé Ìèêîëà ñòîÿâ ïåðåä íèì ³
ðàä³â, ùî âñòèã äîïîìîãòè ñâî¿ì äðóçÿì. Òîä³ çëèé
ïîì³ùèê íàêàçàâ ñõîïèòè Ìèêîëó. Éîãî â³äâåçëè äî ì³ñòà ³ çà íàêàçîì ïîì³ùèêà êèíóëè â êë³òêó
äî ãîëîäíîãî òèãðà. Ïîì³ùèê ãàäàâ, ùî òèãð ðîç³ðâå ñì³ëèâîãî õëîï÷èêà, àëå Ìèêîëà çàãîâîðèâ
ç òèãðîì òèãðîâîþ ìîâîþ, ³ ëþòèé òèãð íå òîðêíóâ éîãî. ijçíàâøèñü ïðî öå, ïîì³ùèê ðîçëþòèâñÿ ùå äóæ÷å. ³í íàêàçàâ â³äðóáàòè Ìèêîë³
ãîëîâó. Àëå òîä³ ó â’ÿçíèöþ ïðîáðàâñÿ Ïåòðî, â
ÿêîãî ò³ëî áóëî ì³öí³øèì çà íàéì³öí³øå çàë³çî.
³í ëèøèâñÿ çàì³ñòü ñâîãî áðàòà. À Ìèêîëà âèéøîâ ³ ñïîê³éíî ï³øîâ äîäîìó.
Äðóãîãî ðàíêó Ïåòðà âèâåëè íà ì³ñüêó ïëîùó.
Êàò õîò³â â³äðóáàòè éîìó ãîëîâó, àëå íàéâàæ÷èé
òà íàéì³öí³øèé ìå÷ óäàðèâñÿ îá çàë³çíó øèþ
Ïåòðà ³ ðîçïàâñÿ íà äðóçêè.
Òîä³ ïîì³ùèê ðîçëþòèâñÿ äî íåñòÿìè ³ íàêàçàâ êèíóòè çóõâàëîãî á³äíÿêà ç âèñîêî¿ ñêåë³.
Âíî÷³ ó â’ÿçíèöþ ïðîáðàâñÿ Îñòàï, ÿêèé ì³ã
âèòÿãíóòè ñâî¿ íîãè íà áóäü-ÿêó äîâæèíó. Éîãî
âïóñòèëè, ³ â³í ëèøèâñÿ òàì çàì³ñòü ñâîãî áðàòà.
² çíîâó í³õòî í³ ïðî ùî íå çäîãàäàâñÿ. Íà ñâ³òàíêó Îñòàïà â³äâåëè äî âèñîêî¿ ñêåë³. ßêùî ëþäèíó êèäàëè ç íå¿ — âîíà ðîçáèâàëàñÿ íà ñìåðòü,
àëå êîëè êàòè øòîâõíóëè âíèç Îñòàïà, â³í ñïîê³éíî âèòÿãíóâ ñâî¿ ÷óäåñí³ íîãè ³ ñòàâ íà íèõ.
Íåñàìîâèòèé â³ä ëþò³ ïîì³ùèê ïîñêàêàâ ó ñâ³é
ïàëàö ³ â òîé æå äåíü íàêàçàâ ñïàëèòè íåïîê³ðíîãî Îñòàïà íà âîãíèù³. Êàòè ðîçêëàëè íà ìàéäàí³ ïåðåä ïàëàöîì ïîì³ùèêà âåëè÷åçíå âîãíèùå. Âàðòà ç ëóêàìè ³ ñïèñàìè îòî÷èëà ìàéäàí.
Òèì ÷àñîì Ãðèöüêî, ÿêèé íå áîÿâñÿ âîãíþ,
ïðîáðàâñÿ ó â’ÿçíèöþ ³ ï³äì³íèâ Îñòàïà. Êàòè
339
ñõîïèëè Ãðèöüêà ³ êèíóëè íà ñåðåäèíó âîãíèùà.
Ïîëóì’ÿ ï³äíÿëîñÿ âèùå çà áóäü-ÿêèé áóäèíîê.
Íàðîä çàïëàêàâ â³ä æàëîù³â, à æîðñòîêèé ïîì³ùèê çë³ñíî ñì³ÿâñÿ. Àëå ñêîðî äèì ðîçâ³ÿâñÿ,
³ âñ³ ïîáà÷èëè, ùî ïîñåðåäèí³ âîãíþ ñòî¿òü
Ãðèöüêî ³ âñì³õàºòüñÿ, íà÷å é íå áóëî í³÷îãî.
Ïîì³ùèê òðîõè íå çàäèõíóâñÿ â³ä ëþò³.
— Ùî öå çà ëþäèíà?! — çàêðè÷àâ â³í. —
Ó âîãí³ íå ãîðèòü, îá ñêåë³ íå ðîçáèâàºòüñÿ, ìå÷
¿¿ íå áåðå ³ íàâ³òü ëþòèé ãîëîäíèé òèãð íå ÷³ïàº!
Òà í³ æ, íå ìîæå òîãî áóòè, ùîá ÿ, ìîãóòí³é ïîì³ùèê, íå ñïðàâèâñÿ ç ïðîñòèì ñåëÿíèíîì!
² æîðñòîêèé ïîì³ùèê âèð³øèâ â³äâåçòè Ãðèöüêà äàëåêî â ìîðå, ïðèâ’ÿçàòè íà øèþ âåëèêó êàìåíþêó ³ âòîïèòè. «Ìîæå, â³í ³ âîäè íå áî¿òüñÿ? — ïîäóìàâ ïîì³ùèê. — Îäíàêîâî êàìåíþêà
íå äàñòü éîìó çìîãè âèïëèñòè. Íåõàé ëèøàºòüñÿ
íà äí³ ìîðñüêîìó!»
² ââå÷åð³ òîãî æ äíÿ â³í íàêàçàâ â÷èíèòè ñòðàòó.
Ç âåëèêèìè òðóäíîùàìè ïðîáðàâñÿ ó â’ÿçíèöþ Ñòåöüêî, ÿêèé ì³ã âèïèòè âñå ìîðå ³ âèëèòè
íàçàä. ³í çàéíÿâ ì³ñöå ñâîãî áðàòà ³ ñòàâ ÷åêàòè. Ââå÷åð³ éîãî â³äâåëè íà êîðàáåëü. Ïîì³ùèê
³ç ñâîºþ âàðòîþ ðîçì³ñòèâñÿ íà ³íøîìó êîðàáë³.
Âîíè ïîïëèâëè äàëåêî â ìîðå. Íà íàéãëèáøîìó
ì³ñö³ Ñòåöüêîâ³ ïðèâ’ÿçàëè íà øèþ âåëèêèé
êàì³íü ³ çà çíàêîì ïîì³ùèêà êèíóëè â ìîðå.
Ò³ëüêè Ñòåöüêî ïîòðàïèâ ï³ä âîäó, â³äðàçó
ïî÷àâ ïèòè ìîðå.
Ïîì³ùèê ïîáà÷èâ, ùî ìîðå êóäèñü çíèêàº!
² ïîæîâò³â â³ä ñòðàõó. Íåçàáàðîì ìîðñüêå äíî
îãîëèëîñü. Êîðàáë³ ïåðåêèíóëèñü, à Ñòåöüêî âèéøîâ íà áåðåã, âèïóñòèâ ìîðå íàçàä. Ïîì³ùèê ³
éîãî âàðòà òàê ³ ëèøèëèñü íà äí³. Íàðîä ðàä³â,
340
ùî çàãèíóâ æîðñòîêèé ïîì³ùèê, ³ ïðîñëàâëÿâ
÷óäåñíèõ áðàò³â, ÿê³ æèëè-ïîæèâàëè ³ äîáðà íàæèâàëè.
ÍÀÏÎËÅÃËÈÂÀ ƲÍÊÀ
 äîëèí³ á³ëÿ íåâåëè÷êîãî ë³ñî÷êà ³ ñòàâêà ÷àáàí ïàñ îâåöü. Äåíü áóâ ñîíÿ÷íèé ³ òèõèé. ³âö³
äîáðå ïàñëèñü, à ÷àáàí ñèä³â íà ãîðáî÷êó ³ ãðàâ ó
ñîï³ëêó ñâîþ óëþáëåíó ìåëîä³þ.
² îñü â³í ÷óº â ë³ñî÷êó ð³çêèé ïèñê, ùîñü ñìåðòåëüíî ïèùèòü. ×àáàí ñõîïèâñÿ, âçÿâ ó ðóêè ñâ³é
êèéîê ç âåëèêîþ ãîë³âêîþ ³ ïîá³ã äî òîãî ì³ñöÿ,
äå ñòàëàñÿ ÿêàñü ïðèãîäà.
Ïàñòóõ ïîáà÷èâ, ùî íà çåìë³ ëåæèòü ãàäþêà
äîâæèíîþ äî äâîõ ìåòð³â. À íà ãàäþö³ çâåðõó
ñèäèòü ïàâóê. Öåé ïàâóê òàêèé çäîðîâåííèé, ÿê
êàçàí. ³í óï’ÿâñÿ â ãàäþêó ³ ñâî¿ìè ñêîðï³îíñüêèìè íîãàìè äàâèòü ãàäþêó. Ãàäþêà çâèâàºòüñÿ â ïåðåäñìåðòíèõ ñóäîðãàõ ³ êðè÷èòü.
×àáàí, íåäîâãî äóìàþ÷è, ï³äá³ã äî ïàâóêà ³
âäàðèâ íàïàäíèêà ç óñ³º¿ ñèëè êèéêîì. Ïàâóê â³ä
ñèëüíîãî óäàðó ëîïíóâ. Ç çàáèòîãî íà ñìåðòü
ïàâóêà ïîëåò³ëè áðèçêè ãóñòî¿ á³ëî¿ ð³äèíè íà âñ³
áîêè. Áðèçêè ð³äèíè ïîïàëè ³ â î÷³ ÷àáàíîâ³.
×àáàí óïàâ íà çåìëþ ³ îñë³ï...
Ãàäþêà ïðèéøëà äî ïàì’ÿò³. Âîíà ïîáà÷èëà,
ùî ëåæèòü ÷îëîâ³ê ³ç çàêðèòèìè î÷èìà, äîãàäàëàñü, ùî ñòàëîñÿ. ϳäë³çëà äî ÷àáàíà ³ ñâî¿ì ÿçèêîì-æàëîì âèëèçàëà ³ç î÷åé ÷àáàíà ð³äèíó. ×àáàí ñòàâ áà÷èòè ³ ï³äâ³âñÿ. Ãàäþêà äî ÷àáàíà
çàãîâîðèëà ëþäñüêèì ãîëîñîì:
— Ñïàñèá³ òîá³, äîáðèé ÷îëîâ³÷å! Òè ìåíå âðÿòóâàâ â³ä ñìåðò³! Ïîáóäü òóò äåê³ëüêà õâèëèí, ÿ
341
øâèäêî ïîâåðíóñÿ ³ ïîò³ì òîá³ ùîñü ïîäàðóþ ³
ðîçêàæó.
Ãàäþêà ïîë³çëà â êóù³. ×àáàí çàëèøèâñÿ íà
ì³ñö³. Çà ê³ëüêà õâèëèí ãàäþêà ïîâåðíóëàñÿ äî
ïàñòóõà ³ ïðèíåñëà â ðîò³ ëèñòî÷îê ç ÿêîãîñü ç³ëëÿ.
— ³çüìè îöåé ëèñòî÷îê òà 璿æ éîãî. À ïîò³ì
ÿ òîá³ â³äêðèþ îäíó òàºìíèöþ.
×àáàí äîâãî íå õîò³â ¿ñòè ëèñòî÷êà. Áóëî éîìó
ãèäêî, ùî ëèñòî÷îê áóâ ó ðîò³ â ãàäþêè. Ãàäþêà
ïîáà÷èëà, ùî ÷àáàí ÷îãîñü ìíåòüñÿ, áî¿òüñÿ. Âîíà
ñêàçàëà:
— Íå á³éñÿ í³÷îãî. Òè âðÿòóâàâ ìåí³ æèòòÿ.
ßê òè äóìàºø, ÷è ÿ òîá³ çëà õî÷ó? ͳ, ÿ òîá³ áàæàþ ò³ëüêè äîáðà. ¯æ, íå á³éñÿ, à ìåíå áóäåø
çãàäóâàòè âñå ñâîº æèòòÿ.
×àáàí ïîâ³ðèâ ãàäþö³. Óçÿâ ëèñòî÷îê ³ 璿â.
Ãàäþêà òîä³ é ãîâîðèòü:
— Îò ùî, ÷îëîâ³÷å! Òåïåð òè áóäåø çíàòè, ïðî
ùî ãîâîðÿòü çâ³ð³, ïòèö³ ³ äîìàøí³ òâàðèíè. Âñå,
ùî æèâå íà ñâ³ò³, ðîçìîâëÿº ì³æ ñîáîþ ñâîºþ ìîâîþ. Ëþäè öüîãî íå ðîçóì³þòü, à òè òåïåð âñå
áóäåø çíàòè-ðîçóì³òè. Ò³ëüêè äàâàé óìîâèìîñü,
öå âåëèêà òàºìíèöÿ! ϳä îñòðàõîì ñìåðò³. Òè ïðî
öå íå ñì³é ðîçêàçóâàòè í³êîìó. Íàâ³òü áàòüêîâ³,
ìàòåð³, áðàòàì, ñåñòðàì, æ³íö³ ³ ä³òÿì íå ïîâèíåí
ðîçêàçóâàòè ïðî öþ òàºìíèöþ. Çíàé, ùî ÿê ò³ëüêè
ðîçêàæåø, òàê çðàçó æ ïîìðåø. Âèáèðàé ùîñü ³ç
äâîõ: àáî ìîâ÷è ³ æèâè, àáî ðîçêàæè ³ âìèðàé.
Ãàäþêà ùå ðàç ïîäÿêóâàëà ÷àáàíîâ³ çà òå, ùî
â³í âðÿòóâàâ ¿¿, é ïîë³çëà â êóù³.
×àáàí óçÿâ ñâ³é êèéîê òà ñîï³ëêó ³ ï³øîâ ç
ë³ñó äî ñâî¿õ îâåöü. ѳâ â³í â õîëîäî÷êó ï³ä çåëåíèì äóáîì ³ ïî÷àâ ãðàòè íà ñîï³ëö³ ñâîþ óëþáëåíó ìåëîä³þ. À íåïîäàë³ê äâà ìîëîäåíüê³ áà342
ðàí÷èêè ãðàþòüñÿ ³ ñòóêàþòüñÿ ëîáàìè. ² îñü îäèí
ïðîìîâëÿº äî äðóãîãî:
— Åé òè, äóðåíü! Òè í³÷îãî íå çíàºø?
— À òè ùî çíàºø? — â³äïîâ³â äðóãèé.
— ß á³ëüøå òåáå çíàþ.
— À ùî òè çíàºø?
— Îò ùî: îí òàì ìîãèëà. Íà ò³é ìîãèë³ º ïåíüîê ³ç âåëèêîãî äåðåâà. ϳä òèì ïåíüêîì º ñêàðá.
Òàì áàãàòî çàêîïàíî çîëîòà ³ ñð³áëà. Íåõàé ÿê
áóäåìî ïàñòèñü á³ëÿ ò³º¿ ìîãèëè, ÿ òîá³ ïîêàæó.
×àáàí óæå ðîçó쳺 ìîâó òâàðèí ³ öèõ äâîõ áàðàí÷èê³â. ³í ïîãíàâ óñ³õ îâåöü äî ìîãèëè. Áàðàí÷èêè ç³éøëè íà ìîãèëó. Îòîæ ïåðøèé áàðàí÷èê ³ çìóøóº ñâîãî òîâàðèøà äîáðå ñòóêíóòèñÿ
îá ïåíüîê íà ìîãèë³.
Äðóãèé áàðàí÷èê ðîç³ãíàâñÿ ³ äîáðå ñòóêíóâñÿ ëîáîì îá ïåíüîê. À ïîò³ì óïàâ äî çåìë³ ³ ïðèñëóõàâñÿ. Âñòàâ ³ ïðîìîâèâ äî ñâîãî òîâàðèøà:
— À ïðàâäà, äçâåíÿòü ãðîø³. Îò ÿêáè íàø ïàñòóõ çíàâ, ùî òóò º ñêàðá, ³ ÿêáè â³í éîãî âèêîïàâ, ñê³ëüêè áóëî á ó íüîãî áàãàòñòâà!
Òàê ÷àáàí óçíàâ, ùî íà ìîãèë³ º ñêàðá.
Ïðèãíàâ óâå÷åð³ îâåöü â ñåëî. Ïîâå÷åðÿâ ³ ë³ã
òðîøêè â³äïî÷èòè. Çàïðîñèâ äî ñåáå æ³íêó òà é
êàæå:
— Ƴíêî, ñüîãîäí³ ïî¿äåìî âíî÷³ íà ìîãèëó,
òàì º ñêàðá, ïîïðîáóºìî éîãî âèêîïàòè ³ çàáðàòè.
Î äâàíàäöÿò³é ãîäèí³ íî÷³ ÷àáàí òà éîãî äðóæèíà çàïðÿãëè êîíÿ ó âîçà, âçÿëè ëîïàòè, ì³øêè
³ ïî¿õàëè êîïàòè ãðîø³ íà ìîãèëó. Íà ñâ³òàíêó
âîíè âèêîïàëè ñêàðá. Ïðèâåçëè çîëîòà ³ ñð³áëà
ïîâåí â³ç. Çàæèëè âîíè ùàñëèâî ³ áàãàòî.
Îäíîãî ðàçó æ³íêà çàïèòàëà ñâîãî ÷îëîâ³êà,
ÿê â³í ì³ã óçíàòè, ùî íà ìîãèë³ áóâ ñêàðá. ×î343
ëîâ³ê ñêàçàâ äðóæèí³, ùî öüîãî ãîâîðèòè íå ìîæíà. Ƴíêà á³ëüøå é íå äîïèòóâàëàñü.
×àáàí äîáðå ðîçó쳺, ïðî ùî ãîâîðÿòü äîìàøí³
òâàðèíè, çâ³ð³, ïòèö³ ³ ÷àñòî ðîçêàçóº ñâî¿é æ³íö³.
Íàïðèêëàä, áóâ òàêèé âèïàäîê: ó äâîð³ êîðîâà
ìóêàº: «Ì-ó-ó-ó!» Òåëÿòêî îçèâàºòüñÿ: «Ì-å-åå!» Ïàñòóõ ³ êàæå æ³íö³:
— ×óºø, îí êîðîâà îçèâàºòüñÿ äî ñâîãî òåëÿòêà, êàæå: «Éäè ñþäè», à òåëÿòêî â³äïîâ³äàº
êîðîâ³, ñâî¿é ìàòåð³: «²äó-ó-ó».
Ƴíêà íå âèòðèìóº ³ çíîâ äîïèòóºòüñÿ ïàñòóõà, ÿê öå â³í óçíàâ, ïðî ùî ãîâîðÿòü òâàðèíè.
×àáàí óâåñü ÷àñ òâåðäèòü, ùî íå ìîæå ðîçêðèâàòè òàºìíèöþ, ³íàêøå óìðå.
À æ³íö³ æ êîðòèòü çíàòè. ² ÷îëîâ³êà æàëü.
Ìèíóëî íåìàëî ÷àñó, íàñòàëà çèìà. Äîâãî âàãàëàñü æ³íêà, à òàêè âèð³øèëà: íåõàé ÷îëîâ³ê
óìèðàº, àëå äëÿ íå¿ ðîçêðèº òàºìíèöþ.
— Óìèðàé, ÷îëîâ³÷å, à ìåí³ ðîçêàæè, çâ³äê³ëü
òè çíàºø, ïðî ùî ãîâîðÿòü òâàðèíè ³ ïòèö³.
×àáàí ïîãîäèâñÿ âñå ðîçêàçàòè ñâî¿é æ³íö³ ³
âìåðòè.
Ƴíêà ïðèãîòóâàëà ë³æêî äëÿ ïîê³éíèêà. Ïîñòàâèëà ñâ³÷êè, íàä³ëà éîìó ÷èñòó á³ëèçíó, ïîìèëà ãîëîâó é ïðè÷åñàëà.
— Ñêîð³øå, ÷îëîâ³÷å, ðîçïîâ³äàé ïðî òîé âèïàäîê!
×îëîâ³ê ðîçïî÷àâ:
— Îòîæ âë³òêó ÿ ïàñ â³âö³. ×óþ — â ë³ñ³ ùîñü
ïèùèòü. ß ïîá³ã äî òîãî ì³ñöÿ ³ ïîáà÷èâ, ÿê âåëèêèé ïàâóê äàâèâ ãàäþêó. ß âáèâ ïàâóêà ñâî¿ì êèéêîì. гäèíà ç ò³ëà ïàâóêà ïîïàëà ìåí³ â î÷³, ÿ âïàâ
³ îñë³ï... Ãàäþêà çîñòàëàñü æèâà. Òîä³ ãàäþêà...
×îëîâ³êîâ³ ñòຠâàæêî. ³í ëåäâå äèõຠ(áî
ñìåðòü ïðèõîäèòü) ³ â³í çâåðòàºòüñÿ äî æ³íêè:
344
— Ƴíêî, ìåí³ çàðàç äóæå òÿæêî, ÿ âìèðàþ.
Ìîæå, íå ïîòð³áíî ðîçïîâ³äàòè, ÿ âñå æ òàêè õî÷ó
æèòè. Îáëèø äîïèòóâàòüñÿ, íåâæå òîá³ áóäå ëåãøå, ÿê ÿ âìðó?
— ͳ-í³-í³! Âìèðàé, à ìåí³ ðîçêàæè. ß õî÷ó
çíàòè òâîþ òàºìíèöþ! Äå öå áóëî òàê, ùîá æ³íêà
íå çíàëà òîãî, ùî çíຠ÷îëîâ³ê?
Ó òîé ÷àñ, êîëè òå ä³ÿëîñÿ, â õàò³ áóëî äåñÿòü
êóðîê ³ ï³âåíü. Îò ï³âåíü ï³äá³ã äî îäí³º¿ êóðêè,
äçüîáíóâ ¿¿ òà é êàæå:
— ×îãî çåðíî çáèðàºø íå òàì, äå ÿ òîá³ ïîêàçóâàâ?
Ïîò³ì ï³äñêî÷èâ â³í äî äðóãî¿ êóðêè ³ ÿê óäàðèòü ¿¿ êðèëàìè:
— À òè íàâ³ùî âîäó ðîçëèëà íà ñêîâîðîä³?
ß âàì äàì! Âàñ äåñÿòü êóðîê, à ÿ îäèí ï³âåíü ì³æ
âàìè. ß ñòàðèé ³ íå ï³äêîðÿþñü âàì í³ â ÷³ì! ß íå
òàêèé äóðåíü, ÿê íàø ãîñïîäàð-ïàñòóõ. ³í ç îäí³ºþ æ³íêîþ íå ìîæå âïîðàòèñü, óìèðàòè âèð³øèâ, àáè âïåðò³é æ³íö³ ðîçêðèòè òàºìíèöþ. À÷,
äî ÷îãî äîæèâñÿ, íå ìîæå ñâî¿é æ³íö³ ðàäè äàòè,
ùîá âîíà ïîâàæàëà ñâîãî ÷îëîâ³êà! ˳ã âìèðàòè.
×àáàí ÷óº, ÿê ï³âåíü ç íüîãî ãëóçóº. Ñàì ñîá³
ïîäóìàâ: «Íåâæå ÿ ïîâèíåí ïîìèðàòè ÷åðåç
óïåðò³ñòü ³ íàïîëåãëèâ³ñòü æ³íêè? ͳ-í³-í³! Òàê
íå áóäå, äîñèòü!»
³í ñõîïèâñÿ ç ë³æêà. Ñâ³÷êè, ÿê³ ãîð³ëè, êèíóâ íà çåìëþ, ðîçìàõíóâñÿ òà é âäàðèâ æ³íêó. Âîíà
íåç÷óëàñü, ÿê öå ñòàëîñü, òà ç êðèêîì äî ÷îëîâ³êà:
— ×îãî òè ïåðåä ñìåðòþ ᒺøñÿ?
— ß íå âìèðàþ, áî ç ìåíå íàâ³òü ï³âåíü
ñ쳺òüñÿ. ³í ìåíå ââàæຠçà äóðíÿ, êàæå, ùî ÿ
îäí³é æ³íö³ ï³äêîðÿþñü, à â³í ìຠäåñÿòü ³ ùî
õî÷å, òå é ðîáèòü ç êóðêàìè.
Á³ëüøå æ³íêà íå äîïèòóâàëàñü ïðî òàºìíèöþ.
345
ϳâåíü âðÿòóâàâ ñâîãî õàçÿ¿íà ³ íå äàâ ïàñòóõîâ³ âìåðòè.
 íàðîä³ º òàêà ïðèêàçêà: «×îëîâ³ê, ïðî ÿêîãî é êóðè ãîâîðÿòü». Ìîæëèâî, ÷àáàí ³ áóâ òèì
÷îëîâ³êîì.
ÏÐÎ ÏÐÀÂÄÓ ² ÊÐÈÂÄÓ
Æèëè êîëèñü-òî äâà áðàòè: îäèí áàãàòèé, à
äðóãèé á³äíèé, ùî é íå ñêàçàòè. Öåé á³äíèé áðàò
óìåð. Çîñòàâñÿ ó íüîãî ñèí, ³ â³í æèâ òåæ á³äíî.
² ñïèòàâñÿ ðàç â³í ó ñâîãî äÿäüêà:
— À ùî, äÿäüêó, ÿê ëó÷÷å òåïåð æèòè — ÷è
ïðàâäîþ, ÷è íåïðàâäîþ?
— Å-å-å!... Äå òè òåïåð íàéøîâ ïðàâäó? Íåìà
òåïåð ïðàâäè íà ñâ³ò³! Òåïåð ñêð³çü îäíà êðèâäà.
— ͳ, äÿäå÷êó! ª ïðàâäà — ïðàâäîþ ëó÷÷å
æèòè.
— Õîä³ì íà ñóä.
— Òà ÷îãî ìè-òàêè ï³äåìî íà ñóä? Ëó÷÷å äàâàéòå ï³äåìî ïî äîðîç³ ³ ñïèòàºìî ÷îëîâ³êà, ÿêîãî
çóñòð³íåìî; ÿê ñêàæå, òàê ³ áóäå. Âàøà ïðàâäà —
óñÿ ìîÿ õóäîáà áóäå âàì; ìîÿ ïðàâäà — âàøà õóäîáà
áóäå ìåí³. Òàê ñïèòàºìî äî òðüîõ ðàç.
— Íó, äîáðå.
² ï³øëè âîíè äîðîãîþ. ²äóòü-³äóòü, çóñòð³÷àºòüñÿ ¿ì ÷îëîâ³ê — ³ç çàðîá³òê³â, ÷è ùî, éøîâ.
— Çäîðîâ, ÷îëîâ³÷å äîáðèé!
— Çäîðîâ³!
— Ñêàæè, áóäü ëàñêàâ, ÷îëîâ³÷å, ÿê òåïåð ëó÷÷å æèòè: ÷è ïðàâäîþ, ÷è íåïðàâäîþ?
— Å-å-å!.. Äîáð³ ëþäè! Äå òåïåð âè ïðàâäó íàéøëè? Íåìà òåïåð ¿¿ í³äå íà ñâ³ò³. Ëó÷÷å æèòè êðèâäîþ, àí³æ ïðàâäîþ.
346
— Íó, îöå ðàç ìîÿ ïðàâäà! — êàæå äÿäüêî.
À íåá³æ ³ çàæóðèâñÿ, ùî éîìó ïðèéäåòüñÿ
â³ääàâàòè âñþ ñâîþ õóäîáó äÿäüêîâ³. ²äóòü, ³äóòü —
çóñòð³÷àºòüñÿ ¿ì ïàí. À íåá³æ ³ êàæå:
— Íó, çàïèòàºìî æ öüîãî ïàíà: öåé óæå âñþ
ïðàâäó ðîçêàæå: â³í ãðàìîòíèé ³ âñå çíàº.
— Íó, äîáðå.
Îò ïîð³âíÿëèñÿ ç ïàíîì ³ ïèòàþòü éîãî:
— Ñêàæ³òü, áóäüòå ëàñêàâ³, ïàíî÷êó, ÿê òåïåðåíüêè ëó÷÷å æèòè: ÷è ïðàâäîþ, ÷è êðèâäîþ?
— Å-å-å!.. Äîáð³ ëþäè! Äå âè òåïåð çíàéøëè
ïðàâäó? Íåìà ¿¿ í³äå â ñâ³ò³; ëó÷÷å æèòè êðèâäîþ, àí³æ ïðàâäîþ.
— Îöå âæå ³ âäðóãå ìîÿ ïðàâäà! — ñêàçàâ ðàä³ñíî äÿäüêî. Íåá³æ ùå äóæ÷å çàæóðèâñÿ. ²äóòü,
³äóòü — çóñòð³÷àºòüñÿ ¿ì ï³ï. Íåá³æ ³ êàæå:
— Íó, ïîñïèòàéìîñÿ ïîïà, öåé óæå ïðàâäó
ñêàæå — íà òå â³í ³ äóõîâíèé. Öåé ÿê óæå ñêàæå,
òî òàê ³ áóäå.
— Íó, äîáðå!
ßê ïîð³âíÿëèñÿ ç ïîïîì, ïèòàþòü éîãî:
— Ñêàæ³òü, ïàíîò÷å, ÿê òåïåð ëó÷÷å æèòè: ÷è
ïðàâäîþ, ÷è íåïðàâäîþ?
— Å-å-å!.. Äîáð³ ëþäè. Äå âè òåïåðå÷êè çíàéøëè ïðàâäó? ¯¿ òåïåð ³ â ñâ³ò³ íåìà: ëó÷÷å æèòè
êðèâäîþ, àí³æ ïðàâäîþ.
— Îöå âæå ³ âòðåòº ìîÿ ïðàâäà! — ñêàçàâ ðàä³ñíî äÿäüêî.
ͳ÷îãî ðîáèòè íåáîæåâ³: â³ääàâ äÿäüêîâ³ áàãàòîìó âñþ ñâîþ õóäîáó, à ñàì çîñòàâñÿ ãîëèé,
áîñèé ³ ãîëîäíèé. Òÿæêî ïðèéøëîñü éîìó æèòè.
Áèâñÿ, áèâñÿ, ñåðäåøíèé, òà é çàäóìàâ ïîâ³ñèòèñü — óçÿâ â³í îáðèâîê òà é ï³øîâ ó ë³ñ. ϳøîâ
òà é äèâèòüñÿ íà äåðåâî — âèáèðຠã³ëêó, íà ÿê³é
áè ïîâ³ñèòèñü. «Îòî, — äóìຠñîá³, — äîáðà ã³ëêà,
347
êð³ïêà, à íà îòó ñ³ñòè òà, çà÷åïèâøèñü, ³ ïîâèñíóòè á».
³í òàê çàäèâèâñÿ íà äåðåâî, ùî é íå ïîì³òèâ,
ÿê âîâê ïðèá³ã. ßê óçäð³â éîãî ÷îëîâ³ê, êèíóâñÿ
ìåðù³é íà äåðåâî, à îáðèâî÷êà é çàáóâ. Çë³ç íà
äåðåâî òà é ñèäèòü. Êîëè ïðèá³ãàþòü òðè ÷îðòè,
à òðîõè çãîäîì ³ ÷åòâåðòèé, ¿õ âàòàã. ² ïèòຠâ³í
ñâî¿õ ñëóã:
— Òè ùî ñüîãîäí³ íàðîáèâ?
— Å... ß òàêîãî íàðîáèâ, ùî òàì õî÷ ùî õàé
íå ðîáëÿòü, íå ñïðàâëÿòü. Ó òàê³ì-òî ñåë³, ó ïàíà,
ÿ ïîðîáèâ òàê, ùî çðîäó-â³êó íå âãàòÿòü ãðåáë³.
À ïàí ëóïèòü ñâî¿õ ëþäåé, ÿê ñêàæåíèé: áàãàòî
¿õ áóäå ó íàñ.
— Äîáðå æ òè çðîáèâ, òà ùå íå òàê.
— À ÿê æå?
— Òàì ïîñåðåä ÿðó, â ë³ñ³, ðîñòå òðè äåðåâà.
Õòî ò³ òðè äåðåâà çðóáຠòà ïîëîæèòü íàâõðåñò
íà ãðåáëþ — âãàòèòü.
— Î!.. Õòî æ òî ÷óâ, õòî æ ³ çíàâ, ùî öå òàê
òðåáà çðîáèòè!
— Íó, à òè æ ùî çðîáèâ? — ïèòຠâ³í äðóãîãî.
— Å... ß òàêîãî íàðîáèâ, ùî áàãàòî áóäå ëþäåé ó íàøèõ ðóêàõ. Ó òàêîìó-òî ãîðîä³ âñþ âîäó
ïîâèñóøóâàâ, òàê ùî òåïåð òàì í³ êðàïë³ âîäè, à
íîñÿòü ¿¿ çà òðèäöÿòü òà çà ñîðîê âåðñò. Áàãàòî
òàì ïðîïàäå ëþäåé!
— Äîáðå òè çðîáèâ, à íå òàê, — êàæå âàòàã.
— À ÿê æå?
— ßê õòî âèêîïຠòîé êóù ìàëèíè, ùî ðîñòå
ïîñåðåä ãîðîäà, áóäå âîäà íà âåñü ãîðîä.
— Î!.. Õòî æ òî é ÷óâ, õòî æ òî é çíàâ, ùî
òðåáà öå ðîáèòè!
— Íó, à òè æ ùî çðîáèâ? — ïèòຠâ³í òðåòüîãî.
348
— Å... ß òàêîãî íàðîáèâ, ùî õàé òàì õî÷ ùî
íå ðîáëÿòü, í³÷îãî íå ïîä³þòü! Ó òàê³ì-òî êîðîë³âñòâ³ ó êîðîëÿ îäíà äî÷êà, òà ÿ ¿é ïîðîáèâ
òàê, ùî õàé õî÷ ÿê ë³êóþòü, í³÷îãî íå ïîä³þòü,
áóäå íàøà.
— Äîáðå òè çðîáèâ, òà ùå íå òàê.
— À ÿê æå?
— Õòî â³äðóáຠãëóõîãî óãëà òà ï³äêóðèòü —
òàêà áóäå, ÿê ³ ïåðøå.
— Õòî æ òî ÷óâ, õòî æ òî é çíàâ, ùî öå òðåáà
çðîáèòè!
À ÷îëîâ³ê ñèäèòü ñîá³ íà äåðåâ³ òà é ÷óº óñå,
ùî ÷îðòÿêè áàëàêàþòü. ßê óæå ðîçëåò³ëèñü ÷îðòÿêè, ÷îëîâ³ê òîé ³ äóìàº: «Ìîæå, öå é ïðàâäà,
ùî âîíè êàçàëè? ϳäó äî ïàíà, ìîæå, é ñïðàâä³
óãà÷ó ãðåáëþ». ϳøîâ. Ïðèõîäèòü äî ãðåáë³, à òàì
ïàí ᒺ òà ìó÷èòü ëþäåé, ùîá ìåðù³é óãà÷óâàëè.
Âîíè, á³äí³, àæ ï³ò ç íèõ ëëºòüñÿ, ðîáëÿòü, à âîíî
âñå í³÷îãî íå ïîìàãàº. À ïàí çíàé ëþòóº. Ïðèõîäèòü äî íüîãî öåé ïðàâäèâèé ÷îëîâ³ê òà é êàæå:
— Å-å, ïàíå! Á’ºòå âè ëþäåé, òà í³ÿêîãî ç öüîãî
ä³ëà íå áóäå. À ùî äàñòå ìåí³ — ÿ âãà÷ó?
— Äàì ÿ òîá³ ñòî êàðáîâàíö³â ³ ùå é íà äîäà÷ó öèõ ïàðó êîíåé ç êîëÿñêîþ ³ ç êó÷åðîì (à òàì
³ êîí³ ïàíîâ³ ñòîÿëè).
— Äàéòå æ ìåí³ ëþäåé ø³ñòü ÷îëîâ³ê òà òðè
ï³äâîäè.
— ³çüìè.
Ïî¿õàëè âîíè â ë³ñ, çðóáàëè ò³ òðè äåðåâà òà é
ïîêëàëè ¿õ íàâõðåñò íà ãðåáë³ — òàê çàðàç ³ âãàòèëè. Ïàí â³ääàâ éîìó ñòî êàðáîâàíö³â ³ ïàðó
êîíåé ç êîëÿñêîþ òà ç êó÷åðîì.
Òîä³ òîé ÷îëîâ³ê ³ äóìàº: «Äàé ïî¿äó ùå äî òîãî
ãîðîäà, äå âîäè íåìà. Ìîæå, é òî ïðàâäà; ìîæå,
349
äàì ÿ ¿ì âîäè». ѳâ òà é ïî¿õàâ äî òîãî ãîðîäà. Íå
äî¿æäæàþ÷è äî ãîðîäà ê³ëüêà âåðñò, çóñòð³â â³í
áàáóñþ, ùî íåñëà ïàðó â³äåð âîäè íà êîðîìèñë³.
— Ùî öå òè, áàáóñþ, íåñåø?
— Âîäó, ñèíî÷êó.
— Äàé æå é ìåí³ íàïèòèñü.
— Å-å-å, ñèíî÷êó! ß æ ¿¿ íåñó çà òðèäöÿòü âåðñòîâ; à ïîêè ùå ä³éäó äîäîìó, ïîëîâèíó ðîçõëþïàþ: à ñ³ì’ÿ ó ìåíå âåëèêà, ïðîïàäå áåç âîäè.
— ß îò ïðè¿äó ó âàø ãîðîä, íàä³ëþ âîäîþ âñ³õ,
³ áóäå ò³º¿ âîäè ó âàñ äîâ³êó.
Âîíà éîìó äàëà íàïèòèñü, à ñàìà òàêà ðàä³ñíà
ñòàëà, òà ìåðù³é ó ì³ñòî ³ ðîçêàçàëà âñ³ì ãîðîæàíàì, ùî ¿äå òàêèé ÷îëîâ³ê, ùî âîäó ¿ì äàñòü.
Ãîðîæàíè âñ³ âèéøëè çà ãîðîä, íàçóñòð³÷ òîìó
÷îëîâ³êîâ³, ç õë³áîì-ñ³ëëþ ³ âñÿêèìè ïîäàðóíêàìè. ßê ïðèéøîâ öåé ÷îëîâ³ê ó ãîðîä, çíàéøîâ
òîé êóù ìàëèíè, ùî ð³ñ ïîñåðåä ãîðîäà, âèêîïàâ éîãî — ïîòåêëà âîäà â³äò³ëü ïî âñüîìó ãîðîäó. Ãîðîæàíè íàãîðîäèëè éîãî ³ ãð³øìè, ³ óñÿêèì äîáðîì, òàê ùî â³í ñòàâ òåïåð áàãàòøèé â³ä
ñâîãî äÿäüêà. Äàë³ é äóìàº:
— Ïî¿äó ùå â òå êîðîë³âñòâî, äå êîðîëåâà
äî÷êà íåçäîðîâà, ìîæå, âèë³êóþ ¿¿.
ßê çàäóìàâ, òàê ³ çðîáèâ. Ïðè¿õàâ òóäè, ïðèéøîâ äî êîðîëåâèõ õîðîì³â, à ëþäè ò³ òàê³ ñìóòí³,
á³ãàþòü òà îõàþòü! Â³í ³ ïèòຠ¿õ:
— ß ÷óâ, ùî ó âàøîãî êîðîëÿ äî÷êà äóæå íåçäîðîâà. Õàé ÿê ¿¿ íå ë³êóþòü, í³÷îãî íå ïîä³þòü:
ò³ëüêè ÿ á ¿¿ âèë³êóâàâ.
— Å, ÷îëîâ³÷å, êóäè òîá³! Çàìîðñüê³ ë³êàð³
í³÷îãî íå ïîä³þòü, à òè é ïîãîò³â!
— Îòæå, ñêàæ³òü êîðîëåâ³.
Âîíè ñêàçàëè êîðîëåâ³. Êîðîëü âèéøîâ äî
íüîãî òà é êàæå:
350
— ßêùî âèë³êóºø, íàãîðîäæó òåáå òàê, ùî íå
áóäå áàãàòøîãî îä òåáå ó ñâ³ò³, ùå é äî÷êó ñâîþ
â³ääàì çà òåáå.
ϳøîâ òîé ÷îëîâ³ê, ïîäèâèâñÿ íà íå¿, à âîíà
âæå é ê³í÷àºòüñÿ. ³í óçÿâ íàñòðóãàâ ãëóõîãî óãëà,
ï³äêóðèâ ¿¿ — ³ âîíà îäðàçó ïîäóæ÷àëà òàê, ùî
äí³â çà òðè ³ çîâñ³ì îäóæàëà, çíîâ ñòàëà òàêîþ,
ÿê ³ ïåðø.
Êîðîëü ³ âñ³ ëþäè òàê³ ñòàëè ðàä³, ùî é íå
ñêàçàòè! Êîðîëü íà ðàäîùàõ ³ êàæå öüîìó ÷îëîâ³êîâ³:
— Çà òå, ùî âèë³êóâàâ òè ìîþ äî÷êó, ÿ ¿¿ â³ääàì
çà òåáå, òà ùå, ÿê óìðó ÿ, òè áóäåø êîðîëåì íà
ìî¿ì ì³ñö³.
Ñêîðî é ñïðàâä³ êîðîëü ïîìåð, à íà éîãî ì³ñö³
ñòàâ öåé ïðàâäèâèé ÷îëîâ³ê. Ïðîêîðîëþâàâ â³í
óæå ê³ëüêà òàì ë³ò, êîëè ïðè¿æäæຠó éîãî êîðîë³âñòâî ÿêèéñü-òî áàãàòèé êóïåöü ³ ïîñèëຠñïèòàòè êîðîëÿ, ÷è äîçâîëèòü â³í éîìó ïîòîðãóâàòè
ó éîãî êîðîë³âñòâ³? Êîðîëü çâåë³â éîìó ïðèéòè
äî íüîãî. Ïðèõîäèòü êóïåöü. Êîðîëü îäðàçó
ï³çíàâ ñâîãî äÿäüêà, àëå íå ïîêàçàâ éîìó é âèäó:
ïîáàëàêàâ òà é îäïóñòèâ éîãî òîðãóâàòè. À ñâî¿ì
ëþäÿì çàêàçàâ, ùîá íå â³äïóñêàëè éîãî äîäîìó,
à ùîá, ÿê áóäå çáèðàòèñü ¿õàòè, ïðîñèëè éîãî äî
íüîãî. Òàê ³ ñòàëîñü. Ïðèâîäÿòü öüîãî êóïöÿ äî
êîðîëÿ, êîðîëü ³ ïèòຠéîãî:
— Ç ÿêîãî òè êîðîë³âñòâà?
— Ç òàêîãî-òî.
— ²ç ÿêîãî ãîðîäà?
— Ç òàêîãî-òî.
— ßê ïðîçèâàºøñÿ?
— Òàê-òî.
Òóò êîðîëü ³ ïðèçíàâñÿ, ùî â³í éîãî íåá³æ —
òîé, ùî áåçâ³ñòè ïðîïàâ.
351
— Íó, ùî, äÿäüêó: òè êàçàâ, ùî êðèâäîþ ëó÷÷å æèòè, í³æ ïðàâäîþ. Îòæå, í³! Òè ò³ëüêè êóïåöü, à ÿ êîðîëü — ïðàâäà êðèâäó ïåðåâàæèëà!
— ßê æå öå ñòàëîñü?
Òîé ³ ðîçêàçàâ éîìó âñå, ùî ç íèì ä³ÿëîñü: ÿê
â³í õîò³â ïîâ³ñèòèñü, ÿê ñëóõàâ, ùî ÷îðòÿêè ãîâîðèëè, âñå-âñå... À íàïîñë³äîê íàâàëèâ â³í óñÿêîãî äîáðà äâà êîðàáë³ òà é ïîäàðóâàâ äÿäüêîâ³,
ñêàçàâøè:
— ß çàáóâ óñå òå, ùî òè ìåí³ ðîáèâ. Áåðè ñîá³
îö³ äâà êîðàáë³ ç óñ³ì äîáðîì. À ÿê ïðè¿äåø ó
ñâ³é ãîðîä, ðîçêàçóé óñ³ì, ùî ëó÷÷å æèòè ïðàâäîþ, àí³æ êðèâäîþ.
Óçÿâ äÿäüêî ò³ äâà êîðàáë³ ç óñ³ì äîáðîì ³
ïî¿õàâ äîäîìó. ßê ïðè¿õàâ óæå, ñòàëà éîãî
çàçäð³ñòü ìó÷èòè: ÷îãî é â³í íå êîðîëü. Ñóìóâàâ,
ñóìóâàâ â³í, à äàë³ é äóìàº:
— ϳäó é ÿ â³øàòèñü, ìîæå, é ìåí³ òàê ïðèëó÷èòüñÿ, ÿê ìîºìó íåáîæåâ³.
Óçÿâøè ìîòóçîê, ï³øîâ ó ë³ñ íà òå ñàìå ì³ñöå,
äå õîò³â â³øàòèñü éîãî íåá³æ. Àëå öüîìó íå òàê
ïðèëó÷èëîñÿ — äå íå âçÿëèñü ÷îðòÿêè, ñõîïèëè
éîãî òà é ïî÷åïèëè íà íàéâèù³é ã³ëëÿö³.
ØÅÏÅËßÂÀ ÌÀвß
 îäíîãî áàãà÷à ç íàøîãî ñåëà áóëà äîíüêà
Ìàð³ÿ. Âîíà çð³äêà âèõîäèëà íà âóëèöþ, à íà
âå÷îðíèö³ íàâ³òü íå ïîêàçóâàëàñÿ. ² òî íå òîìó,
ùî äóæå ãîðäèëàñÿ, ïðîñòî — øåïåëÿëà. ßê ðîçêðèº ðîòà, òî ïàðóáêè é ä³â÷àòà ïîâçàëè â³ä ðåãîòó, ÿê ðàêè.
Êàæóòü, ùî â áàãàòî¿ ä³âêè ãîðáà íå âèäíî.
Àëå öå íå º ïðàâäà. Ó áàãàòî¿ âèäíî ãîðá êðàùå,
352
í³æ ó á³äíî¿. Àäè, ìèíóëè ðîêè, Ìà𳿠òðåáà áóëî
â³ääàâàòèñÿ, à ñòàðîñòè íå ïðèõîäèëè í³ â³ä çàìîæíèõ, í³ â³ä á³äíèõ.
Çàæóðèëèñÿ òàòî é ìàìà... Ö³ëèìè äíÿìè äèâèëèñÿ íà ñâî¿ ìàºòêè ³ ïëàêàëè, ïëàêàëè... Ïåðåñòàëè ïëàêàòè òîä³, êîëè îäíîãî äíÿ Ãíàò,
á³äíèé ïàðóáîê ç ñóñ³äíüîãî ñåëà, ïðèñëàâ ñòàðîñò³â. Îòî áóëî ðàäîñò³ â õàò³ áàãà÷à!
Ãíàò òàêîæ ïðè¿õàâ, òà íå çàéøîâ äî õàòè, à
çàë³ç ó êóêóðóäçó íà ãîðîä³.
Ñòàðîñòè ñêàçàëè «äîáðèäåíü», ïîñ³äàëè íà
ëàâó ³, â³äêàøëÿâøèñü, ïðîìîâèëè:
— Ìè, àäè, áóëè íà ïîëþâàíí³. Âèä³ëè òàì
äóæå ôàéíó ñàðíó. Õîò³ëè ¿¿ çëîâèòè, àëå âîíà,
ìîëîäà ³ ïðóäêîíîãà, ïî÷àëà ò³êàòè â³ä íàñ ë³ñàìè, ïîëÿìè, ñåëàìè. Ìè çà íåþ, à âîíà àæ ñþäè...
Âèä³ëè, ÿê çàá³ãëà äî âàøî¿ õàòè... Îöå é ïðèéøëè, ùîáè-ñüòå íàì â³ääàëè ¿¿...
Àáè Ìàð³ÿ ùîñü íå ïðîøåïåëÿëà é íå íàðîáèëà ñì³õó, ìàìà ñêàçàëà:
— ²äè, äîíüêî, ïðèíåñè êîíîâêó âîäè...
Ìàð³ÿ âèéøëà. Ñòàðîñòè ñïèòàëè:
— Íó ÿê, ìàìî é òàòó, â³ääàñòå çà ìîëîäîãî
ìèñëèâöÿ ñâîþ ñàðíó?
Ìàòè â³äïîâ³ëà:
— Äîíüêà çàðàç ïðèéäå. Íàé âîíà ñàìà ñêàæå, ÷è õî÷å éòè ç íàøî¿ õàòè.
Çàìîâêëè ñòàðîñòè. ×åêàþòü. Òàòî ³ ìàìà òåæ
÷åêàþòü. À ä³â÷èíè íåìà òà é íåìà.
— ²äè, æ³íêî, ïîäèâèñü, äå âîíà ïîä³ëàñü, —
ïðîìîâèâ íàðåøò³ áàãàò³é.
Ƴíêà âèéøëà. Ïðèéøëà äî êðèíèö³, à Ìàð³ÿ
ñèäèòü íà öÿìðèíí³ é ãîëîñèòü íà âñå ñåëî.
— ×îãî òè, äîíþ, ïëà÷åø?
353
— Òà ÿ ïëà÷ó, áî, àäè, ÿê â³ääàìøÿ, òî ó ìåíå
áóäå äèòèíî÷êà. Âîíà ìîøå çàøëàáíóòè ³ âìåðòè.
² øî ÿ òîä³ áóäó ðîáèòè? Òàê ìåí³ øàëü, òàê øàëü...
Ïî÷óâøè ö³ ñëîâà, ìàòè é ñîá³ ïî÷àëà ðåâ³òè.
Îáíÿëà äîíüêó, ³ ñëüîçè ïîëèëèñÿ ð³êîþ.
Ñèä³â áàãà÷ ³ç ñòàðîñòàìè. Ìîâ÷àëè âîíè, ìîâ÷àâ ³ â³í. Íàðåøò³ ´àçäà ñêàçàâ ñèíîâ³:
— Àíó ï³äè äî êðèíèö³ ³ ïîäèâèñü: ùî âîíè
òàì, ïîòîïèëèñü?
ϳøîâ ñèí ³ óâèä³â, ùî êîëî öÿìðèííÿ 1 ìàìà
ç äîíüêîþ îáíÿëèñÿ ³ ðåâóòü, ÿê ïåðåä ê³íöåì
ñâ³òó.
— ×îãî âè ïëà÷åòå? — ñïèòàâ.
— Òà ÿ ïëà÷ó, áî, àäè, ÿê â³ääàìøÿ, òî ó ìåíå
áóäå ìàëà äèòèíî÷êà. Âîíà ìîøå çàøëàáíóòè ³
âìåðòè. ² øî ÿ áóäó ðîáèòè? Òàê ìåí³ øàëü, òàê
øàëü...
ßê ïî÷óâ áðàò ïðî òàêå ãîðå, îáíÿâ ñåñòðó ³
ìàìó ³ çàðåâ³â ùå äóæ÷å â³ä íèõ.
À áàãà÷ ñèä³â ³ç ñòàðîñòàìè. Ìîâ÷àëè âîíè,
ìîâ÷àâ ³ â³í. Íàðåøò³ âñòàâ ³ ïðîìîâèâ:
— Ïîñèäüòå òðîõè ñàì³, à ÿ ï³äó ïîäèâèòèñü,
÷è âîíè íå îáêîïóþòü êðèíèöþ, àáè ¿¿ ïðèíåñòè
äî õàòè.
ϳøîâ áàãà÷ äî êðèíèö³. À òàì æ³íêà, äîíüêà
³ ñèí îáíÿëèñÿ ³ òàê ðåâóòü, í³áè ¿ì õòîñü ãðîø³
çà òî ïëàòèòü.
— ×îãî ïëà÷åòå? — ñïèòàâ.
— Òà ÿ ïëà÷ó, òàòî÷êó, áî òî, àäè, ÿê â³ääàìøÿ, òî ó ìåíå áóäå ìàëåíüêà äèòèíî÷êà. Âîíà
ìîøå çàøëàáíóòè ³ âìåðòè. ² øî, ìîøå, ñêàøåòå, íå øàëü? Òàê øàëü, òàòî÷êó ð³äíèé, òàê øàëü.
Øî ÿ áóäó ðîáèòè?
1
Ö ÿ ì ð è í í ÿ — êîëîäÿçíèé çðóá.
354
Áàãàò³é íå ì³ã áàéäóæå ñëóõàòè. Ó íüîãî çàòðóñèëèñÿ ãóáè, íàáóáíÿâ³ëè ñëüîçè â î÷àõ. Îáíÿâ æ³íêó, äîíüêó, ñèíà ³ çàðåâ³â ðàçîì ç íèìè
òàê, ùî àæ ëèñòÿ íà äåðåâàõ çàøåëåñò³ëî.
ßêèéñü ÷àñ ñòàðîñòè ñèä³ëè ñàì³ â õàò³. Ïîò³ì
ïîäóìàëè, í³áè áàãàò³¿ çáèòêóþòüñÿ ç íèõ, ùî,
àäè, ïðèéøëè ñâàòàòè ¿õ äîíþ çà á³äíîãî ïàðóáêà. Âèéøëè ç õàòè. Ðàçîì ï³øëè äî êðèíèö³. À òàì
óñ³ îáíÿëèñÿ é ðåâóòü, ÿê âîëè.
— ×îãî âè ïëà÷åòå? — ñïèòàâ Ãíàò, ùî âèéøîâ ç êóêóðóäçè.
— Òà ÿ ïëà÷ó, áî òî, àäè, ÿê â³ääàìøÿ çà òåáå,
òî ó ìåíå áóäå ìàëåíüêà äèòèíî÷êà. Âîíà ìîøå
çàøëàáíóòè ³ âìåðòè. ² øî, ñêàøåø, íå øàëü? Òàê
øàëü, Ãíàòî÷êó, òàê øàëü... Øî ÿ áóäó ðîáèòè?..
Ìàð³ÿ çàðåâ³ëà, ³ âñ³ ¿¿ ðîäè÷³ òåæ çàãîëîñèëè.
Ãíàò ïîñì³õíóâñÿ ³ ùîñü äîâãî äóìàâ. Ïîò³ì
ñêàçàâ:
— ß ï³äó â ñâ³ò. ßê çäèáàþ äåñü äóðí³øèõ â³ä
âàñ, òî ïðè¿äó ³ ùå ðàç ïðèøëþ ñòàðîñò³â.
Ãíàò ï³øîâ ó ñâ³ò. Ìèíóëè ðîêè. Øåïåëÿâà
Ìàð³ÿ ç³ñòàð³ëàñü, ïîñèâ³ëà, áî Ãíàò íå ïðèñèëàâ ñòàðîñò³â.
ßÊ ×ÎËÎÂ²Ê ÕÎҲ ÏβÑÈÒÈÑÜ
Îäèí ðàç ó ñàðà¿ äÿäüêî çàõîò³â ïîâ³ñèòüñÿ.
Áî ùîñü â³í õîäèâ ö³ëèé ð³ê ³ éîìó âñå áóëà íåâäà÷à, âñ³ éîãî îáðàæàëè ³ éîìó ñóìíî áóëî ö³ëèé
ð³ê. Íó â³í ³ çàõîò³â ïîâ³ñèòüñÿ. Äóìàº: «Íó, ïîâ³øóñü, äà é êâèò!»
ϳøîâ. ³í áóâ òîâñòèé òàêèé, ïîâíèé. ² âçÿâ
íå ìîòóçêó, à ç êîíÿ ïðÿæêó, âóçäå÷êó. ² ïðè÷åïèâ. ² êàæå:
355
— Ãîñïîäè, ïîìîæè, ùîá ìåí³ äîâãî íå âèñ³òü
³ áèñòðî êîí÷èòüñÿ òóò.
À â óãë³ ñèä³â ÷îðò. Íó é â³í, ÷îðò öåé, ïî÷óâ
öåº, ùî â³í ïîïðîñèâ Ãîñïîäà Áîãà. ² â³í (÷îëîâ³ê) ò³ëüêè çàøìîðãíóâ ìîòóçêó íà øèþ, ³ òóòà
òàÿ âóçäå÷êà ëîïàºòüñÿ, ³ â³í îáðèâàºòüñÿ, ïàäàº
äîäîëó. ² öåé ÷îðò óñòຠé éîìó ãîâîðèòü:
— Îöå òàê. ßêáè òè íå ñïîìèíóâ Ãîñïîäà
Áîãà, òî ÿ á òåáå íà âîëîñèí³ ïîâ³ñèâ.
ÊÎÐÎËIÂÍÀ-ÓÏÈÐ
Äåñü-êîëèñü æèëè íà ñâiòi êîðîëü ç êîðîëåâîþ. Òàê äîâãî ó íèõ íå áóëî äiòåé, ùî âîíè óæå
âòðàòèëè óñÿêó íàäiþ. Íàðåøòi, ÷åðåç áàãàòî ëiò,
ç’ÿâèëàñÿ íà ñâiò êîðîëiâñüêà äî÷êà. Àëå ÿê òiëüêè
âîíà íàðîäèëàñÿ, áàòüêî ç ìàòið’þ îäðàçó
çðîçóìiëè, ùî õòîñü ïðîêëÿâ óâåñü ¿õ ðiä: ëè÷êî
ìàëî¿ êîðîëiâíè òà é óñå òiëî áóëè òåìíî-÷åðâîíîãî êîëüîðó.
— Ùî ïîðîáèø? — çiòõíóâ êîðîëü. — Íà òå
âîëÿ Áîæà...
Âií íàêàçàâ çàòî÷èòè äîíüêó ó âèñîêié âåæi, à
ñàì çâåðíóâñÿ äî âîðîæáèòiâ çà ïîðàäîþ. Îäíàê
óñi âîðîæáèòè ëèøåíü çíèçóâàëè ïëå÷èìà é
çiòõàëè — íiõòî íå ìiã íi÷èì çàðàäèòè. Íàðåøòi
îäíà ïðîñòà ñåëÿíñüêà æiíêà, ÿêà çíàëàñÿ íà
çiðêàõ, íàïðîðîêóâàëà êîðîëþ, ùî êîëè äiâ÷èíi
âèïîâíèòüñÿ âiñiìíàäöÿòü ðîêi⠗ âîíà ïîìðå,
àëå ÿêùî äîëÿ âñå æ çìèëîñåðäèòüñÿ íàä íåþ,
êîðîëiâíà âñòàíå ç äîìîâèíè íàéãàðíiøîþ äiâ÷èíîþ â ñâiòi. ßê íå äèâíî, àëå ïðîðîöòâî çáóëîñÿ.
Âiñiìíàäöÿòèði÷íà äiâ÷èíà ïîìåðëà, à ïåðåä
ñìåðòþ ïîïðîñèëà, ùîá áàòüêî ïîñòàâèâ ¿¿ äîìîâèíó â êîðîëiâñüêîìó ñêëåïi é ùîíî÷i ïîñèëàâ íà âàðòó âîÿêà.
359
Ïåðøî¿ æ íî÷i áiëÿ ïîìåðëî¿ êîðîëiâíè âèñòàâèëè âàðòó. Êîëè íà ãîäèííèêîâié âåæi ïðîáèëî
äâàíàäöÿòü ðàçiâ, ÷åðâîíîëèöÿ êîðîëiâíà âñòàëà,
êèíóëàñÿ äî âàðòîâîãî i âèïèëà ç íüîãî êðîâ.
Íàñòóïíî¿ íî÷i âñå ïîâòîðèëîñü. Ïåðåëÿêàíi
ïðèäâîðíi íå çíàëè, ùî é äóìàòè, i íiõòî íå õîòiâ
éòè âíî÷i âàðòóâàòè áiëÿ êîðîëiâíè. Âðåøòi äàâ
çãîäó îäèí âiäâàæíèé âîÿê. Àëå ÿê òiëüêè âií
çàéøîâ äî êîðîëiâñüêîãî ñêëåïó, æàõ îõîïèâ éîãî
i âií êèíóâñÿ ãåòü. Íà ùàñòÿ, íåäàëåêî âiä òîãî
ìiñöÿ âîÿê çóñòðiâ ÿêîãîñü äèâíîãî ñòàðîãî
÷îëîâiêà ç äîâãîþ ñèâîþ áîðîäîþ.
— Êóäè òiêàºø, õòî òåáå òàê íàëÿêàâ? —
ïîöiêàâèâñÿ äiäîê. Âîÿê ðîçïîâiâ ñòàðîìó âñå.
— Ùî æ... Òâî¿é áiäi ìîæíà çàðàäèòè. ß çíàþ,
ÿê öå çðîáèòè. Àëå òè ïîâèíåí ìåíå ó âñüîìó
ñëóõàòèñÿ. ßêùî õî÷ ðàç â÷èíèø íå òàê, ÿê ÿ
çâåëþ, — òîái íå æèòè.
I äiäîê íàâ÷èâ âàðòîâîãî, ùî òîé ìຠðîáèòè.
Âîÿê ïîâåðíóâñÿ äî ñêëåïó, ç ðóøíèöi, ïëàùà é øàïêè çðîáèâ îïóäàëî òà é ïîñòàâèâ éîãî
áiëÿ äîìîâèíè. Ñàì ñõîâàâñÿ çà íàéáiëüøîþ
iêîíîþ. Îïiâíî÷i êîðîëiâíà âñòàëà i çàêðè÷àëà:
— Ñüîãîäíi â ìåíå çíîâó ìîëîäåíüêèé âîÿ÷îê!
Âîíà êèíóëàñÿ äî îïóäàëà, à êîëè ïîáà÷èëà,
ùî öå íå ëþäèíà, çàâåðåùàëà ç ëþòi i ñòàëà øóêàòè ñïðàâæíüîãî âàðòîâîãî.
Êîðîëiâíà îáíèøïîðèëà âñå íàâêðóãè, àëå
íiêîãî íå ìîãëà çíàéòè. Êîëè æ íàðåøòi ïîáà÷èëà âîÿêà, çàñïiâàëè ïiâíi, é óïèðèöÿ øâèäåíüêî
ëÿãëà íà ñâîº ìiñöå.
Âðàíöi óñi áóëè äóæå çäèâîâàíi, ùî âîÿê çàëèøèâñÿ æèâèé. Àëå íàñòóïíî¿ íî÷i éîãî çíîâó
çìóñèëè âàðòóâàòè.
360
Öüîãî ðàçó þíàê ñõîâàâñÿ â êàïëèöi, à íà
ïîðîçi çàëèøèâ ìîëèòîâíèê. Òàê éîìó çâåëiâ
çðîáèòè äiäîê. Êîðîëiâíà i öüîãî ðàçó äîâãî øóêàëà âîÿêà, à êîëè çíàéøëà, òî íå ìîãëà óâiéòè â
êàïëèöþ, áî íà ñõîäàõ ëåæàëà îñâÿ÷åíà êíèãà.
Ðîçëþòèâøèñü, âîíà äîâãî øóêàëà iíøîãî âõîäó, àæ òóò çàñïiâàëè ïiâíi, é óïèðèöÿ çíîâó çìóøåíà áóëà ïîâåðíóòèñÿ â äîìîâèíó.
Òðåòüîãî ðàçó âîÿê äî÷åêàâñÿ ïiâíî÷i, à êîëè
êîðîëiâíà âñòàëà i êèíóëàñÿ éîãî øóêàòè, øâèäêî ëiã íà ¿¿ ìiñöå. I âîíî âèÿâèëîñÿ íàéáåçïå÷íiøèì! ßê íå ïîãðîæóâàëà âàðòîâîìó óïèðèöÿ,
ÿê íå ëÿêàëà éîãî — âäiÿòè íi÷îãî íå ìîãëà. Þíàê
íåñìiëèâî çèðêíóâ íà êîðîëiâíó é ïîáà÷èâ, ùî
îáëè÷÷ÿ é ðóêè ¿¿ ñòàëè áiëèìè, ÿê ó çâè÷àéíî¿
ëþäèíè. Çíîâó çàñïiâàëè ïiâíi! Êîðîëiâíà áåçñèëî âïàëà íà êîëiíà, ïîòiì ïîâiëüíî ïiäâåëà
ãîëîâó... Íà þíàêà äèâèëèñÿ ÿñíi äîáði î÷i çìó÷åíî¿ äiâ÷èíè.
— Äÿêóþ òîái, ìié âèçâîëèòåëþ! Òè âðÿòóâàâ
ìåíå îä ëþòèõ ìóê. Âæå íiêîëè áiëüøå ÿ íå ïèòèìó ëþäñüêî¿ êðîâi. À çà òâîþ âiäâàãó, ÿêùî
ïîãîäèøñÿ, ñòàíó òîái äðóæèíîþ.
×åðåç êiëüêà äíiâ ó êîðîëiâñòâi ñïðàâëÿëè ãó÷íå
âåñ³ëëÿ: ïðîñòèé âîÿê îäðóæóâàâñÿ ç ïðåêðàñíîþ,
ÿê ñîíöå, êîðîëiâíîþ.
ͲÌÀ ÖÀÐÈÖß
Áóâ ñîá³ îäèí á³äíèé ÷îëîâ³ê. Äóæå âîíè ç
æ³íêîþ á³äóâàëè. ϳøîâ òîé ÷îëîâ³ê ó ë³ñ ïî ãðèáè. ϳä³éøëà äî íüîãî â ë³ñ³ ÿêàñü áàáà.
361
— Ùî âè òóò ðîáèòå? — ïèòຠáàáà.
— Çáèðàþ ãðèáè.
Áàáà êàæå:
— Âè á³äíèé ÷îëîâ³ê. Íàòå âàì ö³ òðè ãîð³õè.
ßê ïðèéäåòå äîäîìó, ðîçáèéòå ¿õ ³ íå áóäåòå
á³ëüøå á³äíèé. Àëå äàñòå ìåí³ çà ö³ ãîð³õè òå,
÷îãî ó âàñ òåïåð íåìà.
Ïîãîäèâñÿ ÷îëîâ³ê. Ïðèõîäèòü â³í äîäîìó ³
íå êàæå æ³íö³ í³÷îãî, à ïðîáóº, ùî ç òèõ ãîð³õ³â
áóäå. Ðîçáèâ îäèí ãîð³õ — ³ êóïà çîëîòà ç’ÿâèëàñÿ! Á’º äðóãèé ãîð³õ — äðóãà êóïà çîëîòà! Á’º
òðåò³é — òðåòÿ êóïà!
— Ƴíêî, òåïåð ìè áóäåìî æèòè, áî ãðîøåé
ó íàñ º äîñèòü. Àëå çà ö³ ãðîø³ ÿ ìàþ äàòè òå,
÷îãî â íàñ òåïåð íåìà. Òàê ÿ ç áàáîþ äîìîâèâñÿ,
êîòðà ìåí³ ãîð³õè äàëà.
Ƴíêà êàæå:
— Òî äîáðå. ßê í³÷îãî â íàñ íåìà, òî í³÷îãî é
íå äàìî áàá³.
À ÷åðåç ÿêèéñü ÷àñ íàðîäèëàñÿ â íèõ ä³â÷èíêà. ² òàêà êðàñèâà, ùî íà ñâ³ò³ òàêî¿ á³ëüøå íåìà.
Àæ òåïåð âîíè çäîãàäàëèñÿ, ùî ìàþòü äàòè áàá³.
Ìèíóëî ðîê³â ³ç äåñÿòü. Òîé ÷îëîâ³ê çðîáèâñÿ
âåëèêèì áàãà÷åì. ijâ÷èíêà âæå âèðîñëà âåëèêà.
À òóò ³ áàáà ïðèéøëà. «Çãîäèëèñÿ âè äàòè òå,
÷îãî íå ìàëè, òî ÿ é áåðó òå, ÷îãî òîä³ íå áóëî.
Áåðó âàøó ä³â÷èíó». Âçÿëà áàáà ä³â÷èíó é ï³øëà.
À òà áàáà áóëà ÷àð³âíèöÿ. Öå âæå äâàíàäöÿòó
ä³â÷èíó âîíà â³ä ëþäåé óçÿëà. ² í³÷îãî ò³ ä³â÷àòà
â íå¿ íå ðîáèëè. Áàáà áóëà äåíü äîìà, à íà äðóãèé êóäèñü ï³øëà. ² ñêàçàëà âîíà ä³â÷àòàì:
— Òóò º áàãàòî ê³ìíàò, ³ âè ìîæåòå óñ³ ê³ìíàòè ïîäèâèòèñÿ, ëèø ó òàêó-òî ê³ìíàòó íå çàãëÿäàéòå.
362
Îäíîãî ðàçó ï³øëà áàáà, à íîâåíüêà ä³â÷èíà
äóìàº: «Ïîäèâëþñÿ ÿ ³ äî òî¿ ê³ìíàòè». ³ä÷èíèëà äâåð³, à òàì ëåæèòü òà ñàìà áàáà. Ëåæèòü ìåðòâà. ijâ÷èíà çà÷èíèëà äâåð³ ³ í³êîìó í³ ñëîâà íå
êàæå.
À áàáà ïðîêèíóëàñÿ. Âîíà çíàëà, ùî òà ä³â÷èíà áà÷èëà ¿¿ ìåðòâó, ³ ïèòຠä³â÷èíó:
— Ùî òè áà÷èëà â ò³é ê³ìíàò³, ÿê äèâèëàñÿ
òóäè?
— ͳ÷îãî íå áà÷èëà ³ íå äèâèëàñÿ.
Áàáà äîáðå çíàº, ùî ä³â÷èíà äèâèëàñÿ, à ä³â÷èíà í³ÿê íå õî÷å ïðèçíàòèñÿ.
Êîëè áàáà âìèðàëà íà äîáó, òî ¿¿ ëåãêî áóëî
çðîáèòè ìåðòâîþ é íà ð³ê. Òðåáà áóëî ò³ëüêè ïåðåñòàâèòè ñâ³÷êè: òó, ùî ñòîÿëà ó áàáè â íîãàõ,
ïîñòàâèòè â ãîëîâàõ, à â³ä ãîëîâè ïîñòàâèòè ñâ³÷êó
â íîãè.
Áîÿëàñÿ áàáà, ùî ä³â÷èíà êîìóñü ðîçêàæå ïðî
íå¿, ³ çðîáèëà ¿¿ í³ìîþ. Òà â³äâåëà ä³â÷èíó â ë³ñ ³
ëèøèëà.
À òèì ë³ñîì ¿õàâ öàð ³ çàáà÷èâ ä³â÷èíó.
— Àíó, éäè ïîäèâèñÿ, ùî çà ä³â÷èíà òàì ñèäèòü, — êàæå â³í êó÷åðó. Òîé ï³øîâ äî íå¿ òà é
ïèòàº:
— ×îãî òè òóò ñèäèø? — Òèõî. — Çâ³äêè òè? —
Òèõî. — ×îãî ìîâ÷èø? — Òèõî.
Êó÷åð âåðíóâñÿ ³ êàæå öàðåâ³:
— Âîíà í³÷îãî íå ãîâîðèòü. Ìàáóòü, í³ìà.
À êðàñèâà, ùî â ñâ³ò³ òàêî¿ ÿ ùå íå áà÷èâ.
— ²äè ïðèâåäè ¿¿ ñþäè, — êàæå öàð.
Êó÷åð ï³øîâ, óçÿâ ä³â÷èíó çà ðóêó é ïðèâ³â.
ßê çàáà÷èâ öàð òàêó êðàñó, òî íå ì³ã î÷åé â³äâåñòè. «Íàé âîíà é í³ìà, àëå â³çüìó ¿¿ çà æ³íêó», —
äóìຠöàð.
363
Ïðèâ³ç ¿¿ öàð äîäîìó, îæåíèâñÿ òà é æèâå ç
íåþ. ² ÷åðåç ð³ê òàêîãî âîíà ãàðíîãî õëîï÷èêà
ìàëà, ùî â ñâ³ò³ òàêîãî á³ëüøå íå áóëî.
À áàáà-óïèðèöÿ, â ÿêî¿ âîíà ïåðøå æèëà,
ïðèéøëà âíî÷³ äî öàðñüêîãî äîìó òà çàðóáàëà
õëîï÷èêà, à ìàì³ éîãî ïîìàñòèëà ïèñîê êðîâ’þ.
Óçÿëà çàðóáàíîãî õëîï÷èêà ³ ï³øëà. Âñòຠðàíî
öàð, äèòèíè íåìà, à æ³íêà â êðîâ³. dzáðàëèñÿ
ì³í³ñòðè ³ âèð³øèëè, ùî òî âîíà 璿ëà äèòèíó.
Àëå öàð ñêàçàâ: «Í³÷îãî ÿ ¿é çà öå íå çðîáëþ, áî
ëþáëþ ¿¿». ² ïðîñòèâ ¿é.
×åðåç ð³ê çíîâó íàðîäèâñÿ õëîï÷èê. ² çíîâ
ïðèéøëà áàáà-óïèðèöÿ é çðîáèëà âñå, ÿê ïåðøå.
Âñòຠðàíî öàð — äèòèíè íåìà, à æ³íêà çìàùåíà
êðîâ’þ. «Íó, — äóìຠöàð, — öå âîíà çíîâ äèòèíó 璿ëà». Àëå ïðîùຠ³ íà öåé ðàç.
Íà òðåò³é ð³ê çíàéøîâñÿ â íèõ ùå îäèí õëîïåöü. ² ç íèì ñòàëîñÿ òå ñàìå, ùî ç äâîìà ïåðøèìè. Âñòàâ ðàíî öàð — äèòèíè íåìà. ² æ³íêà
çìàùåíà êðîâ’þ. À ëþäè êàæóòü éîìó:
— ² âè âèìàùåí³.
Òóò öàð ðîçñåðäèâñÿ. Íå äîñòà òîãî, ùî âîíà
¿ñòü ä³òåé, òî ùå é éîìó äàâàëà ¿ñòè! Ñóäèòè ¿¿!
Ñóä ïðèñóäèâ: óòîïèòè öàðåâó æ³íêó â ãàðÿ÷³é
ñìîë³. À áàáà-óïèðèöÿ ïðèõîäèòü ³ ïèòຠ¿¿:
— Ùî òè áà÷èëà â ò³é ê³ìíàò³? Êàæè, áî çâàðÿòü òåáå ó ñìîë³.
— ͳ÷îãî íå áà÷èëà, — êàæå âîíà. (Áàáà çðîáèëà òàê, ùî ç íåþ æ³íêà ãîâîðèëà, õî÷ äëÿ âñ³õ
áóëà í³ìà).
Âåäóòü æ³íêó äî ÿìè ç³ ñìîëîþ. À ÷àð³âíèöÿ
éäå çà íåþ, ³ í³õòî íå áà÷èòü ¿¿, êð³ì çàñóäæåíî¿.
— Êàæè, ùî òè áà÷èëà, áî çàðàç óêèíóòü òåáå
â ÿìó ³ çãîðèø ó ñìîë³, — êàæå áàáà.
364
— ͳ÷îãî íå áà÷èëà.
Êîëî ÿìè ÷èòàþòü ïðèñóä: «Òàêó é òàêó âêèíóòè â ÿìó ç³ ñìîëîþ çà òàêó-òî ïðîâèíó». À áàáà
çíîâ ïèòàº:
— Êàæè, ùî áà÷èëà.
— ͳ÷îãî íå áà÷èëà.
² áàáà ïîâ³ðèëà ¿é òà é êðèêíóëà, ùîá óñ³ ÷óëè:
— Íå êèäàéòå ¿¿ â ÿìó, áî òî ÿ âèííà. ß çàðóáàëà ä³òåé ³ çìàñòèëà ¿é ïèñîê êðîâ’þ.
ͳõòî íå áà÷èâ áàáó, ëèø óñ³ ÷óëè ¿¿ ãîëîñ.
² çàñóäæåíó íå âêèíóëè â ÿìó.
Ç òîãî ÷àñó âîíà ïî÷àëà ãîâîðèòè. ² ðîçêàçàëà
ëþäÿì:
— ...Áàáà-÷àð³âíèöÿ ñêàçàëà, ùîá ÿ íå äèâèëàñÿ â îäíó ê³ìíàòó. À ÿ çàãëÿíóëà, àëå í³÷îãî íå
ïîáà÷èëà òàì. Áàáà äóìàëà, ùî ÿ òàì ùîñü áà÷èëà, ³ îí³ìèëà ìåíå.
Áàáà âñå öå ÷óëà ³ ëèøèëà öàðèöþ, áî ïîâ³ðèëà, ùî òà í³÷îãî íå ìîæå ïðî íå¿ ðîçïîâ³ñòè.
ϳñëÿ òîãî ìîëîäà öàðèöÿ ãàðíî æèëà ç ÷îëîâ³êîì. ² ìàëè âîíè áàãàòî ä³òåé. Ìîæå, é òåïåð
ùå æèâóòü.
Á²ÄÍÈÉ ×ÎËÎÂ²Ê ÒÀ ÉÎÃÎ ÑÈÍÈ
Æèâ ñîá³ á³äíèé ÷îëîâ³ê. Ìàâ â³í òðüîõ ñèí³â.
Íàéñòàðøîãî çâàëè Ïåòðîì, ñåðåäóëüøîãî — Ãàâðèëîì, íàéìåíøîãî — ²âàíîì.
Êîëè õëîïö³ ï³äðîñëè, áàòüêî ïîêëèêàâ ¿õ äî
ñåáå é êàæå:
— Ñòàðèé ÿ, ä³òè ìî¿, íå ìîæó âàñ ïðîãîäóâàòè. Âè âæå âèðîñëè, ³ä³òü ñîá³ â ñâ³ò, øóêàéòå
365
ðîáîòè. Òà çà ð³ê ïîâåðòàéòåñÿ äîäîìó. Õòî ç âàñ
íàéá³ëüøå çàðîáèòü, òîé ³ çàëèøèòüñÿ ïðè ìåí³.
Ðîç³éøëèñÿ ñèíè â ð³çí³ ñòîðîíè, é êîæíèé
çíàéøîâ äëÿ ñåáå ñëóæáó.
Ìèíóâ ð³ê.
Ïîâåðíóâñÿ äî îò÷îãî äîìó íàéñòàðøèé ñèí,
ïðèí³ñ ç ñîáîþ áàãàòî ãðîøåé. Äðóãîãî äíÿ ïîâåðíóâñÿ ñåðåäóëüøèé ñèí. Öåé ïðèí³ñ ê³ëüêà
øìàòê³â çîëîòà. Íà òðåò³é äåíü ïîâåðíóâñÿ íàéìîëîäøèé ³ íå ïðèí³ñ í³÷îãî.
Ðîçñåðäèâñÿ áàòüêî íà íàéìîëîäøîãî ñèíà ³
ïðîãíàâ éîãî ç äîìó. ϳøîâ õëîïåöü ñâ³ò çà î÷³.
²øîâ, ³øîâ, ïîêè íå íàñòàâ âå÷³ð. Çàéøîâ õëîïåöü äî òåìíîãî ë³ñó, ñ³â íà ïåíü, âèéíÿâ îñòàíí³é øìàòîê õë³áà, ùî âçÿâ ç äîìó, ³ ¿ñòü. ¯ñòü
³ äóìàº, ùî éîìó òåïåð ðîáèòè, êóäè ïîä³òèñÿ.
Òàê çàäóìàâñÿ, ùî é íå ïîì³òèâ, ÿê ïåðåä íèì
ç’ÿâèâñÿ âåëåòåíü.
— Ùî òè, õëîï÷å, æóðèøñÿ? — ïèòຠâåëåòåíü.
²âàí ïðî âñå éîìó ðîçïîâ³â.
— Êîëè õî÷åø, õîäè äî ìåíå â íàéìè! — çàïðîïîíóâàâ âåëåòåíü ²âàíîâ³.
Ïîãîäèâñÿ ²âàí ³ ï³øîâ çà ñâî¿ì íîâèì ãîñïîäàðåì. Ïðèéøëè â ñàìó ãóùàâèíó ë³ñó, äå ó âåëåòíÿ áóëà õàòà. ² ïîñåëèâñÿ ²âàí ó õàò³ âåëåòíÿ.
Æèëîñÿ éîìó äîáðå. Ðîáîòè áóëî íåáàãàòî. Âåëåòåíü íàâ÷èâ ²âàíêà ¿çäèòè íà êîí³, âîëîä³òè
øàáëåþ. Íàâ÷èâ òàêîæ ñâîãî ñëóãó ðàõóâàòè,
÷èòàòè, ïèñàòè.
Ìèíóâ ð³ê. Ïðèõîäèòü îäíîãî äíÿ âåëåòåíü
äîäîìó é êàæå ²âàíêîâ³:
— Ïðèãîòóé, ²âàíå, êîíÿ, çáðîþ, é ïî¿äåø íà
ï³âäåíü, ³ òàì, çà äâîìà ãîðàìè, çíàéäåø âåëè366
êèé çàìîê. Íàâêîëî òîãî çàìêó — ñò³íà, ³ ïðîæèâຠâ íüîìó óïèð, êîòðîãî òè ìóñèø çàáèòè.
dzáðàâñÿ õëîïåöü â äîðîãó, ïîïðîùàâñÿ ç âåëåòíåì, ïî¿õàâ íà ï³âäåíü.
Òðè äí³ áóâ â³í ó äîðîç³ é íàðåøò³ ïîáà÷èâ
ñòðàøíèé ÷îðíèé çàìîê, îòî÷åíèé òàêîþ æ ÷îðíîþ ñò³íîþ. ’¿õàâ ²âàí çà îãîðîæó, áà÷èòü —
ñèäèòü óïèð ³ òðèìຠâ ðóö³ çàë³çíó ïàëèöþ.
Ïîì³òèâ óïèð ²âàíà ³ çàðåâ³â ñòðàøíèì ãîëîñîì:
— Ùî òîá³ òóò òðåáà? ßê òè ñì³â ïðèéòè íà
ìîþ çåìëþ?
— ß ïðè¿õàâ áèòèñÿ ç òîáîþ! — â³äïîâ³â ²âàí.
Óïèð ðîçðåãîòàâñÿ ³ êèíóâ ó ²âàíà çàë³çíîþ
ïàëèöåþ. ³äñêî÷èâ ²âàí, ³ ïàëèöÿ ïîëåò³ëà ïîâç
íüîãî. Òîä³ âõîïèâ ïàëèöþ ²âàí, ïðèö³ëèâñÿ äîáðå òà ÿê øïóðíå ïàëèöåþ â óïèðÿ — é çàáèâ
éîãî äî ñìåðò³. Óâ³éøîâ ²âàí äî çàìêó ÷îðíîãî,
çíàéøîâ ó íüîìó ÷îðíîãî êîíÿ, ÷îðíó çáðóþ. ѳâ
²âàí íà ÷îðíîãî êîíÿ, à ñâîãî ïðèâ’ÿçàâ ïîâîäîì äî ñ³äëà é ðóøèâ ó äîðîãó.
Âåëåòåíü óæå ÷åêàâ ²âàíà. Êîëè ïîáà÷èâ ñâîãî ñëóãó, ïîõâàëèâ, âçÿâ êîíåé ³ çàâ³â äî ñòàéí³.
Ìèíóâ ÿêèéñü ÷àñ. Õëîïåöü ð³ñ ³ ñòàâàâ óñå
ìóäð³øèì, óñå äóæ÷èì. Ïîêëèêàâ éîãî îäíîãî
ðàçó âåëåòåíü ³ êàæå:
— Òåïåð ìóñèø ¿õàòè íà ï³âí³÷. Ïðî¿äåø íåïðîõ³äí³ ë³ñè, íåïðîõ³äí³ áîëîòà ³ òàì ïîáà÷èø
çàìîê. Ó òîìó çàìêó æèâå óïèð ùå îäèí. Áàãàòî
â³í ëèõà ðîáèòü äëÿ ëþäåé. Òðåáà éîãî çàáèòè.
Çàᒺø óïèðÿ — áîëîòà âèñîõíóòü, ëþäè íà òèõ
ì³ñöÿõ ïîñ³þòü õë³á.
²âàí äîâãî íå ãîòóâàâñÿ ³ âæå íà äðóãèé äåíü
âè¿õàâ íà ï³âí³÷.
367
¯õàâ, ¿õàâ, ïîêè íå çà¿õàâ ó ãóñòèé, íåïðîõ³äíèé ë³ñ. Íåëåãêî áóëî ïðîáèðàòèñÿ òèì ë³ñîì,
òà ²âàí âçÿâ äî ðóê ìå÷à é ñòàâ ñîá³ ïðîðóáóâàòè
äîðîãó. Ö³ëèé äåíü ²âàí ïðîðóáóâàâ äîðîãó â ë³ñ³,
ïîêè éîãî íå çàñòàëà í³÷. Äîâåëîñÿ çàíî÷óâàòè â
ë³ñ³. Ñïóòàâ ²âàí êîíÿ, ùîá äàëåêî íå ï³øîâ, à
ñàì ë³ã íà ìùó é çàñíóâ.
Òà íåäîâãî ñïàâ. Ïðîêèíóâñÿ é áà÷èòü, ùî
äåðåâà äîâêîëà íüîãî ðîçñòóïèëèñÿ. Âñå íàâêîëèøíº ñÿº ÷àð³âíèì ñÿéâîì, çåìëÿ âêðèëàñÿ
ïàõó÷èìè êâ³òàìè. Íà äåðåâàõ íåçâè÷àéí³ ïòàøêè ñï³âàëè òàê, ùî ïîä³áíîãî ñï³âó í³êîëè íå
÷óâ ²âàí.
Ç ãóùàâèíè ë³ñó íà òîé ñï³â âèõîäÿòü ìàâêè, ç
îçåð âèë³çàþòü âîäÿí³ é òàíöþþòü, ñï³âàþòü. Íàâêîëî íèõ ç³áðàëèñÿ âñ³ëÿê³ çâ³ð³. ² æîäíà ñèëüíà çâ³ðèíà íå ÷³ïຠñëàáøî¿. Íàä ãîëîâîþ ²âàíà,
íà ã³ëëÿö³ äåðåâà, ñèäèòü ñòàðà ñîâà, á³ëÿ ñîâè
ïðèìîñòèëàñÿ ìàëåíüêà ãîðëèöÿ. Ñîâà ðîçïîâ³äຠùîñü ãîðëèö³, ãîðëèöÿ ñëóõàº.
Ïðèñëóõàâñÿ äî ìîâè ñîâè é ²âàí. Ç ðîçïîâ³ä³
äîâ³äàâñÿ, ùî ë³ñ öåé áóâ çàêëÿòèì, ùî â íüîìó
âñå áóëî ìåðòâèì. ² ò³ëüêè êîëè â öåé ë³ñ ïðèéøîâ ²âàí, ïðîðóáàâøè äîðîãó, ³ ä³éøîâ äî ñåðåäèíè, — â ë³ñ³ âñå îæèëî. Òîìó äëÿ ïòàõ³â ³ çâ³ð³â
íàñòàëî òàêå ðàä³ñíå ñâÿòî.
Äèâèâñÿ ²âàí, äèâóâàâñÿ áà÷åíîìó, ïîò³ì çíîâó
çàñíóâ. Ïðîêèíóâñÿ ²âàí, êîëè ç³éøëî ñîíöå.
Ãëÿíóâ äîâêîëà é ïîáà÷èâ, ùî â³í íà êðàþ ë³ñó,
à ïåðåä íèì ïðîñòåëèëîñÿ øèðîêå ïîëå, âêðèòå
çàïàøíèìè êâ³òàìè.
«Åãå, äèâèñÿ, âæå é áîëîòà ïîâèñèõàëè! — ïîäóìàâ ²âàí. — Òðåáà ïîñï³øàòè, ùîá ÷èìøâèäøå ïîê³í÷èòè ç óïèðåì».
368
Îñ³äëàâ ²âàí êîíÿ é ïîí³ññÿ. Íåäîâãî òðåáà
áóëî ì÷àòè, ùîá ïîáà÷èòè ÷àð³âíèé çàìîê. Íàâêîëî çàìêó òîãî — âåëèêà ñò³íà. Âëåò³â ²âàí íà
äâ³ð çàìêó é â³äðàçó æ çóñòð³â óïèðÿ-÷àðîä³ÿ,
êîòðèé âæå ÷åêàâ ²âàíà.
Ïî÷àëè âîíè áèòèñÿ. Øâèäêî ïîêèíóëà óïèðÿ ñèëà. Çàáèâ éîãî ²âàí. ϳøîâ äî çàìêó, çíàéøîâ òàì ÷àðî䳺âîãî êîíÿ ³ éîãî çáðóþ, çàáðàâ ³
ïîí³ññÿ íàçàä.
²äå ²âàí ³ äèâóºòüñÿ: íà ïîëÿõ ëþäè ïðàöþþòü — êîñÿòü òðàâó, ñóøàòü ñ³íî, îðþòü ïëóãàìè. ²âàíîâ³ ñòàëî âåñåëî íà ñåðö³, é ïîñï³øèâ
â³í äîäîìó, ùîá ïîò³øèòè ãîñïîäàðÿ.
Çðàä³â ãîñïîäàð, ïîáà÷èâøè ²âàíà. Âçÿâ â³ä
íüîãî êîíÿ é çáðóþ ³ ñêàçàâ, ùîá ²âàí ³øîâ íà
â³äïî÷èíîê.
Òà íåäîâãî ²âàí â³äïî÷èâàâ. Äîâåëîñÿ ¿õàòè
íà ñõ³ä, ùîá ïîáîðîòè òðåòüîãî óïèðÿ. Íà öåé
ðàç ²âàíîâ³ äîâåëîñÿ ¿õàòè áåçâîäíèìè ñòåïàìè,
ïóñòåëÿìè. Âåëè÷åçí³ ãàäþêè ïåðåòèíàëè éîìó
äîðîãó, çàãðîæóþ÷è ñìåðòþ. Íàïàäàëè íà ²âàíà
é ñòðàõ³òòÿ-ïàâóêè, íàìàãàþ÷èñü çàïëóòàòè éîãî
â ïàâóòèííÿ, ç’ÿâëÿëèñÿ ð³çí³ ïðèìàðè, ùî õîò³ëè çáèòè ²âàíà ç øëÿõó. Áà÷èòü ²âàí îçåðî, áà÷èòü ð³÷êó, õî÷å íàïèòèñÿ, à âîíè â³ä íüîãî âñå
â³ääàëÿþòüñÿ, ñê³ëüêè á íå éøîâ.
Âèð³øèâ ²âàí ³òè ò³ëüêè íà ñõ³ä, í³êóäè íå çâåðòàþ÷è. Òàê ³ â÷èíèâ. Íàðåøò³ ïðèéøîâ äî âåëèêîãî á³ëîãî çàìêó, îáâåäåíîãî ñò³íîþ. Òóò ²âàíîâ³ äîâåëîñÿ âèòðèìàòè íàéá³ëüøèé á³é. Òà
çáîðîâ â³í ³ òðåòüîãî óïèðÿ, çàáðàâ â³ä íüîãî á³ëîãî êîíÿ, éîãî çáðóþ é ïîâåðíóâñÿ íàçàä.
Ïî äîðîç³ äîäîìó ²âàí ïîáà÷èâ, ùî ïóñòåë³
çàçåëåí³ëè, â ãëèáîêèõ ÿðóãàõ ç’ÿâèëàñÿ âîäà, íà369
ïîâíèëèñÿ âîäîþ îçåðà é çàáëèùàëè íà ñîíö³
äçåðêàëîì. Íà äåðåâàõ ñï³âàëè ïòàõè.
²âàí ïðè¿õàâ äîäîìó, ïåðåäàâ âåëåòíåâ³ êîíÿ
é çáðóþ, à ñàì ë³ã â³äïî÷èâàòè. ³äïî÷èâøè, âçÿâñÿ çà íàóêó ³ ùå áàãàòî ÷îìó íàâ÷èâñÿ.
Íå äàâàëà ²âàíîâ³ ñïîêîþ äóìêà: ÷îìó éîãî
ãîñïîäàð ñàì íå õîäèòü áîðîòèñÿ? Îò â³í ³ ñïèòàâ âåëåòíÿ:
— Âè íà ìåíå íå ñåðäüòåñÿ, àëå ÿ õîò³â áè
çíàòè, ÷îìó âè, òàêèé äóæèé ³ ñïðèòíèé, ñàì³ íå
ï³øëè áîðîòèñÿ ç óïèðÿìè, à ïîñèëàëè ìåíå?
Âåëåòåíü ïîñì³õíóâñÿ ³ â³äïîâ³äàº:
— Áà÷èø, ñèíó, êîëè âåëèêå ä³ëî ñêî¿òü äóæèé ³ ìóäðèé, âîíî íå ìຠòî¿ âàðòîñò³. Ïàì’ÿòàé, ùî âåëèê³ ñïðàâè ÷àñòî âåðøàòü íå ò³ ëþäè,
ÿê³ áàãàòî çíàþòü ³ ìàþòü áàãàòî ñèëè, à ò³, ùî
ìàþòü âåëèêó âîëþ ³ áàæàííÿ.
³äïîâ³äü ãîñïîäàðÿ ö³ëêîì çàäîâîëüíèëà ³ çàñïîêî¿ëà ²âàíà.
Îäíîãî ðàçó âåëåòåíü çàïðîñèâ ²âàíà ï³òè ïîãóëÿòè. ѳëè âîíè íà êîíåé ³ ïî¿õàëè. Ïðè¿õàëè
äî âåëèêîãî ì³ñòà é áà÷àòü, ùî âñå òóò ó òðàóð³.
Ñïèòàëè ²âàí ç âåëåòíåì, ùî çà ñìóòîê âïàâ
íà ì³ñòî, ¿ì â³äïîâ³ëè:
— Ïðèëåò³â äî íàøîãî ì³ñòà ñòðàøåííèé äðàêîí. ³í 璿â ïîëîâèíó õóäîáè, ÿêà ó íàñ º, ³,
ïåâíî, 璿ñòü óñþ, êîëè íå äàìî éîìó öàðñüêî¿
äîíüêè. Öàðñüêà äî÷êà áóëà äóæå äîáðà é ïîãîäèëàñÿ éòè äî äðàêîíà, ùîá âðÿòóâàòè ðåøòó õóäîáè. Øêîäà öàðñüêî¿ äî÷êè, àëå é õóäîáè øêîäà — áåç õóäîáè æèòè íå ìîæíà. Îò ÷îìó ó íàñ
òàêèé ñìóòîê. Êîëè á çíàéøîâñÿ ìîëîäåöü, ÿêèé
áè çáîðîâ äðàêîíà, öàð â³ääàâ áè çà íüîãî ñâîþ
äî÷êó, à ïîò³ì â³ääàâ áè ³ ñâîº öàðñòâî.
370
— ²âàíå, òè ìóñèø âðÿòóâàòè öàðñüêó äî÷êó
â³ä çàãèáåë³ é çâ³ëüíèòè êðàé â³ä íàïàñò³, — êàæå
âåëåòåíü.
Ïîâåðíóëèñÿ âîíè äîäîìó. ³äâ’ÿçàâ ²âàí ÷îðíîãî êîíÿ, êîòðîãî â³äâîþâàâ â³ä óïèðÿ, ïîïðîùàâñÿ ç âåëåòíåì ³ ïîäàâñÿ äî ì³ñòà.
Ïðèáóâ äî ì³ñòà é ä³çíàâñÿ, ùî öàðñüêà äî÷êà
âæå ï³øëà â ë³ñ äî äðàêîíà. Íàñòèã ²âàí äðàêîíà
ñàìå òîä³, êîëè òîé ïðÿìóâàâ ç öàðñüêîþ äî÷êîþ äî âåëèêî¿ ïå÷åðè.
— Ñò³é, öàð³âíî, — ãóêíóâ ²âàí. — Ùå ðàíî
òîá³ ãèíóòè!
Âèñîõëè ñëüîçè íà îáëè÷÷³ ä³â÷èíè. Ïîñì³õíóëàñÿ âîíà äî ²âàíà, â³òàþ÷èñü ç íèì. ²âàí ï³ä³éøîâ
äî ïå÷åðè, â ÿê³é çíèê äðàêîí, é ãóêíóâ:
— Åé, òè, âèëàçü, áóäó ç òîáîþ áèòèñÿ!
— Çà÷åêàé òðîõè, ÿ ùå íå ãîòîâèé! — ïî÷óâñÿ ãó÷íèé ãîëîñ ³ç ïå÷åðè.
Ìèíóëî íåáàãàòî ÷àñó, ÿê ³ç ïå÷åðè ç ãð³çíèì
ãóêîì ³ ãðîìîì âèñêî÷èâ äðàêîí. ²âàí ñòðèáíóâ
íà ñâîãî êîíÿ é êèíóâñÿ äðàêîíîâ³ íàçóñòð³÷.
Çàâ’ÿçàâñÿ ñòðàøíèé á³é. ²âàí ñì³ëèâî ðóáàâ
äðàêîíîâ³ ãîëîâè îäíà çà îäíîþ, òà íå âñòèãàâ
îäðóáàòè îäíó, ÿê íà ¿¿ ì³ñö³ âèðîñòàëè íîâ³.
Ç êîæíî¿ ïàù³ âèðèâàºòüñÿ ïîëóì’ÿ, ïàëèòü ²âàíà. ×óº ²âàí, ùî ùå òðîõè — ³ â³í âòðàòèòü ñèëó.
 îäíó ìèòü äðàêîí çâàëèâ ²âàíà ðàçîì ç êîíåì
ï³ä ñåáå ³ ïî÷àâ äóøèòè. Òà ²âàí ï³äñòàâèâ ìå÷ ³
ðîçïîðîâ äðàêîíîâ³ ÷åðåâî. Òàê çîéêíóâ äðàêîí,
àæ ëèñòÿ ïîñèïàëîñÿ ç äåðåâ. Òà öå áóâ îñòàíí³é
çîéê. Ãëÿíóâ ²âàí: íåäàëåêî ñòî¿òü öàð³âíà.
— ×îìó òè çàæóðèëàñÿ?— ñïèòàâ ²âàí. — Áà÷èø, äðàêîí óæå çàãèíóâ. Ìîæåø ³òè äîäîìó, äî
ñâî¿õ áàòüê³â.
371
Äèâèòüñÿ öàð³âíà é î÷àì ñâî¿ì íå â³ðèòü.
— ͳ, îäíà ÿ äîäîìó íå ï³äó! ϳäó ò³ëüêè ç
òîáîþ, àäæå öå òè âðÿòóâàâ ìåíå ³ ìî¿õ ëþäåé.
Âçÿëà öàð³âíà ²âàíà çà ðóêó, ñ³ëè âîíè íà êîíÿ
é ïðèáóëè äî ì³ñòà. À òóò ëþäè ïîáèâàþòüñÿ,
ïëà÷óòü çà öàð³âíîþ.
— Ãîä³ ïëàêàòè! ß æèâà, à ²âàí — ì³é ³ âàø
ðÿò³âíèê! — ñêàçàëà ä³â÷èíà.
Çðàä³ëè ëþäè. ϳøëè ñóïðîâîäæóâàòè ²âàíà ç
öàð³âíîþ â öàðñüê³ ïàëàòè. Öàð ñàìå îïëàêóâàâ
ñâîþ ºäèíó äî÷êó, à êîëè ïîáà÷èâ ¿¿ âåñåëîþ ³
ùàñëèâîþ, çàïëàêàâ ç ðàäîñò³. Êîëè æ öàð äîâ³äàâñÿ, õòî âðÿòóâàâ éîãî äî÷êó â³ä çàãèáåë³, âèäàâ öàð³âíó çà ²âàíà. Ïî÷àâñÿ òàêèé áåíêåò, ÿêîãî
ñâ³ò íå áà÷èâ. ²âàí çàïðîñèâ ³ ñâîãî ãîñïîäàðÿ
âåëåòíÿ, òà, ìîæå, é äîíèí³ âåñåëÿòüñÿ, êîëè íå
ïîìåðëè.
ÏÐÎ ÎÏÈÐÀ
— À ùî öå çà îïèð?
— Îïèð? À öå òàêèé... Âîíè ðîäèëèñü êîëèñü,
òàê³ ëþäè ñèëüí³... ß çíàþ?.. Êðåïê³ òàê³ ðîäèëèñÿ. ³í í³÷îãî íå áîÿâñÿ, í³êîãî... ³í òàêèé
áóâ, ùî çíàâñÿ ç íå÷èñòîþ, íå òå ùî íàó÷àíèé, à
ðîäèìèé. À áàáêè, ö³, ùî ïðèéìàëè ä³òåé, ìàòåð³, òî âîíè ÿêîñü ¿õ âèçíàâàëè òîæå, ùî öå,
êàæå, ðîäèòüñÿ, òàêèé âæå áóäå ñèëüíèé, öàð
íàðîäó. ³í äóæå øâèäêî ð³ñ, òà äèòèíà, êðåïêèé ñòàâàâ, øâèäêî ð³ñ äóæå... Òàê ³ â íàðîä³ òàêà
ïðèêàçêà, ùî, êàæå, òàêèé êðåïêèé, ÿê îïèð. Òà
é â³í äîðîñòàâ äî ñâî¿õ ðîê³â, òà é âæå éîìó òðå372
áà áóëî éòè íà çìàãàííÿ ç öèìè îïèðàìè.  êîæíîìó ñåë³ áóâ ñâ³é îïèð. ³í îáåð³ãàâ ñåëî. Íàðîä
â ñåë³ îáåð³ãàâ... ßê º â ñåë³ îïèð òàêèé õîðîøèé,
ùî é õóäîáà â ñåë³ âåäåòüñÿ â ëþäåé, ³ ï÷îëè, é
âñå, ïàñ³êè é õóäîáà... ² ñëàá³ñòü â ñåëî íå çàõîäèòü — â³í íå äîïóñêàâ í³÷îãî. ² íå âìèðຠäîòè,
ïîêè íå íàðîäèòüñÿ äðóãèé, ìàëèé. ² âæå â³í ÿê
ñòàðøèé, ³ íåìຠçì³íè éîìó, òî â³í á³äêàºòüñÿ,
ùî, êàæå, ùî æ áóäå, ùî íåìà â ñåë³ îïèðà, â³í
çíàº, ùî íåìà. Òà é òåïåð, ÿê âæå íàðîäæóºòüñÿ
öåé, òî â³í òåïåð ïðèõîäèòü äî éîãî, ³ âæå éîãî
áëàãîñëîâèâ, ³ âìèðàº, à òîé âæå ðîñòå. ² öå ïîïåðåäó áëàãîñëîâëÿº, ïîêè ï³ï íå õðåñòèâ. Ðîäèòüñÿ
âíî÷³ ÷è êîëè, ³ çðàçó â³í ïðèõîäèòü äî éîãî, â³í
çíàº, éîìó âæå ñêàçàíî, ùî çì³íà º. Òà é âìèðàº
âæå... ³í òåïåð ñïîê³éíî âìèðàº... Äî éîãî ñìåðòü
ïðèõîäèòü, âìèðàº, â³í çíàº, ùî çì³íà º, áî äîòè
íå âìðå... À º òàê, ùî íàðîäèòüñÿ äðóãèé... Öåé
ùå º — ³ òîé âæå ðîñòå...
— ² â³í éîìó íå ì³øàº?
— ³í ÷îãî ìຠì³øàòè! Íàâïàêè, öå äîáðå,
ùî çàõèñò ðîñòå... À ìàòè çíàº, ïîò³ì âæå ìàòè
ñòຠçíàòè. ßê âæå â³í âèðîñòàº, òî é ìàòè âæå
áà÷èòü, øî â³í òàêèé êðåïêèé.
Òî îäèí õëîïåöü òîæå òàêèé áóâ ó ìàòåð³, äóæå
øâèäêî ð³ñ, íàðîäèâñÿ ïåðâèé õëîïåöü. Íó, òî é
äîð³ñ â³í âæå âåëèêèé, âèð³ñ, òà é äåñü ³äå ñîá³
âíî÷³, õîäèòü äåñü, òàêî í³÷, òî â³í ³äå êóäèñü...
Ïðèõîäèòü äîäîìó äóæå ñëàáèé ³ çìó÷åíèé. Íó,
òî ìàòè é êàæå:
— Ñèíó, êóäè òè éäåø, äå òè õîäèø ³ êóäè òè
éäåø?
Òî â³í æå íå ïðèçíàºòüñÿ... Íó, òî é ìàòè âñå
ïèòຠ³ ïëà÷å, äå òè éäåø, ùî òè äå ðîáèø, ùî
373
òè òàêèé ñëàáèé... Íó, à â³í êàæå äî íå¿, ùî õîäèâ ³ áóäó õîäèòè, áî ìåí³ òðåáà õîäèòè, òè ìåíå
íà òå ïîðîäèëà, ùîá ÿ õîäèâ, íàùî òè, êàæå,
ìåíå ïîðîäèëà, ùîá ÿ õîäèâ. Òî é ìàòè âæå á³ëüø
í³÷îãî íå êàçàëà... Ìîæå, âîíà ïîò³ì çäîãàäàëàñü,
ÿê â³í ñêàçàâ, ùî öå â³í õîäèòü òóäè íà çìàãàííÿ
ç äðóãèìè îïèðàìè.
— À ùî òî çà äðóã³ îïè𳠗 ìåðö³?
— ͳ, òàê³ ñàì³, æèâ³.
— Ç äðóãèõ ñ³ë?
— Ìàáóòü... ß íå çíàþ... Äåñü âîíè çáèðàëèñÿ
íà ÿêóñü áîðáó. Ìîæå, ç ìåðòâèìè áèâñÿ ÿêèìè...
— Òî âèõîäèòü, ùî æèâèé îïèð âìðå, òî â³í
ïåðåòâîðþºòüñÿ íà ìåðòâîãî îïèðà ³ ïî÷èíàº
íèùèòè õóäîáó ³ ëþäåé?
— Íó, òî äî õóäîáè â³í í³, à ò³ëüêè äî ëþäåé... Àëå äî ñâîãî ñåëà â³í í³÷îãî íå ìàº, ÷îãî
â³í ìàº, ÿê â³í âìåð ³ ïîêèíóâ ñîá³ çàì³íó, ùî
â³í äî òîãî ìàº? Ìîæå, ç äðóãîãî ç ÿêîãî ñåëà
øêîäó ðîáèòü, à äî ñâîãî ÷îãî...
— À ÿê æå â³í ñëàáåöü íå ïóñêàº?
— À ÿ ùî, çíàþ... Òàê êàæóòü. ßêîñü íå ïóñêàº. Ñëàá³ñòü òîä³ â ñåëî íå ââ³éäå...
ÖÀвÂÍÀ-ÎÏÈÐÈÖß
Áóâ òî ö³ñàð ³ ìàâ äî÷êó äóæå ôàéíó, àëå âîíà
íå æèëà ñîá³ ç Áîãîì, éíî òàê í³áè íå çíàëà, ùî
òî Áîã º. ² ïðèéøëî ¿é, ùî âîíà çàñëàáëà òà é
óìåðëà. Òà âîíà ìåðòâà çà÷àëà õîäèòè ïî íî÷àõ.
Âîíà ïðèõîäèëà äî ö³ñàðÿ äîäîìó, ¿ì çáèòêè ðîáèëà. Ö³ñàð ðàäèâ ðàäó: ïîñèëàòè æîâí³ð³â íà
374
âàðòó äî íå¿ ïî îäíîìó æîâí³ðîâ³ (áî âîíà áóëà â
ëüîõó ïîõîâàíà òàê³ì, ÿê òî ïàíè õîâàþòüñÿ). Àëå
êîòðèé æîâí³ð ïðèéäå íà âàðòó äî íå¿, òî âîíà
éîãî çàäóøèòü. Òà âæå õîäèëî øìàò-øìàò òèõ
æîâí³ð³â, òà âîíà ¿õ ïîäóøèëà. Âæå âîíà ¿õ âñ³õ
ïîäóøèëà. Àëå ùå éäå îäèí. Òàêèé áóâ ïîáîæíèé! Éäå òà é ïëà÷å, âæå çíàº, ùî íå ïðèéäå
çâ³äòè íàçàä, ³äå òà é ïëà÷å äîðîãîþ. Çäèáຠâ³í
ä³äêà ñèâåíüêîãî. À ä³äîê éîãî ïèòàº:
— ×îãî òè, ñèíó, ïëà÷åø?
Òà é â³í çà÷àâ ðîçêàçóâàòè òîìó ä³äêîâ³, à òîé
ä³äîê éîìó êàæå:
— Íå á³éñÿ, âîíà òåáå íå çàäóøèòü, — äàº
éîìó êíèæå÷êó ìàëåíüêó. — ßê âîíà áóäå äî òåáå
ë³çòè, òî òè íà íå¿ ëèñòî÷êàìè êèäàé ç ö³º¿ êíèæå÷êè.
ϳøîâ â³í, ñ³â ñîá³ òàê âèñîêî. ² âîíà äî íüîãî ë³çå, à â³í â³çüìå òîé ëèñòî÷îê, êèíå íà íå¿, à
âîíà é óïàäå. Âîíà âæå ê³ëüêà ðàç³â ïàäàëà, à â³í
âñå êèäàâ, áî âîíà ë³çëà äî íüîãî, àæ âæå, âðåøò³,
äâàíàäöÿòà ãîäèíà ìèíóëà, òî âîíà âïàëà òà é
êîëîìàçåþ ñÿ ðîç³ëëÿëà.
À â³í ñîá³ ï³øîâ, à âñ³ äóæå ñÿ ÷óäóâàëè, ùî
éîãî íå çàäóøèëà. Â³í ¿ì çà÷àâ ðîçêàçóâàòè, ùî
â³í ¿é çðîáèâ. Òà é âæå òîä³ íå õîäèëà í³êóäè.
ÖÀÐÈÖß-ÎÏÈвÂÍÀ,
ÆÎÂͲР² ×ÓÄÅÑÍÈÉ ÑÒÀÐÅÖÜ
Ìàâ öàð äî÷êó, à òà äî÷êà çàêîõàëàñÿ â îäí³ì
÷îðíîêíèæíèêó. Òà äî÷êà ç òîãî çàêîõàííÿ àæ
ïîìåðëà, é ïîëîæèëè òó äî÷êó â öåðêâ³ â îëòàð³,
375
³ äî ò³ëà âàðòà õîäèëà, ùîíî÷³ îäèí æîâí³ð íà
âàðòó. Ïåðøî¿ íî÷³ ï³øîâ îäèí âîÿê ³ ñòîÿâ êîëî
íå¿ íà âàðò³. Äåñü êîëî äâàíàäöÿòî¿ âíî÷³ âñòàëà
óìåðëà ç òðóíè ³ ïîðâàëà òîãî âàðòîâîãî íà êàâàëêè. Íà äðóãó í³÷ çàïðîâàäèëè äðóãîãî æîâí³ðà. ² òàê ñàìî âíî÷³ êîëî äâàíàäöÿòî¿ âîíà âñòàëà ç òðóíè ³ ïîðâàëà òàêîæ éîãî. Àæ íà òðåòþ í³÷
âèïàëî íà á³äíîãî ðåêðóòà ³òè íà ïîñò. ² òîé ðåêðóò ïðèéøîâ íà ïîñò, éîãî çàïðîâàäèëè äî âìåðëî¿; àëå á³äíèé ðåêðóò çàæóðèâñÿ, ùî âæå äâîõ
ç³ñòàëî íà ñìåðòü ïîðâàí³, äîáóâ â³êíî ³ âò³ê ç
òîãî ïîñòà. Éäå äîðîãîþ ³ ïëà÷å, àæ çäèáàºòüñÿ
ç³ ñòàðèì ä³äîì-æåáðàêîì, ³ ñòàðèé ä³ä ïèòàº
éîãî:
— ×îãî òè ïëà÷åø?
À â³í ðîçïîâ³â ä³äîâ³, ùî â ö³ñàðÿ äî÷êà ïîìåðëà ³ äâà ïîñòè äâ³ íî÷³ ñòîÿëî, îäèí îäíî¿
íî÷³, äðóãèé äðóãî¿ íî÷³, ³ âîíà âñòàâàëà òèõ
îáèäâ³ íî÷³ ³ îáîõ ¿õ ïîðîçðèâàëà íà êàâàëêè.
— Òåïåð ïðèïàëî íà òðåòþ í³÷ ìåí³ ³òè íà
ïîñò äî íå¿, ³ ìåíå ñòðàõ îáíÿâ ñèëüíî, àæ ÿ â³êíî
äîáóâ ³ ìóñ³â óò³êàòè, ³ ³äó, ñàì íå çíàþ êóäè...
À ñòàðèé ä³ä éîìó íà òå â³äêàçóº:
— ²äè íàçàä íà ïîñò äî öåðêâè ³ ñòàíü ñîá³
çà îáðàçîì ²ñóñà Õðèñòà. ßê âîíà âñòàíå âíî÷³
ç òðóíè ³ áóäå êëèêàòè òåáå: «Äå òè º? Âèéäè äî
ìåíå, íàé ÿ íà òåáå ïîäèâëþñÿ õî÷»; à òè íå
â³äçèâàéñÿ íà òå, ò³ëüêè ìîëèñÿ Áîãó ³ ñïîê³éíèì áóäü.
Æîâí³ð ïîñëóõàâ òå ³ ïîâåðíóâ íàçàä äî öåðêâè, ñòàâ çà îáðàçîì ²ñóñà Õðèñòà ³ ìîëèâñÿ Áîãó.
Âíî÷³ êîëî äâàíàäöÿòî¿ ãîäèíè âñòàëà ìåðòâà ç
òðóíè ³ õîäèòü ïî öåðêâ³, ³ ïëà÷å, ³ êðè÷èòü:
376
— Äå òè º? Âèéäè, íàé ÿ íà òåáå õî÷ ïîäèâëþñÿ, í³÷îãî òîá³ ðîáèòè íå áóäó.
À â³í íà òî íå â³äçèâàâñÿ, ìîëèâñÿ ñïîê³éíî
Áîãó. ² íà ò³ì ìèíóâ ÷àñ ãîäèíè äâàíàäöÿòî¿,
íàçàä ëÿãëà óìåðëà â òðóíó, ³ â³êî ñÿ çàòâîðèëî.
Ðàíî ïðèéøëè ç ïîñòà çâ³ëüíèòè, äèâëÿòüñÿ, à
â³í º æèâèé! Âñ³ íà òî çà÷óäóâàëè, êîòð³ ïî íüîãî
ïðèéøëè. Òàêîæ ³ íà äðóãó í³÷ íà íüîãî ïðèïàëà
òà ñàìà âàðòà. ² çàïðîâàäèëè éîãî çíîâ äî öåðêâè íà ïîñò äî óìåðëî¿ äî÷êè ö³ñàðÿ. Çíîâ éîãî
ñòðàõ îáíÿâ ³ äðóãèé ðàç â³í ÷åðåç â³êíî âò³ê.
² éäå çíîâ äîðîãîþ ³ ïëà÷å, ³ âæå ïóñòèâñÿ íà
³íøó äîðîãó éòè, ùîáè íå çäèáàòèñÿ ç òèì ñòàðèì
ä³äîì, àëå õî÷ ³øîâ ³íøîþ äîðîãîþ, òàêè çäèáàâ
ñòàðîãî ä³äà. ² ä³ä ïèòຠçíîâ äðóãèé ðàç éîãî:
— ×îãî òè ïëà÷åø?
³í éîìó ðîçïîâ³äàº, ùî áóâ íà âàðò³ â öåðêâ³
³ ïåðåõîâóâàâñÿ çà îáðàçîì ²ñóñà Õðèñòà, ùî íà
äðóãó í³÷ çíîâ äàëè éîãî íà âàðòó, à â³í òàê íàñòðàøåíèé, ùî íå ìîæå áóòè íà ïîñò³. Îòæå æ
ä³ä äî íüîãî ãîâîðèòü:
— ²äè äî öåðêâè ³ â çàõðèñò³¿ ñÿäü çà ñòîëèêîì, â³çüìè ôåëîí 1 ³ íàêðèéñÿ, ùîá òåáå íå áóëî
âèäíî. À ÿê âîíà âñòàíå âíî÷³, òî òè íå â³äçèâàéñÿ, ñïîê³éíî ñèäè ³ ìîëèñÿ Áîãó, à ÿê âîíà
íàçàä äî òðóíè ëÿæå, äîï³ðó ìîæåø ñòàòè ³ ñòîÿòè êîëî íå¿ íà âàðò³.
Òàê â³í ³ çðîáèâ. ϳøîâ äî öåðêâè íàçàä ³ ñ³â
ó çàõðèñò³¿ çà ñòîëèêîì ³ íàêðèâñÿ ôåëîíîì. ² ìîëèâñÿ Áîãó. Êîëî äâàíàäöÿòî¿ ãîäèíè âñòàëà ìåðòâà ç òðóíè ³ ë³òຠïî öåðêâ³, ³ êðè÷èòü:
— Äå òè º? Âèéäè äî ìåíå, íàé ÿ íà òåáå ïîäèâëþñü.
1
Ô å ë î í — ðèçà, âåðõíº âáðàííÿ ñâÿùåíèê³â.
377
À â³í íå âèõîäèâ ³ íå â³äçèâàâñÿ; ³ ìèíóâ ÷àñ
äâàíàäöÿòî¿ ãîäèíè — âîíà ëÿãëà â òðóíó, â³í
äîï³ðó âñòàâ ³ ñòîÿâ êîëî íå¿ äî ðàíà íà ïîñò³.
Ïðèéøëè ïî íüîãî çâ³ëüíèòè ðàíî ³ çàñòàëè éîãî
äðóãèé ðàç æèâîãî. Îòæå æ ³ íà òðåòþ í³÷ ïðèïàëî çíîâ íà íüîãî ³ íà ïîñò äî óìåðëî¿. Çàïðîâàäèëè éîãî çíîâ äî öåðêâè íà ïîñò ³ çíîâ ñòðàõ
éîãî îáíÿâ, ³ çíîâ â³í ÷åðåç â³êíî âò³ê. Ïóñòèâñÿ
ùå ðàç ³òè íà ³íøó äîðîãó, ùîáè ç òèì ä³äîì íå
çäèáàòèñÿ. Àëå íàðàç çäèáàºòüñÿ ç òèì ñòàðèì
ä³äîì. ijä ïèòຠéîãî:
— ×îãî òè ïëà÷åø ³ äå éäåø?
À â³í â³äïîâ³äຠäî ñòàðîãî ä³äà, ùî âæå íà
òðåòþ í³÷ éîãî çàïðîâàäèëè íà ïîñò äî âìåðëî¿,
³ â³í ìຠòàêèé ñòðàõ, ùî íå ìîæå òàì áóòè íà
ïîñò³. ² ä³ä ñòàðèé êàæå äî íüîãî:
— ²äè äî öåðêâè ³ ëÿæ ïîá³÷ íå¿ êîëî òðóíè ç
ïðàâîãî áîêó ³ ìîëèñÿ Áîãó. À ÿê âíî÷³ âîíà âñòàíå ³ ï³äå ç îëòàðÿ íà öåðêâó, òî òè ÷èì íàéõóò÷³ø
ëÿãàé â òðóíó íà ¿¿ ì³ñö³ ³ ïîëîæè ´âåð 1 íà ñîá³ ³
ïîìîëèñÿ Áîãó. À ÿê âîíà ïðèéäå ïî ÷àñ³ äâàíàäöÿò³ì íàçàä äî òðóíè ëÿãàòè, òî òè ¿é íå âñòóïè, éíî ò³ëüêî ãîâîðè äî íå¿, ùîá âîíà ñ³ ïåðåõðåñòèëà. ² ÿê âîíà ñÿ ïåðåõðåñòèòü, äîï³ðó
âñòàíåø ³ â³çüìåø ¿¿ çà ðóêó, à âîíà çîñòàíå òâîºþ
æ³íêîþ.
² òàê á³äíèé ðåêðóò ïîñëóõàâ ñòàðîãî ä³äà, ³
ï³øîâ íàçàä äî öåðêâè, ë³ã ïîá³÷ íå¿ êîëî òðóíè.
Âíî÷³ êîëî äâàíàäöÿòî¿ ãîäèíè ñòàëà ç òðóíè ³
ï³øëà íà öåðêîâ ãëÿä³òè, ÷è êîãî íåìà, à á³äíèé
ðåêðóò ÿêíàéõóòøå ë³ã â ¿¿ òðóí³ íà ¿¿ ì³ñöå ³ ïîëîæèâ ´âåð ïîçäîâæ íà ñîá³, ³ ìîëèâñÿ Áîãó. Àæ
ïî ÷àñ³ äâàíàäöÿò³ì ïðèõîäèòü âìåðëà äî òðóíè,
1
¥ â å ð — ðóøíèöÿ, ãâèíò³âêà.
378
áî ÷àñ ïðèéøîâ âæå ¿¿ ëÿãàòè, òà é óâèä³ëà, ùî
ðåêðóò ëåæèòü íà ¿¿ ì³ñö³, àëå íå ìîãëà äî íüîãî
ïðèñòóïèòè, áî ïîñâÿ÷óâàíèé ´âåð ëåæàâ íà í³ì.
Îòæå âîíà éîãî ïðîñèëà, ùîáè â³í ñÿ âñòóïèâ ç
¿¿ ì³ñöÿ, à â³í ¿é êàçàâ:
— Ïåðåõðåñòèñÿ, òî ÿ ñÿ âñòóïëþ.
À âîíà íå õîò³ëà òîãî çðîáèòè, ïåðåõðåñòèòèñÿ. Àëå áëèçüêèé ÷àñ óæå íà íþ ç³éøîâ, ùî âæå
òðåáà ëÿãàòè äî òðóíè, òî ïðîñèòü éîãî:
— Âñòàíü ³ ïóñòè ìåíå íà ìîº ì³ñöå. ß òîá³
í³÷îãî íå çðîáëþ!
À â³í íå õò³âñÿ ç òðóíè âñòóïèòè. Àæ óæå êîãóò çàñï³âàâ. À âîíà ùå ñòî¿òü íàä òðóíîþ êîëî
íüîãî ³ ïðîñèòü éîãî, ùîá â³í ñÿ âñòóïèâ, àëå â³í
òàêè íå õîò³â, éíî ñêàçàâ ¿é:
— Ïåðåõðåñòèñÿ, äîï³ðó ñÿ âñòóïëþ.
² âîíà âæå ìóñèëà ñÿ ïåðåõðåñòèòè, ³ ÿê ñÿ
ïåðåõðåñòèëà, òàê â³í âñòàâ, âçÿâ ¿¿ çà ðóêó ³ ç³ñòàâ
ç íåþ ñòîÿòè ðàçîì. ² ÿê ðàíî ïðèéøëè ïî íüîãî, éîãî çâ³ëüíèòè, â³ä÷èíèëè äâåð³ ³ äóæå ñÿ
ïîñòðàøèëè âñ³, êîòð³ ïî íüîãî ïðèõîäèëè. Ïîâåðíóëè íàçàä ³ äàëè çíàòè äî ö³ñàðÿ. Ùî òàê ñÿ
ñòàëî, ùî âîíè îáèäâà ñòîÿòü ïðè êóï³ (âîíà âæå
îæèëà, áî âîíà íå âìåðëà íà ñìåðòü, éíî òàê
çàìåðëà).  ò³é õâèë³ ñàì ö³ñàð ïðèéøîâ äî öåðêâè ³ çîáà÷èâ ñâîþ äî÷êó, ùî îæèëà ç ìåðòâèõ;
â³í âçÿâ ñâîþ äî÷êó ³ á³äíîãî ðåêðóòà äî ñåáå ³
ïîæåíèâ ¿õ îáîõ. Àëå îäíîãî ðàçó âèéøîâ òîé
ðåêðóò óæå ç³ ñâîºþ æ³íêîþ íà ïðîãóëÿíêó äî
ë³ñà, çäèáàºòüñÿ ç òèì ñòàðèì ä³äîì, ³ ñòàðèé ä³ä
êàæå äî íüîãî:
— ßê ÿ òîá³ ðîçêàçóâàâ, ³ òè ìåíå ïîñëóõàâ
òðè ðàçè ³ òåïåð ìàºø ö³ñàðÿ äî÷êó çà æ³íêó —
îòæå äàé ìåí³ ïîëîâèíó ñâî¿ æ³íêè.
379
Áî òî, áà÷èòå, õî÷ âîíà ñ³ ïåðåõðåñòèëà ³ îæèëà, àëå ùå òàêè íå áóëà î÷èùåíà.
² òîé á³äíèé ðåêðóò í³÷îãî éîìó íå êàçàâ ³
ïîçâîëèâ éîìó òå çðîáèòè. Âçÿâ ñòàðèé ä³ä, ðîçïîðîâ ðåêðóòà æ³íêó ³ âèéíÿâ ç íå¿ âñþ óòðîáó, ³
äìóõíóâ íà íå¿.
Òî áóâ ñàì Ãîñïîäü Áîã, ìîæå, õî÷ òî íå áóëà
ïðàâäà ³ íå áóäå, êîëèñü-òàêè Áîã õîäèâ ïî çåìë³,
êîëèñü ëþäè çäèáàëèñÿ, à òåïåð íåìà. ² âîíà âñòàëà çäîðîâà ö³ëêîì ³ ùå ÷óäîâ³øà, ÿê áóëà.
ß òàì áóâ ³ òî âñå áà÷èâ, ³ âàì òî ðîçïîâ³äàþ.
Ç̲ÑÒ
ÍÅÍÜÊÎÂÀ ÑÎϲËÊÀ ² ÁÀÒ²ÆÎÊ
Ñèíè ñë³ïîãî öàðÿ ......................................................................... 5
Á³äíèé ²âàí ³ ïîïàäÿ ................................................................... 12
Äâà áðàòè ..................................................................................... 15
ijäîâà äî÷êà é áàáèíà äî÷êà ...................................................... 35
Íå çàâæäè ïî ïðàâä³ ³ â ñóä³ ñóäÿòü ........................................... 44
Íåíàñèòíèé ï³ï ........................................................................... 46
Ïàí òà ïðèêàæ÷èê ....................................................................... 47
Ïåðåêîòèïîëå .............................................................................. 52
Ïðî âïåðòó æ³íêó ........................................................................ 53
Ïðî ä³äîâó ³ áàáèíó äî÷êó òà çì³ÿ ............................................. 55
Ïðî ²âàíà-äóðíèêà ...................................................................... 58
Ïðî ëüîõó-êîçó ............................................................................ 62
Ðîçêâèòàâñÿ .................................................................................. 67
Òðè ñèíè ³ áàòüêî ........................................................................ 69
Óáîãèé òà áàãàòèé ....................................................................... 71
Óêðàäåíå ùàñòÿ ........................................................................... 81
ßê ²âàíêî-äóðåíü ç êîðîë³âíîþ îäðóæèâñÿ .............................. 86
Áàáà-â³äüìà .................................................................................. 95
Êàëèíîâà ñîï³ëêà ........................................................................ 96
Íåùàñíèé Äàíèëî ....................................................................... 98
ßê íåâ³ñòêà çàáðàëà ñâåêð³â ñêàðá ............................................ 106
Öàðåâè÷³ Âàñèëüêè ..................................................................... 106
Ïðî ñ³ìîõ áðàò³â ãàéâîðîí³â ³ ¿õíþ ñåñòðó ............................... 113
Ïðî á³äíîãî øåâöÿ, êàòîëèöüêèõ ïîï³â òà ïðåñâ³òåðà ............ 124
ßê îïðèøîê â³ääÿ÷èâñÿ á³äíîìó ÷îëîâ³êîâ³ ............................ 127
Õë³á ³ çîëîòî ............................................................................... 133
ßê æ³íêà äâàíàäöÿòü òàòàð óáèëà .............................................. 134
 ãîñòÿõ ó ìåðòâåöÿ .................................................................... 135
381
Íåíüêîâà ñîï³ëêà ³ áàò³æîê ....................................................... 136
Ïðî äóðíÿ Òåðåøêà .................................................................... 146
Çðàäó íå ïðîùàþòü .................................................................... 148
Òðè áðàòè .................................................................................... 152
Áàãà÷ çà ãðîø³ ïîâ³ñèòüñÿ .......................................................... 153
Òîðáà ç ä³àìàíòàìè .................................................................... 158
²âàíêî — öàð çâ³ðÿò .................................................................... 160
Ãðîøîëþá ................................................................................... 175
Áàòüêî é íåäîáð³ ñèíè ............................................................... 177
Äîâáóø êàðຠïàíà ..................................................................... 182
Ïðî íåâ³ðíó äðóæèíó ................................................................. 188
Êàçêà ïðî ²âàíüêó-äóðà÷êà ........................................................ 197
ÙÀÑÒß ÑÀÌÅ ÍÅ ÏÐÈÕÎÄÈÒÜ
Áðàò ó áðàòà íà òîìó ñâ³ò³ .......................................................... 207
Ïðî ñîëäàòà ²âàíà ....................................................................... 211
Ìàð³éêà é áàáà-â³äüìà ............................................................... 214
³òðîâà äîíüêà ............................................................................ 220
Ãàéãàé ..........................................................................................228
Çàë³çíîíîñà áàáà ......................................................................... 235
Êèðèê .......................................................................................... 241
Ïðî ïðèâèäà ............................................................................... 243
Ïðî ÷îðòà ³ áàãàöüêó òîðáó ........................................................ 244
Îðåë-áåðêóò ................................................................................ 246
Ùàñòÿ ñàìå íå ïðèõîäèòü .......................................................... 253
Ïðî Ìàðóñþ — êîçàöüêó äî÷êó ................................................ 258
Ïåðåâåðòåíü ................................................................................ 263
Äàðóíîê ....................................................................................... 264
Áîã, Õðèñòîñ ³ äèÿâîë ................................................................ 265
Ïîìåðëèé äî æ³íêè õîäèòü ....................................................... 266
ßê ìåðòâèé ÷îëîâ³ê õîäèâ ......................................................... 267
×îãî ìåðö³ õîäÿòü ³ ÿê ¿õ â³äíàäèòè .......................................... 268
Ïðî êóìà ..................................................................................... 268
²âàí ²âàíîâè÷ — ðóñüêèé öàðåâè÷
òà ìîðñüêå ÷óäåðñòâî ............................................................ 269
Ïðî òîãî öàðÿ, ùî áóâ ï³ä çåìëåþ ........................................... 276
ijâ÷èíà ³ ìðåöü .......................................................................... 287
382
ÌÓÄÐÀ ÁÀÁÀ
Ìóäðà áàáà .................................................................................. 291
Ãðîø³ — ñìåðòü .......................................................................... 292
Ñìåðòü ......................................................................................... 294
Á³äíèé ÷îëîâ³ê ³ Ñìåðòü ............................................................ 297
Êàçêà ïðî Êîùåÿ Áåçñìåðòíîãî,
ÿê éîãî óáèëè ²âàí-öàðåâè÷ ³ Áóëàò-ìîëîäåöü .................. 299
Ñìåðòü, äÿê ³ âîÿê ...................................................................... 308
Êîçàêè ³ Ñìåðòü ......................................................................... 314
Æèòòÿ ³ Ñìåðòü ........................................................................... 316
²âàí Òîðáèíà .............................................................................. 318
Ñîëäàò ³ Ñìåðòü .......................................................................... 322
ijâ÷èíà ³ Ñìåðòü ........................................................................ 327
ßê Ñìåðòü õîäèëà ....................................................................... 327
ÏÐÎ ÑÊÓÏÎÃÎ ×ÎËβÊÀ
Æèâèé ìðåöü .............................................................................. 331
Ïðî ñêóïîãî ÷îëîâ³êà ................................................................. 333
Ëåäà÷à æ³íêà ............................................................................... 337
ßê ²âàí «ïîâ³ñèâñÿ» ................................................................... 337
ϒÿòü áðàò³â ................................................................................ 338
Íàïîëåãëèâà æ³íêà ..................................................................... 341
Ïðî ïðàâäó ³ êðèâäó ................................................................... 346
Øåïåëÿâà Ìàð³ÿ ......................................................................... 352
ßê ÷îëîâ³ê õîò³â ïîâ³ñèòèñü ...................................................... 355
ÊÎÐÎ˲ÂÍÀ-ÓÏÈÐ
Êîðîëiâíà-óïèð .......................................................................... 359
ͳìà öàðèöÿ ................................................................................ 361
Á³äíèé ÷îëîâ³ê òà éîãî ñèíè ..................................................... 365
Ïðî îïèðà ................................................................................... 372
Öàð³âíà-îïèðèöÿ ........................................................................ 374
Öàðèöÿ-îïèð³âíà, æîâí³ð ³ ÷óäåñíèé ñòàðåöü ......................... 375