O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI MUHANDISLIK-IQTISODIYOT INSTITUTI GEOLOGIYA VA KONCHILIK ISHI FAKULTETI «KONCHILIK ISHI» KAFEDRASI “TOG‘ JINSLAR FIZIKASI” FANIDAN LABORATORIYA MASHG`ULOTLARNI BAJARISH BO‘YICHA USLUBIY KO‘RSATMA 60721500 – «Konchilik ishi» bakalavr ta’lim yo‘nalishi uchun mo‘ljallangan QARSHI-2022 Konchilik sanoatini yanada rivojlantirish tog ' jinslari va foydali qazilmalarni samarali qazib olish, tashish va qayta ishlash, yer osti inshootlarni qurish va katta chuqurlikdagi konlardan foydali qazilmalarni qazib olish paytida tog ' jinslarida sodir bo'ladigan geomexanik, geodinamik va texnologik jarayonlarni nazorat qilishning yangi usullari va usullarini ishlab chiqish bilan uzviy bog'liqdir. Bu jarayonlarning barchasi ko'p jihatdan tog' jinslarining fizik xususiyatlariga bog'liq bo'lib, ular konchilik sanoatida qo'llaniladigan asbob-uskunalar imkoniyatlaridan foydalanish samaradorligini oshirish darajasini,ishlab chiqarish jarayonini nazorat qilishni va kon-geologik sharoitlar tomonidan qo'yilgan cheklovlarni belgilaydi. Zamonaviy kon muhandisi quyidagilarni bilishi kerak: - kon massivida yuz beradigan fizik jarayonlarning mohiyatini yaxshi tushunishi; - tog ' jinslarining tarkibi, tuzilishi, ularga tashqi fizik maydonlarning ta'siriga qarab fizik xususiyatlarini miqdoriy va sifat jihatidan baholay olish; - tog' jinslarining fizik xossalarini loyihalashda, tog'-kon va texnologik operatsiyalarni rejalashtirishda, kon ishlarini olib borishda, foydali qazilmalarni qazib olish va qayta ishlashda foydalanishning asosiy tamoyillarini bilish. Shuning uchun, kon muhandislarini tayyorlashda "tog' jinslari fizikasi" fanini nazariy o'rganishga emas, balki pedagogik xodimning rahbarligi va nazorati ostida eksperimentlarni o'tkazish va o'tkazishda faol ishtirok etadigan, muvaffaqiyatli o'quv jarayonining eng muhim printsiplaridan birini amalga oshiradigan talabalarning bilim faoliyatining ilg'or shakli bo'lgan nazariya va amaliyot o'rtasidagi bog'liqlik laboratoriya ishlarini bajarishga alohida e'tibor qaratish lozim. Laboratoriya mashg'ulotining maqsadi: talabalarga "Tog‘ jinslari fizikasi" fanining nazariy materialini o'rganishga yordam berish, hamda atrof jinslari va tog‘ jinslarining fizik xossalarining asosiy parametrlarini tadqiq qilish va aniqlash bo‘yicha amaliy ko‘nikmalarga ega bo‘lishdan iborat. Ushbu uslubiy ko‘rsatma “Konchilik ishi” kafedrasining _______________ yil №__ bayonida fakultet uslubiy yig‘ilishining ___________ yil №__ bayonida ko‘rib chiqilgan. QarMII uslubiy kengashining “___” ___________ 2022 yil №___ bayonida tasdiqlangan va chop etishga ruxsat berilgan. Tuzuvchi : ass. Qayumov O.A. Taqrizchilar : 2 “Geodeziya, kartografiya va yerdan foydalanish” kafedrasi katta o‘qituvchisi “Konchilik ishi” kafedrasi katta o‘qituvchisi M.G‘ofirov U.Eshonqulov 1-Tajriba ishi Tog‘ jinslarining tuzilishini o‘rganish. Ishning maqsadi: namunalar bo'yicha cho'kindi, magmatik va metamorfik jinslarning asosiy elementlarini aniqlash va strukturaviy parametrlarini miqdoriy baholash. 1.1. Kerakli asbob uskunalar 1. Kesuvchi stanok 3 2- Tajriba ishi. Mavzu. Maydalangan tog‘ jinslarining asosiy ko‘rsatkichlarini aniqlash. 1. Ishdan maqsad: 1.1. Maydalangan tog‘ jinslarining to‘kma og‘irligini aniqlash (namuna). 1.2. Tog‘ jinslarining maydalanganlik koeffitsientini aniqlash (namuna). 2. Nazariy qism: Maydalangan tog‘ jinslari tabiiy maydalangan va kon ishlari jarayonida maydalangan jinslarga bo‘linadi. Maydalangan (yumshatilgan) tog‘ jinslari alohida tuzilishga ega bo‘lganligi uchun qattiq jinslar bo‘laklaridan barcha fizik parametrlari keskin farq qiladi. Yumshatilgan tog‘ jinslarining asosiy parametrlaridan biri to‘kma og‘irlik bo‘lib, yumshatilgan jinslarning hajm birligidagi og‘irligiga teng. To‘kma og‘irlik quyidagi formula yordamida aniqlanadi. тўк Gg , г / см 3 , кг / м 3 , т / м 3 V bunda: G – idish bilan maydalangan tog‘ jinsining birgalikdagi og‘irligi, g g – idishning og‘irligi, g V - idishning hajmi, sm3 SI birliklar sistemasida to‘kma og‘irlikning o‘lchov birligi – N/m3, din/m3, kg/m3, g/sm3 deb qabul qilingan. Ushbu o‘lchov birliklari 1N/m3= 0,102 kg/m3 ga bog‘liq holda aniqlanadi. To‘kma og‘irlik hajmiy va solishtirma og‘irliklarga nisbatan katta bo‘ladi, chunki tog‘ jinslari maydalangandan keyin hajmlari ham ortadi. Tog‘ jinslarining ushbu parametrlari orasidagi bog‘liqlik tog‘ jinslarining qattiqlik koeffitsienti orqali aniqlanadi: k кат хаж сол yoki k кат 4 тўк сол Agarda tog‘ jinslarining maydalanganlik koeffitsienti va hajmiy og‘irligi aniq bo‘lsa, u holda tog‘ jinslarining to‘kma og‘irligi quyidagi formula yordamida aniqlanadi: тўк аа k м ай Tog‘ jinslarining maydalanganlik koeffitsienti (kp) qattiq tog‘ jinsi massivining hajmi (Vm) va ushbu tog‘ jinsining maydalangandan keyingi hajmi (V r), ning nisbatlari orqali aniqlanadi. kр Vp Vм Agarda to‘kma og‘irlik va hajmiy og‘irlik aniq bo‘lsa, u holda maydalanganlik koeffitsienti quyidagi formula yordamida aniqlanadi: k май хаж тўк Maydalanganlik koeffitsienti kmay tog‘ jinsining maydalanganlik o‘lchamlari, tog‘ jinsi bo‘laklarining kattaligi va maydalanganlik vaqtidagi holatiga bog‘liq bo‘ladi. Maydalanganlik koeffitsientining maksimal qiymati kmay turli xildagi tog‘ jinslari uchun turlicha bo‘ladi: o‘ta qattiq (skal) tog‘ jinslari uchun – 2,5 ÷ 2,7; qo‘ng‘ir ko‘mir uchun – 1,4; argelita – 1,3; tuproqlar uchun (glina) – 1,25; qumlar uchun – 1,2. 3. Tajribani o‘tkazish uchun zarur bo‘lgan jihozlar va materiallar: To‘kma og‘irlikni aniqlash uchun: maydalangan tog‘ jinsi bo‘lagining eng katta o‘lchamlari 10 mm bo‘lgan namuna 3 kg; 5 o‘zgarmas hajmli idish; 0,01 g aniqlikdagi texnik tarozi; kataklarining o‘lchamlari 2; 4; 6; 8; 10 mm. ga bog‘liq bo‘lgan elak (sito); Maydalanganlik koeffitsientini aniqlash uchun: hajm o‘lchagich (ob’emomer), menzurka; o‘lchamlari 10× 10×10 sm ga yaqin tuzulishi ixtiyoriy ravishda tanlangan tog‘ jinsi namunasi; o‘lchami 50×50 sm bo‘lgan metall list; molotok. (bolg‘a) 4. Ishni bajarish tartibi. 4.1 Tog‘ jinsining to‘kma og‘irligini aniqlash: 1. Tog‘ jinsini elak (sito) jamlanmasi yordamida 2; 4; 6; 8; 10 mm kattalik- dagi o‘lchamlarga ajratiladi. 2. Silindr ko‘rinishidagi quruq idish 1 g aniqlikda texnik tarozi yordamida o‘lchab olinadi (g). 3. Maydalangan tog‘ jinsini idishga joylashtirib 1 g aniqlikda o‘lchab olinadi (G). 4. Maydalangandan keyin tog‘ jinsining hajmi Vmay o‘zgaradi, uni idishning ostki yuzasi S va idishning tog‘ jinsi bilan to‘ldirilgan balandligi h yordamida aniqlanadi Vmay = S·h 5. Maydalangan tog‘ jinsining to‘kma og‘irligi quyidagi formula yordamida aniqlanadi: тўк Gg V м ай 6. Har bir kattalikdagi tog‘ jinslari uchun tajriba takroran o‘tkaziladi va to‘kma og‘irlikning o‘rta arifmetik ko‘rsatkichlari qayta hisoblanadi тўк. ўр тўк1 тўк 2 тўк 3 тўк 4 тўк 5 5 Tajriba natijalari 4-jadvalga to‘ldiriladi. 4.2 Maydalanganlik koeffitsientini aniqlash: 6 . 1. Tanlab olingan ko‘rinishdagi tog‘ jinsining hajmi Arximed qonuniga binoan hajm o‘lchagich (ob’emomer) yordamida aniqlanadi. 1.1 Hajm o‘lchagich (ob’emomer) distillangan suv bilan to‘ldiriladi va tog‘ jinsi suvga tushiriladi. 1.2 Tog‘ jinsi suvga tushirilganda ma’lum miqdordagi suvni hajm o‘lchagich (obe’momer) dan siqib chiqaradi. Siqib chiqarilgan suvni menzurkaga olinadi. Menzurkadagi suvning hajmi tog‘ jinsining maydalanmagan holatdagi hajmiga teng bo‘ladi V. 2. Tog‘ jinsini suvdan olib molotok yordamida maydalanadi. 3. Maydalangan tog‘ jinsi silindr shaklidagi idishga joylashtiriladi va uning hajmi aniqlanadi Vmay. 4. Maydalanganlik koeffitsienti quyidagi formula yordamida aniqlanadi: k м ай V м ай V 5. Bitta tog‘ jinsidan 5 ta namuna olinadi va har biri uchun tajriba alohida amalga oshiriladi. 6. Tog‘ jinslari maydalanganlik koeffitsientining o‘rta arifmetik qiy-mati hisoblanadi. Tajriba natijalari 5-jadvalga to‘ldiriladi. 2-jadval № Namuna 1. 2. 3. 4. 5. Tog‘ jinsining nomi Tog‘ jinsining kattaligi, mm Quruq idishning og‘irligi, g (g) Tog‘ jinsi bilan idishningo g‘irligi, G (g) Idishdagi Idishmaydalanning ostki gan tog‘ maydoniy jinsining uzasi, balandligi, S (sm2) h (sm) Maydalangan tog‘ jinsi hajmi, Vmay (sm3) Tog‘ jinsining to‘kma og‘irligi, γto‘k (g/sm3) ≤2 ≤4 ≤6 ≤8 ≤ 10 O‘rta arifmetik ko‘rsatkich γto‘ko‘sr = 3-jadval 7 № Namuna Tog‘ jinsining nomi Namunaning hajmi V, sm3 Maydalangan tog‘ jinsining hajmi Vmay, sm3 Tog‘ jinsining maydalanganlik koeffitsienti kmay 1. 2. 3. 4. 5. O‘rta arifmetik ko‘rsatkich kmay.o‘r = 3- Tajriba ishi. Zarb berish usuli orqali tog‘ jinslarining qattiqlik koeffitsientini aniqlash 1. Ishdan maqsad: Tog‘ jinslarining qattiqlik ko‘rsatkichlarini tajribada siqish usuli yordamida aniqlash. 2. Nazariy qism: Tog‘ jinsining qattiqligi – tog‘ jinslarini qazib olishdagi qarshiligi (texnologik yemirilish). Bu qattiqlik tushunchasini fanga kirib kelishida prof. M.M. Protodyakonovning tog‘ jinsining siqilishga bo‘lgan mustahkamlik chegarasini proporsional yaqinlashishidan uni sonli baholash uchun qattiqlik koeffitsienti f ni taklif qilishi sabab bo‘ldi. Tog‘ jinsining qattiqliligi bo‘yicha shkala ishlab chiqarilgan bo‘lib, xamma tog‘ jinslari 10 katigoriya bo‘lingan. Birinchi kategoriyaga qattiqligi yuqori darajada bulgan tog‘ jinsi kiradi (f = 20), o‘ninchi katigoriyaga sust oquvchi tog‘ jinslari kiradi (f = 0,3). Tog‘ jinsi qattiqlik koeffitsienting o‘zgarish chegarasi 0.3 dan 20 gacha. Tog‘ jinsining buzilishi massivdan ojratib olish mexanik yoki boshqa bir usulda amalga oshiriladi. Massivning buzilishida bir vaqtning o‘zida sqilishga bulgan qarshilik σsj, cho‘zilishi σr, siljishi τsdv, bukilishi σizg va boshqalar ro‘y beradi. Buzilishning kompleks qarshiligi quyidagicha bo‘ladi. раз 1 сж р сдв изг . 4 Qattiqlik – massivga ta’sir etuvchi, tog‘ jinsining xar qanday ko‘rinishdagi buzish yuki kompleks qarshiligining ko‘rsatkichidir 8 Za yedinisu koeffitsienta kreposti prinyat koeffitsient kreposti glinы, u kotoroy kompleksnoe soprotivlenie na razrushenie v srednem 100 kg/sm2, togda koeffitsient kreposti gornыx porod f V rezultate obrabotki раз 100 , dlya glinы f 100 1 100 mnogochislennыx nablyudeniy prof. M.M. Protodyakonov (1911 g.) vыyavil, chto, yesli gornaya poroda bolshe soprotivlyaetsya odnoosnomu sjatiyu, to ona takje budet bolshe soprotivlyatsya rastyajeniyu, sdvigu, izgibu i dr. Uchitыvaya eto, soprotivlenie porodы pri lyubыx usloviyax proporsionalno soprotivleniyu odnoosnomu sjatiyu. poetomu predlagaetsya vmesto σraz prinyat σsj. Togda koeffitsient kreposti f сж 100 gde σsj – predel prochnosti na odnoosnoe sjatie, kg/sm2; 100 – predel prochnosti glinы na odnoosnoe sjatie, kg/sm2. Bolee tochno svyaz mejdu σsj i f pri bolshix znacheniyax mojet bыt vыrajena empiricheskoy formuloy L.I. Barona f сж 300 сж 30 . Izgotovlenie obrazsov pravilnoy formы dlya ispыtaniya – dovolno trudoemkaya rabota. Krome togo, iz slabыx porod sredney kreposti nevozmojno izgotovit obrazsы pravilnoy formы. Dlya rezaniya krepkix porod primenyaetsya voda i abrazivnыe poroshki, izmenyayuщie yestestvennuyu krepost porodы. Dlya oblegcheniya opredeleniya koeffitsienta kreposti gornыx porod prof. M.M. Protodyakonovыm (mladshim) razrabotana uproщennaya metodika, osnovannaya na tolchenii gornыx porod. Opredelenie koeffitsienta kreposti metodom tolcheniya zaklyuchaetsya v prinsipe proporsionalnosti rabotы, zatrachivaemoy na droblenie dannoy probы gornoy porodы, k velichine vnov obrazovannoy poverxnosti. Yesli rabotu drobleniya ostavlyat neizmennoy, to velichina vnov obrazovannoy poverxnosti dlya razlichnыx materialov budet menyatsya obratno 9 proporsionalno ix kreposti. Chem prochnee material, tem menshe vnov obrazovannaya poverxnost, i naoborot. Znachenie koeffitsienta kreposti, poluchennoe metodom tolcheniya, sootvetstvuet znacheniyu koeffitsienta kreposti, poluchennomu po M.M. Protodyakonovu (starshemu). Koeffitsient kreposti, poluchennыy metodom tolcheniya, nazыvayut dinamicheskim. Sledovatelno, pokazatel prochnosti, poluchennыy pri droblenii, doljen predstavlyat soboy kakuyu-to integralnuyu xarakteristiku prochnosti, blizkuyu ko mnogim prakticheskim sluchayam nagrujeniya materialov, v chastnosti, gornыx porod: pri razrushenii ix vzrыvom, rezanii i skalыvanii zubami i rezsami vrubovыx mashin – «kombaynov», izmelchenii i droblenii razlichnыx tipov porod, pri burenii. Prof. M.M. Protodyakonovыm (mladshim) bыla razrabotana uproщennaya metodika opredeleniya koeffitsienta kreposti neposredstvenno okolo zaboya v shaxte, karere, legkost i konstruktivnaya prostota samogo pribora priveli k tomu, chto etot metod v 1952g. bыl rekomendovan dlya povsemestnogo ispolzovaniya. K nastoyaщemu vremeni metod tolcheniya shiroko primenyaetsya ne tolko dlya slabыx, no i krepkix porod. 3. Priborы i instrumentы POK – pribor opredeleniya kreposti (ris. 1a) izgotovlen iz metalla, sostoit iz stakana 1 s vneshnim diametrom 85 mm, vstavlennogo v nego trubchatogo kopra 2 s vnutrennim diametrom 76 mm, vыsotoy 600 mm, giri 3 vesom 2,4 kg, diametrom 66 mm, ruchki 4 i privyazannoy k gire verevki. Trubchatыy koper imeet v verxney chasti ogranichitel pod’ema giri 5. V kompleks pribora vxodit ob’emomer, sostoyaщiy iz stakana 6 (diametr 23 mm, vыsota 200 mm), shkalы izmereniy v millimetrax ili lineyki i sita s razmerom otverstiy 0,5 mm dlya proseivaniya razdroblennыx porod. Metallicheskaya plita razmerom 40×40 sm i molotok vesom 1 kg dlya prigotovleniya gornыx porod zadannoy krupnosti. Probы otbirayut v vide kuskov proizvolnoy formы s takim raschetom, chtobы pri raskalыvanii yee vruchnuyu molotkom poluchilos 25 kuskov 10 krupnostyu 20-40 mm, predstavlyayuщix soboy 5 porsiy po 5 kuskov. probы otbirayut ne menee chem v pyati razlichnыx mestax uchastka dlya polucheniya srednearifmeticheskogo znacheniya koeffitsienta kreposti, chto ukazыvaetsya v soprovoditelnoy dokumentatsii na probы. 4. Poryadok vыpolneniya rabotы Raskolot probы porodы molotkom na tverdom osnovanii do polucheniya 25 kuskov razmerom 20-40 mm, ustanovit POK na jestkoe osnovanie i pomestit 5 kuskov porodы v stakan pribora. Podnyat ruchnuyu giryu vverx do upora i brosit na obrazes 5 raz. Razdroblennuyu v stakane porodu vыsыpat na sito. Etot protsess povtorit s kajdoy porsiey; sobrannuyu v site meloch iz pyati porsiy proseivayut. Protsess povtoryaetsya dlya pyati prob. Nasыpayut porodnuyu meloch v stakan ob’emomera, zameryayut lineykoy vыsotu stolbika l (mm). Protsess povtorit dlya pyati prob. Rezultatы opыta zanosyat v tablisu №1. Koeffitsient kreposti gornoy porodы f vыchislyayut dlya kajdoy probы iz pyati porsiy po formule: f 20 n , l 1 , мм gde 20 – empiricheskiy koeffitsient, uchitыvayuщiy zatrachennuyu rabotu na droblenie naveski porodы, postoyannaya velichina uchitыvaet stroenie pribora i metodiku rabotы; n – chislo sbrasыvaniy giri na kajduyu porsiyu; l – vыsota stolbika porodnoy melochi v ob’emomere posle ispыtaniya pyati porsiy obrazsov pri diametre stakana 23 mm. 5. Obrabotka rezultatov opыta 4-jadval № porsii Nazvanie Vыsota stolbika porodы porodы l, mm 11 chislo Koeffitsient sbrasыvaniy kreposti giri n f, 1/mm Srednearifmeticheskoe znachenie fsr = 1/mm Za okonchatelnыy rezultat ispыtaniya prinimayut srednee arifmeticheskoe znachenie koeffitsienta kreposti iz pyati prob. Pri neobxodimosti opredelyayut srednekvadraticheskoe otklonenie i koeffitsient variatsii. f ср f1 f 2 f 3 f 4 f 5 , 5 1 мм Mor nazariyasiga asosan Tog‘ jinslarining yemirilishi normal zurikmalar yoki urinma zurikmalar ma’lum bir chegaraviy kiymatdan oshib ketganda sodir buladi. Normal va urinma zurikmalarning boglikligi parabola shaklida bulib Tog‘ jinsining mustaxkamlik pasporti deyiladi.Normal chuzilishga va kisilishga bulgan mustaxkamlik chegaralarida kiska chegarada koordinata boshidan ma’lum bir (S) masofadan utuvchi tugri chizik shaklda bulishi mumkin va kuyidagi formuladan aniklanadi: τ=C+δtgη,Pa, kg/sm2 bunda τ-urinma zurikma ; δ-normal zurikma, η-Tog‘ jinsining ichki ishkalanish burchagi. Kisilishga bulgan mustaxkamlik chegarasi bir uk buylab kisilishda kuyidagi formuladan aniklanadi. δsj=Pmax/S, kg/sm2 bunda Rmax-yemirilishdagi maksimal kisuvchi kuch, N,kg S-namunaning kundalang kesim yuzasi, sm2, m2. Cho‘zilishga bulgan mustaxkamlik chegarasi xam bir uk buylab kisilishdagi mustaxkamlik chegarasi formulasidan aniklanadi; bunda δmax-maksimal chuzuvchi kuch. 12 Chuzilishga bulgan mustaxkamlik chegarasini aniklashda namunalarni tayyorlab olish juda kiyin bulganligi uchun chuzilishga bulgan mustaxkamlik chegarasi, silindrsimon namunani diametr buylab kisilishdan yemirish usuli kullaniladi. Bunda silindrsimon namuna press markaziga yotkizilib kuyilib diametri kisiladi va yemirilishdagi (Pmax) maksimal kuch aniklanadi va chuzilishga bulgan mustaxkamlik chegarasi kuyidagi formuladan aniklanadi: δr=0.604·Pmax/d·h, kg/sm2,Pa. Bunda Pmax-maksimal yemiruvchi kuch, N, kg d-namuna diametri. sm, h-namuna balandligi,sm. Ichki ishkalanish burchagi kuyidagi formuladan aniklanadi: η=2[arctg(B+2/2)-45°] bunda V-birliksiz kattalik bulib kuyidagi formuladan aniklanadi: B=√ Ilashish (sof siljish) kuyidagi formuladan aniklanadi: S=V· р , кг / см 2 , Па. Xisoblashlar bajariladigan sung mustaxkamlik pasporti kuyidagi tartibda kuriladi. Koordinata sistemasi chizilib absissa ukiga normal zurikmalar ordinata ukiga urinma zurikmalar kuyiladi. Koordinata boshidan ung tomonga masshtab buyicha kisilishga bulgan mustaxkamlik chegarasi ( сж ) kuyiladi va A nukta belgilanadi. 4- Tajriba ishi. Mavzu: Tog‘ jinslarining bir o‘q buylab siqilishga va chuzilishga cho‘zilishga bo‘lgan chidamliligini aniqlash. 13 Chidamlilik - bu tog’ jinsining uni uni buzishga intilgan kuchlarga nisbatan qarshilik ko’rsatish qobiliyatidir. Agar tog’ jinsining ichki bo’lanishlari buzilsa u o’z chidamliligini yo’qotadi. Chidamlilik tog’ jinslarini buzilishga olib kelgan kritik kuchlanishlar qiymati kattaligi bilan aniqlanadi. Bunday kuchlanishlar chidamlilik chegarasi deb ataladi. Quyidagi chidamlilik chegaralari mavjud siqishga - sj, cho’zishga - p, siljishga - sd, bukilishga - izg va h.k.z. SI (CI) sistemasida chidamlilikni o’lchov birligi - Pa (Paskal), ko’proq kg/sm2 birligi ishlatiladi. Chidamlilik yoki aniqrog’i tog’ jinslarining siqilishga chidamlilik chegarasi, ularning bir o’qli siqilishdagi vaqtinchanlik qarshiligi bilan aniqlanadi. To’g’ri geometrik shakldagi namunalarni tayyorlash uchun quyidagi asbob-uskunalar zarur: olmos toshli-diskali toshkesuvchi dastgoh, turli koronkali burg’ilash dastgohi, namunalar yuzasini tekislash uchun silliqlovchi dastgoh, gidravlik yoki mexanik press. O’lchov asboblari: shtangensirkul, lineyka, transportir, lekalo-lineyka va tog’ jinslarini yozib borish uchun jurnal. 4-rasm. Gidrodatchik Aniqlash tartibi.Tog’ jinslarining bir o’qli siqilishga chidamliligini aniqlash uchun xalqaro standartlarga muvofiq silindr shaklidagi va balandligining diametriga nisbati birga teng bo’lgan namunalar tayyorlanishi kerak. Norma (meyor) sifatida balandligi va diametri 42 mm bo’lgan silindr tavsiya qilinadi va bu o’lchamlar 40 dan 45 mm oraligida bo’lishga yo’l qoyiladi. Silindr balandligi bilan diametrining o’zaro nisbati 5% gacha farqlanishiga yo’l qoyiladi. Shuningdek 14 kesimi 5x5x5 sm bo’lgan kubik shaklidagi namunalar ishlatilishi mumkin. Namunalar chetlari qattiy parallel va lekalo-lineyka boyicha silliqlangan bo’lishi kerak. Olingan tog’ jinsiga xos bo’lmagan defektlari bo’lgan (qatlamchalar, tomirchalar, bo’shliqlar, darzliklar va h.k.) namunalar yaroqsiz deb topilishi kerak. Namunalarni tayyorlashda ishchi yuzalarini silliqlash aniqligiga va parallelligiga alohida e’tibor berilishi lozim, chunki bu kuchlanishning taqsimlanish o’lchamlariga ta’sir qiladi. Namunaning kesimi va balandligi shtangensirkul yordamida 0,1 mm aniqlikkacha o’lchanadi. Har bir namuna alohida texnik tarozilarda 0,1 g aniqlikkacha tortiladi. Hajmo’lchagich yordamida har bir namunaning hajmiy og’irligi aniqlanadi. Qoyatoshli va yarim qoyatoshli jinslarning chidamliligi odatda ikki xil holat uchun aniqlanadi: havo-quruq va suvga toyingan holatlar uchun. Bularni aynan bitta monolitdan bir nechta namuna tayyorlanadi. Yumshoq va gilli jinslarning chidamliligi ularning tabiiy namligida aniqlanadi. Tabiiy namlikdagi namunalar, ular tayyorlangandan so’ng sinaladi. Havo-quruq holatda sinash uchun mo’ljallangan namunalar havoda doimiy og’irlikkacha quritiladi. Suvga toyingan holatda sinash uchun mo’ljallangan namunalar suvga to’liq toyinguncha namlanadi. Buning uchun ular distillangan suvli idishga balandligining 1/3 qismigacha botiriladi. 6 soatdan keyin idishga namunani yuzasigacha ko’madigan darajada suv guyiladi (tepasidan quymagan holda), va u suvda to’liq toyinguncha 2-3 sutka qoldiriladi. Shundan so’ng ular suvdan olinib nam sochiq bilan artiladi va bir o’qli siqilishga sinaladi. Namuna press tayanch plitasining markaziga chet yuzasi bilan hech qanday qistirmasiz yoki moylamasdan quyiladi. Markazlashtirilgandan so’ng 5-1- kg/sm2c yuk berish tezligida buzilguncha unga yuk beriladi. Yuk berishning tanlangan tezligi namuna buzilguncha qadar saqlanadi. Pressning kucho’lchagichi qayd qilgan buzuvchi kuchning - P - qiymati yoziladi. Namuna bosib ezilgandan so’ng buzilish shakli chiziladi yoki suratga olinadi va bozilish tavsifi yoziladi. 15 Olingan ma’lumotlar boyicha namunaning bir o’qli siqilishdagi chidamliligi quyidagi formula orqali aniqlanadi: P сж max , kg/sm2 P сж 0,981 105 max , H/m2 (Paskal), yoki S S Pmax - namuna buzilish momentida unga berilgan umumiy maksimal yuk, kg; S - namuna ko’ndalang kesimining dastlabki yuzasi, sm2. Har bir namuna uchun uning chidamliligi parallel ravishda kamida uchto’rt marta aniqlanadi, so’ngra ularning o’rtacha arifmetik qiymati, o’rtacha kvadrat og’ish va variasiya koeffisienti hisoblanadi. Natijalar jurnalga yoziladi (jadval). O’lchami, sm Olingan Kesimining Buzuvchi Namuna joyi va maydoni hisob tog’ jinsi S, sm2 eni paqami xarakte- dia- ristikasi metri uzun- baland- ligi ligi kuch R, kg Siqishda chidam- eslatma lilik chegarasi, kg/sm alohida 2 o’rtacha namu-nalar Qatma-qatli, slaneslangan, yo’l-yo’lli va h.k.z (ya’ni aniq anizotropli) tog’ jinslarining namunalarini sinashda ular tegishli ravishda orientirlanadi, ya’ni qatma-qatligiga parallel va perpendikulyar ravishda, bunda sj - yuk qatmaqatlikka perpendikulyar qoyilganda siqishga bo’lgan chidamlilik; sj - yuk qatma-qatlikka parallel qoyilganda siqishga bo’lgan chidamlilik. So’ngra anizotropiya koeffisienti aniqlanadi: 16 К ан cж . ||cж diametriga nisbati birdan farqli bo’lgan namunalarni Balandligining qoyiladi. Unga sj quyidagi formula orqali hisoblash tavsiya ishlatishga yo’l qilinadi: сж 9 Pmax S (7 2 d ) , kg/sm2, h d - namuna diametri, sm; h - balandligi, sm. Cho’zilishga bo’lgan chidamlilikni aniqlash. Tog’ jinslarining cho’zuvchi kuchlarga ularni buzadigan darajadagi nisbatan qarsgiligi cho’zilishga yoki uzilishga nisbatan chidamlilik chegarasi deyiladi. Cho’zilishdagi chidamlilik chegarasi - p tog’ jinslarining chidamlilik nazariyasida kuruvchi asosiy xarakteristikalaridan biri p ni aniqlashning aksariyat usullari namunada chiziqli kuchlanganlik holatini hosil qilishga asoslangan. Ko’pchilik tadqiqotchilarning fikricha uzilishga nisbatan sinash materialning ichki tuzilishidagi turli defektlarga va uning turli jinsligiga nisbatan juda seziluvchandir. Bunday sinovlar natijalariga namunalarning petrografik xususiyatlaridan tashqari ularning shakli katta ta’sir qiladi. Bunda eng ratsional shakl bu sakkiz burchakli trapesiya yoki kesik konuslardir. Kesik konuslarning kuchlanishni konsentrasiyalanishini bartaraf qilish maqsadida xomutni ikki tomonidan tutadigan cho’qqilari bo’lishi lozim. Shunday bo’lganda ham tutish joylarida kuchlanishning ancha miqdorda konsentrasiyalashuvi kuzatiladi va bular natijasida cho’zilishga nisbatan qarshilikning qiymatlari kam bo’lib ma’lumotlarning katta tarqoqligi yuzaga keladi. Namunalar ko’p hollarda xomut tutgan joyidan buziladi. Bundan tashqari tog’ jinslaridan shunday namunalarni tayyorlash katta qiyinchiliklarni tug’diradi. Tog’ jinslarining p ni sinalayotgan namunalarni to’g’ridan-to’g’ri uzish orqali aniqlash bo’yicha taklif qilingan usullardan eng qulayi diametral sigish usulidir. Bu usulning mohiyati silindrik shakldagi namunalarni ularga diametral qarama-qarshi tomondan qoyilib hosil qilinadigan kuchlar orqali bo’lishdan 17 iboratdir. Bu usulda namunaning kuchlanganlik holati hisoblangan cxemadagiga mivofiq bo’ladi, shu boisdan uni qulay deb hisoblash lozim. Tog’ jinslarining p ni diametral sigish usuli bilan aniqlash diametri va balandligi 40-45 mm bo’lgan silindrik shakldagi namunalarda amalga oshiriladi. Bitta tog’ jinsining 4-5 ta namunasi sinovga tayyorlanadi. Namunalar chetlariga ishlov berish aniqligiga qat’iy talablar qoyiladi. Shtangensirkul yordamida balandlik va diametr o’lchanadi. Sinovni o’tkazish tartibi xuddi sj ni aniqlashda o’tkaziladigan sinovlardagidek, faqat bunda namuna yonbosh yuzasi bilan press plitalari orasiga markasiy nuqtaga qoyiladi. Bo’linish yuz berguncha 5-10 kg/sm2s tezlikda yuk beriladi. Buzuvchi kuch - P qiymati pressning kucho’lchagichi orqali yozib boriladi, jinsning tuzilishi aniqlanadi, bizilish shakli chiziladi yoki suratga olinadi. Bu jarayon alohida har bir namuna uchun qaytariladi. Tog’ jinsining biro’qli cho’zilishga nisbatan chidamliligi quyidagi formula orqali aniqlanadi: р 2Р dh yoqi р 0,604 105 р 0,604 Р kg/sm, , dh Р H/m2 (Paskal), , dh P - namunani buzuvchi kuch, kg; d - diametri boyicha namuna bo’linish tekisligining eni, sm; h - bo’linish tekisligining balandligi yoki uzunligi (silindr balandligi), sm. Dastlabki ma’lumotlar va cho’zilishga nisbatan chidamlilikni aniqlash natijalari jurnalga yoziladi. Olingan natijalar boyicha p ning o’rtacha arifmetik qiymati va variasiya koeffisienti aniqlanadi. 5-jadval Namuna Namuna tartib olingan raqami O’lchami, Bo’linish Buzuvchi sm Cho’zishda chidamlilik Eslatma yuzasi, yuk, chegarasi, joy, vaqt, diametr, balandlik dh, kg kg/sm2 namuna sm2 d h xarakteristik аlohida namuna- 18 o’rtacha asi lar Ezishda tog’ jinsining noto’g’ri shakldagi namunalarining chidamliligini aniqlash. Tog’ jinslarining chidamliligini eksperimental usul bilan aniqlashda kub, prizma va silindr ko’rinishdagi to’g’ri shaklli namunalarni sinash asosiy usul bo’lib qolmoqda. Biroq bu ko’rsatkichni turli tog’ jinslarining mustahkamliligini taqqoslashda ishlatiluvchi nisbiy xarakteristika sifatida qabul qilish mumkin. Bu ko’rsatkichni materialning xaqiqiy chidamlilik chegarasi sifatida qabul qilib bo’lmaydi, chunki tajribalar bilan tasdiqlangan qator nazariy ishlar asosida shu narsa ma’lumki, har qanday holatdagi bir o’qli siqish sinovlarida namunada qandaydir murakkab turli jinsi kuchlanganlik holati yuzaga keladi va bu holat materialning strukturasida hamda tajribaning texnikaviy sharoitlariga bog’liq bo’ladi. Keyingi o’n yillik davr ichida shu narsa ma’lum bo’ldiki, tog’ jinslarining chidamliligini bir o’qli siqish yo’li bilan eksperimental usulda aniqlash oddiy bo’lib tuyulsada bu ko’rsatkichning qiymati tog’ jinslarining takomillashmagan tabiiy tuzilishi va strukteraviy xususiyatlaridan kelib chiquvchi omillarga bog’liq (petrografik tarkibining turli jinsligi, tog’ jinsini tashkil etuvchilarning kattaligi va shakli, qatma-qatliligi, texnik va ishlatish jarayonlarida yuzaga kelgan ko’rinuvchi va ko’rinmas turli darzliklar). Shu bilan bir qatorda namunalarning chidamliligi sinovlarni o’tkazilish sharoitlari va texnikasi, namunaning shakli va o’lchami, ularning yuzasiga ishlov berishning tozaligi, namuna o’lchamlari orasidagi nisbatlar, yuk berish tezligi va h.k.z.larga ham bog’liq. Qo’pol ishlov berish sinovlarda katta xatoliklarga olib keladi. Shuni ta’kidlash lozimki, to’g’ri shaklli namunalarni tayyorlash katta mehnat talab qilish bilan birgalikda og’ir sabobuskunalar va malakali mehnat qo’llanishi hamda jarayon-operasiyalarning uzoq davometishi bilan ham bog’liqdir. To’g’ri shaklli namunalarni tayyorlashda suv kesuvchi asbobning yuzasida tushib uning tabiiy xarakteristikalarini jiddiy 19 o’zgartiradi. Buni ustiga ko’pgina zaif, darslangan argillitlar, ko’mirning bir qator turlaridan va boshqa tog’ jinslaridan to’g’ri shaklli namuna tayyorlash deyarli mumkin emas. Shu boisdan zaif tog’ jinslarida va ko’mirlarda chidamlilik va deformasiya xarakteristikalari juda kam aniqlanadi. Shu bilan birgalikda loyihalanuvchi shaxtalar, kar’erlar uchun tog’ bosimini boshqarishda shunday jinslar katta ahamiyat kasb etadi, chunki aynan ular tog’ kon inshootining mustahkamligini aniqlaydi. Keyingi yillarda A.A.Skochinskiy nomli tog’ kon institutida V.S.Volbikov va M.M.Protodyakonovlar (kichigi) tomonidan ishlab chiqilgan vaqtinchalik qarshilikni aniqlash usuli tog’ jinslarining mustahkamlik koeffisientini aniqlash maqsadida o’tkaziladigan ommaviy sinovlarda eng qulay va yaroqli usul sifatida keng qo’llanilmoqda. Shuningdek ular tomonidan analitik bog’liqlik (ya’ni o’tish koeffisientlari) aniqlangan bo’lib, bu to’g’ri shaklli tog’ jinsi namunalari nchun siqishga nisbatan chidamlilik qiymatini olish imkonini beradi. V.S.Volbikov va M.M.Protodyakonovlarning fikricha to’g’ri va noto’g’ri shaklli namunalarning buzilish jarayoni ko’p hollarda umumiylikka ega. Matrisalar bilan kontaktida namunada yadro-zichlanish hosil bo’ladi. Asbob bilan materialning kontaktlashgan joyida yadrolarning hosil bo’lishi barcha materiallar va barcha buzilish jarayonlari uchun xarakterlidir. Pressda ezishda yadro atrofini o’rab turgan material hajmi juda kichik, shu boisdan yadro hosil bo’lgandan so’ng namunaning tashqi qismi parchalanadi. Bunday buzilishlar har qanday shakldagi namunalarda kuzatiladi - kub, silindr, sharsimon va boshqa shaklli namunalarda faqat shu farq bilanki kub va silindrik namunalarda siljish yuz beradigan konuslar yuzaki shunday kesimli sharsimon namunalardagiga nisbatan ancha katta bo’ladi. Sharsimon namunalarda hosil bo’luvchi konussimon yuzalarning o’lchamlari shuning uchun kichikki, shar yuzasining yassi matrisa bilan kontakt maydoni silindr va kubiknikiga nisbatan ancha kamdir. Bu esa silindrik namunalarni ezish uchun sharsimon namunalarni ezishga nisbatan ko’p kuch sarflanishining asosiy sababidir. Shu boisdan ham noto’g’ri shaklli namunalarni ezishda tog’ jinsining chidamlilik qiymati to’g’ri shaklli namunalarga nisbatan 20 kichik bo’ladi, chunki namunaning notekis joylarida kuchlanish konsentrasiyalashadi. Bir xil qoyatoshli tog’ jinslarining to’g’ri va noto’g’ri shaklli namunalari uchun olingan chidamlilik natijalarini taqqoslab mualliflar noto’g’ri shakldan to’g’ri shaklga o’tish koeffisientini oldilar: sj = 0,19sj yoki sj = 5,2sj, bu erda sj - to’g’ri shaklli namunalarning siqish chidamliligi, kg/sm2; sj noto’g’ri shaklli namunalarning ezishga chidamliligi, kg/sm2 va u ko’proq tog’ jinsining siqishga qaraganda uzilishga nisbatan chidamliligini ifodalaydi. O’rta Osiyo konlaridagi cho’kindi tog’ jinslari uchun o’tish koeffisienti 1,9-2,2 ga teng. Chidamlilik kamayishi bilan farq qisqaradi.Tog’ jinslari va ko’mirlarning mexanik usulda buzishga qarshiliklarini aniqlash usullari boyicha o’tkazilgan kengash noto’g’ri shaklli tog’ jinsi namunalarini ezish yo’li bilan chidamlilikni aniqlash usulini tavsiya qildi. Bitta tog’ jinsidan sinov uchun 15-25 bo’lak olinadi va ularning o’zaro perpendikulyar o’lchamlari bir-biridan 1,5 barobardan ortiq qiymatga farq qilmaydi. Plitka, sterjen yoki sanchilgan oskolka shaklidagi bo’laklar sinov uchun olinmaydi. Sinov uchun olinadigan barcha namunalar taxminan bir xil (100-120 sm3) hajmda bo’lishi kerak. Har bir bo’lak texnik tarozida 0,1 g aniqlikkacha tortiladi - G. Bo’lakning hajmi - V gidrostatik tortish orqali aniqlanadi. Har bir bo’lakning hajmiy og’irligi o’lchanadi - G . V Har bir namuna pressda 510 kg/sm2s tezlikda yuk berish yo’li bilan eziladi. Ezish qatlamlanishga perpendikulyar ravishda amalga oshiriladi. Namuna shunday o’rnatiladiki, uning maksimal o’lchamlari esuvchi kuch ta’sir harakati boylab yo’nalgan bo’ladi. Buzuvchi yuklanish press monometri boyicha aniqlanadi. Noto’g’ri shaklli tog’ jinsi namunasining chidamliligi quyidagi formula bilan aniqlanadi: 21 P сж max . S Yuza bilan hajm o’rtasida quyidagicha matematik bog’lanish mavjud: S 3 V 2 . G Tog’ jinsi bo’lagining hajmi o’rniga V Pmax сж G 2 2 , kg/sm , сж 3 Pmax G 3 2 yozish mumkin u holda: 2 105 , H/m , Paskal. O’lchov natijalari jadvalga yoziladi. 6-jadval Namuna Namuna Og’ir- Haj- Haj- Bo’li- Buzuv- Chidam- sj o’rtasida tartib olingan ligi, mi, miy nish chi yuk- lilik arifmetik og’ir- may- lanish chega- qiymati, va uning ligi, doni rasi, kg/sm2 xarakteris- g/sm3 raqami joy, vaqti g sm 3 kg/sm2, tikasi 5-rasm. Chidamlilikni aniqlashning texnologik chizmasi Tog’ jinsining chidamlilik pasportini tuzish. Tog’ jinsining chidamlilik pasporti - chidamlilikning umumlashgan xarakteristikasini ifodalab normal va buzuvchi urinma kuchlanishlar orasidagi egri chiziqdan iborat. Bu egri chiziq Morrning chidamlilik nazariyasini asosiy qoidalaridan kesib chiqqan holda tuziladi. Egri chiziq tog’ jinsining turli chegaraviy kuchlanganlik holatlari uchun 22 tuzilgan kuchlanishlar aylanalarini egib qamrovchi chiziqdan iborat. Chidamlilik pasporti va koordinatalar sistemasida sj va p larning ma’lum qiymatlari va bir o’qli siqish hamda cho’zish sinovlari natijalari boyicha tuziladi. o’qida koordinata boshidan o’ngga kesma ajratiladi va bu kesma tog’ jinsini bir o’qli siqishdagi chidamlilik chegarasida (sj) teng bo’lishi lozim, koordinata o’qidan chapda esa bir o’qli cho’zishdagi chidamlilik chegarasida teng bo’lgan OB kesmasi ajratiladi. So’ngra OA va OB kesmalarda chegaraviy kuchlanishlar aylanalari (yarim aylanalari) chiziladi. Tuzilgan aylanada BD urinma o’tkaziladi va u tog’ jinsining chidamlilik pasporti hisoblanadi. Amaliy masalalarni hal qilish uchun Mor egri chizig’i to’g’ri chiziq sifatida berilishi (koordinata o’qiga yaqin uchastkada) mumkin va u quyidagi tenglama orqali yoziladi = C + n tg, bu erda - tog’ jinsini siljituvchi (buzuvchi) maksimal urinma yuklanish, kg/sm2; C - bog’lanish kuchi yoki normal kuchlanishlar bo’lmagan sharoitda tog’ jinsining sof siljishdagi chidamlilik chegarasi, kg/sm2; n - tog’ jinsining siljish maydonchalarida (buzilish yuzasida) harakatlanuvchi normal kuchlanish, kg/sm2; - tog’ jinsining ichki ishqalanish burchagi, gradus; tg = ichki ishqalanish koeffisienti. Mor aylanasidan grafik usulda OE kesmasi uchun bog’lanish kuchini - C va topish mumkin. Bunda - egri chiziq bilan cj va p o’qlarida parallel bo’lgan to’g’ri chiziq orasidagi burchak Mor aylanasi masshtabga qat’iy rioya qilingan holda millimetrovkaga chizilishi kerak. Keltirilgan deyiladi. U tog’ tenglama qattiq tog’ jinsining chidamlilik tenglamasi jinsining buzilishdagi chegaraviy holatini ifodalaydi. Tenglamaning fizik ma’nosi shundan iboratki, siqiluvchi kuchlanish ta’sirida tog’ jinsi namunasining buzilishi uning bo’laklarining ayrim maydoncha boylab parchalanishi oqibatida yuz berib bu maydoncha namunasining gorizontal o’qiga nisbatan ma’lum burchakda qiyalangan va kuchning ta’sir qilish yo’nalishiga 23 perpendikulyar (tik) bo’ladi. Shu tekislikda harakatlanuvchi urinma kuchlanishga () ichki ishqalanish koeffisientiga ko’paytirilgan normal kuchlanishga teng bo’lgan bog’lanish-birikish kuchi va ichki ishqalanish kuchi qarama-qarshi ta’sir ko’rsatadi. Chidamlilik pasporti grafigidan tog’ jinsining chidamlilik xarakteristikalarini (siqishga va cho’zishga nisbatan chidamlilik chegarasi, ichki birikish kuchi - C, ichki ishqalanish burchagi - , ichki ishqalanish koeffisienti tg va urinma kuchlanish - ) oson aniqlash mumkin 5-Tajriba ishi Mavzu: Tog‘ jinslarini qattiqlik koefisenti pasportini tuzishni o’rganish. Ezishda tog’ jinsining noto’g’ri shakldagi namunalarining chidamliligini aniqlash. Tog’ jinslarining chidamliligini eksperimental usul bilan aniqlashda kub, prizma va silindr ko’rinishdagi to’g’ri shaklli namunalarni sinash asosiy usul bo’lib qolmoqda. Biroq bu ko’rsatkichni turli tog’ jinslarining mustahkamliligini taqqoslashda ishlatiluvchi nisbiy xarakteristika sifatida qabul qilish mumkin. Bu ko’rsatkichni materialning xaqiqiy chidamlilik chegarasi sifatida qabul qilib bo’lmaydi, chunki tajribalar bilan tasdiqlangan qator nazariy ishlar asosida shu narsa ma’lumki, har qanday holatdagi bir o’qli siqish sinovlarida namunada qandaydir murakkab turli jinsi kuchlanganlik holati yuzaga keladi va bu holat materialning strukturasida hamda tajribaning texnikaviy sharoitlariga bog’liq bo’ladi. Keyingi o’n yillik davr ichida shu narsa ma’lum bo’ldiki, tog’ jinslarining chidamliligini bir o’qli siqish yo’li bilan eksperimental usulda aniqlash oddiy bo’lib tuyulsada bu ko’rsatkichning qiymati tog’ jinslarining takomillashmagan tabiiy tuzilishi va strukteraviy xususiyatlaridan kelib chiquvchi omillarga bog’liq (petrografik tarkibining turli jinsligi, tog’ jinsini tashkil etuvchilarning kattaligi va shakli, qatma-qatliligi, texnik va ishlatish jarayonlarida yuzaga kelgan ko’rinuvchi va ko’rinmas turli darzliklar). Shu bilan bir qatorda namunalarning chidamliligi sinovlarni o’tkazilish sharoitlari va texnikasi, 24 namunaning shakli va o’lchami, ularning yuzasiga ishlov berishning tozaligi, namuna o’lchamlari orasidagi nisbatlar, yuk berish tezligi va h.k.z.larga ham bog’liq. Qo’pol ishlov berish sinovlarda katta xatoliklarga olib keladi. Shuni ta’kidlash lozimki, to’g’ri shaklli namunalarni tayyorlash katta mehnat talab qilish bilan birgalikda og’ir sabob-uskunalar va malakali mehnat qo’llanishi hamda jarayon-operasiyalarning uzoq davometishi bilan ham bog’liqdir. To’g’ri shaklli namunalarni tayyorlashda suv kesuvchi asbobning yuzasida tushib uning tabiiy xarakteristikalarini jiddiy o’zgartiradi. Buni ustiga ko’pgina zaif, darslangan argillitlar, ko’mirning bir qator turlaridan va boshqa tog’ jinslaridan to’g’ri shaklli namuna tayyorlash deyarli mumkin emas. Shu boisdan zaif tog’ jinslarida va ko’mirlarda chidamlilik va deformasiya xarakteristikalari juda kam aniqlanadi. Shu bilan birgalikda loyihalanuvchi shaxtalar, kar’erlar uchun tog’ bosimini boshqarishda shunday jinslar katta ahamiyat kasb etadi, chunki aynan ular tog’ kon inshootining mustahkamligini aniqlaydi. Keyingi yillarda A.A.Skochinskiy nomli tog’ kon institutida V.S.Volbikov va M.M.Protodyakonovlar (kichigi) tomonidan ishlab chiqilgan vaqtinchalik qarshilikni aniqlash usuli tog’ jinslarining mustahkamlik koeffisientini aniqlash maqsadida o’tkaziladigan ommaviy sinovlarda eng qulay va yaroqli usul sifatida keng qo’llanilmoqda. Shuningdek ular tomonidan analitik bog’liqlik (ya’ni o’tish koeffisientlari) aniqlangan bo’lib, bu to’g’ri shaklli tog’ jinsi namunalari nchun siqishga nisbatan chidamlilik qiymatini olish imkonini beradi. V.S.Volbikov va M.M.Protodyakonovlarning fikricha to’g’ri va noto’g’ri shaklli namunalarning buzilish jarayoni ko’p hollarda umumiylikka ega. Matrisalar bilan kontaktida namunada yadro-zichlanish hosil bo’ladi. Asbob bilan materialning kontaktlashgan joyida yadrolarning hosil bo’lishi barcha materiallar va barcha buzilish jarayonlari uchun xarakterlidir. Pressda ezishda yadro atrofini o’rab turgan material hajmi juda kichik, shu boisdan yadro hosil bo’lgandan so’ng namunaning tashqi qismi parchalanadi. Bunday buzilishlar har qanday shakldagi namunalarda kuzatiladi - kub, silindr, sharsimon va boshqa shaklli namunalarda 25 faqat shu farq bilanki kub va silindrik namunalarda siljish yuz beradigan konuslar yuzaki shunday kesimli sharsimon namunalardagiga nisbatan ancha katta bo’ladi. Sharsimon namunalarda hosil bo’luvchi konussimon yuzalarning o’lchamlari shuning uchun kichikki, shar yuzasining yassi matrisa bilan kontakt maydoni silindr va kubiknikiga nisbatan ancha kamdir. Bu esa silindrik namunalarni ezish uchun sharsimon namunalarni ezishga nisbatan ko’p kuch sarflanishining asosiy sababidir. Shu boisdan ham noto’g’ri shaklli namunalarni ezishda tog’ jinsining chidamlilik qiymati to’g’ri shaklli namunalarga nisbatan kichik bo’ladi, chunki namunaning notekis joylarida kuchlanish konsentrasiyalashadi. Bir xil qoyatoshli tog’ jinslarining to’g’ri va noto’g’ri shaklli namunalari uchun olingan chidamlilik natijalarini taqqoslab mualliflar noto’g’ri shakldan to’g’ri shaklga o’tish koeffisientini oldilar: sj = 0,19sj yoki sj = 5,2sj, bu erda sj - to’g’ri shaklli namunalarning siqish chidamliligi, kg/sm2; sj noto’g’ri shaklli namunalarning ezishga chidamliligi, kg/sm2 va u ko’proq tog’ jinsining siqishga qaraganda uzilishga nisbatan chidamliligini ifodalaydi. O’rta Osiyo konlaridagi cho’kindi tog’ jinslari uchun o’tish koeffisienti 1,9-2,2 ga teng. Chidamlilik kamayishi bilan farq qisqaradi.Tog’ jinslari va ko’mirlarning mexanik usulda buzishga qarshiliklarini aniqlash usullari boyicha o’tkazilgan kengash noto’g’ri shaklli tog’ jinsi namunalarini ezish yo’li bilan chidamlilikni aniqlash usulini tavsiya qildi. Bitta tog’ jinsidan sinov uchun 15-25 bo’lak olinadi va ularning o’zaro perpendikulyar o’lchamlari bir-biridan 1,5 barobardan ortiq qiymatga farq qilmaydi. Plitka, sterjen yoki sanchilgan oskolka shaklidagi bo’laklar sinov uchun olinmaydi. Sinov uchun olinadigan barcha namunalar taxminan bir xil (100-120 sm3) hajmda bo’lishi kerak. Har bir bo’lak texnik tarozida 0,1 g aniqlikkacha 26 tortiladi - G. Bo’lakning hajmi - V gidrostatik tortish orqali aniqlanadi. Har bir bo’lakning hajmiy og’irligi o’lchanadi - G . V Har bir namuna pressda 510 kg/sm2s tezlikda yuk berish yo’li bilan eziladi. Ezish qatlamlanishga perpendikulyar ravishda amalga oshiriladi. Namuna shunday o’rnatiladiki, uning maksimal o’lchamlari esuvchi kuch ta’sir harakati boylab yo’nalgan bo’ladi. Buzuvchi yuklanish press monometri boyicha aniqlanadi. Noto’g’ri shaklli tog’ jinsi namunasining chidamliligi quyidagi formula bilan aniqlanadi: P сж max . S Yuza bilan hajm o’rtasida quyidagicha matematik bog’lanish mavjud: S 3 V 2 . G Tog’ jinsi bo’lagining hajmi o’rniga V сж Pmax G 3 2 2 , kg/sm , сж Pmax G 3 2 yozish mumkin u holda: 2 105 , H/m , Paskal. O’lchov natijalari jadvalga yoziladi. 7-jadval Namuna Namuna Og’ir- Haj- Haj- Bo’li- Buzuv- Chidam- sj o’rtasida tartib olingan ligi, mi, miy nish chi yuk- lilik arifmetik raqami joy, vaqti g sm3 og’ir- may- lanish chega- qiymati, va uning ligi, doni rasi, kg/sm2 xarakteris- g/sm3 kg/sm2, tikasi Tog’ jinsining chidamlilik pasportini tuzish. Tog’ jinsining chidamlilik pasporti - chidamlilikning umumlashgan xarakteristikasini ifodalab normal va 27 buzuvchi urinma kuchlanishlar orasidagi egri chiziqdan iborat. Bu egri chiziq Morrning chidamlilik nazariyasini asosiy qoidalaridan kesib chiqqan holda tuziladi. Egri chiziq tog’ jinsining turli chegaraviy kuchlanganlik holatlari uchun tuzilgan kuchlanishlar aylanalarini egib qamrovchi chiziqdan iborat. Chidamlilik pasporti va koordinatalar sistemasida sj va p larning ma’lum qiymatlari va bir o’qli siqish hamda cho’zish sinovlari natijalari boyicha tuziladi. o’qida koordinata boshidan o’ngga kesma ajratiladi va bu kesma tog’ jinsini bir o’qli siqishdagi chidamlilik chegarasida (sj) teng bo’lishi lozim, koordinata o’qidan chapda esa bir o’qli cho’zishdagi chidamlilik chegarasida teng bo’lgan OB kesmasi ajratiladi. So’ngra OA va OB kesmalarda chegaraviy kuchlanishlar aylanalari (yarim aylanalari) chiziladi. Tuzilgan aylanada BD urinma o’tkaziladi va u tog’ jinsining chidamlilik pasporti hisoblanadi. Amaliy masalalarni hal qilish uchun Mor egri chizig’i to’g’ri chiziq sifatida berilishi (koordinata o’qiga yaqin uchastkada) mumkin va u quyidagi tenglama orqali yoziladi = C + n tg, bu erda - tog’ jinsini siljituvchi (buzuvchi) maksimal urinma yuklanish, kg/sm2; C - bog’lanish kuchi yoki normal kuchlanishlar bo’lmagan sharoitda tog’ jinsining sof siljishdagi chidamlilik chegarasi, kg/sm2; n - tog’ jinsining siljish maydonchalarida (buzilish yuzasida) harakatlanuvchi normal kuchlanish, kg/sm2; - tog’ jinsining ichki ishqalanish burchagi, gradus; tg = ichki ishqalanish koeffisienti. Mor aylanasidan grafik usulda OE kesmasi uchun bog’lanish kuchini - C va topish mumkin. Bunda - egri chiziq bilan cj va p o’qlarida parallel bo’lgan to’g’ri chiziq orasidagi burchak Mor aylanasi masshtabga qat’iy rioya qilingan holda millimetrovkaga chizilishi kerak. Keltirilgan deyiladi. U tog’ tenglama qattiq tog’ jinsining chidamlilik tenglamasi jinsining buzilishdagi chegaraviy holatini ifodalaydi. Tenglamaning fizik ma’nosi shundan iboratki, siqiluvchi kuchlanish ta’sirida tog’ 28 jinsi namunasining buzilishi uning bo’laklarining ayrim maydoncha boylab parchalanishi oqibatida yuz berib bu maydoncha namunasining gorizontal o’qiga nisbatan ma’lum burchakda qiyalangan va kuchning ta’sir qilish yo’nalishiga perpendikulyar (tik) bo’ladi. Shu tekislikda harakatlanuvchi urinma kuchlanishga () ichki ishqalanish koeffisientiga ko’paytirilgan normal kuchlanishga teng bo’lgan bog’lanish-birikish kuchi va ichki ishqalanish kuchi qarama-qarshi ta’sir ko’rsatadi. Chidamlilik pasporti grafigidan tog’ jinsining chidamlilik xarakteristikalarini (siqishga va cho’zishga nisbatan chidamlilik chegarasi, ichki birikish kuchi - C, ichki ishqalanish burchagi - , ichki ishqalanish koeffisienti tg va urinma kuchlanish - ) oson aniqlash mumkin 6- Tajriba ishi. Mavzu .Tog‘ jinslarining gidravlik xusisyatlarini va solishtirma elektr qarshiligini aniqlash. 1. Ishdan maqsad: Tog‘ jinslarining gidravlik xusuiyatlarini aniqlash metodikasini o‘rganish. 2. Nazariy qism. Tog‘ jinslarida tarkibidan ma’lum miqdorda ximiyaviy bog‘langan tog‘ jinslari strukturasini buzmasdan 100-1100 S haroratda suv ajralib chiqadi. Tog‘ jinsi tarkibidagi suvlar ximik bog‘langan molekular kuchlar yordamida mahkam bog‘angan bo‘lib, ular kristallizatsion va konstitutsion turlariga bo‘linadi. Mineral tarkibidagi kristallizatsion suvlar H2O molekula ko‘rinishida uning kristall panjarasida joylashgan bo‘lib, ular 300ºS dan 600ºS gacha va ba’zi hollarda undan yuqori tempuraturada qizdirilganda mineral tarkibidan chiqib ketadi. Misol uchun: gips (CaSO4·2H2O), opal (SiO2·nH2O), mirobalit (Na2SiO4·10H2O). Mineral tarkibidagi konstitutsion suvlar mineralning kristall panjarasida OHˉ i H+ ion ko‘rinishi joylashgan bo‘lib, bularga talk [Mg(OH)2·Si2O10], malaxit [Cu2(CO3)·(OH)2], kaolinit Al2(OH)4·Si2O5 lar misol bo‘ladi. Mineral tarkibidagi suv 300ºS dan 1300ºS gacha temperaturada qizdirilganda chiqib ketadi. 29 3. Tajriba o‘tkazish uchun zarur bo‘ladigan materiallar va jihozlar. 4. Ishni bajarish tartibi. Tog‘ jinslaridagi suvlar tog‘ jinsining namligi miqdorida bo‘lib, tabiiy sharoitda og‘irligi o‘lchanib, so‘ngra 105-1100 S da elektr pechida doimiy og‘irlikgacha quritiladi. Doimiy og‘irlik ikki marta o‘lchangandagi og‘irliklar orasidagi farq 0,2% dan kam bo‘lishi kerak. O‘lchashlar orasidagi vaqt 3 soatdan kam bo‘lmasligi kerak. Tog‘ jinsining namligi quyidagi formula yordamida aniqlanadi: Wн G1 Q *100% G bunda: G1 – namunaning tabiiy sharoitdagi og‘irligi, g; G – doimiy og‘irlikgacha quritilgan namuna og‘irligi, g. Quruq namuna suvli idishga solib qo‘yilsa ma’lum bir miqdorda suv yutadi. Kon qazish ishlarida suvli qatlamlarda tog‘ jinslari to‘yingunga qadar solinganda yutadigan maksimal suv miqdori namunaning suv yutish ko‘rsatkichi bilan baholanib, quyidagi formula yordamida aniqlanadi: Wс.ю. G2 G *100% G bunda G2 – cuvga to‘yingan namuna og‘irligi, g; Suv yutilishini tajriba sharoitida aniqlash uchun doimiy og‘irlikgacha quritilgan namunani disterlangan suvli idishga solib idish qopqog‘i yopiladi va 48 soat davomida tinch holda qo‘yiladi, so‘ngra to‘yingan tog‘ jinsi og‘irligi (G2) aniqlanadi. Tog‘ jinsidan og‘irlik kuchi va bosim ta’siri ostida suv ajrilib chiqishi quyidagi formula yordamida aniqlanadi. Wс.ю. Wн Tajriba ishi natijalari –jadvalga to‘ldiriladi. 8-jadval Tog‘ jinsi Namlik, % Suv yutishi, g 30 namunasi Tog‘ jinsining tabiiy og‘irligi, g Doimiy og‘irlikgacha quritilgan Suv yutib Quritilgan % Wn namunaning og‘irligi, g namunaning og‘irligi, g olgan namunaning Ws.yu. og‘irli-gi, g 7-Tajriba ishi Tо‘kma og‘irlik, bо‘shoqlanuvchanlik va chо‘kishni aniqlash. Bo’shoqlangan tog’ jinslari tavsifnomasi. Bo’shoqlangan tog’ jinslari sochiluvchan va buzilgan holatda uchraydi. Sochiluvchan tog’ jinsi deb jinslarning o’zaro birikish kuchi bilan bog’lanmagan mineral zarrachalari yoki parchalarining mexfnik yig’indilarida aytiladi. Ularda qum, mayda shag’al shag’altosh mayda toshli jins va boshqalar kiradi. U yoki bu usulda parchalangan tog’ jinslari bo’shoq holatda o’tadi. Tog’ jinslarining qidirish va ularni qazib olishda bo’shoqlangan jinslarning hisobda olinuvchi asosiy xossalari quyidagilardan iborat: to’kma og’irlik, bo’shoqlanish koeffisienti, tabiiy qiyalik burchagi, o’pirilish (qulash) burchagi, ishqalanish koeffisienti, granulometrik tarkibi. To’kma og’irligi. Sochiladigan yokiparchalangan tog’ jinslari to’kma og’irligi deb ular bo’shoqlangan holatdagi hajm birligi og’irligiga aytiladi. Bunda jinsning bo’shliqlari, shuningdek alohida donalari yoki bo’laklari oraliqlari ham inobatda olinuvchi umumiy hajm tushuniladi. To’kma og’irlikni qiymati jinsning solishtirma va hajmiy og’irligiga, granulometrik tarkibiga, bo’laklarnung shakliga va ularning o’zaro joylashishiga, namlikka, tashqi sharoitlar bo’shoq jinsli idishlar shakli va ularning bosimi ostida bo’shoq holatda bo’lish vaqti, o’zi zichlanish yoki zichlanuvchanligiga bo’liq. Bu omil idishni eng kichik qirrasi uzunligining jinsning o’rtacha kattaligiga (dcp) bo’lgan nisbati orqali ifodalanadi, dcp 10 dan 31 kichik bo’lishi kerak. To’kma og’irlik hajmiy doimiy bo’lgan biron-bir idishni bo’shoq jins bilan to’ldirish orqali aniqlanadi. Bo’sh idish texnik tarizularda tortiladi - g (g yoki kg), so’ngra bo’shoq jins bilan to’ldiriladi va idish bilan birgalikda tortiladi - G. Idishdagi bo’shoqlangan jins hajmiy - V o’lchanadi. Buning uchun idishning o’lchamlari, jins to’ldirilgan qismigacha balandligi o’lchanadi, yuzasi - S, hajmi V = Sh aniqlanadi. Bo’shoqlangan jinsning to’kma og’irligi: н Gg . V SI sistemasida n o’lchov birligi N/m3, SGS sistemasida - Din/sm3, kg/ m3, sistemadan tashqari o’lchov birligi - g/sm3. Bu o’lchov birliklari o’zaro quyidagicha bog’langan: 1H/m3 = 0,102 kg/m3. Aynan bir jinsning to’kma og’irligi bo’shoqlangan jinslarning hajmi ortishi sababli o’zining solishtirma va hajmiy og’irligidan doimo kichikdir. Tog’ jinslarining bu parametrlari orasidagi nisbat zichlik koeffisienti - Kplorqali aniqlanadi va bu o’z navbatida tog’ jinsi hajmining mineral moddalar bilan to’lish darajasini tavsiflovchi kattalik - jinsni hajmiy va to’kma og’irligi solishtirma og’irligiga nisbatini ifodalaydi: Kпл от yoqi Kпл н , от bunda - hajmiy og’irlik g/sm3; ot - solishtirma og’irlik, g/sm3; n - to’kma og’irligi, g/sm3. Agar berilgan jinsning bo’shoqlanish koeffisienti va hajmiy og’irligi ma’lum bo’lsa, to’kma og’irlikni hajmiy og’irlik va bo’shoqlanish koeffisientlarning o’zaro nisbati orqali aniqlash mumkin: н Kp . Bo’shoqlanuvchanlik va cho’kish. Zich jinsning bo’shoqlanuvchanligi deyilganda – uni bo’shatish (maydalash, yanchish, yumshatish) natijasida jins hajmining bo’shoqlanguncha qadar maydonda egallab turgan oldingi hajmida 32 nisbatan ko’payishi tushuniladi. Bo’shoqlanuvchanlik o’lchovsiz kattalik bo’shoqlanish koeffisienti Kp bilan belgilanadi: Kp Vp Vм Bu yerda Vp - jinsning bo’shoqlangandan keyingi hajmi, Vm - jinsning maydondagi (bo’shoqlanguncha qadar) hajmi. Agar bo’shoqlangan jinslarning to’kma og’irligi (n) va hajmiy og’irligi () ma’lum bo’lsa Kp ni quyidagicha ifodalash mumkin: Kp . н Bo’shoqlanuvchanlik koeffisienti jinsni maydalanishning bir bo’laklarning kattaligiga, idish xilligiga, sig’imiga (jins solinadigan) va jinsning bo’shoqlangan holatda bo’lish vaqtida bog’liq. Bo’shoqlangan jinsnlar vaqt o’tishi bilan kamayadi, ayniqsa u kuch ostida turgan bo’lsa. Zichlanish natijasida jinsning cho’kishi, cho’kish (zichlanish) koeffisienti orqali bog’lanadi: i V p V p , Vp Bu yerda: i - cho’kish koeffisienti; Vp - zichlanguncha bo’shoqlangan jins hajmi, m3; Vp- jinsning zichlangandan keying hajmi, m3. Mustahkam (qoyatoshli) jinslar uchun zichlanish koeffisienti odatda 5-10% ni tashkil qiladi. Bo’shoqlanish koeffisienti jinsning qattiqligi ortishi bilan yuqoridagi bo’laklarini ushlab turaoladigan bo’laklarning o’tkir qirrali hisobida ortib boradi va bunda bo’laklar orasida bo’shliq yuzada keladi. Qoyatoshli jinslar uchun Kp ning maksimal chegaraviy qiymati 2,5-2,7; qo’ng’ir ko’mir uchun - 1,4; argillite uchun - 1,3; gil uchun - 1,25; qum uchun - 1,2. Bo’shoqlash va cho’kishning qaramaqarshi ta’siri oqibatida cho’kishdan keyin jinsning hajmi u bo’shoqlanguncha qadar bo’lgan hajmida teng va hatto kam ham bo’lishi mumkin. Bunday hodisa masalan, boshlangich (bo’shoqlangungacha) g’ovakligi yuqori bo’lgan bo’shoq gillar, lyoss, tuproq qatlam va boshqa cho’kindi tog’ jinslarini bo’shoqlashda va keyinchalik zichlashda kuzatiladi. To’kma og’irlik va bo’shoqlanish koeffisienti ekskavatorlar 33 cho’michlaridagi, konveyer lentalaridagi, jinslarni ortadigan qurilmalardagi, transportvositalari, ombor (uyum) va bunkerlardagi, tog’ jinslarini gidro usulda qazib olishda ularning hajmini aniqlash uchun boyitish fabrikalaridagi jinslarning miqdorini hisoblashda inobatga olinadi. Asbob-uskunalari ishining unumdorligini, omborlar va uyumlarning sig’imi oshirish uchun to’kma og’irlik oshirilishi bo’shoqlanish koeffisienti kamaytirishi kerad. Bunga granulometrik tarkibini tanlab olish (mayda jinslarni yiriklari bilan aralashtirish), bosim ostida yoki silkitish orqali zichlash, tog’ jinsidagi suvlarni tortib oluvchi gidroskopik qattiq moddalar qo’shish va moylovchi xossalarda ega bo’lgan hamda jins zarrachalari orasidagi birikish-bog’lanish kuchini kamaytiruvchi oltingugurt suvchilli suyuqlik qo’shish yo’li bilan erishish mumkin. Oltingugurt suvchilli suyuqliklar qo’shish orqali to’kma og’irlikni 20% ga ko’paytirish mumkin. Bo’shoqlangan jins tarkibida ma’lum miqdorgacha (10%) namlikning (suv) bo’lishi to’kma og’irlikni zichlanish hisobida (jinsni mustahkamligi kamayganda) oshirish mumkin. Namlik miqdori ortganda to’kma og’irlik suv hisobida ortish mumkin, bu esa maqsadga muvofiq emas. Tog’ jinslarining bo’shoqlanish koeffisienti aniqlash. O’lchamlari taxminan 10x10x10 bo’lgan ixtiyoriy shakldagi tog’jinsi olinadi va hajmo’lchagich yordamida Arximed qonuni (qattiq jismning hajmi jism siqib chiqargan distillangan suv og’irligiga teng) bo’yicha ular hajmi aniqlanadi. Hajmo’lchagich jo’mraklari yopiq holda distillangan suv bilan to’ldiriladi, jo’mrak ochilganda suv uning sathigacha etib borishi kerak; tomchilar tugaganda jo’mrak yopiladi, tog’ jinsi suvda tushiriladi. Agar jins yumshoq, o’rtacha qattiqlikda bo’lsa, u holda jins parafinlanadi, jo’mrak ochiladi. Suv menzurka bo’ylab oqa boshlaydi, menzurkadagi suv hajmi jinsning bo’shoqlanmagan holatdagi hajmida (V) teng bo’ladi. Jins suvdan chiqarilib, bolg’acha bilan maydalanadi va idishda solinib jinsning (Vb) o’lchanadi. Bo’shoqlanish koeffisienti quyidagiga teng bo’ladi: V Kб б . V 34 Bir xil jins turidan 4-5 bo’ladi tayyorlanib tajriba qaytariladi va Kb ning o’rtacha arifmetik qiymati hisoblanadi. 8- Tajriba ishi Mаvzu. Tog’ jinslarining granulometrik tarkibini aniqlash. To’kiladigan va parchalangan tog’ jinslarining granulometrik (djnadjrli) tarkibi. Tog’ jinsi parchalanishning xarakteri va sifati uning granulometrik tarkibi orqali aniqlanadi. Parchalangan tog’ jinsining granulometrik tarkibi deb kattaliklari turlicha bo’lgan zarrachalarning og’irliklari bo’yicha jins tarkibidagi nisbiy miqdorda aytiladi. Zarrachalar o’lchami diametrlari bo’yicha aniqlanadi. Odatda granulometrik tarkib quruq jinsning umumiy massasiga nisbatan kattaligi turlicha bo’lgan zarrachalar miqdori foizlari bilan ifodalanadi. Donadorli tarkib to’kiluvchi parchalangan tog’ jinslarining fizik-mexanik xossalarini (g’ovaklik, siljish qarshiligi, siqiluvchanlik va b.) belgilovchi eng muhim omillardan biridir. To’kma og’irlik va bo’shoqlanish koeffisientini aniqlashda gidromexanizasiyalash transportirovka qilish, boyitish, qayta ishlash, maydalash, elash va h.k. larda suvning solishtirma sarfini aniqlashda tog’ jinslarining granulometrik tarkibi hisobga olinadi. Tog’ jinslarining granulometrik tarkibini aniqlash. To’kiladigan jinslarning granulometrik tarkibini aniqlash uchun ularni qog’oz ustiga sepib obdon qurishlari uchun 1-2 sutka qo’yib qo’yiladi. 0,001 g aniqlikkacha tortilgan namuna 100% deb qabul qilinadi va ular teshiklari tegishli o’lchamlarda bo’lgan standart g’alvirlar (elaklar) to’plamidan navbatma-navbat ekab o’tkaziladi. Har bir ekarda qolgan qoldiqlar chinni idishlarga to’kilib alohida tortiladi. Granulometrik tahlil natijasi 1% gacha aniqlikda foizlarda ifodalanadi, zarrachalar 5 dan 2 mm.gacha, 2 dan - 1 mm.gacha, 1 dan 0,5 mm.gacha va 0,5 mm.dan kichik. Parchalangan jinslarning donadorli tarkibini g’alvirli tahlil orqali ham aniqlash mumkin. 35 Bo’laklarining o’lchami har xil bo’lgan 2,5-3 kg - parchalangan jins olinadi, texnik torozularda 1 gramm gacha bo’lgan aniqlikda tortilib - 100% deb qabul qilinadi. Standart g’alvirlar to’plami orqali elanadi. Har bir g’alvirlar o’tgan fraksiya alohida to’kiladi va 0,1 g.gacha aniqlikda tortiladi. Alohida fraksiyalar og’irligini bo’shoqlangan jinsning umumiy og’irligiga bo’lish orqali har bir fraksiyaning foizlarda ifodalanishi topiladi: G Wd d 100,%, G Buerda Wd - ma’lum o’lchamdagi fraksiyaning foizlardagi miqdari, %; Gd ma’lum o’lchamdagi fraksiya og’irligi, g; G - bo’shoqlangan jinsning umumiy og’irligi. Bo’shoqlangan jinsning donadorli tarkibini aniqlash natjalari jadvalda keltiriladi. 9-jadval Ko’rsatgich Umumiy Tog’ jinslari og’irlik, g G’alvir o’lchami, mm 20 10 5 3 1 0 0,75 0,5 0,25 chang Har bir fraksiya og’irligi Har bir fraksiya foizlarda Amaliy ishlari ma’lumotlari bo’yicha bo’shoqlangan jinsning donadorli tarkibi grafigi tuziladi. Absissa o’qi bo’yicha zarrachalar diametri (mm) qo’yiladi, ordinata o’qi bo’yicha esa - har bir fraksiyaning foislardagi miqdori qo’yiladi. Donadorli tarkibiga bog’liq holda tog’ jinslari turlicha nomlanadi. Tarkibida og’irligi bo’yicha kamida 30% gilli zarrachalar bo’lgan jinslar - gillar deyiladi, 3010% - supeslar, 3% dan kam va o’lchamlari 0,1 dan 2 mm gacha bo’lsa - qumlar deyiladi. Qumlar quyidagicha bo’ladi: changsimon, zarrachalarining o’lchami 0,05 dan 0,1 mm. gacha; mayda - 0,1 dan 0,25 mm. gacha; o’rtacha - 0,5 dan 1 mm.gacha va yirik - 1 dan 2 mm.gacha. Graviy jinslar - bu tarkibida o’lchamlari 2 mm.dan katta (5 mm.gacha) bo’lgan 50% dan ortiq zarrachalar bo’lgan jinslardir, zarrachalar o’lchami 10-20 mm. dan katta bo’lgan (200 mm.gacha) zarrachalar 36 bo’lgan jinslardir, xarsantoshlar esa - 200 mm.dan katta o’lchamli zarrachalardan tashkil topgan jinslardir. Bo’shoqlangan jinsnlarning tabiiy quyalik burchagi. Faqat ishqalanish kuchi borligi uchun birikish (ilashish) kuchiga ega bo’lmagan jinslarda uning zarrachalari qiyalik bo’ylab erkin to’kilishida ular qiyalik - ma’lum bir nishabligida (holatida) to’kilmay turib qolishlari mumkin. To’kiluvchan tog’ jinsining to’kilishida hosil tabiiy qiyalik burchagi deb - unung erkin bo’luvchi tog’ jinsi yuzasining gorizontga nisbatan bo’lgan qiyalik burchagiga - aytiladi. Mayda to’kiluvchan jinslarning tabiiy qiyalik burchagini aniqlash uchun gorizontal tekislikka balandligi 1 dm, yuzasi 1 dm2 bo’lgan tubi yo’q tunuka silindr o’rnatiladi. Silindrga sinalishi lozim bo’lgan material to’kiladi. Keyin silindr ohista ko’tariladi va hosil bo’lgan konusning balandligi - h hamda asosining radiusi - r o’lchanadi. Tabiiy qiyalik burchagining tangensi taxminan hisoblanadi: h h tg h 3 yoqi tg , arctg , grad. r r bu erda - tabiiy qiyalik burchagi. Bo’shoqlangan jinslarning si devorlariga millimetrli shkala o’rnatilgan ikkita metall yashikdan (qitidan) iborat bo’lgan qurilmada aniqlanadi (1-rasm). Yuqori yashikning (1) tubida ma’lum diametrli (d) tuynuk bo’lib, u to’sma qopqoq (3) bilan berkitilgan. To’sma qopqoq yordamida tuynukni ochib yopish mumkin. Yuqori yashikka gorizontal holatda 20 sm qolinlikda sinaluvchi bo’shoqlangan jins (4) to’kiladi. So’ngra yuqori yashikning tuynugi ochiladi va quyi yashikka (2) jinsning bir qismi to’kilish to’xtalguncha to’kiladi. Quyi yashikda radiusi - r va balandligi - h bo’lgan konus hosil bo’ladi. r va h bevosita o’lchagich (lineyka) yordamida o’lchanadi. To’kilish burchagi, yani tabiiy qiyalik burchagi - ni quyidagicha topamiz: h h tg , arctg , grad. r r 37 Bo’shoqlangan jinslar to’kilishi natijasida yuqori yashikda ma’lum yigilish (o’pirilish) burchagi - y(оbrush) ostida bo’shoq jinslarning qiyaligi hosil bo’ladi. y(оbrush) aniqlash uchun jinslarning yiqilish balandligi - h1 yashik devoridagi shkala bo’yicha aniqlanadi, yiqilish asosining giymati - a quyidagicha aniqlanadi: а Д d , 2 bu erda D - yashik uzunligi; d - tuynuk diametri. U holda yiqilish burchagi: h h tg й 1 , й arctg 1 , grad. a а 10-jadval Olingan natijalar jadvalga tushiriladi .Bo’shoq- Konus asosi-ning radiusi r Quyi yashikda-gi konus balandligi, mm h Tabiiy qiyalik burchagi, grad. Yuqori Yashikdagi Yiqilish Balandligi, Mm h1 Yiqilish asosi, mm а Yiqilish burchagi, grad. оbrush. langan jins olingan joyi 9-Tajriba ishi Mаvzu: Tog‘ jinslarining mustaxkamlik koeffitsiyentini aniqlash. Tog‘ jinslarining mustahkamligi – ularni qazib olishdagi texnologik buzilishlarga jinsning qarshilik kо‘rsatish xususiyatidir. Bu mustahkamlik tushunchasi, uni sonli baholash uchun mustahkamlik koeffisiyenti f, jinsni siqilishdagi mustahkamlik chegarasiga proporsional birinchi qiyoslashda prof. M.M. Protodyakonov (tо‘ng‘ich) tomonidan kiritilgan. U tomonidan barcha tog‘ 38 jinslari ajratilgan 10 kategoriyaga mos holda, tog‘ jinslarining mustahkamlik bо‘yicha shkalasi ishlab chiqilgan. Birinchi kategoriyaga о‘ta mustahkamlik darajasiga ega jinslar (f = 20), о‘ninchi kategoriyaga esa bо‘shroq suyuq jinslar (f = 0,3) kiradi. Tog‘ jinslari mustahkamlik koeffisiyentining chegaraviy qiymati 0,3 dan 20 gacha о‘zgaradi. Tog‘ jinslarining parchalanishi jinslarni massivdan mexanik va boshqa har qanday usullarda ajratib olish natijasida sodir bо‘ladi. Massivda tog‘ jinslarining parchalanishi bir vaqtning о‘zida siqilishga q, cho’zilishga ch, siljishga , bukilishga b qarshi va boshqa qarshiliklarini keltirib chiqaradi. U holda, parchalanishdagi kompleks qarshilik quyidagicha bo’ladi: parch 1 siq cho'z sil buk 4 Mustahkamlik – massivga ta’sir qiluvchi har qanday ko’rinishdagi buzuvchi yuklamalarga nisbatan tog’ jinslarining kompleks qarshiligi ko’rsatkichidir. Tog’ jinslarining “mustahkamlik” tushunchasi barchaga ma’lum bo’lgan «chidamlilik» terminidan tubdan farq qilib, odatda ta’sir qilish usuliga bog’liq holda, materialning elementar turdagi kuchlanishlar ta’siriga nisbatan qarshilik ko’rsatishi tushuniladi. Mustahkamlik koeffisiyentining bir birligi uchun, gilning (glina) mustahkamlik koeffisiyenti qabul qilingan bo’lib, ularning parchalanishga nisbatan kompleks qarshiligi o’rtacha 100 kg/sm2 ga teng. U holda, tog’ jinslarining mustahkamlik koeffisiyenti quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi: f parch 100 glina uchun f 100 1 100 M.M.Protodyakonov (1911 y.) ko’p yillik kuzatuvlarini tahlil gilish natijasida shuni aniqladiki, agar tog’ jinsi bir o’qli siqilishga katta qarshilik ko’rsatsa, u holda, u cho’zilish, siljish, bukilishga va boshqa ko’rinishdagi parchalanishlarga ham katta qarshilik ko’rsatadi. Shuni hisobga olganda, har qanday sharoitda tog’ jinsining qarshiligi, uning bir o’qli siqilishga nisbatan 39 par o’rniga siq qabul qilish tavsiya qarshiligiga proporsionaldir. Shu uchun etiladi. U holda, mustahkamlik koeffisiyenti f siq 100 bunda, σsiq – bir o’qli siqilishda chidamlilik chegarasi, kg/sm2; 100 gilning bir o’qli siqilishda chidamlilik chegarasi, kg/sm2. Katta qiymatlarda σsiq va orasidagi yanada aniq bog’lanish L.I.Baronning empirik formulasi orqali ifodalash mumkin. f siq 300 siq 30 Tog’ jinsi namunalarni sinash uchun to’g’ri shaklga keltirish va tayyorlash - anchagina sermehnat ishdir. Bundan tashqari, o’rtacha mustahkamlikdagi bo’sh (zaif) jinslardan to’g’ri shakldagi namunalar tayyorlab bo’lmaydi. Yuqori mustahkamlikdagi jinslarni kesish uchun jinsning tabiiy mustahkamligini o’zgartiruvchi suv va abraziv kukunlar ishlatiladi. Tog’ jinslarining mustahkamlik koeffisiyentini aniqlashni osonlashtirish uchun prof. M.M.Protodyakonov (kichigi) tomonidan tog’ jinslarining yanchishga asoslangan soddalashtirilgan metodi ishlab chiqilgan. Mustahkamlik koeffisiyentini yanchish usuli orqali aniqlash, berilgan tog’ jinsi namunasining maydalanishda qaytadan hosil bo’luvchi yangi yuzasi kattaligiga sarflangan ishning proporsionalligi prinsipiga asoslangan. Agar maydalash ishini o’zgarmas qoldirsak, u holda turli materiallar uchun qaytadan hosil bo’lgan yangi yuza ularning mustahkamligiga nisbatan teskari proporsional ravishda o’zgaradi. Material qanchalik chidamli bo’lsa, qaytadan hosil bo’lgan yangi yuza shuncha kichik va aksincha bo’ladi. Yanchish usuli orqali olingan mustahkamlik koeffisiyentining qiymati M.M.Protodyakonov (to’ng’ich) usuli boyicha olingan mustahkamlik koeffisiyenti qiymatiga mos keladi. Mustahkamlik koeffisiyenti yanchish usuli boyicha olingan bo’lsa, dinamik kuch ta’siridagi koeffisiyent hisoblanadi. 40 Shunday qilib, maydalashda olingan chidamlilik ko’rsatkichi o’zida mustahkamlikning qandaydir integralli xarakteristikasini ifodalashi lozim. Bunday xarakteristika o’z navbatida materiallarga, xususan tog’ jinslariga kuch bilan ta’sir qilishning ko’pgina konchilik amaliyotidagi jarayonlariga juda yaqin, jumladan jinslarni portlatish orqali parchalash va o’yuvchi mashinalarning “kombaynlarning” kesgichlari va tig’lari bilan qirqish hamda har xil turdagi jinslarni burg’ilash jarayonida maydalashi va yanchishi chidamlilik ko’rsatkichini belgilaydi. Mustahkamlik koeffisiyentini aniqlashning soddalashtirilgan metodi prof. M.M.Protodyakonov (kichigi) tomonidan shaxta va karerlardagi bevosita zaboy oldi uchun ishlab chiqildi, asbobning qulayligi va konstruktiv tuzilishining oddiyligi shunga olib keldiki, bu metod 1952 yilda umumiy foydalanishga tavsiya etildi. Hozirgi paytda yanchish usuli nafaqat bo’sh (zaif) jinslar uchun, balki mustahkam jinslar uchun ham keng qo’llaniladi. 7-rasm. ПОК - jins mustahkamligini aniqlovchi asbob sxemasi 1- stakan, 2- quvursimon kopyor, 3- osma yuktosh (girya), 4- osma yuktoshni ko’taruvchi dastak, 5 - osma yuktoshni ko’tarishdagi cheklagich, 6stakan, 7- plunjer 41 Mustahkamlikni aniqlash asbobi ПОК metalldan tayyorlangan bo’lib, tashqi diametri 85 mm bo’lgan stakan 1, unga o’rnatilgan ichki diametri 76 mm va balandligi 600 mm bo’lgan quvursimon kopyor 2, diametri 66 mm va og’irligi 2,4 kg bo’lgan osma yuktosh (girya) 3, dastak 4 va osma yuktoshga bog’langan arqonlardan tuzilgan. Quvursimon kopyorning yuqori qismida osma yuktoshni ko’tarishdagi cheklagich 5 o’rnatilgan. Asbobning majmuiga (kompleksiga) stakan 6 (diametri 23 mm, balandligi 200 mm), millimetrli o’lchov shkalasi (плунжер) 7 yoki lineyka va maydalangan jinslarni elash uchun ko’zlarining o’lchami 0,5 mm bo’lgan elakdan tashkil topgan, hamda o’lchami 40x40 sm bo’lgan metall plita va kerakli kattalikdagi tog’ jinsi namunalarini tayyorlash uchun og’irligi 1 kg bo’lgan bolg’a kiradi. Namunalar ixtiyoriy shakldagi bo’laklar ko’rinishida shunday mo’ljallanib olinadiki, ularni qo’l bilan bolg’ada maydalashda yirikligi 20-40 mm bo’lgan 25 ta bo’lak 5 porsiya uchun 5 bo’lakdan hosil qilinishi kerak. Mustahkamlik koeffisientining o’rtacha arifmetik qiymatini olish uchun namunalar, ularni belgilab boriladigan hujjatlarda ko’rsatilgan uchastkaning beshtadan kam bo’lmagan turli joylaridan olinadi. Tog’ jinsi namunalari qattig asosga ega joyda bolg’a bilan o’lchamlari 20-40 mm bo’lgan 25 ta bo’lak olinguncha maydalanadi, ПОК asbobi qo’zg’almas asosga o’rnatiladi va uning stakaniga 5 bo’lak jins joylashtiriladi. Osma yuktosh (girya) cheklagich tayanchigacha balandlikka ko’tariladi va namuna ustiga 5 marta tashlanadi. Stakanda maydalangan jins elakka to’kiladi. Bu jarayon har bir porsiya uchun takroran amalga oshiriladi va 5 porsiyadan elakka to’kilgan maydalangan jinslar elanadi. Jarayon 5 ta namuna uchun takrorlanadi. Maydalangan jinslar hajmo’lchagich stakaniga to’kiladi, so’ngra ularning hosil bo’lgan ustuni balandligi l (mm) lineyka orqali o’lchanadi. Jarayon 5 ta namuna uchun takrorlanadi. Tog’ jinsining mustahkamlik koeffisienti ƒ besh porsiyaning har bir namunasi uchun quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi: 42 f 20 n , l 1 , mm bunda, 20 – jinsni maydalash uchun sarflangan ish uchun empirik koeffisient hamda asbobning tuzilishi va ish uslubini hisobga oluvchi doimiy kattalik; n - har bir porsiya uchun osma yuktoshni (giryani) tashlash soni; l - diametri 23 mm bo’lgan stakanda namunalar besh porsiya sinalgandan so’ng maydalangan jinslarning hajmo’lchagichda hosil bo’lgan ustuni balandligi (mm). Tajribalar natijalarini tekshirish № porsiyalar 11-Jаdvаl Osma yuktoshni Mustahkamlik Jinsning ustun (giryani) koeffisienti f, balandligi l, мм tashlash soni n 1/мм Jins nomi О‘rtа аrifmetik qiymаt f o’r= 1/мм Sinovning yakuniy natijasi sifatida mustahkamlik koeffisientining o’rtacha arifmetik qiymati, beshta namunadan olingan qiymatlar bo’yicha qabul qilinadi. Zarurat tug’ilganda o’rtacha kvadratik chetlashish va variasiya koeffisienti aniqlanadi. f o 'r f1 f 2 f 3 f 4 f 5 5 10- Tajriba ishi. Mavzu: Suvyutuvchanlik va namlik miqdorini aniqlash. Tog’ jinslarida doimiy yoki kam miqdorda erkin holatda yoki kimyoviy bog’langan suvlar mavjud bo’ladi. Erkin suvlar bosim yoki og’irlik kuchi ta’siri ostida tog’ jinslarida va ularning bo’shliglarida harakatlanadi. Ularning harakati jinslarni erishiga, mexanik yuvilishiga, 43 ayrim komponentlarining ishqorsizlanishga, sementlashishga va boshqa hodisalarga olib keladi. Erkin suv 100o-110oC haroratda minerallarning strukturasini buzmagan holda ularni tark etadi. Kimyoviy bog’langan suv molekulyar kuchlar va jins zarrachalari bilan uzviy bog’liq bo’lib, ular kristallizasiyali va konstitusiyali suvlarga bo’linadi. Kristallizasion suvlar mineralning kristall panjarasida H2O molekulyalari ko’rinishida bo’lib, odatda jins 300o dan 600o va undan ortiq qizdirilganda ajralib chiqadi. Masalan: gips - CaSO4·2H2O; epsotit - MgSO4·7H2O, opal - SiO2·n H2O, dioptaz - Cu6(Si6O18)6H2O, mirabalit - Na2SiO4·10H2O, kristallogidratlar CuSO4·5H2O, CuSO4H2O va boshqalar. Konstitusion suv kristall panjaraga kiruvchi -OH va H+ ionlarining molekulyalaridan hosil bo’ladi. Konstitusion suvli minerallar nordon tuzlar bo’lishi mumkin. Bunday suvlar ta’lk [Mg(OH) 2·Si4O10], malaxit [Cu2(CO5)(OH)2], kajlinit Al2(OH)4Si2O5 va boshqa minerallar uchun xarakterlidr. Suv mineral 300o dan 1300oC gacha qizdirilganda undau ajraladi va bunda kristallar buziladi. Namlik. Tog’ jinslari tarkibidagi suv miqdori. Tabiiy sharoitda tog’ jinsidagi suv hajmi mutlaq quruq tog’ jinsidagi g’ovakliklar hajmiga teng, undan kichik yoki katta bo’lishi mumkin. Montmorillonit, vermikulit, gidrat shaklli galuazit kabi ayrim minerallar kristall panjaralari paketlari orasidan suv o’tishi sababli jinsdagi suv hajmi mutlaq quruq jins g’ovaklik bo’shligidan katta bo’lishi mumkin. Suv hajmi g’ovaklik bo’shligidan kichik bo’lishi mumkin, bunda jinsdagi g’ovaklik bo’shligining qolgan qismi gaz (havo, gazsimon oltingugurtsuvchil aralashmalari) yoki neft (cuyuq oltingugurtsuvchil aralashmalari) bilan to’lgan bo’ladi. Tog’ jinslarining tabiiy namligi uning tabiiy og’irligini va elektrpechkada 105o-110oC haroratda doimiy og’irlikkacha quritilgan tog’ jinsining og’irligini o’lchash orqali aniqlanadi. Agar quritilgandan so’ng ketma-ket 2 marta tortib ko’rilganda uning og’irligi farq 0,2% dan oshmasa u holda namunaning og’irligi djimiy deb hisoblanadi. Namunalar sovugandan so’ng yopiq xonada tortiladi. Oldingi va navbatdagi tortishlar orasidagi vaqt uch soatdan kam bo’lmasligi kerak. Namlik quyidagicha, foizlarda hisoblanadi: 44 tortma namlik esa W G1 G , G1 - namunaning tabiiy og’iligi, g; G - quritilgan namunaning og’iligi, g. Suvyutuvchanlik. To’liq namlanuvchanlik deb suvda cho’ktirilgan jins namunasi tomonidan belgilangan muddatda va atmosfera bosimida yutilgan suv og’irligining doimiy og’irlikkacha quritilgan namuna og’iligiga nisbatan aytiladi. Suvyutuvchanlikni aniqlash uchun qirralarining o’lchami 70 mm bo’lgan kubik shaklidagi yoki balandligi 70 mm bo’lgan silindr shaklidagi namunalar ishlatiladi. Sinov uchun odatda aynan bir jinsdan 3 ta namuna olinadi va 105 o-110o haroratda quritish shkafida doimiy og’irlikkacha quritiladi, quruq namuna 0,01 g aniqlikda tortiladi. Namunalar 20o±5o haroratda distillangan suv bilan toyintiriladi. Doimiy og’irlikkacha quritilgan namunalar suvni idishga to’shama ustiga bir qator qilib teriladi. Bunda idishdagi suv sathi namunaning tepa qismidan kamida 3 sm yuqorida bo’lishi kerak. Idish qopqoq bilan yopiladi. Shunday holatda namunalar 48 soat ushlab turiladi. So’ngra ular idishdan olinib yumshoq nam latta bilan artiladi va har biri 0,01 g aniqlikda tortiladi. Namuna g’ovaklaridan tarozi pallasida ogib tushgan suv og’irligi suv bilan toyingan namuna og’iligiga qo’shilishi kerak. Namuna suvyutuvchanligi (og’iligi buyicha % larda) quyidagi formula bilan hisoblanadi: G G Wв 2 100,%, G tortma suvyutuvchanligi Wв G2 G , g G - doimiy og’irlikkacha quritilgan namuna og’iligi, g; G2 - suvda toyingan namuna og’iligigi, g. Olingan natijalar jadvalga tushiriladi. 12-jadval Jins Namlik, g 45 Namlanuvchanlik, g namunasi. Olingan joyi tabiiy og’irligi doimiy og’irlikkacha quritilgan namuna og’irligi tortma quritilg suvga tortma an toyingan namuna namuna og’irligi og’irligi 11- Tajriba ishi. Mаvzu: Akustik va qayishqoqlik parametrlarini aniqlash. Akustik tadqiqotlar usullari tog’-kon ishlab-chiqarish ishlarida tog’ jinslarining holatlarida oid ma’lumotlar olish, hamda turli texnologik jarayonlarda ularga ta’sir qilish uchun keng qo’llaniladi. Akustik usullar tog’ jinslari zichligi va kuchlanishi holatlarini o’zgarishini nazorat qilish zichligi boyicha turlicha bo’lgan jinslarning bo’linish chegaralarini aniqlash, shuningdek darzliklar, bo’shliklar turlicha qo’shilmalar qo’shilgan jiylarning bo’linish chegarasini aniqlash imkoniyatini beradi. Tog’ jinslari massivida shovqinni eshitish jinslar va gazlar otqinini aniqlash va zarbalarni qayd qilish imkonini yaratadi. Ishlarning nazariy asoslari. Tog’ jinslariga musbat-manfiy yuklarning ta’sir qilishi ularda musbat-manfiy deformasiyalarni yuzada keltiradi. Natijada elastik deformasiyalar tarqalishining to’lqinli jarayoni hosil bo’ladi. Elastik to’lqinlar moddada deformasiyalarning tarqalishini ifodalashini nazarda tutsak, u holda moddalarning turiga bog’liq holda to’lqinlar har xil turlarda bo’linadi, jumladan: boylama, ko’ndalang, yuzaki, bukiluvchi aylanma va h.k. Hajmiy qisish va cho’zish deformasiyasi moddada har qanday muhitda (gaz, suyuqlik va qattiq) boylama elastik tebranishlar tarqalishini yuzaga keltiradi. Siljish deformasiyasi esa muhitda faqat qattiq jinslarda kuzatiladigan ko’ndalang elastik to’lqinlarni yuzaga keltiradi, chunki gaz va suyuqliklarda siljish qarshiligi mavjud emas. Tog’ jinslarining asosiy akustik parametrlari quyidaqilardan iborat: V p boylama to’lqinlar tarqalish tezligi; Vs - ko’ndalang to’lqinlar tarqalish tezligi; Vc - yuzaki to’lqinlar tarqalish tezligi; - Puasson koeffisienti; yutilish koeffisienti; Z - to’lqin solishtirma qarshiligi. Tog’ jinslariga, shuningdek elastik to’lqinlarning qaytish va sinish koeffisienti ham xosdir. Muhitning xossalariga bog’liq holda tog’ 46 jinslarida to’lqinlarning har bir turi ma’lum tezlikda tarqaladi. Elastik to’lqinlar tezligi bilan tog’ jinslarining taranglik ko’rsatkichlari o’rtasidagi bog’liqlik guyidagicha ifodalanadi: Vp (1 ) , (1 )(1 2 ) E m/s, bu erda: Vp - boylama to’lqin tarqalish tezligi, m/s; Vs - ko’ndalang to’lqin tarqalish tezligi; E - boylama elastik moduli (Yung moduli), Paskal yoki kg/sm2 larda; - zichlik, kg/m3; - Puasson koeffisienti; G - ko’ndalang elastiklik moduli (siljish moduli), Paskal yoki H/m2 larda. Vs G Vs ; E ; 2 (1 ) Vs (0,7 0,75)V p , m/s. Tog’ jinslarida yuzaki to’lqin tarqalish tezligi quyidagicha hisoblanadi: V L = 0,919 Vp, m/s. Tog’ jinsining zichligi - olingan namunaning og’irligi - G va hajmi - V ni o’lchash orqali aniqlanadi, silindrik jinslar uchun V d 2 4 L; parallelepipedlar uchun V = abL; L - namuna uzunligi, m; d - silindr diametri; a va b - tomonlari, m). Vp va Vs larning qiymatlari orqali Puasson koeffisientini topish mumkin: V p2 2Vs2 2(V p2 Vs2 ) Tog’ jinslari uchun Z muhim xarakteristika bo’lib, u jinsni elastik to’lqinlarni qaytarish va sindirish qobiliyatini ifodalaydi Z = Vp kg/m2c (akustik Om). Asosiy ko’rsatkichlarning parametrlarni asosiy aniqlash. parametrlarini Yuqorida aniqlashda beton ta’kidlangan konstruksiyali qurilishlarda qullaniluvchi va sifatnazoratini buzmaydigan impulsli-ultratovushli detektoskop - УКБ-1М, ИК-10П va DUK-20 lardan foydalaniladi. Asbob nominal chastotalarda 25, 60, 150 kGs, izlovchi boshchalar bilan ishlaydi, iste’mol quvvati 14,0 Vt. Shuningdek turli tarozilar, o’lchov asboblari - 47 lineyka, shtangensirkul, transportirlar va chiziqli o’lchamlari 01-03 m bo’lgan to’g’ri shaklli namunalar zarur. Vp quyidagicha aniqlanadi: Vp L , m/s t bu erda L - namuna uzunligi; t - ultratovushli to’lqinni namunadan o’tish vaqti , mks. Bunda L va t ni aniq o’lchash asosiy vazifa. Ishda tovushlantirishning kontakli usuli qo’llaniladi, ya’ni sinalayotgan namunaning qarama-qarshi tomoniga nurlantiruvchi va qabul qiluvchi datchiklar o’rnatiladi. Namuna muhiti nzluksiz ravishda qisqa peketlar ko’rinishdagi ultratovushli impulslar bilan nurlantiriladi (yuboriladi). Bo’lama to’lqin o’tish vaqti boyicha asosiy parametrlar aniqlanadi. Namunadan o’tgan to’lginning birinchi signalini kirish vaqtini hisoblash uchun impulslarni ushlovchi generator bir vaqtni o’zida ekranga zondlovchi impuls va p’ezometrli o’zgartirgich - nurlantirgichga (I) musbat-maifiy saryad yuboradi. I - o’z navbatida tog’ jinsi namunasiga ultratovushli to’lginlar chastotalarini yuboradi. Namunadan o’tgan to’lginlarni o’zgartirgich - qabulqilgich - P qabul gilib oladi. Bu erda ular elektp signallariga aylantiriladi, kuchaytirgich orqali elektrnurli trubka plastinasiga tushadi va u erda ultratovushli to’lginning o’tish vaqti mikrosekundlarda ko’rsatiladi. Hisoblash natijalari jadvalga tushiriladi. 13-jadval Tog’ jinsi Namuna o’lchamlari, m namunasi, Jinsning To’lqin zichligi, o’tish vaqti kg/m3 olingan joyi euzunligi balanligi -t diametr mks 14-jadval To’lqin tezligi, m/s To’lqin Yung Siljish Puasson qarshiligi, moduli moduli koeffisi 48 Eslatma ukg/m2s Bo’ylama ko’ndalang YE -N/m2 G, N/m2 yenti, yuzaki Kon jinslаridаgi аkkustik tebrаnishlаr xаr xil fizik sаbаblаrgа kurа mexаnik yuklаmа ostidа pаydo bulаdi vа buylаmа buzilishlаr submikrodаrzliklаr vа mikrodаrzliklаr xosil bulishi buylаmа vа tutаshish mikroyoriqlаri mаrkаziy yoriqlаr vа kelgusi pаydo bulаdigаn xаrаkаtlаrgа xosil bulishi bilаn boshlаnаdi vа tо‘liq uzviy vа mаxаlliy buzilish jаrаyonidаgi mikrodаrzliklаr ,аkkustik emissiya impuls xаrаktergа egа . Tinch emissiyadаn fаrq qilаdi. Uzluksiz tovush bilаn qо‘zg‘аlаdi kаttа miqdoriy buzilish xаrаkаti nаtijаsidа pаydo bo’lаdi . O’lchov pаrаmetrlаri turli xil dаrzliklаrni о‘sishini vа pаydo bо‘lishini topish tаlаb etаdi. О‘lchаmlаrni bаxolаsh hаr xil fizik tа’sirlаr ostidа tog‘ jinslаrini ( buzilish) pаrchаlаnish dаrаjаsini vа buzilish yuklаmаsini tekshirish.Tog‘ jinsini pаrchаlаshdа qiyin jаrаyonlаrni о‘rgаnishdа kerаkli joydа turli xil usul vа о‘lchov аsboblаrini tаklif qilinаdi Tog‘ jinslаridаgi signаl xаrаkterini аniqlаsh uchun oddiy о‘lchаngаn sxemаgа qаrаymiz. Tog‘ jinsining nаmunаsidа mexаnik yuklаmа tа’siri ostidа nаtijаsidа bо‘ylаmа dаrzliklаr pаydo bо‘lаdi. Аkkustik signаllаr yordаmchi аloqаli о‘zgаrtirgich bilаn elektrdа о‘zаtilаdi. Kuchli signаllаr ishlov berilаdi vа mos аppаrаtlаr ruyxаtidаn o’tilаdi. Keyingi pаrаmetrlаri signаllаr mаnbаyidаn emission xаrаkterlаnаdi. Umumiy impulslаr soni – Biror vаqt orаlig‘idа ruyxаtdаn о‘tgаn impulslаr sonigа аytilаdi. Xаrаkаtchаnlik – Impulslаr sonini bir vаqtgаchа kuchishi Jаdаllik –Yakuniy аkkustik emissiyani birlik vаqtgаchа bо‘lishi Dаrаjа –О‘rtаchа kvаdrаtik qiymаtini signаllаrdа vаqt orаlig‘idа qаrаlаdi. 1 49 4 5 2 3 1.Mexаnik yuklаmа аppаrаti 2.Elаstik tо‘lqinlаr 3.Tog‘ jinsi nаmunаsi 4.Аloqаviy о‘zgаrtirgich 5.Rо‘yxаtdаn о‘tqаzgich. Tаjribа uskunаlаri 50 tonnа zichlаngаn turdаgi tog‘ jinsini tаrqаtish uchun sizdаgi tаjribа uskunаsi qushilаdi vа sinаlаdi doimiy yuklаnish tezligi tа’minlаnаdi. Tog‘ jinsi nаmunаsidа bо‘ylаmа vа kundаlаng deformаsiyani о‘lchаsh uchun о‘lchаgich quyilаdi shuningdek аkkustik signаllаrni qаbul qilgich quyilаdi. Kuchаytirgich orqаli о‘lchаgichdаgi signаlаr kirib ikkinchi koordinаtаli о‘ziyozаr potetsiometrgа utаdi. Qаysiki koordinаtа grаfigidаgi qurilgаn yuklаmа –deformаsiya (bо‘ylаmа vа kundаlаng qirqim ) Bir vаqtning о‘zidа sinov jаrаyonidа umumiy impuslаr soni rаqаmli bosmа qurilmаsi yordаmidа yozilаdi. Ishni bаjаrish tаrtibi Tuzilgаn sxemа yig‘ilаdi,tog‘ jinsi nаmunаsi xisob mаshinаsidа vа boylаmа ,kundаlаng kuchishlаrini xisoblаgich quyilаdi. 50 Tаjribа bir qаnchа bosqichdа аmаlgа oshirilаdi.Birinchi bosqichdа tog‘ jinsi nаmunаsi qаysidir qiymаtgаchа yuklаnаdi аniqlаnmаsа yuklаmа nolgаchа kаmаytirilаdi Deformаsiya vа аkustik emissiya tо‘g‘ri yо‘ldа yuklаnish qо‘rilmаsigа yozilаdi . Oxirgi bosqichdа yuklаmа intervаldа kаttаlаshtirilаdi Tog‘ jinsi nаmunаsi turi _________________ Geometrik pаrаmetr bаlаndligi _________________ 16-jadval I- bosqich Yuklаm deformаsiya а kаttаligi Buylаmа Pi,, N E pr Kо‘ndаlа ng E pop II-bosqich Umu deformаsiya Deformаsiya iy miy impul buylаmа slаr Umum II- bosqich E pr Kо‘ndаl impuls аng buylаmа lаr I E pr E pop I, sht Umumiy kо‘ndаlа impulslа ng r E pop I, sht , sht 12- Tajriba ishi Mavzu: Tog‘ jinslarining solishtirma elektr qarshiligini aniqlash. Tog’ jinslarining elektr xossalari ularni elektrik usulda buzishda keng foydalaniladi: foydali qazilmalarni qidirishda va boyitishda, massiv holatini tog’kon-qurilish va foydalanish ishlari boshlaguncha qadar va shu ishlar jarayonida bashoratlash hamda nazorat qilish. Quyidagi usullarda tog’ jinsining elektr xossalaridan foydalaniladi: tog’ jinsining kuchlanganlik holatini va uni tasidifiy zarbalar hamda otqinlarda moyilligini baholash usullari; foydali qazilmalar holatini nazorat qilish usullari va h.k. Shuning uchun ham tog’ jinsining elektr xossalarini va ularda ta’sir qiluvchi omillarni bilish muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. Tog’ jinsining elektr tokini o’tkazish qobilyatini ifodalovchi asosiy kattaliklar 51 ularning solishtirma o’tkazuvchanligi - yoki solishtirma elektr qarshiligi - dan iborat: I RS , Om·m, L R - namunaning to’liq qarshiligi, Omm; S - ko’ndalang kesimi yuzasi, m2; L - uzunligi, m. Tog’ jinslari turli solishtirma qarshiliklarda ega bo’lgan (10 -3 dan 109 Omm gacha) yarimo’tkazgich va dielektriklardir. Tog’ jinsining elektr qarshiligi uning mineral tarkibida, strukturasida, g’ovakligiga, namligiga, kuchlanganlik holatida, shuningdek haroratida bog’likdir. Elektro’tkazuvchanligiga qarab barcha tog’ jinslari - o’tkazgichlarga, yarimo’tkazgichlar va dielektriklarga bo’linadi. Atom yadrosidan etarli darajada uzoqlashgan, ya’ni o’tkazuvchanlik zonasidagi elektron erkin tok eltivchi bo’lishi mumkin. Elektron o’tkazuvchanlik zonasida tushishi uchun unga ma’lum elektr ta’sir ko’rsatilishi kerak. Ta’sir kuchi esa valentli zonani o’tkazuvchanlik zonasidan ajratuvchi man etilgan zona deb ataluvchi zonaning kenligiga bog’liq. O’tkazgichlarda bu zona mavjud emas, shu boisdan elektronlar o’tkazuvchanlik zonasiga oson o’tadi va zaryad tashuvchiga aylanadi. Yarimo’tkazgichlarda bu zona ma’lum kenglikda bo’ladi va u o’tkazuvchan zonaga o’tish uchun elektron sarflashi lozim bo’lgan energiya miqdori (0,1-1,2 eV - elektron Volt) bilan tafsiflanadi. Dielektriklarda esa bu zona ko’p hollarda ionni kristall panjaradan portlatib chiqarish uchun sarflangan ish miqdoridan ortiq bo’lgan kenglikka ega. Shuning uchun ham metallar va yarimo’tkazgichlarning o’tkazuvchanligi elektronli, dielektriklarniki esa ionlidir. Harorat oshirilganda o’tkazgichlarning elektr qarshiligi kamayadi, chunki kristall panjaradagi ionlarning issiqlik tebranishlari ortib ular elektronlarning harakatlanishiga to’sqinlik qiladi. Dielektriklarda harorat ortishi bilan ionlarning harakatchanligi kuchyadi, ularning kinematik energiyasi ortadi va bu ularning kristall panjaradan otilib chiqishini osonlashtiradi. Yarimo’tkazgichlarda 52 haroratning ko’tarishi elektronlar konsentrasiyasining ko’payishiga olib keladi, shuning uchun ham elektro’tkazuvchanlik ortadi. Ko’p hollarda tog’ jinslari yarimo’tkazgich va dielektrik hisoblanadi. Polimineral tog’ jinslarining ular 80O dan 200O C gacha qizdirilganda elektr qarshiligi ortishi quyidagicha izohlanadi: bunda jinsning bevosita elektro’tkazuvchanligi maksimal man etilgan zonali mineral bilan to’siladi, natijada jinsda hajmiy zaryad yig’ila boshlanadi va bu esa o’z navbatida tog’ jinsining qarshiligini zaryad eltuvchilarning energiyasi maksimal man etilgan zona qiymatida tenglashguncha qadar ko’paytirib boradi. Tog’ jinsidagi namlik ham uning qarshiligi bilan harorat o’rtasidagi bog’lanishga ta’sir qiladi, lekin unchalik emas. Tog’ jinsi namunalarning to’liq elektrqarshiligini o’lchash uchun ko’chma megometr MOM-4 asbobi ishlatiladi. Uning ishlar prinsipi quyidagicha: o’lchanayotgan qarshilik (namunalarning) barqaror kuchlanish manbaidan ta’minlanuvchi bo’lgich hosil qilgan holda maxsus kontaktlar orqali kalibrlangan qarshilikka ulanadi. O’lchanayotgan qarshilik qiymati strelkali pribor shkalasidan bevosita hisob olish orqali aniqlanadi. 8-rasm. Pribor 53 17-jadval Tog’ jinsi namuna, tartib raqami Ko’ndalang kesimi S, m2 Uzunligi L,m To’liq elektr qarshiligi R, Omm Solishtirma elektr qarshiligi , Omm 13-Tajriba ishi. Bo’shоqlаngаn kоn jinslаri tаvsifnоmаsi. Kоn jinslаrini grаnulоmеtrik tаrkibini аniqlаsh. Bo’shoqlangan tog’ jinslari tavsifnomasi. Bo’shoqlangan tog’ jinslari sochiluvchan va buzilgan holatda uchraydi. Sochiluvchan tog’ jinsi deb jinslarning o’zaro birikish kuchi bilan bog’lanmagan mineral zarrachalari yoki parchalarining mexfnik yig’indilarida aytiladi. Ularda qum, mayda shag’al shag’altosh mayda toshli jins va boshqalar kiradi. U yoki bu usulda parchalangan tog’ jinslari bo’shoq holatda o’tadi. Tog’ jinslarining qidirish va ularni qazib olishda bo’shoqlangan jinslarning hisobda olinuvchi asosiy xossalari quyidagilardan iborat: to’kma og’irlik, bo’shoqlanish koeffisienti, tabiiy qiyalik burchagi, o’pirilish (qulash) burchagi, ishqalanish koeffisienti, granulometrik tarkibi. To’kma og’irligi. Sochiladigan yoki parchalangan tog’ jinslari to’kma og’irligi deb ular bo’shoqlangan holatdagi hajm birligi og’irligiga aytiladi. Bunda jinsning bo’shliqlari, shuningdek alohida donalari yoki bo’laklari oraliqlari ham inobatda olinuvchi umumiy hajm tushuniladi. To’kma og’irlikni qiymati jinsning solishtirma va hajmiy og’irligiga, granulometrik tarkibiga, bo’laklarnung shakliga va ularning o’zaro joylashishiga, namlikka, tashqi sharoitlar bo’shoq jinsli idishlar shakli va ularning bosimi ostida bo’shoq holatda bo’lish vaqti, o’zi zichlanish yoki zichlanuvchanligiga bo’liq. Bu omil idishni eng kichik qirrasi uzunligining 54 jinsning o’rtacha kattaligiga (dcp) bo’lgan nisbati orqali ifodalanadi, dcp 10 dan kichik bo’lishi kerak. To’kma og’irlik hajmiy doimiy bo’lgan biron-bir idishni bo’shoq jins bilan to’ldirish orqali aniqlanadi. Bo’sh idish texnik tarizularda tortiladi - g (g yoki kg), so’ngra bo’shoq jins bilan to’ldiriladi va idish bilan birgalikda tortiladi - G. Idishdagi bo’shoqlangan jins hajmiy - V o’lchanadi. Buning uchun idishning o’lchamlari, jins to’ldirilgan qismigacha balandligi o’lchanadi, yuzasi - S, hajmi V = Sh aniqlanadi. Bo’shoqlangan jinsning to’kma og’irligi: н Gg . V SI sistemasida n o’lchov birligi H/m3, SGS sistemasida - Din/sm3, kg/ m3, sistemadan tashqari o’lchov birligi - g/sm3. Bu o’lchov birliklari o’zaro quyidagicha bog’langan: 1H/m3 = 0,102 kg/m3. Aynan bir jinsning to’kma og’irligi bo’shoqlangan jinslarning hajmi ortishi sababli o’zining solishtirma va hajmiy og’irligidan doimo kichikdir. Tog’ jinslarining bu parametrlari orasidagi nisbat zichlik koeffisienti - Kpl orqali aniqlanadi va bu o’z navbatida tog’ jinsi hajmining mineral moddalar bilan to’lish darajasini tavsiflovchi kattalik - jinsni hajmiy va to’kma og’irligi solishtirma og’irligiga nisbatini ifodalaydi: Kпл от yoki Kпл н , от bunda - hajmiy og’irlik g/sm3; ot - solishtirma og’irlik, g/sm3; n - to’kma og’irligi, g/sm3. Agar berilgan jinsning bo’shoqlanish koeffisienti va hajmiy og’irligi ma’lum bo’lsa, to’kma og’irlikni hajmiy og’irlik va bo’shoqlanish koeffisientlarning o’zaro nisbati orqali aniqlash mumkin: н Kp . Bo’shoqlanuvchanlik va cho’kish. Zich jinsning bo’shoqlanuvchanligi deyilganda - uni bo’shatish (maydalash, yanchish, yumshatish) natijasida jins hajmining bo’shoqlanguncha qadar maydonda egallab turgan oldingi hajmida 55 nisbatan ko’payishi tushuniladi. Bo’shoqlanuvchanlik o’lchovsiz kattalik bo’shoqlanish koeffisienti Kp bilan belgilanadi: Kp bu erda Vp Vp Vм - jinsning bo’shoqlangandan keyingi hajmi, V m - jinsning maydondagi (bo’shoqlanguncha qadar) hajmi. Agar bo’shoqlangan jinslarning to’kma og’irligi (n) va hajmiy og’irligi () ma’lum bo’lsa Kp ni quyidagicha ifodalash mumkin: Kp . н Bo’shoqlanuvchanlik koeffisienti jinsni maydalanishning bir bo’laklarning kattaligiga, idish xilligiga, sig’imiga (jins solinadigan) va jinsning bo’shoqlangan holatda bo’lish vaqtida bog’liq. Bo’shoqlangan jinsnlar vaqt o’tishi bilan kamayadi, ayniqsa u kuch ostida turgan bo’lsa. Zichlanish natijasida jinsning cho’kishi, cho’kish (zichlanish) koeffisienti orqali bog’lanadi: i V p V p , Vp bu erda i - cho’kish koeffisienti; Vp - zichlanguncha bo’shoqlangan jins hajmi, m3; Vp - jinsning zichlangandan keyingi hajmi, m3. Mustahkam (qoyatoshli) jinslar uchun zichlanish koeffisienti odatda 5-10% ni tashkil qiladi. Bo’shoqlanish koeffisienti jinsning qattiqligi ortishi bilan yoqoridagi bo’laklarini ushlab turaoladigan bo’laklarning o’tkir qirrali hisobida ortib boradi va bunda bo’laklar orasida bo’shliq yuzada keladi. Qoyatoshli jinslar uchun Kp ning maksimal chegaraviy qiymati 2,5-2,7; qo’ng’ir ko’mir uchun - 1,4; argillit uchun - 1,3; gil uchun - 1,25; qum uchun - 1,2. Bo’shoqlash va cho’kishning qarama-qarshi ta’siri oqibatida cho’kishdan keyin jinsning hajmi u bo’shoqlanguncha qadar bo’lgan hajmida teng va hatto kam ham bo’lishi mumkin. Bunday hodisa masalan, boshlangich (bo’shoqlangungacha) g’ovakligi yuqori bo’lgan bo’shoq gillar, lyoss, tuproq qatlam va boshqa cho’kindi tog’ jinslarini bo’shoqlashda va keyinchalik zichlashda kuzatiladi. To’kma og’irlik va 56 bo’shoqlanish koeffisienti ekskavatorlar cho’michlaridagi, konveyer lentalaridagi, jinslarni ortadigan qurilmalardagi , transport vositalari, ombor (uyum) va bunkerlardagi, tog’ jinslarini gidro usulda qazib olishda ularning hajmini aniqlash uchun boyitish fabrikalaridagi jinslarning miqdorini hisoblashda inobatga olinadi. Asbob-uskunalari ishining unumdorligini, omborlar va uyumlarning sig’imi oshirish uchun to’kma og’irlik oshirilishi bo’shoqlanish koeffisienti kamaytirikishi kerak. Bunga granulometrik terkibini tanlab olish (mayda jinslarni yiriklari bilan aralashtirish), bosim ostida yoki silkitish orqali zichlash, tog’jinsidagi suvlarni tortib oluvchi gigroskopik qattiq moddalar qo’shish va moylovchi xossalarda ega bo’lgan hamda jins zarrachalari orasidagi birikish-bog’lanish kuchini kamaytiruvchi oltingugurtsuvchilli suyuqlik qo’shish yo’li bilan erishish mumkin. Oltingugurtsuvchilli suyuqliklar qo’shish orqali to’kma og’irlikni 20% ga ko’paytirish mumkin. Bo’shoqlangan jins tarkibida ma’lum miqdorgacha (10%) namlikning (suv) bo’lishi to’kma og’irlikni zichlanish hisobida (jinsni mustahkamligi kamayganda) oshirish mumkin. Namlik miqdori ortganda to’kma og’irlik suv hisobida ortish mumkin, bu esa maqsadga muvofiq emas. 14-Tajriba ishi. Bo’shоqlаngаn kоn jinslari tabiiy qiyalik burchagini aniqlash. Laboratoriya sharoitlarida tog’ jinslarining bo’shoqlanish koeffisienti aniqlash. O’lchamlari taxminan 10x10x10 bo’lgan ixtiyoriy shakldagi tog’ jinsi olinadi va hajm o’lchagich yordamida Arximed qonuni (qattiq jismning hajmi jism siqib chiqargan distillangan suv og’irligiga teng) bo’yicha ular hajmi aniqlanadi. Hajmo’lchagich jo’mraklari yopiq holda distillangan suv bilan to’ldiriladi, jo’mrak ochilganda suv uning sathigacha etib borishi kerak; tomchilar tugaganda jo’mrak yopiladi, tog’ jinsi suvda tushiriladi. Agar jins yumshoq, o’rtacha qattiqlikda bo’lsa, u holda jins parafinlanadi, jo’mrak ochiladi. Suv menzurka bo’ylab oqa boshlaydi, menzurkadagi suv hajmi jinsning bo’shoqlanmagan holatdagi hajmida (V) teng bo’ladi. Jins suvdan chiqarilib, bolg’acha bilan maydalanadi va idishda 57 solinib jinsning (Vb) o’lchanadi. Bo’shoqlanish koeffisienti quyidagiga teng bo’ladi: V Kб б . V Bir xil jins turidan 4-5 bo’ladi tayyorlanib tajriba qaytariladi va Kb ning o’rtacha arifmetic qiymati hisoblanadi. 15-Tajriba ishi Kon jinslarini deformasiyalanish jarayonida akustik (yemmisiya ) sochilish ko‘rsatgichlarini aniqlash Ishning mаqsаdi:Kon jinslаridа mexаnik yuklаmа tа’siridа pаydo buluvchi vа deformаsiyalаngаn jinslаr kursаtgichlаrini аniqlаsh xisoblаnаdi . Nаzаriy mа’lumotlаr Kon jinslаridаgi аkkustik tebrаnishlаr xаr xil fizik sаbаblаrgа kurа mexаnik yuklаmа ostidа pаydo bulаdi vа buylаmа buzilishlаr submikrodаrzliklаr vа mikrodаrzliklаr xosil bulishi buylаmа vа tutаshish mikroyoriqlаri mаrkаziy yoriqlаr vа kelgusi pаydo bulаdigаn xаrаkаtlаrgа xosil bulishi bilаn boshlаnаdi vа tо‘liq uzviy vа mаxаlliy buzilish jаrаyonidаgi mikrodаrzliklаr ,аkkustik emissiya impuls xаrаktergа egа . Tinch emissiyadаn fаrq qilаdi. Uzluksiz tovush bilаn qо‘zg‘аlаdi kаttа miqdoriy buzilish xаrаkаti nаtijаsidа pаydo bulаdi . Ulchov pаrаmetrlаri turli xil dаrzliklаrni о‘sishini vа pаydo bо‘lishini topish tаlаb etаdi. О‘lchаmlаrni bаxolаsh, xаr xil fizik tа’sirlаr ostidа tog‘ jinslаrini (buzilish) pаrchаlаnish dаrаjаsini vа buzilish yuklаmаsini tekshirish. Tog‘ jinsini pаrchаlаshdа qiyin jаrаyonlаrni о‘rgаnishdа kerаkli joydа turli xil usul vа о‘lchov аsboblаrini tаklif qilinаdi 58 Tog‘ jinslаridаgi signаl xаrаkterini аniqlаsh uchun oddiy о‘lchаngаn sxemаgа qаrаymiz.Tog‘ jinsining nаmunаsidа mexаnik yuklаmа tа’siri ostidа nаtijаsidа bо‘ylаmа dаrzliklаr pаydo bо‘lаdi. Аkkustik signаllаr yordаmchi аloqаli о‘zgаrtirgich bilаn elektrdа о‘zаtilаdi. Kuchli signаllаr ishlov berilаdi vа mos аppаrаtlаr ruyxаtidаn utilаdi. Keyingi pаrаmetrlаri signаllаr mаnbаyidаn emission xаrаkterlаnаdi. Umumiy impulslаr soni – Biror vаqt orаlig‘idа ruyxаtdаn о‘tgаn impulslаr sonigа аytilаdi. Xаrаkаtchаnlik – Impulslаr sonini bir vаqtgаchа kuchishi Jаdаllik –Yakuniy аkkustik emissiyani birlik vаqtgаchа bо‘lishi Dаrаjа –О‘rtаchа kvаdrаtik qiymаtini signаllаrdа vаqt orаlig‘idа qаrаlаdi. 1 4 5 2 3 1.Mexаnik yuklаmа аppаrаti 2.Elаstik tо‘lqinlаr 3.Tog‘ jinsi nаmunаsi 4.Аloqаviy о‘zgаrtirgich 5.Rо‘yxаtdаn о‘tqаzgich. Tаjribа uskunаlаri 50 tonnа zichlаngаn turdаgi tog‘ jinsini tаrqаtish uchun sizdаgi tаjribа uskunаsi qushilаdi vа sinаlаdi doimiy yuklаnish tezligi tа’minlаnаdi. Tog‘ jinsi nаmunаsidа bо‘ylаmа vа kundаlаng deformаsiyani о‘lchаsh uchun о‘lchаgich quyilаdi shuningdek аkkustik signаllаrni qаbul qilgich quyilаdi. 59 Kuchаytirgich orqаli о‘lchаgichdаgi signаlаr kirib ikkinchi koordinаtаli о‘ziyozаr potetsiometrgа utаdi. Qаysiki koordinаtа grаfigidаgi qurilgаn yuklаmа –deformаsiya (bо‘ylаmа vа kundаlаng qirqim ) Bir vаqtning о‘zidа sinov jаrаyonidа umumiy impuslаr soni rаqаmli bosmа qurilmаsi yordаmidа yozilаdi. Ishni bаjаrish tаrtibi Tuzilgаn sxemа yig‘ilаdi,tog‘ jinsi nаmunаsi xisob mаshinаsidа vа bo‘ylаmа ko‘ndаlаng kuchishlаrini xisoblаgich qo‘yilаdi. Tаjribа bir qаnchа bosqichdа аmаlgа oshirilаdi.Birinchi bosqichdа tog‘ jinsi nаmunаsi qаysidir qiymаtgаchа yuklаnаdi аniqlаnmаsа yuklаmа nolgаchа kаmаytirilаdi Deformаsiya vа аkustik emissiya tо‘g‘ri yо‘ldа yuklаnish qо‘rilmаsigа yozilаdi . Oxirgi bosqichdа yuklаmа intervаldа kаttаlаshtirilаdi Tog‘ jinsi nаmunаsi turi Geometrik pаrаmetr bаlаndligi 18-jadval 60 Umumiy impulslаr I, sht kо‘ndаlаng E pop deformаsiya buylаmа E pr buylаmа E pr Kо‘ndаlаng E pop deformаsiya II- bosqich Umumiy impulslаr I, sht II-bosqich Umumiy impulslаr I, sht Kо‘ndаlаng E pop deformаsiya Buylаmа E pr Yuklаmа kаttаligi Pi,, N I- bosqich Асосий адабиётлар. 1. W. Scott Dunbar/ Americas school of mines: Basics of mining and mineral processing. University of British Columbia. USA. – 2012. 2. Howard L.Yartman. Introductory mining ingineering. – USA.: Alabama. – 2002. 584 p. 3. Арипова Ф.М. Геомеханика. Физико-механические свойства горных пород. Методические пособие по выполнению лабораторных работ. Ташкент 1999. 4. Мавлянова Н.Г., Мавлянова Ф.М. Методика определения свойств горных пород. Т. Утверждено ученым советом ин-та ГИДРОИНГЕО 2003г. 5. Ржевский В.В., Новик Г.Я. Основы физики горных пород. учебник, М. Недра 1993. 6. Певзнер М.Е. и др. Геомеханка, Учебник. – М.: МГГУ, 2004. Қўшимча адабиётлар. 1. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. Ўзбекистон Республикаси Президентининг лавозимга киришиш тантанали маросимига бағишланган Олий Мажлис палаталарининг қўшма мажлисидаги нутқи. –Т.: “Ўзбекистон” НМИУ, 2016.56б. 2. W. Scott Dunbar/ Americas school of mines: Basics of mining and mineral processing. University of British Columbia. USA. – 2012. 3. Сагатов Н.Х., Арипова Л.Т., Петросов Ю.Э., Джаббаров М.Н. Очик кон ишлари технеологияси ва комплек механизациялаш. Ўқув қўлланма. – Т.: Камалак пресс. 2015. – 296 б. 61 4. Арипова Л. Т. Тог жинсларини физикаси. Маърузалар матни. 2016 й. 5. Арипова Ф.М. Физико-механические свойства горных пород некоторых месторождений Средней Азии. Ташкент, ФАН, 1994г. 6. Арипова Ф.М. Геомеханика. Физико-механические свойства горных пород. Методические пособие по выполнению лабораторных работ. Ташкент 1999. 7. Орипова Ф.М. Геомеханика. Тог жинсларининг физик-механик хоссалари. Услубий қўлланма. Тошкент 2000 й. 8. Aripova L.T. Tog jinslarining fizik-mexanik xossalari. Uslubiy qollanma. T. ToshDTU. 2007. Интернет манбалари 1. http//www.mggu.ru 2. http//www.rusmet.ru/minjournal/ 3. http//www.ziyonet.uz 4. http//www.ngmk.uz 5. http//www.agmk.uz 6. http//www.misis.ru 7. http//mining-bulletin.geotech.uz 62