04.1.21.-josifovska-b.-tri-nepublicirani-latinski-natpisi-od-makedonija

ТРИ НЕПУБЈ1ИЦИРАНИ ЛАТИНСКИ
НАТПИСИ ОД МАКЕДОНИЈА
ДРАЧЕВО — ЈУГОИСТОЧНО
ОД С К О П Ј Е
1
(сл. I). Надгробен споменик од бел mepmep. Левата
страна со рамката и профилот од натписот, како и долниот
десен агол ce откршени. Најден е во 1949година во с. Драчево
во Стефаноски Дол, на местото
наречено „Тресалиште" и истата
година пренесен во скопскиот
Археолошки музеј (инв. бр. 498).
Димензии: вис. 197 см., шир.
72 см., деб. 19 cm.
Споменикот има слободен
фронтон чија делут зачувана
десна акротерија е дегенерирана
и без украс. Петаголно, сложено
профилирано поле на фронтонот, декорирано со розета, чешел и огледало, горе ce завршува со релјефно претставена
борова шишарка1). Според орнаментот на десната зачуванарамка може да ce претположи дека
обете странични рамки беа еднакво декорирани :2) со стилизирана лоза од која заедно со
гроздови претставени во многу
плиток релјеф неприродно израснуваат лисја на бршлен3).
Орнаментот го вклучува не camo
натписното, туку делут и фронтонското поле. На тесната
трака, којашто го разделува
фронтонот од натписното поле
е врезана посветната фортула.
Во четириаголно, профилирано
натписно поле, високр‘ 80 cm., a
широко 36 cm., е следниот надгробен натпис:
Сл, 1
г) Петаголчо поле на фронтонот со основа на правозголник ч
Три непублицирани латински натписи од Македонија
195
D(is) M(anibus).
Teufia Ni­
ce Teufi Va­
leri lib(erta)
vixit an(nos) L X X X —
h(ic) s(ita) e(st).
Teufia Valeria
quae et Inge­
nua filia
f(aciendum) curfavit).
Висината на буквите варира од 2 см. до 5,5 см. со исклучок на буквите коишто ce во седмиот и осмиот ред
дадени во лигатура и кои ce високи 1,5 см.
Во натписов има доста лигатури така што во третиот
ред ce легирани буквите: 3—4 (te) и 8—9 (Va); во седмиот
ред: 1—2 (te), 4—5 (fi), 7—8—9 (Val) и 11— 12 (ri); во осмиот:
2—3 (ua), 5—6 (et), 7—8 (In); во деветтиот 2—3 (ua).
Според името Teufia Nice веројатно била од грчко потекло. По ослободувањето, покрај гентилното име на својот
некогашен господар (патрон) таа си го задржала и своето
робовско име како преномен*2
4). Со прекарот (signum). „Inge­
3
nua" што го носи нејзината ќерка Валерија, во овој случај
убаво е потцртана разликата во друштвениот положај на
мајката, која била само „ослободена робинка" (liberta) и
како таква донекаде зависна од својот патрон и ќерката,
која, како „ingenua", наверно била потполно слободна.
Фактот дека обичајот во натписите да ce споменуваат
прекари (signa, vocabula) бил воведен во Рим дури за време
на Антонините (најстар .познат датиран пример имаме рд
времето на М. Аурелиј и Комод)5) ни дава можност да одредиме сигурен terminas post quem за нашиов натпис. Формата
обично борова шишарка при врвот ce з.абележува и на некои споменици најдени во: Бардовци (Н. Вули£, Споменик Српске краљ. академије LXX1 Београд 1931, бр. 542); Злокуќане (Н. Вули^, СпоМ. XCVII1,
Београд 1941—1948, бр. 435), како и на некои од другите места во
Скопската околија: Долно Водно (Спом. XCVill бр. 481), Арачиново
(ibid. бр. 418), Моране (ibid. бр. 440), (Мирковци (Спом. LXXI бр. 569).
И чешел и огледало како декорација ce забележуваат исто така и на
некои споменици од овој дел на Македонија, на пр.: Бањани (Спом.
LXXI бр. 531), Волчи Дол (ibid. бр. 554), Мирковци (ibid. бр. 569);
2) Димитровт», Надгробните плочи о г б рим. време βί> Северна
Бглгарил, Софид 1942, на стр. 39 и 40 бр. 62, сл. 97 и 105 донеСува еден
надгробен споменик од IV век чија десна рамка е украсена со лоза,
a левата со лисја од бршлен.
3) Сврзување на овие два мотива имаме и на неколку споменици
од околијата на Скопје (Димди—Спом. L X X V бр. 212, АрачиновоСпом. L X X I бр. 527, Добри Дол—необјавен), како и на спомениците
од: Пеќ—Спом. L X X I бр. 280, Призрен —ibid. бр. 324, Злокуќан е— Спом.
X CV 1 II бр. 271 и др.;
4) Daremberg—Saglio, Dictionnaire des antiquités grecques et ro­
maines, Paris, Tome 111 str. 1201;
5) René Cagnat, Cours d’épigraphie latine, Paris 1914, стр. 55 n 58;
196
Б. Јосиф овска
на буквите, двочлено име, бројните лигатури, како и схематичното третирање на розетата укажуваат на III век од н. ера.
С О П И Ш Т Е -ЈУ Ж Н О
ОД СКОПЈЕ
2
(сл. 2). Надгробен споменик од варовик, хоризонтално
низ целата ширина на фронтонот, во чија средина е направена
една дупка, оштетен со цел да
ce присподоби за секундарна
употреба (гроб). Најден е заедно
со уште два надгробни споменика употребени за иста цел, во
1949 год. во ова село на месноста „Кукловец" при копање
дупки за вар за изградување на
задружните штали. Евидентиран
е на б-Х-1950 год. од археолошката екипа на Г. Н. О . Скопје
со којашто раководеше д-р М.
Грбиќ, научен соработник на Археолошкиот институт на СА Н ,
и истиот ден пренесен во Археолошкиот музеј во Скопје (инв.
бр. 499).6)
Димензии: вис. 240 см., шир.
57 см», деб. од 15—25 см.
Под фронтонот е профилирано натписно поле (вис. 86 см.
a шир. 42 см.), врамено со мазни,
недекорирани рамки и во него
натписот чијашто висина на буќвите варира од 4 до 6,5 см.
L(ucius) Valeris ( = Valerius),
L(ucii) f(ilius) Gal(eria tribu)
Ga'enus, Luc(o)
veteranus
Ieg(ion's) IV Mac(edonicae)
vixit an(nos)
LV, militavit
an(nos) XXVH I—
h(ic) s(itus) e(st).
(H)e(res) f(aciendum) c(uravit).
6)
Според податоците добиени од работниците за време на копашетр темели за споменатите штали откопади ce уште десет гро-
Три непублицираИи латински натписи од Македонија
IQ J
Во првиот ред можеби ce малу необично легирани буквите 7—8—9 (ius), но како во натписов немаме воопшто
лигатури, a истиот е баш на тоа место малу оштетен, поверојатно ни ce чини дека во овој случај имаме исчезнување
на вокалот U во зев така, што наместо окончанието ius
имаме is.7)
Буквата Е (освен во осмиот ред) има форма која ce
сретнува во архајскиот, како и во курсивниот алфабет и не
е ретка на'натписите од времето на империјата.8) Таа форма
ce сретнува и на натписите од некои други краишта во
нашата земја.9)
Хоризонталните црти кај буквите
ce куси така
што во некои зборови тие букви наполно ce слични со
буквата I.
Буквата A на неколку места е напишана без хоризонтална попречна линија.10)
Местото од кое бил ве-теранот Л. Валериј според приведената триба
(Galeria) ce наоѓало во Хиспанија11), к
што легијата била испратена12) по реорганизацијата на војската извршена од Августа. Во Hispania citerior на нас ни
ce познати два града со тоа име: Lucus Asturum и Lucus
Augusti во провинција Gallaecia. Претполагаме дека во натписот ce мисли на другиот.13*)
За датирањето на овој натпис формага на буквите, од
коишто некои ce употребуваат во II век (L Т),и ) но можат да бидат и резултат на невнимателно пишување, не
може да ce земе во предвид поради тоа, што легијава веќе
за време на Веспазијана била растурена.15) Овој факт, како
и некои други елементи во натписот (потполно име, употребените формули, отсутност на консекративната формула и
др.) укажува на I век од н. ера.
бови покриени со плочи од камен, но без натписи. (В. Арх. записник
на ГН О —Скопје, бр. 15); .
7) И. Венедиковг, Фонетика на лат. надписи огб Бглгарските
земи, Известич на семинарите при историко-фил. фак. на университета
Св. Ќлимент Охридски в Софил, кн. I. 1942 стр. 234, 21.
8) R. Cagnat, ор. cit. стр. 3, 7, 8 и 14;
9) В. Д. Сергејевски, Јаподске урне, Гласник земаљског музеја
y Сарајеву, Сарајево 1950, св. IV—V, стр. 62 и 63, бр. 11;
Д . Рендив -Миочеви^, Нови епигр. илирски споменици из Ридера,
Гласник зем. музеја y Сарајеву, Сарајево 1951, св. VI стр. 54;
Hoffil 1er—Saria, Antike Inschriften aus Jugoslavien, 1 Загреб 1938,
стр. 8, бр. 13;
10) V. R. Cagnat, op. cit. стр. 12;
11) V. R. Cagnat, op. cit. стр. 78, заб. I;
12) R. Cagnat, Legio, Daremberg—Saglio op. cit. 111, стр. 1081;
13) Schulten, RE XIII2, col. 1709;
u) V. R. Cagnat, Cours d’épigraphie latine, стр. 18 и 22;
i5) Ritterling, RE XIla, col. 1554;
В. Јосиф овска
198
Сл. 3
Иако ветерански, овој натпис е значаен поради тоа што
тој би бил — доколку имавме
можност да' провериме161
) —
7
прв натпис најден во Македонија во кој ce споменува името
на оваа легија.
3
(сл. 3). Надгробен споменик од бел мермер, прекршен
на два дел,а (сега составен),
откршен горе (врвот од фронтонот), долу десно, a на предната страна - - особено низ
фронтонското поле и на десната рамка силно оштетен.
Освен ова нитписот е оштетен
со преломот кој оди низ неговиот петти ред, но не во таа
мерка да би можело тоа да
стане пречка за неговото правилно читање.
·
Споменикот е најден во
истото време и на истото
место како и претходниот со
кој заедно е пренесен во.скопскиот Археолошки музеј (инв.
бр. 450).
Димензии: вис. 284 см.,
шир. 78 см., деб. од 12 до 16 см.
Споменикот ce завршува
со слободен фронтон чиешто
плитко вдлабено поле по
форма·· слично како кај претходните е декорирано со венец,
претставен во висок релјеф,
комбиниран со розета.37) На
горната рамка од натписот е
врезан орнамент на лоза, која
ce јавува и под натписното
поле, каде веројатно требаше
да биде претставен кратер или
некој друг сад од кој обично
симетрично израснуваат ветки
на лоза.
Страничните рамки ce без
декорација.
16) Прн обработката на натписите не можев да го употребам C1L.
17) Венецот, кој на спомениците од Сев. Бугарија многу често ce упо-
Три непудлицирани латински натписи од Македонија
cm .,
199
Во натписното, сложено профилирано поле високо 131
a широко 55 см., е следниот натпис:
'
D(is) M(anibus).
G(aius) Venuleius
Arator vix(it)
an(nos) LV, Val(eria) Restuta vix(it) ari(nos) XL —
h(ic) s(iti) s(unt).
G(ai) Venulei: Her­
culanus,
Persinus,
Silvanus fili(i)
parentibus
pientissimis
f(aciendum) č(uraveruilt).
Висината на буквите во првиот и во посДедниот ред
изнесува 7 cm ., a во останатите варира од 3—5 см.
Легирани ce во вториот ред буквите 6—7 (le); во четвртиот: 1—2 (an) и 5—6 (Va); vo петтиот 6—7 (an); во
седмиот 9— 10 (Не); во осмиот 4—5 (an) и во десеттиот
4—5—6 (van).
’
.
Според формата на буквите, употребените формули,
како и означувањето на лицето со три имиња, на мнение сме
д§ка споменикот би можел да ce датира во II в. од н. ера.
Скопје.
Б. Јосифовска.
RÉSUM É
B. Josifovska : T R O IS I N S C R I P T I O N S L A T IN E S IN É D IT E S
D E M A C É D O IN E
Dans cet article on publie trois inscriptions latines de Macédoine
dont une (nn 1) a été trouvée en 1949 à Dračevo (au sud-est de Skopje)
et les deux autres (n°s 2 et 3) la même année à Sopište (au sud de Skopje)
où elles avaient servi à la construction d’un tombeam La plus importante
de ces inscriptions est I’épifaphe du vétéran de la IVe légion macédonienne
L. Valeri(u)s Galenus (n° 2) que l’auteur date du 1er s< de n. ère. Pour
l’inscription no 1 l’auteur propose le IIIe siècle, tandis que l'inscription
n° 3 date du IIe s. de n. ère.
требува како украс на фронтонското поле (Д. Димитровт*, ор. c it
бр.: 15, 16, 20, 21, 22, 24, 25, 26, 31, 32, 39, 49, 70, 71, 74, 107, 108, 110, 111) ce
сретнува и на неколку споменици од Равна (Спом. XCV1II бр. 184 и
188), Плевље и околијата (Спом. LXXI бр. 291 и XCVIII бр. 302 и 304 —
Плевље, Спом. XCVIII бр. 290 — Комине, бр. 285 — Видре), a кај нас
во Македонија, со исклучок на овој споменик и на еден споменик од
Канатларци—Прилепско (Спом. XCV11I бр. 352). Со оглед дека тој
обично ce употребува како украс на полукружно фронтонско поле —
на пр. кај цитираните споменицн од Сев. Бугарија и Равна, треба да
ce потцрта фактот дека фронтоните на споменатите споменици од
Плевље и Македонија имаат триаголна форма.
Фотографиите на спомениците ce од Димче Черљаковски, фотографот при Археолошкиот музеј во Скопје.