( je /i/s e ip /,o ¡ б е р ц ц Ь ш е A iл е щ и х э } ) 0 ‘ZBEKIST0N RESPÜBLIKASI OLIY VA 0 4RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI ABDUVARIS G‘ANIYEVICH QODIROV GEODEZIYA 1 (T exn ikaviy a n iq lik d a g i о i c h a s h la r ) « S 3 1 1500 - (¡endeziya, ka rto g ra fiy a va k a d a s tr» ta 'lim y o ‘n a iis h i ta la h a la r u c h u ii o ‘q u v q o 'lla n m a sifa tid a ta vsiyu etilg a n «Sano-standart» nashriyoti T oshkent-2018 UO‘K: 528(075.8) КВК: 26.1уа73 Q-53 Geodeziya 1 (texnikaviy aniqlikdagi oMchashiar) / c-‘quv qo‘llaama: A.G‘.Qodirov: «Sano-standart» nashriyoti, 2018-yil. - 224 bet. Ushbu o‘quv qo41anma Oliy ta’limning «5311500 - Geodeziya, kartografiya va kadastr» ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha ta’lim olayotgan bakalavrlar uchun mo‘ljallangan. 0 ‘quv qo‘llanmada yer shakli va kattaligi haqida tushuncha, karta va planlami tuzish usullari va uiarni to‘g‘ri o‘qish, geodezik o'lchasb ishlarini bajarish hamda ulami natijalarini hisoblash, geodezik o‘lchashlarda yo‘1 qo‘yiladigan xatolami aniqlash va tuzatish, geodezik tayanch va plan olish to‘rlarini yaratish masalalari bayon qilingan. Taqrizchilar: A. R. Bobojonov - Toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti «Yerdan foydalanish va yer tuzish» kafedrasi dotsenti. S.A.Toshpo‘iatov - Toshkent arxitektura-qurilish instituti «Geodeziya va kadastr» kafedrasi dotsenti. UO‘K: 528(075.8) KBK: 26.1ya73 ISBN: 978-9943-5336-3-9 © A.G‘.Qodirov, 2018 © «Sano-standart» nashriyoti, 2018 SO‘Z BOSHI l'fixniknviy aniqlikdagi geodezik asboblar yordamida loyihani l"W » ko‘i Imish, bino va inshootlarni qurish va foydalanish Itiinyonidii o'ichash ishlarini amalga oshirishlari, injener m «mIiviKmasalalarni yecha bilishi kerak. I Julibu o‘quv qo'Uanma 5311500 - Geodeziya, kartografîya va !> »*Insii lii’lim yo‘nalishi davlat ta’lim standartiga kiritilgan <■( icotle/iya Klcxnik aniqlikdagi o‘lchashlar)» fan dasturi asosida yo/ilgan. Mn/kur o'quv qo'llanma «Geodeziya» uchta qismdan iborat bo'lih, uni yo/ishda muallif o'zining ko‘p yilïik tajribalariga va sim nolmgu oui 0 ‘zbckiston Respublikasida va xorijda nashr clilnun udabiyullurda yoritilgan manbaga asoslanadi. O'quv qo'llfimruuiing birinchi qismida geodeziya haqidagi uimimly ina'lumotlar hayon qilingan. Ikkmchi qism geodezik o'ichashlargabag‘ishlanadi. Uo'llmmmni luliinclii qismi gcodezik s’yomka masalalarga iM^j/liihlnn^nnilit', O'quv qu'lluiimiitln sohnmii}, xorijiy adabiyotiarda yoritilgan il/'.’oi' ilmiy va no/uriy Icxnologiya tajribalari bam qisman yoritilgan. Qo‘llanmada keltirilgan o‘z-o‘zini tekshirish uchun berilgan savollai talabalaming mustaqil ishlashlarida yordam beradi deb o‘ylaymiz. 0 ‘quv qo‘llanmani oxirida keltirilgan golossariy fanni o‘zlashtiruvchi talabaga geodezik atamalami ingJiz va rus tilida talqin qilinishini ko‘rsatish bilan birga atamalar ma’nosini tushunishga yordam beradi. O'quv qo'llanma asosan «Geodeziya, kartografîya va kadastr» yo‘nalishida ta’lim olayotgan talabalarga mo'ljallangan bo'fib, undan kasb-hunar kollejlari talabalari hamda ishîab chiqarishda ishlayotgan mutaxassislar ham foydalanishlari mumkin. Muallif ushbu o‘quv qollanm a haqida berilgan barcha fikr va mulohazalami mamnuniyat bilan qabul qiladi. 3 I qism. GEODEZIYA HAQ1DA UMUMIY MA’LUMOTLAR 1. GEODEZIYA FANI MOHIYATI 1.1. Geodeziya fani va uning vazifalari Geodeziya - yer haqidagi qadimgi fanlardan biridar. Geodeziya yunoncha so‘z boiib, geo (geo) —yer, deziya (dazio) bo‘lish, ya’ni yemi bo‘lish degani. Bundan ko‘rinib tiiribdiki geodeziya fan sifatida insoniyat hayotining rivojlanish davridagi yer maydonlarini oichash va boiish bilan bogiiq amaliy zaruriyatdan kelib chiqqan fan sifatida yuzaga kelgan. Geodeziya so‘zi fanni kelib chiqishini ko‘rsatadi, iekin uning hozirgi vaqtdagi mazmun va mohiyatini ifodalamaydi. Zamonaviy geodeziya fani serqirra boiib, u ma’lum bir geodezik asboblar yordamida, ma’lum bir uslubiyatda, m a’lum bir kattaliklami joyda oichash va oichash natijalarini ma’lum bir matematik hisoblash va chizmalarini tuzish, hamda murakkab ilmiy va ilmiy texnik masalalarini yechish bilan shug‘ullanadi. Yeniing shakli va oichamlarini aniqlash geodeziya fanining asosiy ilmiy vazifasi hisoblanadi. Yeming ichki tuzilislii, yer qobig‘ini gorizontai va vertikal deformatsiyasi, okean va dengizlaming qirg‘oqlarini o ‘rganish, dengizlar suv sathlarining balandliklar farqini aniqlash, yer qutblarini o‘zgarishi kabi masalalami yechishda geodeziya fanining ahamiyati katta. Yuqoridagi masalalarni yechishda astronomiya, geologiya, geofizika, geomorfologiya va boshqa yer to‘g‘risidagi fanlar bilan birgalikda tadqiqot va oichash ishlari olib boriladi. Jamiyatning rivojlanishi bilan fan texnika taraqqiyot darajasi ortib bormoqda va geodeziya fanining tarkibi ham o ‘zgannoqda. Geodeziya o‘z taraqiyoti jaroyonida bir qator mustaqqil ilmiy va ilmiy texnik fanlarga bo‘lindi. Yer sirtidagi katta bo‘lmagan hududlaming quruqlik qismini topografîk karta, plan va profillarini tuzish maqsadida bajariladigan geodezik oichash ishlar nazariyasi va amaliyoti bilan topograilya (geodeziya) fani shug‘ullanadi. Yi i shukli va kattaligini yuqoridi darajada aniqlash m asalalari olly u eo d e/iy a fani shug‘ullanadi. Shuningdek ushbu fan ^ 'o ilc/ik layaneh to‘rlarini barpo qilish m asalalari bilan HlMH'ullimiuii. 0 ‘z o ‘m ida oliy geodeziya m asalalarini chuqur va hditiIsil o ‘rganish bilan alohida geodezik a stro n o m iy a , geodezik Ui iivluu'hiyji va kosm ik geodeziya kabi m ustaqil fanlar yuzaga kolgnn. ( ¡eodc/.lk astronom iya fani osm on yoritgichlarini kuzatish orqali geodezik tayach to‘rlari uchun kerakli m aiu m o tlam i uniqlush masalalari bilan shug‘ullanadi. (■vode/.ik g rav im etriy a yer sirtining turli nuqtalaridagi iorlish kuchini maxsus asboblar yordamida o ic h a sh orqali yer shaklini o ig an ish masalalari bilan shug‘ullanadi. Ver sun’iy yoidoshlari, kosmik kemalaming uchirilishi, yangi o ich ash va kuzatish asboblarining yaratilishi yerning, oyning va boshqa planctalaming shakli, kattaliklarini, gravitatsiya maydonlarini o ‘rganishda si fat jihatdan katta o ‘zgarishlarga olib keldi. Yerning shaklini aniqlash bilan birga materiklardan dunyo ukca.nlaridagi ovollarga koordmatalarni uzatishda, yer yuzasida bajariladigan asosiy geodezik ishlami yagona sistemaga birlashtirishda ham foydalanilmoqda. Buning natijasida kosm ik geodeziya deb o ‘qitiladigan fan vujudga keldi. Topografik karta va planlar tuzishda yerdan, (aviasiyadan) kosmosdan olingan fotosuratlami keng ishlatilishi natijasida geodeziyada fototopografîya va aerofototopograflya degan sohalar vujudga keldi. Fotosuratlar orqali suratga olingan obvektlami o‘zaro holatini aniqlash va suratga olish va fotosuratlarda oichashlam i bajarish usullari va asboblarini o‘rganadigan fanga fotogrammetriya deyiladi. Yerosti inshootlarini (shaxta, tunel, métro) qurishda yer bag‘ridagi oichash ishlarini o'rganish va bajarish bilan shug‘uHanadigan geodeziya sohasi marksheyderiya deb yuritiladi. Marksheyderiya geodeziyaning tog‘ ishlarida qoiianilishidir. Geodeziyaning ilmiy texnik va amaliy vazifalari haddan tashqari turli bo‘lib, umumlashtirgan holda quyidagilarni keltirish mumkin: — tanlangan koordinata sistemasida yer yuzasidagi ayrim nuqialarning holatini aniqlash; — turli maqsadlar uchun joyning karta va planlarini tuzish; — loyihalash, qurilish, injenerlik inshootlaridan foydalanish, yer yuzasi va uning qa’ridagi qazilma boyliklardan foydalanish maqsadidagi yer ynzasida va uning ostidagi oichash ishlarini bajarish; — harbiy maqsadlardagi geodezik ma’lumotlami tayyorlash va h.k. Yuqoridagilardan shunday xulosaga kelishimiz mumkin, geodeziya ~ yeming shakli va kattaligini o‘rganishda, yer yuzasidagi nuqtalaming bir-biriga nisbatan holatini aniqlashda, yer yuzasining karta, plan va profíllarini tuzishda hainda injenerlik inshootlarini barpo qilishda va ulardan foydalanishda bajariladigan o‘lchashlar nazariyasi va amaliyoti haqidagi fandir. Yer yuzasida chiziqlar uzunligi, chiziqlar va yo'nalishlar orasidagi gorizontal va vertikal burchaklar, nuqtalaming bir-biriga nisbatan balandliklari o ‘lchanadi. Bu o‘lchashlarga geodezik oichashlar deyiladi va ular xilma-xil geodezik asboblar yordamida bajariladi. Geodezik o‘lchashlardan foydalanib, amaliy yoki ilmiy masalani yechishda o‘lchash natijalari matematik jihatdan qayta ishlab chiqiladi. Fan va texnikaning taraqqiyoti natijasida geodeziya fani rivojlanib bordi va hozirda ko‘p tarmoqli fanga aylandi: — inshootlami loyihalash uchun zarur boigan geodezik materiallami olish maqsadida dalada bajariladigan geodezik o‘lchash va hisoblash grafik ishlari; — loyiha asosida quriladigan inshootni bosh va asosiy o‘qiami, xarakterli nuqtalami joydagi holatini aniqlash; — qurilish jarayonida inshoot o‘lchamIarini (geometriyasini) loyihaga mosligini ta’minlash; — maxsus jihozlar, dastgohlami geometrik shartlami bajargan holda o‘matish va sozlash; 6 c|iii iliiyot|*an inshootlarning oMchamlarini loyihada berilgan n'lcliiimlnrgu mosligini aniqlash maqsadida ijroiy s‘yomJcani Iminrlih; mshool qurilishi va undan foydalanilishi jarayonida turli «nnill.il, imga ta’sir ctuvchi kuchlar (yuklar), antropogen omillar ixphtilula inshootda va uning asosidagi deformatsiyalarni o'r/'iinish hi Ian shug‘ulanadigan geodeziyaning yana bir sohasiga Injenerlik geodc/jyasi deb ataladi. Umumlashtirgan holda nyliHhimiz mumkin, injenerlik geodeziyasi turli injenerlik-qidiruv islilmida, injenerlik inshootlarini loyihalash va qurishda, ulardan foydalanishda geodezik ishlami iashkil qilish va bajarish bilan nhug‘ullanadi. Yuqorida qayd etilgan barcha geodeziyaga oid faniami .nnuliyotda foydalanish nazariyasi va amaliyotini o‘rganuvchi langa anialiy geodcziya deb ataladi, injenerlik geodeziyasi uning bir boiim i hisoblanadi. (ieodezik maiumotlarni olish va m aium ot natijalarining ishlovi so‘ngi vaqtlarda bir qator xorijiy davlatlarda «Geomatika» («Geomatics») nomi bilan yuritilmoqda. AQSH va bir qator ingliz tilida muioqot qiladigan davlatlarda, ayniqsa Kanada, Angliya va Avstraliyada bu nom keng yoyilgan. AQShning ko‘pgina kollej va universitetlarining o‘quv dasturlaridagi «Surveyng» yoki «Surveyng Engineering» iborasi «Geomatics» bilan alraashtirilgan.1 Geodeziya juda ko‘p fanlar, jumladan astronomiya, rnatematika, fizika, elektronika, geografiya, geologiya va boshqa fanlar bilan uzviy bogiiq bo‘lib, o‘z faoliyatida bu fanlaming yutuq va natijalaridan keng foydalanadi. 0 ‘z navbatida astronomiya, geologiya, geografiya, geofizika va boshqa fanlar geodeziya fanining tadqiqot va natijalaridan foydalanadi. 1.2. Geodeziya fanining qisqacha tarixi Yemi kichik bo‘lak!arga boiish maqsadida bajarilgan oichash ishlari odamlarga qadim zamonlaidan m a’lum. Qadimgi 1 Charles D.Ghilani, Paul R. W ol£ “Elementary S urveyng”. 2012. 7 Misrda, Nil daryosi vodiysida dehqonchilik juda rivojlangan, lekin suv toshqini sababli yer uchastkalarining chegaralarini o'zgarib turganligidan misrliklar chegaralami qaytadan belgilasb, unumdor yerlami qismlarga bo‘lish bo‘yicha yer oichash ishlari bilan tez-tez shug‘ullanganlar. Dajla va Frat daryolarining vodiylarida sug‘orish ishlarini amalga oshirish maqsadida katta ishlar amalga oshirilgan, bunday ishlarni geodezik ishlarsiz tasawur qilib bo‘lmaydi. Qadimiy ulkan inshootiami qurilishi ham geodezik oichashlarsiz amalga oshirilmagani aniq. Harbiy masalalami yechishda ham qadimdan geodezik oichashlardaa foydalanilgan. Eramizgacha boigan uchunchi asrlardan boshlab geodeziya oldida yer olchamlari (kattaliklari) va shaklini aniqlash bo‘yicha ilmiy masaJalar qo‘yildi. Qadimgi yunon olimi Pifagor (eramizdan oldingi 580-500yillar) yer sharsimonligini taxmin qilgan. Filosof Aristote! (eramizdan oldingi 384-322-yillar) yer sharsimon va oichamlari katta emas degan fikmi bildirgan. Yer sharining kattaligini aleksandriyalik (Misr) olim Erastosfen (eramizdan oldingi 276-195-yillar) aniqlagan2. *\v / jxmiaii \ % l.l-sh a k l. Erastosfenni yer o‘lchamini o ic h a sh sxemasi 2 Charles D.Ghilani, Paul R. Wolf. “Elementary Surveying”. 2012. 8 I Mu)»/ 0 ‘zbefc olimi Abu Rayxon Beruniy (973-105 7-yillar) ytl* .slum kattaligini aniqlashda IX asming oxirlarida yashagan Abu Toyib Sind Ali usuli bilan balandligi m aium boigan tog‘ icpasidan turib quyoshning ufqda botish (gorizont pasayish) buichagini oichash y o ii bilan yer shari radiusini hisobladi. Heruniy tomonidan 32° shimoliy kenglikdagi Nandanada lukialigida qad ko'tarib turgan tog‘ tepasidan gorizont pasayish luirehagi a a oichangan, h tog‘ balandligi ham aniqlangan, u holda 1.2-shaklidan 1.2-shukl. BcTiiuiyning ycr shari kattaligini aniqiash ssem asi yer shuri radius! cosa 1 —cosa |/,a tcng ho* ludi. Ben in iy oiehovlariga ko‘ra 32° shimoliy konglikda yer shari radiusi R 6321,5 km, Io meridian yoyining u/wnligi S 110,275 km ga teng. Ilozirgi hisoblarga ko‘ra 32° shimoliy kenglikda R~6356,!8km, S - 110,88 km dir. XVH asrning boshida astronomik ko‘rish trubasini yaratilishi, shuningdek adilak, vemer va dalnomerlami yaratishi (Yansen, ( ialiley, Kepler) geodeziya rivojlanishinig yangi pog‘onasi boidi. Dnstlabki optik trubali geodezik asbob nivelir boiib, u XVH 9 asming ikkinchi yarmida yuzaga kelgan. 1787-yili ingliz mexaniki Ramsden optik trubali teodolitni yaratgan. Gollandiyalik olim V. Snellius (1580-1626-yillar) uzoq masofalami oichashda trianguîyatsiya usulini qo‘l!adi. 16691670-yillarda fransuz olimi En Pikar (1620-1682-yillat) Parij va Am’en shaharlari orasida trianguîyatsiya o‘tkazib, yer shari radiusi 6371, 62 km ekanligini aniqíadi. 1680-yilda I. Nyuton (3 643—1727-yillar) o‘zining butun dunyo tortishish qonuniga asoslanib, yer shakli shar emas, sferiod (ellipsoid) shaklida ekanligini nazariy jihatdan isbotladi. 18 asming boshidagi gradasli burchak oichashlar amaliyotda oichashlar yer oichamlari va shaklini aniqlashda Nyuton fikrini toig‘ri!igini tasdiqladi. 1.3. Geodeziyaning mamlakat xo‘jaligi rivojlanishidagi o‘rni Yemi shakli va kattaligi haqidagi ma’lumotlar iusoniyat uchun zarurdir. Bu ma’lumot yer sun’iy yoidoshlari (ESY)larini uchirish, televideniye, geologiya, radio, geografíya, geofízika uchun zarurdir. Yer yuzasini o‘rganish, o'zlashtirish, hamda yer yuzasini injener inshootlarini barpo qilish bilan shug‘ullanadigan barcha mutaxassislar uchun topografik karta ko‘z boiib xizmat qiladi. Buning uchun undan foydalanishni yaxshi bilish kerak. Geodezik ishlar sanoat qurilishi, yo‘l qurilishida ham muhim ahamiyatga ega yangi shahar va qishloqîami bunyod etisb, aholi yashaydigan punktlarini planlashtirish kabi muhim ishlami geodezik ishlarsiz va topografik xaritalarsiz amalga oshirib boimaydi. Har qanday bino, uy va y o i quriiishining samaradorligi, qurilish narxi, ulardan foydalanish iqtisodiy ko‘rsatkichlariga asosan geodezik ishlaming qanchalik aniq bajarilganligiga va geodezik ma’lumotlardan qanchalik to‘g ‘ri foydalanilganligiga bogiiq. Yangi shahar va qishloqîami barpo etish, aholi yashaydigan punktlami planlashtirish, ulami obodonlashtirish va qayta qurish to loyihalarini tuzish kabi muhim masalalami geodezik ishlarsiz amalga oshirib boimasligi turgan gap. Geodezik oichash ishlari, topografik kartalar va aerofotos’yomka materiallari mamlakatimiz mudofaa qobiliyatini oshirish vosiialaridan biridir. Topografik karta va aerosuratlardan taktik, strategik masalalami hal qilishda, hamda boshqa harbiy ishlarda keng fbydalaniladi. Umuman, geodeziya mamlakatimiz xo‘jaligiui barcha tarmoqiarini rivojlantirishda va mudofaa qobiliyatini oshirishda juda katta ahamiyatga ega. Nazorat savollari 1. Geodeziya fanining ilmiy va ilmiy texnik vazifalarini aytib bering. 2. Geodeziya fani qanday ilmiy va ilmiy texnik fanlarga boiinadi va ulaming vazifaiarini aytib bering. 3. Abu Rayhon Beruniy yer radiusini qanday aniqlagan? 4. Geodeziya fanining rivojlanishiga Yevropa olimlari qanday hissa qo‘shishgan? 5. Geodeziya faninning mamlakat xo‘jaUgi va davlat mudofaasida tutgan o‘mi haqida gapirib bering. 2, YER SIRTIDAGINUQTA HOLATINIGEODEZIK ANIQLASH 2.1. Yerning shakli va kattaligi Yeming shakli va kattaligini aniq bilish geodeziyada yer sirtidagi mavjud tafsilotni xaritada to‘g‘ri tasvirlash uchun kerak. Shuningdek, yerning shakli va o ‘lchami baqidagi ma’lumotlar fan va texnikaning ko‘p sohalari uchun zarurdir (kosmik kemalar va yer sun’iy yoidoshlarini uchirishda, aviatsiyada, dengizshunoslikda va h. k.) Yer yuzasining umumiy maydoni 510 mln. kvadrat kilometrga teng bo‘lib, yuzaning 71 foizi dengiz va okeanlar hamda 29 foizini quruqlik tashkil etadi. Dunyo okeanining o‘rtacha chuqurligi 3800 metr atrofida, quruqlikni o‘rtacha balandligi dengiz sathiga nisbatan 875 metr atrofída. Dunyo okeanlarini sokin holatidagi sirti bo‘vicha yeming quruqlikdagi materiklari ostidan fikran kesib o‘tish orqali hosil bo‘lgan yer shaklini ko‘ramiz. Bunday tutash shakl o'zining barcha nuqtalarida ushbu nuqtadan g ‘tuvchi shovun chizig‘iga perpendikulyar bo ‘ladi va sathiy y uza deb ataladi. Yeming shakli juda murakkab va o'ziga xos. Yeming tabiiy yuzasi balandlik va chuqurlik, tog‘lik va tekislik, tizma tog‘ va vodiylardan iborat. Yeming tabiiy shaklini aniqlash juda qiyin. Yeming shakli deganda, uning tabiiy shakli e ’tiborga olinmaydi, faqat uni matematik shakli tushuniladi. Yemi o‘rab tumvchi bunday o‘zaro parallel sathlami ko‘plab o‘tkazish mumkin (2.1shakl). Ana shunday matematik shakllardan yeming tabiiy shakliga eng yaqini geoiddir. «Geoid» tushunchasini 1873-yilda ingliz fizigi I. B. Listing kiritgan. Listing fikriga ko‘ra yer sathini qariyib 70 foizini oean va dengiz o‘rab turadi - geoid ana shu suvlar sathi quruqlik (materik va orollar)ni kesib o‘tishi orqali hosil qilinadi. Bunday kesishishda geoid yer tortish kuchiga perpendikulyar bo'lishi kerak. Ammo yer qa’ridagi jinslar turli zichlik va og‘irlikga ega bo‘lgani uchun geoid yuzasi murakkab notekis toiqinsimon shaklga ega boiadi va bironta ham 12 matematik tenglama bilan ifodalab boiraaydi. Shu sababli gooidni o‘miga unga o‘xshash matematik ifodalana oladigan rthaklni fan lash lozim boiadi. Odatda bunday shakl ikkita boiadi. 2.1-sh a k l Y er ¿irtirfagi n u q ta la rd a n o‘tk azilg an sathiy y u z a la r va gc-oid sxcm asi Ycr cllipsoidi kichik va katta radiuslari bir-biridan farqi juda kichikdir. Sluiniug uchun katta aniqlik talab qilinmaydigan geodezik va kartograiik ishiarda yer shar shaklida deb qabul qilingan. Geoid oddiyroq boigan biron-bir matematik tenglama bilan ifodalanmaydi, shuning uchun geoid unga yaqin boigan soddaroq sath bilan almashtiriladi (approksimatsiyalanadi). Aniq oichashlar orqali geoid sirtiga eng yaqin boigan geornetrik shakl, bu kichik o‘qi atrofida aylantirish natijasida hosil boigan aylanma ellips yer ellipsoidi ekanligi aniqlangan. (2.2-shakl). n , 1 J ' " Har bir davlatda geodezik ishlar uchun m aium kattalikdagi yer ellipsoidi qabul qilingan boiib, bu ellipsoid geoid ichida undan eng kichik ogishni ta’minlaydigan qilib orientirlangan, ya’ni ellipsoid kichik o‘qini yer sutkalik aylanish o‘qiga joylashtirilgan boiadi, bunga referents - ellipsoid deyiladi. 13 m 2.2-shakl. G eoid va y e r shakli Geoid bilan ellipsoidni bir-biridan farqi (yer yuzining ba’zi nuqtalarida) 150 m dan oshmaydi. Bu farq yeming umumiy kattaligiga nisbatan juda kichikdir. Shuning uchuu geodeziyada yer shakli aylannia ellipsoid shaklida deb qabul qilingan. Yer ellipsoidini oichamlari uning katta yarim o‘qi (a) , kichik yarira o‘q (b) va qutblaming siqiqlik darajasi (f) orqali ifodalanadi & a - katta yoki ekvatorial yarim o 'q (radius), b- kichik o 'q yoki qutbiy radius f —qutblar siqiqligi. yer ellipsoidining oichamlari geodezik oichash natijalaridan foydalanib, bir qancha mamlakat olimlari tomonidan hisoblab chiqarilgan, ularning ba’zilari 2.1-jadvalda keîtirilgan.* 0 ‘zbekiston va mustaqil davlatlar hamdo‘stligi davlatlarida 1946-yilgacha Bessel tomonidan hisoblab chiqilgan yer ellipsoidi oichamlari dan foydalanilgan. 1946-yildan shu kungacha F.N.Krasovskiy (1878—1948-yiIlar) rahbarligida ishlab chiqilgan yer ellipsoidi oichamlari geodezik ishlami hisoblashda ishlatiladi. Yer sharinining kattaligini aniqlash bilan juda qadimdan shug‘ullanganlar. Eramizdan aw al yashagan Pifagor asarlarida 14 yci shin shnklida boisa kerak degan iikrai uchratish mumkin. Aristolcl asarlarida esa yemi shar shaklida ekanligi haqida dalillar kollirilgan. Veming kattaligini aniqlash metodini eramizdan oldingi Erotosfer asarlarida uchratish mumkin. Yer ellipsoidini elementlari gradus oichash natijalariga asoslanib hisoblab chiqariladi. Fransuz olimi Delam’oer (1800) hisoblab cltiqargan yer eliipsoidi hozir faqat tarixiy ahamiyatga ega. MDHda 1946-vilgacha geodezik ishlarda nemis astronomi F. V. Bessel (1841) hisoblab chiqargan yer eliipsoidi elementlaridan loydalanilar edi. Keying* yillarda olimlar Bessel eliipsoidi MDH lerritoriyasida geoid shakldan ancha farq qilishini aniqlashdi. Amerikalik olim Xeyford yer ellipsoidini elementlarini hisoblashda AQShda o‘tkazilgan gradus oichash natijasiga usoslandi. 1924-yilda Xalqaro geodeziya va geoflzika jamiyati bu cllipsoidni halqaro ellipsoid deb qabul qilishni taklif etdi. 1940-yilda Krasovskiy yer ellipsoidini elementlarini hisoblab chiqdi. Bu ellipsoidga Krasovskiy referents-ellipsoidi deb nom bcrildi. Krasovskiy eliipsoidi yerni haqiqiy shakli geoidga yaqin. Olim familiyasi Delambr Bassel Klark Xeyford Krasovskiy Airi Everest Fisher (Merkuriy) Fisher 2.1 jadval ______ Yer ellipsoidining o ich a m la ri_______ ----------------- *-Oichashlar Ellipsoid katta hisoblab Qutblarning yarim o‘qining chiqarilgan siqiqligi uzunligi, m knv yili 1800 1:334, 00 6 375653 1841 6 377397.155 1:299, 15 1880 6 378249.145 1:293,47 1909 1:297, 00 6 378388 1940 6 378245.0 1:298, 30 1830 6 377563.396 1:299, 32 1830 6 377276.345 1:300,80 1960 6 378166.0 1968 6 378150.0 15 1:298, 30 GPS GPS GPS Janubiy Amerika WGS WGS WGS WGS 1967 1975 1980 6 378160.0 6 378140.0 6 378137.0 1:298, 24 1:298, 25 1:298, 25 1940 6 378160.0 1:298, 25 1960 1966 1972 1984 6 378165.0 6 378145.0 6 378135.0 6 378137.0 1:298, 30 1:298, 25 1:298, 26 1:298, 25 Krassovskiy referents eilipsoidi uchun yer sharining radiusi R=6371,11 km.ga teng boiadi. Yer sun’iy yoidoshlari orqali aniqlangan WGS-84 tizimida referents ellipsoid sirtini geoid sirtiga nisbatan farqi +70 metrdan -100 metrgacha boradi. 2.2. Geodeziyadagi proektsiyalash uslublari Yer fizik sirti tog‘, cho'qqi, darra, pastlik kabi furli ko‘rinishdagi fazoviy shakllar yig‘indisidan iboratdir. Xarita va plan tuzishda yoki biror bir ilmiy-texnik masalalami yechisbda yer sirtidagi kerakli nuqtalami kerakli sirtga proektsiyalash kerak boiadi. Xarita va plan tuzishda proektsiyalashning turli usullari mavjud boiib ular kartografiya fanida chuqur o'rganiladi. Kartografik proektsiyalarda burchak va masofa kattalildarida o‘zgarishlar yuzaga keladi. Biz geodeziyada qoilanadigan elementar usullami taxlil qilainiz. Yer fizik sirtidagi nuqta holatini asosan koordinata va balandlik ko‘rsatgichlari ifodalaydi. Koordinata ko‘rsatgichlari yer fizik sirtidagi nuqtalami o‘zaro planli joylashishini, ya’ni ular orasidagi yotiq (gorizonial) masofani xarakterlaydi. 3 Topographic mapping. John N. Hatzopoulos. 2008. USA 16 Itnlamllik ko'rsatgichlari esa yer sirtidagi tik (veríikal) mnsofimi xaraktcrlaydi. Procktsiyalash uchun asosan quyidagi sirtlami koiish mumkin: • ycr shari yoki yer ellipsoidi sathiy yuzasini sirti; • gorizontal tekislik yuzasi sirti. Ycr fizik sirtidagi fazoviy shakllami gorizontal tekislikda tasvirlash uchun geodeziyada ortogonal (to‘g‘ri burchakli) proektsiya qoilanadi. Bunda yer fizik sirtidagi nuqtadan proektsiya sirtiga tushiriluvchi chiziqlar sirtga perpendikulyar yoiialgan boiadi. 2.3-shak). Ortogonal proektsiya 2.3-shakldagi ABCD ko‘pburchagi yer yuzasining bir qismi boisin. Ko'pburchakning har bir uchidan P tekisligiga perpendckulynrlar tushiramiz. Pcrpcndikulyarlar asosini a, b, c, d orqali bclyilitymiz, Tekislikd.i hosil bo‘Igan bu nuqtalar fazoviy nuqíalaming ortogonal (ln’i'iiburchakJi) proektsiyasí dcyiladi; AB, BC, CD chiziqlarninj' prooktsiyasi a h , bs, sd\ bo‘)adi. ABC, IH ’I) burehaklarning ortogonal proektsiyasi abe, bed . Fazoviy ko'pburehak AfíCD ning ortogonal proektsiyasi yassi ko‘pburchak a !>c d boiadi. Yer fizik sirtidagi fazoviy shakllami yer shari yoki yer ellipsoidi sathiy yuzusining sirtida tasvirlanish sxemasi 17 2.4-shaklda keltirilgan. Bunday proektsiyalash odatdanisbatan katta bududiaming proektsiyalarini tuzishda qoilanadi. a 2.4-shakl. Yer flzik sirtidagi fazoviy shakllarni sathiy yuzasining sirtiga proektsiyalanish sxemasi Shuningdek Aa, Bb, Ce va Dd proektsiyalash chiziqlarini uzunliklari bo 'yicha A, B, C va D nuqtalarining balandlik qiymatlarini aniqlash mumkin. Elementar geodeziyada odatda uch xil balandlik ko‘rsatgichlari bor. Yer yuzasidagi nuqtadan o‘tgan shovun chiqig‘i yo‘nalishida nuqtadan balandlik hisobi uchun qabul qilingan sathgacha boigan chiziq uzunligiga nuqtaning balandligi deyiladi. Nuqta balandligi asosiy sathiy yuzaga (dengiz va okeanlar suv sathiga) nisbatan aniqlansa, bunday balandlikka absolyut balandlik deyiladi va H bilan belgilanadi. Nuqta balandligi shartli qabul qilingan sathga nisbatan aniqlansa shartli absolyut balandlik deyiladi va H 1bilan belgilanadi (2.4-shakl). Bir nuqtam ikkinchi nuqtaga nisbatan balandligiga nlsbiy balandlik deyiladi va h bilan belgilanadi. Balandlikni sonli qiymatiga nuqta otmetkasi deyiladi. A nuqtaning V nuqtaga nisbatan balandligi nuqtalar absolyut (shartli absolyut) balandliklari farqiga teng: hA = H A - H B = - H’n (2.2) 18 Ml)lI davlatlarida nuqtalar balandligi Rossiyaning Kronshtadt «hnhridngi Boltiq dengizi bilan tutash bcigan Kronshtadt luishlogning nol chizig‘iga nisbatan aniqlanadi. Kronshtadt liil uhIogi - Kronshtadt aylanma kanalidagi kokprikning ustuniga mnhkuinlangan mis reykadir. Kalla maydonlarda geodezik ishlarni bajarishda referents ellipsoid va geoid sathiarini ustma-ust tushmasligini inobatga olishga tolg‘ri keladi. yer yuzasidagi nuqtadan o ig an normal chiziq yo‘nalishida referents ellipsoid sathigacha oiehanadigan bnlandik geodezik balandlik bo‘lsa, shovun chizig;i yo'nalishida geoid sathigacha oiehanadigan balandlik ortometrik balandlik doyiladi. Ular orasidagi farqga balandlik anamaliyasi deyiladi. Kichik hududda bajariladigan geodezik ishlarda geoid va referents ellipsoid yuzalari bir-biriga to‘g‘ri keladi deb qabul qilinadi. 2.2.1 .Gorizontal proektsiyalash uchun kerak boigan kattaliklar Yer fizik sirtidagi fazoviy shakl ABCDni proektsiya sirtida liosil ortogonal proektsiyasi yassi ko‘pburchak a b c d boiadi (2.3-shakl) yer fizik sirtidagi fazoviy shaklni ortogonal proektsiyasi to‘g‘ri boiishi uchun m aium bir kattaliklar kerak boiadi • gorizontal masofa —d; • gorizontal burchak - ß; • vertikal burchak —v; • nisbiy balandlik - h. a b , bs, sd; da chiziqlari AB, BC, CD, DA fazoviy toinonlaming gorizontal masofasi boiadi, ular orasidagi ß burchaklar esa gorizontal burchak lar boiadi.- bunda a b , bs, sd; tin chiziq uzunligi joydagi AB, BC* CD, DA tomon uzunligidan lurq qilishi mumkin. 2.3-shakldan ko‘rsak ab = AB' — AB cosi9, (2.3) Hunda v - joydagi chiziqni gorizontal tekislikdan ogishi imtijasi bo‘yicha kelib chiquvchi vertikal (og‘ish) burchak. ( icodezik amaliyotda joydagi fazoviy shaklni gorizontal procktsiyasini qurish uchun fazoviy nuqtalar orasidagi masofadan 19 emas, balki ushbu masofani proektsiyasidan faydalaniladi. gorizontal tekislikdagi 2.2.2. Proektsiyalashda yer sirti egriligini gorizontal va ver tikal masofaga ta’siri Katta bo‘Imagan oichamlarga ega boigan maydonlarda geodezik ishlar bajarilganda sathiy yuza tekislik deb qabul qilinadi, bu o‘z navbatida masofa va balandlik oichashda xatoliklarga olib keladi, raaydon yuzasi ortib borishi bilan bu xatolik ham ortadi. 2.5shaklda A va B yer yuzasidagi nuqtaiar boisin a va b bu nuqtalami R - radius egriligiga ega boigan sfera sathiga proektsiyasi, b nuqtani yer sferikligin! inobatga olinmaganda gorizontal tekislikdagi proektsiyasi bj boisin. ab sathiy yuzani abj gorizontal tekislik bilan almashtirish natijasida gorizontal raasofada quyidagi xatolik kelib chiqadi Ad = abt —ab (2.4) B 2.5-shakl. Y er sirti egriligiai gorizontal va v ertik a l m asofaga t a ’siri 20 *» чlink Man quyidagilarni yozishimiz mumkin ЛО/^i = Rtga; ab — d — Ra (2.5) unda Ad = R {tga — a ) (2.6) </ ub' masofa ycr radiusiga nisbatan juda kichikügini inobatga •»Iniik, <t burchuk ham kichik bo'ladi, u holda tg a ni qatorga yoyib a3 t g a = a + - j + -> uni ikki hadini (2.6) gaqo‘ysak -‘•V Pi boiiuli. (2.5) da a = ^R ekanligini inobatga olsak Дd = ^ (2.8) hn'ledii Yur Mid cgrüigini vertikal masofaga ta’sirini ko‘rib chiqamiz. Iî >l>Ui'g'ri burchakli uchburchakdan sferik yuza tekislik deb -itl'iil qj| ii lanuda balandlikda kelib chiqadigan xatolikni qnvlilaglcha yo/iah mumkin: Ah = Obx —Ob i >b H,Oh\ /¡МАЛ ekanligini inobatga olsak, Pifàgor )Ю11 inaaMnn kolib chiqib yozishimiz mumkin d ' « (R + Ah)2 - R2 = 2RAh + Ah2, Hundan d2 2 fi + Дh' 'I# en niNlmlitii Mi kichik ekanligini inobatga olsak Ahm£, (2.9) tli 11 yo/ialiinil/ inumkin. (2.8) v.i (2.1>) lormulalarga К 6371 km va d qiymatlarini »lo'vib At! va А/i larni hisoblab ko'ramiz, hisobiash natijalari 2.2iinlvuldii koltirilgan. Ilozirgi vaqtda geodezik o‘lchashlarda masofa o‘lchash umqligi I/1000000 ekanligini inobatga olsak, 10 km radiusdagi maydonni biz tekislik dcb olib, masofa o‘lehashda yer sferikligini hiaobga olmasak ham boiadi. 21 2 .2 - j a d v a I Yer sferikligini gorizontal va vertikal masofalarga ------ n - "ta’siri 0. 1 3 d km 1 2 10 25 50 Ad cm 0. 0007 0 .0 2 2 0. 82 12. 80 103 A d /d 1:286000000 1:14000000 1:1200000 1:200000 1:50000 A hem 0.078 7.81 31 _ 71 7 80 4905 19620 Yuqori aniqlikda 1 km masofadagi nuqtalami bir-biriga nisbatan balandligini oichash aniqligi 1 mm ekanligini inobatga olsak, 2.2- jadvaldan shunday xulosaga kelishimiz mumkinki, vertikal masofa oichashda yer sferikligini hisobga olish kerak. Nazorat savollari: 1. Asosiy sathiy yuza deganda nimani tushunasiz? 2. Yer yuzasida nechta sathiy yuza o‘tkazish mumkin? 3. Yer qanday shaklga ega va uning oichamlari qanday? 4. Referents ellipsoid deganda nimani tushunasiz? 5. Yer ellipsoidini shar bilan almashtirish shartini ayting. 6. Yer fizik sirtidagi fazoviy shaklni ortogonal proektsiyasi to‘g‘ri bo‘lishi uchun qanday kattaliklar kerak boiadi? 7. Absolyut, shartli absolyut va nisbiy balandliklarai tushuntirib bering. 8. Yer sferikligini gorizontal va vertikal masofalarga ta’siri qanday boiadi? 22 3. GEODEZIYADA QO‘LLANILADIGAN KOORDINATA TIZIMLARI Ycr li/.ik sirtidagi nuqtalar holati koordinata va balandlik ko'isalgichlari bilan ifodalanadi. Hiror nuqta boshlang'ich deb qabul qilingan nuqtaga nisbatan joylaihgan o‘mmi ifodalovchi miqdorlarga shu nuqfaning koordinatalari deyiladi. Ycr fizik sirtidagi istalgan nuqtaning joylashish o‘raini Innlungan m aium koordinata. tramming boshlang‘ich tekisligi, chi/ig‘i va nuqtalariga nisbatan aniqlangan koordinata ko'rsatgichlari orqali koisatish mumkin. <Joodeziyada qo‘llanadigan barcha koordinatalarni ikki gruhga mumkin: fazoviy va tekislikdagi koordinataiar. 3.1, Fazoviy koordinata tizimlari Fazoviy koordinata gruiilariga geografik va geodezik koordinata tizimlarini kiritish mumkin. 3.1-shaklda A nuqiasining geografik kengligi va uzoqligj sxematik ko‘rsatilgan: Q Yer sharida o‘tkazilgan meridian va parallellar yig‘indisi geografik to ‘r deb ataladi. Kartada geografik to‘r yordamida nuqtalaming geografik koordinatalari aniqlaniladi. yer sharidagi biron nuqtaning geografik koordinatalari (o‘mi) shu nuqtaning geografik kengligi va uzoqligi bilan ifodalanadi. 23 Yer yuzasi dagi biron nuqtadan yer markaziga tomon tushirilgan shovun chizig‘i bilan ekvator tekisligi orasida hosil boigan burchakka, shu nuqtaning geografik kengligi deyiladi. Nuqtaning geografik kengligi <p bilan belgilanadi. Bosh meridian tekisligi bilan yer sharidagi biror nuqta meridian tekisligi orasidagi hosil boigan burchakka, shu nuqtaning geografik uzoqligi deyiladi. Bosh meridian tarzida Grinvich meridiani olinadi. 3.2-shaklda A nuktaning geografik uzoqligi GOA1 burchakga, bu burchak esa ekvatoming C-qA o yoyi uzunligiga teng. Nuqtaning geografik uzoqligi X bilan belgilanadi. Geografik uzoqlik bosh meridiandan g‘arbga va sharqka tomon ekvator yoki parallel yoyi uzunligi bo‘yicha 0° dan 180° gacha oichanadi. Bosh meridiandan g‘arbda joylashgan nuqtalaraing geografik uzoqligi g‘arbiy uzoqlik, sharqda joylashgan nuqtalaming uzoqligi esa sharqiy uzoqlik deyiladi. Geografik kenglik -<p va geografik uzoqlik A avallari ushbu kataliklar astronomik kuzatishlar orqali aniqlanar edi. Hozirgi kunda ular erSY tizimlari yordamida aniqlanishi mumkin. Geodezik koordinata tizimi. Bu koordinata tizimida nuqta koordinatasi yer ellipsoidining ekvator tekisligi bilan boshlangicb deb qabul qilingan Grinvich meridian tekisligiga nisbatan aniqlanadi. Ekvator tekisligi deb ellipsoid markazi O dan uning aylauish o‘qi QQ1 ga perpendekulyar o‘tgan tekislikka aytiladi. Koordinatasi aniqlanayotgan nuqtadan o‘tgan normal chiziqda yotuvchi va ellipsoid kichik o‘qiga parallel o‘tgan tekislikka shu nuqtaning geodezik meridian tekisligi deyiladi. London shahri yaqinida joylashgan Grinvich abservatoriyasi markazi dan o‘tuvchi meridian tekisligi boshlang*ich meridian tekisligi deb qabul qilingan. Meridian tekisligi ellipsoid sathini kesishi natijasida hosil boigan chiziqqa meridian chizig‘i deyiladi. Yer ellipsoidining biror nuqtasidan uning kichik o‘qiga perpendikulyar o‘tkazilgan tekislikka parallel tekisligi deyiladi. Bu tekislikni ellipsoid yuzasi bilan kesishishidan hosil boigan chiziq parallel deb ataladi. Ekvator tekisligini ellipsoid yuzasi bilan kesishishidan hosil boigan chiziq EE1 ga ekvator chizig'i deyiladi. 24 Yei Vliza9ida berilgan A nuqtaning geodezik koordinatalari ( \ ;■ Hlnkl) ellipsoid sathiga nisbatan uchta kattalik bilan beriladi: H geodezik kenghk, L - geodezik uzoqlik v a H - geodezik bttlundlik. A 3.2-shakl. Geodezik koordnatalarni aniqlash sxemasi Koordinatasi aniqlanayotgan A nuqtadan ellipsoid sathiga tushirilgaii normal bilan ekvator tekisligi orasida hosil boigan B burchakka nuqtaning geodezik kengligi deyiladi. Kenglik ekvator tekisligidan shimol va janub tomonga 0° dan 90° gacha oichanadi. Nuqta ekvatordan shimoida b o isa shimoliy kenglik, janub tomonda b o isa janubiy kenglik deb ataladi. Shimoliy kenglik musbat (+), janubiy kenglik (-) boiadi. Kengligi aniqlanayotgan nuqta ekvator tekisligiga nisbatan joylanishiga qarab kenglik qiymatiga shimoliy yoki janubiy deb aytiladi. Koordinatasi aniqlanayotgan A nuqtadan o‘tgan meridian tekisligi bilan boshiangich meridian tekisliklari orasidagi ikki yoqli burchakka nuqtaning geodezik uzoqligi deyiladi. Geodezik uzoqlik boshiangich meridian tekisligidan boshlab, g‘arbga va sharqqa tomon 0° dan 90° gacha oichanadi. Nuqta Grinvich meridianidan g‘arbda joylashgan boisa, uning uzoqligi g‘arbiy (+) musbat, sharqda b o isa sharqiy (-) manfiy boiadi. Uzoqligi aniqlanayotgan nuqta Grinvich meridian tekisligiga nisbatan joylanishiga qarab uzoqlik sharqiy yoki g‘arbiy deb aytiladi. 25 MDH davlatlari ekvatordan shimolda va Grinvich meridianidan sharqda joylashgan boiganligi uchun bu hududdagi nuqtaning geodezik kengligi oldiga musbat (+) ishora va geodezik uzoqlik oldiga manfiy (-) ishora qo‘yilmaydi. Yeming fizik sathida berilgan nuqtadan o‘tgan normal chiziq bo‘yicha nuqtadan uni ellipsoid sathidagi proektsiyasigacha bo‘lgan >L4'masofaga nuqtaning geodezik balandligi H deyiladi (3.2. -shakl). Geografik koordinata tizimi va geodezik koordinata tizimi orasidagi asosiy farq normal chiziq va shovun chizig'i yo'nalishlari orasidagi burchak bilan ko‘rsatiladi. Astronomik va geodezik koordinata tizimlari orasidagi farqni oliy geodeziya fanida alohida o‘rganiladi. Fazoviy qutbiy koordinata tizim i Ushbu tizimni fazviy o‘rni quyidagi elementlar orqali hosil boiadi (3.3.-shakl): z , 3.3. shakl. Fazoviy qutbiy koordinata tizim i sxemasi Q —gorizontal tekislik; Z1Z2 —shovun chizig‘i; P —vertikal tekislikning joriy holati; P0 - vertikal tekislikning bosh lang4ich holati; 26 r koordinatasi aniqlanuvchi M nuqta orqali o‘tiluvchi joriy nul ms vektor; r0 — M nuqta orqali o‘tiluvchi radius vektomi gorizontal tokislikdagi boshlang‘ich hoiati; 0 - fazoviy koordinata tizimi rnarkazi. M nuqtaning fazoviy holatini uchta koordinata ifodaiaydi: • P VdP0 tekislildar orasidagi ß gorizontal burchak; • Gorizontal tekislik va r radius vektori orasidagi vertikal burchak v; • Koordinata markazidan aniqlanuvchi nuqta M gacha boigan r radius vektori yo'nalishidagi qiyalik masofasi D. Ushbu koordinata tizimi zamonaviy geodezik asboblar bilan joyning topografik s’yomkasida keiig qoilanadi.4 3.2. Yassi koordinata tizimiari Yassi koordinata tizimiaridan Geodeziyada ko‘proq qoilanadigani to‘g‘ri burchakli va qutbiy koordinata tizimlaridir. Ulardan yer yuzasidagi kichikroq hududlami. s’yomka qilish va gorizontal tekislik sirtida plan va kartalarni tasvirlashda foydalaniladi. Bu koordinata tizimiari yer sferik ekanligi inobatga olinmasdan, yassi deb olinganda qoilaniladi. 3.3. To‘g‘ri burchakli yassi koordinata tizimi To:g‘ri burchakli yassi koordinata tizimida nuqtaning hoiati o‘zaro perpendekulyar ikki chiziqning kesishgan nuqtasiga nisbatan aniqlanadi (3.2. shakl). 0 ‘zaro peqjendekulyar ikki chiziqqa koordinata o‘qlari, ularning kesishgan nuqtasiga Okoordinata boshi deyiladi. Matematikada bu koordinata tizimiga Dekart koordinata tizimi deyiladi. Vertikal chiziq - ordinata (Y), gorizontal chiziq- abtsissa (X) o‘qi deyiladi. Geodeziyada vertikal chiziq —abtsissa (X), gorizontal chiziq - ordinata (Y) deb ataladi. Chunki geodeziyada asosiy yo‘nalish deb meridian chizig‘i olingan, u to‘g‘ri burchiikli koordinataning vertikal chizigHga to‘g‘ri keladi. 4 П оклад Г.Г.,Гриднев С. П. Г еодезия, М ., Академический проспект, 2010. 27 Xorij adabiyotlarida Dekart koordinata tizirni geodezik koordinata tarzida qoilanadi.56 Koordinata o‘qlari tekislikni to‘rtta chorakka boiadi, choraklar soat strelkasi yoiialishida shimoldan sbarq, janub, g‘arbga tomon hisoblanadi va o‘z navbatida nomlanadi (3.4shakl). 3.4-shakI. Geodezik to‘g ‘ri burchakli yassi koordinata tizinri Istalgan nuqtaning koordinata qiymati ushbu nuqtani koordinata boshidan ushbu nuqtani ox va oy o‘qlaridagi proektsiyasiga tengdir. Ikkita nuqtani tutashtiruvchi kesmani ox va o y o'qlaridagi proektsiyasiga koordinata orttirmalari deyiladi va ular abtsissa va koordinata o‘qlariga mos tarzda Ax va Ay ko‘rinishida 5 Charles D.Ghilani, Paul R. Wolf. “Elementary Surveying”. 2012. 6 lu, Z.; qu, Y., Qiao, S. Geodesy: Introduction to Geodetic Datum and Geodetic Systems., “Spriger”.2014 28 In'lgilunudi. Koordinutu orUinnalarining ishoralari ulami qaysi chorukgri yo‘nu!ishi bo'yicha musbat yoki manfiy boiishi 11himikin (3.4-shakl va 3.1-jadvalga qarang). To‘g‘ri burchakli koordinata tizimida ixtiyoriy bir nuqta koordinata boslii qilib olinsa, bunday koordinata tizimiga shartli (inuiialliy) koordinata tizimi deyiladi. Bunday kordinata tizimi katta hududda bajariladigan geodczik ishlarda juda ham noqulay, sababi qo‘shni uchastkadagi geodezik ishlami yagona holga keltirish qiyinlashadi. 3.1 —jadval To‘g‘ri burchakli yassi koordinata choraklarining ishoralari va nomlailishi koordinata orttirmalari Koordinata choraklari Nomlanishi Ax Ay + . ?dr I SHSHQ ,+ • II JSHQ HI JG‘ IV SHG‘ + - - - - 3.3. Gauss-Kryugerning io‘g‘ri burchakli koordinata tizimi Bu koordinata proektsiya tizimi 1928-yildan kiritilgan boiib, unda yer ellipsoidi boshlang‘ich Grinvich meridiaiiidan g‘arbdan sharqga qarab 6° yoki 3° li zonalarga boiinadi va arab sonlari bilan nomerlanadi ( 3.5-shakl). Zona bu ikki tomonidan geografilc meridian bilan chegaralangan yer ellipsoidining boiagi. Bunday boiaklar soni 6°dan 60 ta yoki 3° 120 ta boiadi. Har bir zona nemis olimi K. Gauss tomonidan 1825—1830-yiliarda ishlab chiqilgan silindrik proelctsiyaga tushirilib teldslikka yoyiladi. Bu proektsiyani to‘g‘ri burchakli koordinata tizimida qoilashni 1912-yilda nemis geodezisti L. Kryuger ishlab chiqdi. Shuning uchun zonal sistemali to‘g‘ri burchakli koordinata GaussKryuger to‘g‘ri burchakli koordinata tizimi deb yuritiladi. 29 Zona íekislikka yoyilganda zonani o‘rtasidan o‘tgan o ‘q meridiani va unga perpendekulyar oígan ekvatomi to‘gcri chiziq tarzida tasvirlanadi. 0 ‘q meridiani abtsissa (X), elevator bo‘íagi ordinata o‘qi (Y), o‘qlar kesishgan nuqtasi koordinataning boshi deb qabul qilinadi. Shimoliy yarim sharda abtsissalaming ishorasi (+) musbat, janubiy yarim sharda (-) manfiy boiadi (3.6-shakl). Ordinata har bir zona o‘q meridianidan sharqqa va g'arbga hisoblanadi, o‘q meridianidan sharqda joylashgan nuqtalaming ordinaíalarining ishorasi (+) musbat, g‘arbda joylashgan nuqtalaming ishorasi (-) manfiy qiymatga ega bo‘!adi. € í zona 2 zona 3 zona 3.6-shakl. Z o n a la rn i tckisíikga yoyilish sxem asi O rto g o n al proektsfya Ml >11 dnvlatlari shimoliy yarim sharda joylashganligi uchun im liiiiliuldngi harcha nuqlalarning abtsissalari musbat qiymatlidir, li kin oiclinatalari rnanfiy yoki musbat boiishi mumkin. Hisoblash ínIiIui idn chalkashlik boMmasligi uchun har bir zonaning koordinata boshi shartli ravishda 500 km g‘arbga suriladi. (3.7Hliakl) X X soo / Пн ' n УA / xB m imuYiYimi - - íTirrT ~irn frn rj" - i 1 P 'p I \ % \ " r 3.7-Nl»akl. /,опи Uoordinata boshini shartli ravishda 500 km ß‘iU'bß<» stirilish sxemasi N’uqta qaysi zonadaligini bclgilash uchun har bir nuqta ordinata qiymati oldiga shu nuqta joylashgan zonaning nomeri qo‘yiladi. Masalan M nuqtaning koordinatasi XM = +5740 км, YM = +260 км bo4sa, koordinata boshi 500 km g‘arbga siljitilgandan so‘ng XM = +5740 км,Ум = +760 км bo‘ladi, ordinata oldiga nuqta joylashgan zona nomerini qo*yib yozsak, M nuqtaning keltirilgan koordinatasi quyidagicha yoziladi XM = +5740 км, YM = +12760 км ordinata oldidagi 12 raqami nuqta joylashgan zona nomerini bildiradi. 3° li zonalar yirik masshtabdagi topografik planlami olishda ishlatiladi, bunda masofalarga yer sferikligi ta’siri kamayadi. 3.5. Qutbiy koordinata tizimi Qutbiy koordinata tizimida vertikal chiziq (oX) qutbiy o ‘q (3.8-shakl), koordinata boshlanish nuqtasi (O) qutbiy nuqta deb 31 qabul qilinadi. Qutbiy o‘q tarzida istalgan aniq yo‘nalish olinishi mumkin (masalan teodolit y o ii tomoni). koordinata boshlanish nuqtasi sifatida istalgan aniq nuqta (punkt) olinishi mumkin. x 3.8-shakl. Qutbiy koordinata tizim i sxemasi Aniqlanayotgan A nuqtaning koordinatasi, koordinata boshiga nisbatan nuqtaning joylashishi radius vektor uzunligi d1 va OX qutbiy o‘q bilan radius vektor orasidagi burchak kattaligi ß 1 bilan beriladi. B nuqtaning holati radius vektor d 2 qutbiy burchak ß 2 orqali ifodalanadi. Ushbu koordinata tizimi teodolit s’yomkasida, Ioyihaviy nuqtani joydagi gorizontal tekislikga ko‘chirish masalalarida keng qoilanadi. Nazorat savollari: 1. Qanday fazoviy koordinata tizimlari mavjud? 2. Geografik kenglik va uzoqlik ta’rifini bering. 3. Geodezik kenglik va uzoqlik ta’rifini bering. 4. Geografik koordinatani geodezik koordinatadan ta’rifidagi farqini ayting. 5. Yassi koordinatalarini ayting. Ulaming har birini tavsiflab bering. 6. Gauss - Kryugeming to‘g‘ri burchakli koordinata tizimining boshqa yassi koordinatalardan afzallikiarini aytib bering. 7. Qutbiy koordinata tizimi nima va u qaerda qoilanishi mumkin. 32 4. GEODEZIK ORIENTIRLASH 4.1. Ceodezik orientirlash tushuncbasi Hoshlnngich deb qabul qilingan yo‘nalishga nisbatan joydagi yo'nuli^hni aniqlashga orientirlash deyiladi. Boshlangich deb (|iilnil qilingan yo‘nalish bilan orientirlanayotgan joydagi yo'nnlish orasidagi burchakka orientirlash burchagi deyiladi. ( icotic/ik orientirlashda boshlangich yo‘nalish sifatida mriuliim yo'nalishi, joydagi yo‘nalish sifatida esa tafsilotdagi xaniktcrli nuqtaga bo‘igan yo‘nalishi olmadi. Orientirlashda hoMhlnngich yo‘nalish qilib haqiqiy meridian, magnit meridian v:t o'q meridianiga parallel boigan (zonal to*g‘ri burchakli knoidinala sistemasining X o‘qiga parallel) yo ‘nalishlar olinadi. Orientirlash burchagi 0° dan 360° gacha boigan kattalikni oil nil mumkin. Qaysi meridiandan orientirlanayotganiga qarab oiieiilirlnsh burchaklari turlicha nomlanadi: haqiqiy azimut, niiiyjiii azimuti va direktsion burchak. 4.2. Iluqiqly meridian va magnit meridianga nisbatan orientirlash haqiqiy meridian yo‘nalishi maxsus astronomik к11 ' 111fslil.it orqnli vji maxsus asboblar — girokompas yoki jiiiuU oilollllnt ynrdimvida aniqlanashi mumkin. 11in(it| iv (ttcogrufik) meridianning shimolidan soat strelkasi ui mil ¡ilniiayolj1,an yo‘nalishgacha oichangan ••Hi niи IiimIi him ha^i haqiqiy azimut (A) deyiladi. ) titц пit Hh'i iiliunl <li*h ci к in lurgan magnit strclkasini in hl.ii («Inn и 111vi hi i h i / u| yo'imlinhign aytiladi. Magnit mcridiani у еш ш д nIiimioIiv vii |•11111biу it111>rn 11 qnlblariga y o ‘naladi. Mdgliil mcridmnning shiinoliilan son I strelkasi yo‘nalishida oiiontii'liinnyolgan yo'nalishgacha oichangan oriantirlash bnrdmgiga magnit azimuti {MJ deyiladi. Azimutlar 0° dan 360° gacha oichanishi mumkin. Haqiqiy azimut bilan magnit azimut bir-biridan 5 ga farq qiladi (4.1-shakl). Bu burchakga magnit strelkasining ogHsh burchagi deyiladi. 33 4.i-shak l. M agnit strelkasining og‘isli burchagi A - ОС chizig'ining haqiqiy azimuti;Ma - ОС chizig'ining magnit azimuti; O —magnit strelkasining og ‘ish burchagi. Agar magnit meridian i geografik meridiandan sharqga og‘sa sharqiy magnit strelkasining og ‘ish burchagi deyiladi va ishorasi (+) bo‘ladi. Magnit meridiani geografik meridiandan g‘arbga og‘sa —g ‘arbiy magnit strelkasining o g ‘ish burchagi deyiladi va ishorasi (-);bo‘ladi. Nuqtadagi magnit strelkasining og'ish burchagi qiymatini bilgan holda (4.1) formula orqali yo‘nalish magnit azimutidan haqiqiy azimutga o‘tish mumkin. A~Ma+8 (4.1) Yer sirtining turli nuqtalarida magnit strelkasining og‘ish burchagi turlicua qiymatga ega bo‘lib 0 dan +25° gacha boradi. Masalan Toshkentda +5.6, Shuningdek magnit strelkasining og‘ish burchagi vaqt o‘tishi bilan o‘zgarib boradi. Bu o‘zgarish asriy (500 yilda 22,5°) yillik (8')gacha, sutkalik (15" va undan ko'p) bo‘ladi. Bundan tashqari magnit bo‘ronlari ta’sirida tasoddifiy magnit strelkasining og‘ish holati yuzaga kelishi mumkin. Aytilgan salbiy ta’sirlar natijasida magnit meridianing holati taxmman aniqlanadi va magnit azimutlar orqali aniqlashlar faqat kichik. hududlar planini tuzishda qo‘llanadi. 34 4.3. Direktsion burchak < )’i| mcridianning yoki unga parallel boigan chiziqning (lo'n'ri hurchakli koordinata abstsissa o‘qining) shimoíidan soat Nliolkasi yo'nalishida orientirlanayotgan yo'nalishgacha o'lchaimriigan gorizontal burchakka direktsion burchak (a) tli'vlliuil, Direktsion burchaklar 0o dan 360° gacha boiishi mumkln, r' J A/inuitlardan farqli tarzda istalgan nuqtadagi yo‘nalish ilnvkUion burchagining qiymati oczgarishsiz boiadi. Shu mibiihclun lopograf geodezik ishlami bajarishda chiziqlami ••iMniu Insii direktsion burchaklar yordamida bajariladi. Ko'pchilik oUchash va hisoblash ishlarida azimut va •l". l»<•ion burchak o'rniga rumbdan foydalaniladi. 4.4. M cridianlar yaqinlashish burchagi Mn'lumki to‘g‘ri burchakli koordinata zonal tizimida har bir /mimu Nlmrqiy yoki g‘arbiy chegerasi geografik meridianlardan IIiihmI vil ulnrdun Ibydalanib yo‘nalish haqiqiy azimutini oicbash iiiiiniklii. /.onaning o‘q meridiani esa obtsissa (ox) bo‘lib, yii*muIinH direktsion burchagini o ‘lchash imkoniyatini beradi. /miiiiilnjl nharqiy yoki g‘arbiy geografik meridianlari zonani ihlinolly qismida tutashadi. 4 ' Niuikldu A nuqtasi zonaning o‘q meridianning g‘arbiy ijinmiil.». V nil(|líiNÍ esa meridianning sharqiy qismida joylashgan. I / sln.hl, iM.vklNlon burchak va haqiqiy azim ut orasidagi bog‘liqlik 35 Zonadagi ox o ‘qi, yoki unga parallel chiziqlar va geografîk meridianlar yo‘nalishi orasi y burchakga faralanadi. Bu burchakga meridianlar yaqinlashish burchagi yoki A va В nuqtalarda meridianlar yaqinlashishi deyiladi. ox o‘qi yo‘nalishi va geografik meridianlar yo‘nalishi faqat zonani o‘q meridianiga mos keluvchi К nuqtada ustma ust mos keladi (4.2. shakl). Demak К nuqtasida AB chizig‘ining direktsion burchagi ushbu chiziqning azimutiga teng boiadi. Meridianlar yaqinlashish burchagi geografik meridiandan boshlab hisoblanadi. Agar zonaning o‘q meridianiga parale! cliiziq (obtsissa) geografik meridiandan sharqga og‘sa - sharqiy meridianlar yaqinlashish burchagi deyiladi va ishorasi (+) bo'ladi. Zonaning o‘q meridianiga paralel chiziq (obtsissa) geografik meridiandan g‘arbga og‘sa — g ’arbiy meridianlar yaqinlashish burchagi deyiladi va ishorasi (-) bo‘ladi. Y — ДXsin<p¡ (4.2) bunda ДА А ва В nuqtalaming uzoqliklari farqi. 4.5. Yo‘nalish orientirlash burchaklari orasidagi bogianish 4.3-shakî. Yo‘nalish o rie u tirla sh b u rc h a k la ri orasidagi b o g (lanish 36 I I Nhnkldu CD yo‘nalish haqiqiy azimuti С nuqtasida —Аг , I) mit|lns¡(ln A-¿\ shu yo‘nalish direktsion burchagi - a ; agar, у Mir» iilianliir yaqinlashish burchagi bo‘lsa, u holda A= a±y (4.3). Дцаг CD yo'nalish azimuti A, shu yo‘nalishning magnit i/lnnili Ma, magnit streikasining og'ishi- £ b o ‘lsa, unda A = MA ± Ô. (4.4) ( I î) va (4.4) formulalari asosida direktsion burchak va iiiitKinl uzimuli orasidagi bog‘lanishini yozishimiz mumkin: a + y = MA + Ô yoki r.f. a = MA + ô - y . (4.5) 4.6. Rumbiar Humh mcridianning shimoliy yoki janubiy tomoni bilan i liui.| vu'milishi orasidagi burchak bo‘lib, u 0° dan 90° gacha lihiil’litiuuli. Uumb magnit meridianidan boshlanib hisoblansa тнцп>I nimbi, gcografik meridiandan boshlab hisoblansa rumh, abslsissa olqidan boshlab hisoblanganda esatlih'khlon ninth dcyiladi. Shirnol Junub 4.4. sltulil МмшМнг vu (llrcktsion burchaklar orasidagi munùsabat sxemasi 37 Rumb shimol va janubdan sharq va g‘arbga tomon 0° dan 90° gacha hisoblanishi sababii, uning qaysi chorakda ekanligini ifodaiash uchun rumb qiymatiga yo‘nalish joylashgan chorak nomi qo‘shib aytiladi. Agar yo'nalish birinchi chorakda boisa, rumb nomi shimoli-sharqiy (SHShq), ikkinchi chorakda bo‘lsa, janubi-sharqiy (JShq), uchinchi chorakda boiganda, janubig‘arbiy (JG‘), to‘rtinchi chorakda boiganda shimoli-g‘arbiy (SHG‘) deyiladi. Xorij adabiyotlarida rumb burchagi ingliz tilida «bearing» yoki «bearing angles» iboralari bilan ifodalanadi.7 4.7. Rumb va orientirlash burchaklari orasidagi munosabat Yo'nalishning direktsion burchagi m aium boiganda rumbini, nimbi m aium boiganda esa direktsion burchagini topish mumkin. Masalan 4.4-shaklda direktsion burchak bilan rumbning bir-biriga munosabati berilgan. 4.1-jadval Rumb va direktsion burchaklari orasidagi bogianish Koordinata rumb va direktsion burchak orttirma* Direktsion H orasidagi bogianish larming cd burchakni ishoralari 1o o‘zgarish Direktsion JTJ intervali Rumb nomi va u burchak AX AY qiymati qiymati I 0°-90° SHSHQ: r = a II 90° ~ 180° m 180°-270° JG‘: r IV 270°-360° SHG‘: r = 360° - a a a —r JSHQ: r = 180° - a a = 180° - r — a — 180° a = r + 180° = 360° - r 7 Charles D.Ghilani, Paul R. Wolf. “Elementary Surveying”. 2012. 38 + + - + - - + Yo'nnlishhirning direktsion burchaklari m aium boiganda bu NhnMdau Ibydulanib rumbni aniqlash mumkin. Yd'nolifihning azimuti m aium boiganda uning rumbini, 11111 1*i maium boiganda esa azimutini shu formulalar yordamida 1111111111s11 mumkin. Bunda formulalardagi direktsion burchak (a ) " ‘mium a/imut (A) qo'yiladi, xalos. 4.8. Direktsion burchakiar va gorizontal burchak orasidagi bogianish Ko'p gcodezik ishlarda ikklta yo'nalish orasidagi gorizontal bun Iml qiymatidan foydalanib yo ‘nalishlarning direktsion hurt'luiklarini aniqlash masalalarini yechishga to'g'ri keladi. • * nIihIi I, hiM'cliuk va horizontal burchak 01 udIiIiiuI Iiok'IuiiInIi N x e m a N i lluiulii gorlyoMlul I'mirulurl<hit f.roilezik y o i n i n g y o ‘nalishi Ini’vii'iiu vn'In! ii'nj», lomouidii yoki chap tomonida b o iis h i iniMiikm. *1.N "iliakldllgl I va 2 .1 chiziq y o ‘nalishlari o 'z aro i'hii/oiiImI o'lig burchak (i va chap burchak /? ni tashki) etadi. V'H I ? tomon y o ‘na!ishini direktsion burchagi cc1_2 va iM»ii/oniul o 'n g burchak (32 qiymati aniq b o i s a , y o ‘lning navbatdngi 2 3 tomon y o ‘nalishini direktsion burchagi ar2_3 hlMohlauishi mumkin: 39 «2—3 «1—2 i 1 8 0 — fi 2. ( 4 .6 ) . Agar gorizontal chap burchak fi 2 ni qiymati aniq boisa, yo‘lning navbatdagi 2-3 tomon yo‘nalishini direktsion burchagi a 2- 3 (4.7) formulas! bilan hisoblanishi mumkin: a 2-3 = «i-2 ± 180° + fi'r (4.7). (4.6) va (4.7) formulalari asosida quyidagi umumiy formulalami yozish mumkin «n = « n -i ± 180° - fi&ng. (4.8) . a n = a n - l ± 1 8 0 ° + Pchap• (4 . 9 ) Yo'nalishlaming direktsion burchaklarini qiymatidan foydalanib ikkita yo ‘nalish orasidagi gorizontal burchak aniqlash masalalarini ham yechish mumkin. Masalan 4.5 shaklda « 1_2 va « 2_3 direktsion burchaklarining qiymatidan foydalanib ikkita yo‘nalish orasidagi chap yoki o ‘ng gorizontal burchak qiymatlarini aniqlash mumkin. (4.6) asosida fiz = (« 2 - 3 + 180°) - % J (4.10) (4.7) asosida P2 ~ (« 2 -3 ~ «1-2) + 1 8 0 (4 . 1 1 ) 4.9. To‘g6ri va teskari geodezik masalalar Geodezik ishlarda turli xil hisoblashlami bajarishga to‘g‘ri keladi. Geodezik yassi to‘g‘ri burchakli koordinatalar bilan bogiiq boigan hisoblashlarda to ‘g ‘ri va teskari geodezik masala shartlarini bajarishga to‘g‘ri keladi. To‘g‘ri masalani mohiyati quyidagicha: joydagi 1 nuqtaning x 1,y 1 koordinatalari m aium boisin. 2-nuqtaning x 2,y 2 koordinatalarini topish talab etiladi. 4.6-shakldagi to‘g‘ri burchakli koordinata o'qlari asosida: (4 .i2 ) № = yi + ty ) 1 va 2 nuqtalar orqali koordinata o‘qlariga parralel chiziqlar o‘tkazish orqali 1—2'-2 to‘g‘ri burchakli uchburchak hosil boiadi. Ushbu uchburchag gipotenuzasi d1_2 o‘tkir burchagi r = « 1_2 boiadi. 40 To‘g‘ri burchakli uchburchakdan quyidagi ifodani yozishimiz mumkin: (4 .1 3 ) dan yozishimiz mumkiii: Ax = d ■cosa = d • cosr) Ay — d ' sin a = d ■sinr j Dcmak, (4.14) (4.15) (4.14) asosida amqiangan koordinata orttirmalarini nazorat «(ilisli uchun (4.16) ifodadan foydalanamiz. (4.16) y/Ax2 4- A y2 = dABr X t 4.6 sliakl. T o ‘g ‘r i va te sk a ri geodezik m asalaiar. Teskarl musnltt. 3 va 4 nuqtalaming (x3,y 3) va (x4,y 4) koordinatalaridan foydalanib, nuqtalar orasidagi masofaning horizontal proektsiyasi va dircktsion burchagini topish taiab ctiladi (4.5-shakl). (4.12) formula asosida (4.17) (4.13) fbrmuladagi ikinchi qatomi birinchi qatorga bo‘lish orqali quyidagini yozishimiz mumkin: 41 A;y Va bu asosida r = arc tan r Ayi □ Agar Ax+, Au+ ishoraga ega boisa. a — r . r = arc tan r Agar Ax-, Au+ ishoraga ega boisa, a = 1 8 0 ° — r . Agar Ax-, Au- ishoraga ega boisa. a = 1 8 0 ° + r . Agar Ax+, Au- ishoraga ega boisa, a — 3 6 0 ° —r . 4.14 formuiadan Ax Ay d = ------- = — } cos a sin a Pifagor teoremasidan foydalanib tekshirish mumkin; hisoblangan d = V ( * 2 - * i ) 2 + (y? T-yi)2 = V(Ax)2 + (Ay)2 (4 .2 0 ) natijani (4.21). Nazorat savoilari: 1. Joydagi chiziqni (yo‘nalishni) orientirlash deganda nimani tushunasiz? 2. Haqiqiy meridian va magnit meridianga ta’rif bering. 3. Direktsion burchakni ta’riflab bering. 4. Rumb d e g a n d a n im aD i tu s h in a s iz , chizib, tushintirib bering. 5. Direktsion va rumb burchaklari orasidagi bogianish formulalarini yozing. 6. Meridianlar yaqinlashishini tushuntirib bering. 7. Magnit strelkasining ogishini tushintirib bering. 8. Mcridianlar yaqinlashish qiymati qanday topiladi? 9. Tomonlar direktsion burchaklari berilgan boisa, bu iomonlar orasidagi gorizontal burchak qanday hisoblanadi? 10. Direktsion va gorizontal burchaklar orasidagi bogianishni tushintirib bering. 11. To‘g‘ri geodezik masalaning mohiyatini tushuntirib bering. 12. Ax B a Ay k o o r d in a ta o r ttir m a la r in in g is h o r a s i v a ru m b o r a s id a q a n d a y b o g i i q l i k b o r? 13. Teskari geodezik masalaning mohiyatini tushuntirib bering. 14. Teskari geodezik inasalada aniqlangan tomon uzunligi qiymati qanday nazorat qilinadi? 42 5. K A R T A , P L A N V A P R O F IL 5.1. K a rta , p la n v a p ro fil tu sh u n c h a si T opograf geodezik ishlam ing asosiy yakuniy m ahsuloti yer w s\\<\ qism ining chizm asidir. Bunday chizm alar m aTum bir texnik qoiil» v;i talab m e’yorlari asosida tuziladi. karta, p la n va p ro fil (<llr<fim) shunday chizmadir. Plan bu yer yuzasini kichik qismini tekislikdagi gorizontal piooktsiyasini qog‘ozdagi kichraytirilgan o ‘xshash tasviridir. Planda yer sirtining egrilik ta ’siri inobatga olinmaydi. Planda Joyilupi chiziqlaxning uzunligi, obyektlar konturlarining maydoni vn yo'naUshlar orasidagi burchaklar o ‘zgarmaydi. Planning muHHlUabi uning ham m a qism ida bir xil b o ia d i. Plan shartli yoki tntthttlliy to 'g 'ri burchakli koordinata tizim sida ham chizilishi »«umkin. Joy tafsiloti deb joydagi koniurlar va qo‘zg‘almas mahalliy predmetlar yig‘indisiga aytiiadi. Plandagi tafsilot bu joydagi nlohida predmetlarai va konturlam i gorizontal proektsiyasidir. i icodc/iyada ko“p xollarda «planli s’yoinka» atamasi «tafsilot a'yomkasi» tushunchasini anglatadi. R e tef deb yer sirtidagi tabiiy jaroyonlar ta’sirida yuzaga kül^un notekisliklar yig‘indisiga aytiiadi. Agarda planda faqat joydagi tafsilot tasvirlangan b o isa , bunday planga tafsiiotli yoki konturli plan deyiladi. Planda joydagi tafsilotidan tashqari joy relefi tasvirlangan b o isa , bunday plan-topografik plan deb ataladi. Sl»nkl.ui cho‘/iq turli inshootlar (yoilar, kanallar, yerosti va havotlan oiadigan kominunikatsiyalar va shunga o‘xshashlar)ni loyihalash uchun inshootning o‘qi bo‘ylab yer yuzasidagi nuqtalarning nisbiy balandligi to‘gi*isida to iiq m aium otlarga ega boiish zarur boiadi. Ushbu maqsadda bajarilgan geodezik ishlar natijasida joyning berilgan m aium yo‘nalishida kichraytirilgan vertikal kesimi tuziladi. Bunday chizmagaprofil deyiladi Profilda relef ifodali tasvirlanishi uchun uning vertikal masshtabi gorizontal raasshtabga nisbatan 10 yoki 20-karra yirik qilib olinadi. 43 Plan va profil asosan injenerlik inshootlarini loyihaiash va qurishda asosiy boshlang‘ich hujjat sifatida xizmat qiladi. Planlar qo'yidagi masshtablarda boiadi: 1:500, 1:1000, 1:2000 va 1:5000. Butun yer sirtining yoki uning ayrim katta qismining sferik yuzaga tushirilgan kartografik proektsiyasini qog‘ozdagi kichraytirilgan o'xshash tasviriga karta deyiladi. Kartada chiziq uzunligi, obyektlar konturlarining maydoni, yo'nalishlar orasidagi burchaklarda ma’lum o‘zgarishlar boiadi. Karta o‘rtasidan (o‘q meridianidan) uzoqlashgan sari masshtab o‘zgarishi ortib boradi, ya’ni masshtab kattalashadi. Bu kamchiliklar kartografik proektsiyani tanlash va tuzatmalar kiritish y o ii bilan m aium darajada bartaraf etiladi. Pian singari kartalar ham tafsilotli (konturîi) va topografik boiadi. Kartalar masshtabiga bogiiq holda shartli ravishda: 1:10000 dan 1:100000 gacha — yirîk masshîabli kartalar deyiladi; 1:200000 dan 1:1000000 gacha boiganlari o*rta masshtabli kartalar va 1:1000000 dan kichik masshtabdagi kartalar mayda masshtabli kartalar deyiladi. Masshtabi 1:100000 dan mayda kartalarga obzor kartalar, masshtabi 1:200000 dan 1:1000000 gacha boiganlariga esa obzor-topografik kartalar deyiladi Karta tuzishda birinchi navbatda meridianlar va parallcllar bilan chegaralangan kartografik to‘r quriladi. Bundan tashqari karta abstsissa va ordinata o'qlariga parallel boigan buíun songa karrali boigan kilometr to‘ri bilan toidiriladi, to‘rlaming burchak uchlari koordinataga ega boiadi. 5.2. Masshtab turïari Karta plan va profil joyda oichangan gorizontal, vertikal uzunliklami bir necha marta kichraytirib qog‘ozga tushirish orqali tuziladi. Uzunlikni kichraytirib yoki kattalashtirib ifodalashga masshtab deyiladi. I'nintliigi (kartadagi) l kesma uzunligining shu kesmaning .. 1 |oy<l¡i}*¡ uzunligi L ga boigan nisbati ~ plan (harta) masshtabi jLj d e y ila d i. Kichraytirish darajasini son, so‘z yoki cbiziq bilan ifodalash mumkin. Shunga ko'ra masshtablami uch shaklda ifodalash mumkin: sonli, so'zli va graíik (chiziqli) masshtablar. Surati bir bulib, maxraji kichraytirish darajasini ko‘rsatuvchi oddiy kasr sonli masshtab deyiladi. Masalan plandagi kesma w/miligi l=Ssm , joydagi uzunligi Ь=100т boisa, planning sonli bo‘ladi, ya’ni plan chizishda masshtabi L =^ Ü L =_-_= 1 L lOOw 10 0 0 0 2000 |oyda o‘lchangan chiziq uzunligi 2000-marta kichi*aytirilib i|d}j:‘ozga tushiriladi. Sonli masshtab maxraji kichik son boisa, yirik masshtab, kutla son b o isa mayda masshtab deyiladi. Masalan, 1:10 000 masshtab 1:100 000 masshtabga nisbatan yitik, 1:50 000 musshtab esa 1:10 000 masshtabga nisbatan mayda hisoblanadi. K.ichraytirish darajasini ko'rsatuvchi sonli masshtab maxrajini Mdesak, - = — , L M (5.1) boiadi. Bundan L-M-l ' (5.2) kelib chiqadi. Misol: ¡: 10 000 masshtabdagi togrqfik kartadagi l kesma li.uuiligining qiytnaü 5,3 sm ga teng. Ushbu kesmaning joydagi uzunligi L ga teng bo 'Igan qiymatini hisoblang. (2)formuladan foydalanib hisoblaymiz L -M 1=10 000 •5.3cm=53000sm=530m. Topografik kartalar uchun quyidagi standart sonli masshtablar qabul qilingan: 1:1 000 000, 1:500 000, 1:300000, 1:200 000, 1:100 000, 1:50 000, 1:25 000, 1:10000. Topografik planlariing asosiy masshtablari esa 1:5000, 1:2000, 1:1000 va 1:500 ni tashkil etadi. 45 Injenerlik geodeziyasi ishlarida 1:5000, 1:2000, 1:1000, 1:500 va 1:200 masshtablar ko‘proq qoilanadi. 5.1-shakl. Oddiy chiziqli m asshtabda raasofa aniqlash. So ‘zli masshtab. Chiziq uzunligini joyda irjetrda, karta va planlarda esa santimetrda o‘lchashi tufayli, masshtablami og‘zaki shaklda masalan, «Bir santimetrga 250 metr» deb ifodaîash mumkin, u 1:25 000 sonli massbtabga mos boiadi. Masshtab kichraytirish darajasini ko‘rsatuvchi qiymat uzunlik birligi bilan ifodalansa, bunday masshtabga grafik masshtab deyiladi. Grafik masshtab chiziqli masshtab va ko‘ndalang chiziqli masshtablarga bo‘linadi. Chiziqli masshtabda kichrayish to‘g‘ri chiziq kesmalari orqali grafik ravishda ifodalanadi. Chiziqli masshtab hisoblashsiz karta va planlarda masofalami oichash yoki tuzishga imkon beradi. Chiziqli masshtabni qurish uchun AV to‘g‘ri chiziqda chap uchidan boshlab, teng oraîiqda bo‘lib chiqiladi. Har boiak masshtab asosi deyiladi va b bilan belgilanadi. 2sm tengligidagi masshtab asosi bilan qurilgan chizma oddiy chiziqli masshtab deb ataladi. Chapdagi birinchi asos 10 ta teng bo‘lakga bo'linadi (5.1shakl). Asosni o‘ndan bir bo'lagi, ya’ni b/10 eng kichik bo‘lak s dir. Ya’ni b=10-s boMadi. 46 Masalan sonli masshtab 1:1000 bo‘lsa, plandagi Ism joyga 10 molrga long masofa, 2sm ga esa 20 metr to‘g‘ri keladi. Bunda h 20 mi s~ h/10 =2m bo‘ladi. Ohiziqli masshtabda masofa o‘lchash uchun o‘lchagichning cliup oyog‘i birinchi bo‘lak oralig‘iga, o‘ng o‘yog‘i esa butun b qlymatlari yozilgan chiziq ustiga qo‘yiladi. Masofani umumiy qiymati b va s laming yig‘indisidan kelib chiqadi. 5.1 -shakldagi misolda L=(2*b)-t-(3*s)=40+6=46m. Karta va planlami tuzish va ular bilan ishlash aniqligini oshirish maqsadida bo4lakni 0.01 aniqlikda o‘lchash imkonini hurudigan ko'ndalang masshtab nomogrammasidan foydalaniladi (5,2-shakl). Ko‘ndalang masshtab geometriya qoidalariga UNOSlangan formula bo‘yicha yasalib, bunda chiziq uzunliklari imiq topiladi. i.biVioo 3.2-fthnkI. Ivo'fidaiaiig innssbiahda masofa aniqlash. drafik masshtabning katta sm b o ‘laklari shu masshtabning kichik mm bulaklari esa masshtabning grafik aniqligi devUadi. 47 Masshtab bo‘yicha planda ko'rsatish mumkin bo'lgan joydagi eng kichik chiziq uzunligiga masshtab aniqligi deyiladi. Planda lupasiz sog‘lom ko‘z bilan 0,1 mm kesmani ajratish mumkin. Shunga ko‘ra, plandagi ±0,1 mm garafik aniqlik deb hisoblanadi va joyda bunga to‘g‘ri keladigan uzunlik masshtab aniqligi deb ataladi. Masshtab aniqligini quyidagi formula bilan ifodalash mumkin t = 0,1-M, (5.3) bu yerda M —plan masshtabining maxrajdagi soni. 5.3. Topografik karta va planlarning varaqlarga bo‘linishi va nomenklaturasi Katta hudud topografik kartalari nashr qilish va ishlatishga qulay bo‘lishi uchun kichikroq hududni ko‘rsatuvchi varaqlarga bo‘linadi. Biron bir mamlakat yoki shahaming hududini ko‘rsatuvchi karta varaqlari ko‘p bo‘lib, ulami xar biri meridian va parallellar bilan chegaralanadi. Karta chegarasidagi meridian va parallel uzunliklari karta masshtabiga bog‘liqdir. Bu karta varaqlaridan foydalanish qulay boiishi uchun ular ma’lum bir tartibda belgilab chiqiladi, ya’ni ularga nom beriladi. Bir masshtabdagi topografik kartani undan yirikroq masshtabdagi karta varaqlariga bo‘lishga graflash deyiladi. Bunday boiish orqali turli masshtabdagi o'lchamlari taxminan bir xil bo‘lgan karta varaqlari olinadi. Topografik kartalami varaqlarga bo‘lish, hamda bu varaqlami belgilash, ya’ni ularga nom berish tizimiga nomenklatura deyiladi. Turli masshtabdagi topografik kartalami nomenklatura asosi uchun halqaro 1:1000000 masshtabdagi geografik karta asos qilib olingan. Bunday karta varag‘ini hosil qilish uchun yer shari 180° uzoqlikdagi meridiandan g‘arbdan sharqqa meridianlar bilan zonalarga bo‘linadi va ekvator tekisligidan shimol va janub tomonga parallellar o‘tkaziladi, natijada yer shari trapetsiyalar ya’ni karta varoqlariga boiinadi. 48 5.1-shakl. Y er sharini trapetsiyalarga b o‘linish (a) va trapctsiyalarni yoyilish sxemasi (b) I.J000000 masshtabli karta varag‘ining o‘lchami meridian bo'yicha 4° va parallel bo'yicha 6° ga teng. Karta varaqlarmi nomenklatura tizimida nomerlash uchun ekvatordan qutblarga tomon 4° dan parallel o‘tkazilib - qator, 180° li meridiandan boshlab 6° dan meridianlar o‘tkazilib - kolonnalar hosil qilinadi. Shunday yo‘l bilan hosil qilingan har bir trapetsiya 1:1000000 masshtabda alohida karta varag‘ida tasviiianadi. Yer shari ikki qutbini inobatga olmaganda 2640 ta 1:1000000 masshtabdagi karta varaqlari (trapetsiyalari) hosil bo‘ladi (5.1 shakl). Xar bir trapetsiya ikkita-ya’ni kolonna va qatorlami belgilanishiga egadir. 5.2-snaklda kolonna va qatorlarni belgilanish sxemasi ko‘rsatilgan. 5.2-shakl. K o lonna va q a to rla rn i belgilanishi Qatorlar ekvatordan qutblarga tomon lotin alvafitining bosh xarflari (A dan Z gacha), kolonnalar esa 180° li meridiandan boshlab 1 dan 60 gacha arab raqamlari bilan belgilanadi. Shunda 1:1000000 masshtabli karta har bir varag‘ining nomenklaturasi qatomi belgilovchi harf va kolonna nomerini ko‘rsatuvchi raqamdan iborat boiadi. Masalan, Toshkent shahri jovlashgan karta varag‘i (trapetsiya) ning nomenklaturasi K-42 boiadi. 5.3-shakl. 1:1000000 masshtabli karta varag‘ini bo‘lish orqali 1:500 000, 1:300 0 0 0,1:200 000 v a l: 100 000 masshtabli karta varaqlarini olîsh sxemasi 1:500000 masshtabi karta varag‘ining nomenklaturasini keltirib chiqarish uchun 1:1000000 masshtabli karta varag'ini 4 teng boiakka boiamiz. 1:200 000 masshtabli karta nomenklaturasini keltirib chiqarish uchun 36 teng boiakka b o iib I dan XXXVI gacha belgiiab olamiz. 50 I НЮ ООО masshtabli karta varag‘ining nomenklaturasini l . limb chiqarish uchun 1:1000000 masshtabli karta varag‘ini 9 ta I* iif bo'lakka boMamiz I dan IX gacha belgilab olamiz. 1:100 000 masshtabli karta varag‘ini nomenklaturasini keltirib • hu|iir¿Mh uchun, 1:1000000 masshtabli karta varag‘ini 144 teng bo'ltikka bo‘lamiz va 1 dan 144 gacha belgilab olamiz. K-'tZ-1Q2 S \6 9 10 17 $ // ¡2 a tH15 i6 it it JJ « ss ss 49 in m m 160 176 ¡92 208 ?itl &Ж. m lib ♦ / V m .§ § (1,4 Oui ItI. 1:1000000 masshtabli karta varag‘ini ho*Hsh orqali 1:100 000 masshtabli karta varaqlarini olish sxemasi I 100 000 masshtabli topografik kartaning nomcnklaturasi I.im lin yirik mashtabli topografik kartalar va planlarning Hiiiiiniklatuiasi uchun asos qilib olingan. I MM00 masshtabli karta varag‘ini nomenklaturasini keltirib 1 1•i■1111 ■ 11 uchun 1:100000 masshtabli karta varag‘ini 4 ta teng lut Inkкй bo'lumiz; (А, Б, В, Г) —K-42—102-Б. I И000 muHNhtabli karta varag‘ini nomenklaturasini keltirib . Iin i.и i ih inhim 1:50000 masshtabli karta varag‘ini 4 ta teng Im Ini Li Im'lami/; (а, б, в, г) — К-42-102-Б-6. 1:10000 51 masshtabli karta varag‘ini nomenklaturasini keltirib chiqarish uchun 1:25000 masshtabli karta varagini 4 ta teng bo‘lakka boiarniz (1, 2, 3,4) - K-42—102-6-3. -Уг о W*/o‘ i 1 • У 05 'J J b r i if" 5.5-shakl, 1:100 000 masshtabli karta varag‘ini bo4ish orqali 1:50 000, 1:25 000 val :10 000 masshtabli k aita varaqlarini olish sxemasi 5.1 jadvalda Kartalami varag‘larga bo‘linishi va nomenklatura belgilari va varag‘ga mos o‘lchamlari haqida ma’lumot berilgan. 5.1-jadval Kartalami varag( oMcharnlari va nomenklaturasi Karta varag‘i ramkasining Karta Karta o ‘lchami nomenklatura masshtablari Kenglik Uzoqlik belgisi bo‘yicha bo‘yicha 1:1 000 000 masshtabdagi varaqda 1:1 000 000 4° 6° 52 K-42 1 .100 000 2° 3° К-42-Г 1 100 000 ]°20' 2° IX- K-42 1 .MX) ooo 40' 1° K-42-XX 100 000 1 10 000 I "« 000 K -42-102 20' 30' 1:100 000 masshtabdagi varaqda П I HI 000 10' 15' К-42-102-Б 5' 1'30" К-42-102-В-Г 2'30" 3'45" K-42-102-B-a-3 N n iiiiM ik liifu ra tizimi planlar uchun ham o'rmlidir. 1:100000 т м и liin M i k tiilii vu m g ‘ im 256 ta bo'lakga bo'lish va belgilash i m i|*tll I '<>()() mnsNhtubdagi plan varaqlari hosil qilinadi (5.2- |»ulvnl v>t Vf» nInik 1). 1 100000 L ** w / ; J ••• 14 15 16 n 32 ti 48 1 -1 « § • • • j • ni1-1 j j 224 \ 241 242 — ft# *4 4 ••• é4 9 240 *777 2SÓ P 5 2 J” «ÜÍ ■ *> 6 «lililíI I : I I M M M H I m i i s s h i a l d i k a r t a d a n 1 : 5 0 0 0 m a s s h t a b d a g i p l a n v a r a q l a r i n i olish s x e m a s i 53 1:5000 lik plan varagini 9 ga bo‘lish bilan 1:2000 lik plan varag‘i hosil qilinadi, rus alifbosidagi kichik harflari bilan belgilanadi (5.2-jadval, 5.7-shakl) 1:5000 / ' 5 2 ,5 " w. * a u S h i 6 e z à e V U/ 3 M 1:2000 ' H i 3 7 J " -- -----* m 5.7- shakl. 1:5000 masshtabli plaudan 1:2000 masshtabdagi plan varaqlarini olish sxcmasi 20km2 daii kichik boigan maydon topografik planini tuzishda to‘g‘ri burchakli bo‘lish qoilaniladi. Bunda arab raqamlari bilan belgilangan va o‘lchamlari 40x40sm boigan 1:5000 masshtab planshetlari asos qilib olinadi (5.8 shakl). 1:5000 masshtabli planing har bir varagi to‘rt qismga bo‘linib, 4ta 1:2000 masshtabli pianlar hosil qilinadi va A, E, B, T xarflari bilan belgilanadi 1:2000 masshtabli planning har bir varag‘iga 4 ta rim raqamlari bilan belgilanuvchi 1:1000 masshtabdagi plan, yoki 16ta arab raqamlari (1,2,3,..., 16) bilan belgilanuvchi 1:500 masshtabdagi plan joylashishi mumkin. Bunday bo‘lish o‘lchamlari 50x50sm boigan 1:2000, 1:1000 va 1:500 boigan planshetlami hosil boiishiga olib keladi. 54 1 : 5000 VN «haUI. 1:5000 masshtabli plaudan 1:2000. 1:1000 va 1:500 iiiiisslitabdagi plan varaqlarini olisb sxem asi iMUKNhtabidagi plan varaqlarining nomenklatorasi va uinihti i huqidagi ma’lumot 5.2-jadvaldakeItirilgan. l i nl i |<I'|||||||| I'll 1 p la n v a r a g 'i r a m k a s i n i n g oM cham i pinn VII1(It 1III11 lililí-, Milli U zoqlik K eiiglik V araq larn in g b e lg ila n is h i N om enk­ la tu ra si b o ‘y icha h o 1y ¡cha 1 11ИMllill inimNliliiluIngi к ш In v a r a g 'i n i btvMish nii|iill In><lll ()iliiiu<ligaii p lan •U I i all 32,8 и 1,2,3 ,.* 2 5 6 B - 3 2 - 133-(256) I ‘>(1( 1(111 in 'ifil iliil >i !<•/', i Karin v n m g 'in i b o 'l i s h o rq a li hosil (lilin ad ig u n p la n tINJO g 25 37.5 55 а, б, в, г, д, e, e, ж, з, и В-32-133-(256-4) 1:5000 m asshtabdagi 4 0 x 4 0 sm p lan p lanshetini b o ‘lish orqali h o sil qiJinadigan plan 1:2000 4 50sm 50sm A , E, B , T 6 -A 1:2000 m asshtabdagi 50x50 sm p la n planshetini b o ‘lish orqali h o sil q ilinadigan p lan 1:1000 4 50sm 5 0 sm I, II, III, IV 6-B -II 1:500 16 50sm 50sm .1.-2, 3 ,4 , 5 ,..., 16 6-B -15 5.4. T op ografik karta va planlarning shartli beigilari Karta va planlarda ko‘rsatilgan obyektlar va ular to‘ g‘risida beriladigan ma’lumotlar karta va planlarning mazmuni bo‘ lib hisoblanadi. Ushbu ma’ lumotni turli obyektlar va ular tavsifini belgilash ucbun qoilanidigan shartli belgilar beradi. Topografik karta va planlami tuzishda ishlatiladigan shartli beigilari me’yoriy hujjat tarzida yagona bo;ladi va tuzilayotgan topografik karta va planlarning masshtabidan kelib chiqqan holda tanlanadi. Alohida obyektlarni shartli beigilari, birinehidan, obyektlar turini (quduq, geodezik punktlar, shosse, botqoq va h.k.) va ayrim tavsiflarini (masalan, quduqning debiti, yo‘ lning o ‘tish qismini eni va qoplanishi va h.k.); ikkinchidan, obyektlarni fazoli o ‘mini, planli o ‘ lchamlari va shakllarini aniqlashga imkon beradi. Topografik karta va planlarda tafsilot masshtabli shartli belgilar, masshtabsiz shartli belgilar va tushuntirish shartli belgi guruhlari orqali ko‘rsatiladi. Masshtabli (konturlï) shartli belgilar karta yoki planning masshtabida hududi ko‘rsatila olinadigan va konturlar bilan chegaralangan maydonli obyektlar (haydalma yerlar, bog‘ , tokzor, o‘ tloq, chakalakzor, yaylov va h.k.) ko‘rsatiladi. Konturli shartli belgilami masshtabli belgilar deb ham yuritiladi. Obyektlaming konturlari nuqtali punktir yoki ingichka chiziqlar bilan, konturlaming ichi esa, uning mazmunini aks ettiradigan rang va shartli belgilar bilan ko‘rsatiladi. 56 Masshtabsiz shartli belgilar bilan gorizontal proektsiyasi km In yoki planning masshtabida ko‘ rsatila olmaydigan obyektlar IiiIhIikIm lurgan duraxt. geodezik punkt, buloq, quduk, ko‘prik va l"t .ln|iiliii ) ko'rsatiladi. Masshtabsiz shartli belgilami ko‘p qismi •Г/ • lu/ma,si bo‘ yicha tasvirlanadigan predmet va obyektlami 11 ilit|i ko'rinishini eslatadi, lekin kaita bo'yicha ularning haqiqiy it'll huinluiihsh aniqlash mumkin emas. K o‘rsatilayotgan tibyi’MnIng joydagi o ‘mi masshtabsiz shartli belgining turli 1ца mos kelishi mumkin. Maslan, geodezik punkt, quduq, Mtvnri yonilg'i ombori va boshqa to‘rtburchak, uchburchak, dira к ill il lo'gVri gcometrik shaklda tasvirlanadigan obyektlarda ubyt klning markazi masshtabsiz shartli belgining markaziga mos kein« 11 иlull ida o‘ sgan daraxt, yo‘ l va kilometr ko‘ rsatgichlarini «» ми ома N hurtli belgisining tagiga to‘ g‘ri keladi < lilzii/li shartli belgilar uzunligi karta yoki planning mu tslimbida ifodalanadigan, eni esa o ‘ zgarib tasvirlanadigan <111/ 1«11i obyekt (yo‘ l tarmoqlari, kanallar, ariqlar, kichik daryolar, knlloklor zovurlar va boshq.)lami tasvirlash uchun qo'llaniladi. Inyiliigi ushbu obyektlaming fazoli holati karta yoki plandagi •litiiili belgininggeometrik bo‘ylamao‘ qiga to‘ g ‘rikeladi. I lishnntirish shartli belgilari konturli, chiziqli va 11111 •1111111si/ shartli belgilar bilan tasvirlangan obyektlar haqida цп'мЫпнЬи ma’ lumot berish uchun qo‘ llanadi. 0 ‘rmon konturlari ii Imin I'onladigan — o ‘ rmomiing turini ko‘ rsatuvchi shartli belgi, •Imум oqimini ko‘rsatuvchi, strelka - tushuntiruvchi shartli 1и||Ц)|| iiiinoI bo‘ la oladi.. Shuningdek topografik karta va |ilrtiilfinlii|',i Iми« lin raqam, harf, qisqartirma va to‘ la yozuvlar ham iiimIihmiи i ill iliuiili bolgilaridir. I •*|и»^.itilik UmiIn va planlardagi yozuvlar obyektning faqat inuni yoki Kin nkitn iniginu bildirmay, ma’ lum darajadagi shartli helgi va/tliinim I i i i i i i o‘ laydi. I'opnginftik Miuiiliyotda turli, masshtabli topografik karta va plut ilnrda sIn11111 bolgilarning standart shakllari, o ‘ lchamlari va iti/ish UMullari qo'lluniladi. Respublikamizda qabul qilingan (opografik shartli belgilar maxsus jadvallar ko‘rimshida nashr 57 etilib, topograf geodezik ishlami olib boradigan barcha muassasa va tashkilotlar uchun me’yoriy hujjat hisoblanadi. Ь) гтгт ко‘«>гг!» ternir уо‘? +1Л ... (ЙИС — ..гм ксИЬгаш р ;2 m etr) - 5.7 shudgor ШГ’”"’...,. wrry o 4yilma (- 5 ,7 m$tf) » X» » о с» *> « О ííp li raira $ éy<C»iUobÜyo'ïi (yo'i ko>3ilUd^iïUttÔ éü* H îiœir,avt<4fcttbilyw^íiasaj yo'í »«ir, ycrtq^pteKmi Ш Щ о'шол{yapxoqli darâxiiâr 4 V« ' y; £ ír •» É I V ¿¡ » ¿0 “4 zavod tabríkií (áiott ы}аз> bilan) elektr uzaigieh butazo» л• А A a ¡ -1-ru-j ÜIULUJ.I М М 11Г yo*Ji 11 f, i n r i 11—1 bog' о frianguiyat.siya ptmîtfi h w a ) & Щ щ b ) üjüm ûuot К ♦ nuqta baîandligi a —masshtabli, b —masshtabsiz shartli belgilar 5.9-shakL T o p o g ra fík shartli beigi namunalari Karta va plan masshtabida ko‘rsatib boimaydigan kichik obyektlar, masalan: buloq, quduq, yakka daraxt va boshqalar 58 m i -tlilulisi/ hliurtli belgilar bilan tasvirlanadi. Tafsilotlar karta va |iliiniiii nuqtu bilan ko‘rsatiladi. Nuqta tafsilot o ‘ mini, shartli belgi . nu uiiiiiti qanday tafsilot ekanligini ifodalaydi. Masalan doira, kvmlint. uchburchak, to‘rtburchak, yulduzcha shaklida 11 «\ n shartli belgining markaziga, yakka daraxt, stolbalar, yu'l vu kilometr ko‘ rsatkichlarining o ‘mi esa shartli belgining iiihi^.i to*ft‘ri keladi. I intii va planning masshtabiga bog‘ liq ravishda tafsilot uni. iliiiihli yoki masshtabsiz shartli belgilar bilan tasvirlanadi. Joy releilni karta va planda tasvirlash ? 5.5.1. R e le f turlari Voi yuzidagi baland-pastliklar relef deyiladi. Joyning relefi I ni Ihi ii II ik va pastiiklarga bo‘ linadi. Tog‘ , tepa, tizma tor, MtfiUNlmon joylar - balandlikka; chuqurlik, soy, jarlik esa piiNilikkit kiradi (5.10-shakl). 5.5. M .A k V iM O - l H iV J A K M K i t ’ tt U Q?.- K i 5.10-shakl. Joydagi relefn in g asosiy tu rlari Rdefiling asosiy turlarini quyidagicha xarakterlash mumkin. 1. log* (tepa) - yuqoriga konus tarzida ko‘tarilgan joy boiib, lin in g eng baland nuqtasi cho‘ qqi, yon tomonlari - qiyalik (yon luig'ir), atrof bilan tutashgan chizig‘ i-tog‘ etagi deyiladi. 2, Tizma tog‘ (alish) - bir tomonga cho‘zilib ko‘tarilgan yoki piiNiygan. joy boiib, ikki yon tomoni (yon bag‘ri) tikroq 59 pasayadi, boshqacha aytganda, tizma tog‘da jo y bnr nuqtadan uch yo'nalish bo‘yicha pasayadi, bir tomonga cho‘zilib, ikki yon tomonga tikroq pasayadi. Cho'zilib pasayish yo'nalishining baland nuqtalaridan o‘ tgan chiziq suv ayriluvchi (suv boiinuvchi) chiziq deyiladn. 3. Egarsimon joy (bel) - ikki tor yoki tepaning yonraa-yon qo‘ shilishidan hosil boiadi. Egarsimon joyning ikki tomonkidan qarama-qarshi yo‘nalishda soy boshlanadi. K o‘piicha, bir soydan ikkinchisiga o ‘tgan yolg‘ iz oyoq yo‘ l egarsimon joy orqali narigi tomondagi soy y o iig a tutashadi, egarsimon joydagi bu y o i dovon deyiladi. 4. Chuqurlik (kotlovina) - tog‘ ning aksi bulib, har tomondan o ‘ralgan pastlik joy, eng chuqur joyiga - tub deb, yon tomonlari qiyalik, qiyaliklaming atrof bilan uchrashgan chizigi —chuqurlik chekkasi deyiladi. 5. Soy —tizma tog‘ ning aksi boiib, bir nuqtadan uch tomonga ko'tariladi yoki bir uchi ochiq yoiialish bo‘ yicha asta pasayadi, lekin ikki yoni tikroq ko‘ tariladi. Soyning eng past joylaridan o‘ tgan chiziq suv yigiluvchi chiziq deyiladi, bu chiziq bo'yicha yogin suvlari oqadi. Agar soy keng va uzoqga cho‘ zilsa, vodiy deyiladi. Daryolar vodiyning suv yigiluvchi chizigi bo‘yicha oqadi. Agar soyda suv yigiluvchi chiziq nishabligi katta va tuproq yumshoq boisa, sel oqimlari orqali yuvilib, o ‘piriladi, keyin bu yerda jarlik hosil boiadi. Vodiyda tekis maydonchalar uchraydi, ular terrasa deyiladi. 5.5.2. Relefni karta yoki planda gorizontallar bilan tasvirlash Relef plan yoki kartada bir necha usulda tasvirlanadi. Nuqtaiar otmetkalarini yoniga yozish, balandligi qiymatiga qarab turli buyoqlar bilan bo'yash, turli yo‘ g ‘ onlikda va turli qalinlikda shtrixlar chizish, gorizontallar oikazish kabi usullar qoilaniladi. Topografik plan va kartalarda relef gorizontallar bilan tasvirlanadi. Otmetkasi bir xil nuqtalardan oigan egri yoki to‘ g‘ ri chiziq gorizontal deyiladi. 60 IM . I ini! it ini gorizontallar vositasida yaqqol, 0,5 m va lindan Iihiii I*»1.mulii jinii) tnsvirlash mumkin. GorizontaUaniing mohiyati •• 11 li I M.1 1 .ivhIuui ko‘ rsatilgan. lopnllk bir-biridan h balandlikda joyiashgan bir necha inи i 'mui il K'klnlík (salliiy yuza)lar bilan kesilgan. Kesisbuv iihi|IiiIiim И. < A. va E proektsiyasi gorizontal tekislik P ga IiikIiIiiI ni blinkUlagi kontscntrik ayianaíarga o ‘xshash yopiq «lu |lin It« ini I boMadiki, utar joyning h kesimidagi Ш11|#пмЫ11|||iilii (iori/onlal tckisliklar orasidagi h relef kesim hnlitihllit'i ili'li iiiiil.kIi Mir sal;hiy yuza kcsgandagi kesimlaming P .1 им niiii/niiliilj Im чil olmctkada bo‘ ladi. Kartadagi gorizontallar i'i ii'iii lii ii i 11in nibiliiif’ii d horizontal quyilish dcyiladi. Ui ' U' l ImMi i i bul ui ut l i j ' j i|iuu'li;ilik кici lik boisa, relef chizmada hIiiiih liii I 'i 11111 '11111 и i ( i r , virlu.m<li, 5.3-judvalda tuziladigan n.|и*1111»I¡K k . i i lu n i plimliii i i i . i N ! t h l : i l > i lio'yirha va joy releñni i " i I/in (jiihil) m u liiHvirluhli t u l i n n tunlungan. releí' kesim l'iil.iiulll^iniuj* qiymatluri kcllirilgan. Ó1 5.3-jad val R elef kesim balandligi ko^satgichlarí (m )________ Se’raka masshtabi Joy xarakteri 1:5 000 1:10 000 1:500 1:1 000 1:2 000 Tekislik va past2.0-2.5 1.0-2.0 0.5 0.5 0.5-1.0 baland yerlar 5.0-10.0 2.0-5.0 Tog‘ va tog‘ oldida 1.0 . . .. 2 0 Injenerlik masalalarini yechishda gorizontallaming quyidagi asosiy xossalarini esda tutish kerak. 1. Turli otmetkadagi gorizontalîar o‘ zaro kesishmaydi; 2. Plandagi gorizontalîar yopiq chiziq bo‘ ladi yoki plan chetida tugaydi; 3. flcki qo‘shni gorizontallaming balandlik farqi relef kesim balandligi h ga tengdir; 4. Gorizontalga perpendikulyar chiziq eng katta nishablikda boiadi; 5. Gorizontal quyilish d qanchaiik kichik bo‘ lsa gorizontalîar bir-biriga qancha yaqin boiadi va jo y qiyaligi shuncha tik boiadi; gorizontalîar bir-biridan uzoq boisa, qiyalik yotiq boiadi. Yonma-yon ikki gorizontal orasidagi eng qisqa masofa eng tik jo y boiadi; Qiya-yotiq boiib, gorizontalîar bir-biridan uzoq b oiib joylarda yarim gorizontalîar o'tkaziladi (5.12-shakl). Yarirn gorizontallami qo‘ shni gorizontallarga nisbatan balandlik farqi relef kesim balandligini yarmiga ya’ni - ga tengdir. Ular uzlukli shtrix chiziqlari bilan ko'rsatiiadi. Relefni to‘ g‘ ri tasvirlash uchun uning xarakterli nuqtalarini bir-biridan ajrata bilish kerak. Masalan, tog‘ va chuqurlik gorizontalîar bilan o ‘xshash tasvirlanadi, lekin ulami ajratish uchun gorizontal chizigidan pasayish tomonga qaratib shtrix chiziladi, bu shtrixga bergshtrix deyiladi. 62 5.12-shakl. (Horizontal, yarim gorizontal va bergshtrixlar Hcrgshtrixlar tizma tog‘ va soylarda ham qo'yiladi, bu rolcfhi uniqlashga yordam beradi. Tog‘ , tizma tog‘ , chuqurlik soy vn ulaming xarakterli nuqtalari (cho‘qqi, tagi) va chiziqlari (suv nyriluvchi va bo‘ linuvchi chiziqlar) joyning xarakterli o ‘rinlari ho‘ lib, ulami ajrata bilish juda muhimdnr. 5.5.3. Joyning raqamli modeli asosida plan tuzish Korupyuter xotirasida joy to‘ g‘ risidagi raqamli ma’ lumotlar eng qulay tarzda yer sirti nuqtalaming tekislikda (x.y.)fazoda x,y,h kordinatalar to‘plami ko‘rinishida taqdim etish mumkin. Nuqlalarning bunday to‘plami ulaming kordinatalari bilan birgalikda joyning raqamli modelini JRM («Digital Terrain Model» -DTM ) tashkil etadi. JRM o ‘zining mazmuniga ko‘ra joy konturlari tafsilotining raqamli va relefning raqamli modeli (RRM)ga boiinadi ("Digital Elevation Model''- DEM). Tafsilotning xamma elimentlari, joy predmetlari va konturlari holatini aniqlovchi nuqtalaming kordinatalari X ,Y bilan beriladi. Relefning raqamli modeli joyning topagrafik sirtini tasvirlaydi. U relef xarakatini yetarli darajada tasfirlash uchun yer sirtida tanlangan kordinatalari X ,Y,H boigan qandaydir nuqtalar to‘plami bilan aniqlanadi. R elef shakllari turlicha boiganligi uchun uni raqamli ko‘rinishda batafsil tasvirlash anchagina qiyin. Shu sababli yechiladigan masalaga va relef xarakteriga qarab raqamli modellar tuzishning turli xil usullari qoilaniladi. 63 5.13.-shakl. R elefn i ra q a m li m odeli RRM qandaydir kvadratlar to ‘ri yoki jo y uchastkasini xamma maydonida bir tekisda joylashgan to'g^i burcbakli uchburchaklar uchlarining kordinata qiymatlari jadvali ko‘ rinshida boiishi mumkin. Uchlar orasidagi masofa relef shakli va yechiladigan masalaga mos ravishda tanlanadi. Model relefiiing xarakterli (egilgan, bukilgan) joylarida (suv ayrig‘ jchlarida, tah'eglarda va x.k) yoki gorizontallarida joylashgan nuqtalaming kordinatalari jadvali ko‘rinshida ham berilshi mumkin. Joyning raqamli modelini yaratishning turli metod va algoritmlari mavjud (masalan IDW, TIN, Spline , Kriging) . 8 Басаргин А. А. Анализ методов построения цифровой модели релефа Новосибирск, 2006. KclH’ning raqamli modeli kordinatalaridan foydalanib knmpyutcrdiigi maxsus, masalan AvtoCAD. MAPINFO dttMUu Iihida uni batafsilroq ta’riflash. jo y ucbastkasini berilgan yo'nalishi bo‘yicha bo‘ ylama va ko‘ndalang profilini, topografik I»Km1111 tuzish va ularda xar xil muxandislik masalalarini yechish mum kin. Nazorat savollari; I. Masslilab ta’rifini ayting. Qanday inasshtabga sonli masshtab deyiladi? 3. Chiziqli, ko‘ ndaiang masshtabdan foydalanishni tushuntirib boring. -1. Masshtab aniqligini tushuntirib bering S. Karta va plan orasidagi asosiy farqni aytib bering. <* Qanday plan va kartaga topografik deyiladi? 7. Qanday masshtabdagi karta topografik kartalar va planlar mmicnklaturasi uchun asos qilih olingan va u yer sharini qanday ho'lish va bclgilash bilan hosil qilinadi? X, Nomenklatura deganda nimani tushunasiz? Kolonnalar qangday hosil qilinadi va qanday belgilanadi? 10. Qatorlar qanday hosil qilinadi va qanday belgilanadi? II. 1:100 000 masshtabdagi kartalar nomenklatura belgisi qanday belgilanadi? 12. 1:25 000 nmsshtablardagi karta varaqlarini hosil boiishini luihuntirib hering. II 1:1 000 000 masshtabdagi karta varag‘ ining joylashgan k illo illU I nom ori qanday hisoblnnadi? I I I I 000 000 mnsshtahdagi karta varag‘ ining qator nomeri i|iindny liiHohlnniuli? 15. To p o g rn llk karta va plan nomonklaturasi deganda nimani tiiHhunasi/7 16. 1:5000, 1:2000, 1:1000, 1:500 masshtablardagi planlaming to‘g‘ri hurchakli nomenklatura varaqlarini hosil boiishini tushuntirib bering. 17. Raqamli ma’ lumotlar asosida qaysi kornpyutir dasturlarini qo'llash mumkin? 65 6 „ T O P O G R A F IK K A R T A V A P L A N L A R D A Y E C H IL A D IG A N M A S A L A L A R 6.1.Topografík kartalarning matematik ciementlari Topografik kartalarning ramkasi, to‘ g‘ri burchakli koordinata to‘ri hamda ramka tashqarisida beriladigan elementlar topografik kartalarning matematik elementlari deyiladi. Topografik kartalarning har bir varag‘i to‘rt tomondan bir necha chiziqlar bilan chegaralangan. Har bir varaq topografik kartani chegaralaydigan ana shu chiziqlarga kartaning ramkasi deyiladi. Topografik kartaning tashqi, ichki va minutli ramkasi (6.1shakl) boiadi. M inutli ram ka \ \ ^ Ic h k i ra m k a \ N \ \ t 1 8 | 0 3 ‘ 45 L. ж 66 Tushifi ramka dob yo‘g ‘ on chiziqdan iborat boiib, kartani ImvmIiI» lutadi karta ramkasiga aytiladi. hhll rnmka ikki meridian va ikki parallel chiziqdan iborat Iin'lib, pnrullel chiziqlar kartani shimol va janubdagi, meridian i hl/iqlari csa g‘ arb va sharqdagi chegarasi hisoblanadi. I opoyntlik kartaning ichki ramkasi - uning kartografik to‘ ridir. r h I »In« 1*1 I nflk kartalarning m atem atik elem entlari 67 Parallel va meridian chiziqlarining kesishgan nuqtalariga, shu nuqtalaraing tegishli geografik koordinatalari yozib qo‘yilgan. Masalan, 6.2-shaklda, karta ramkasining shimoli-g‘ arbiy burchagining geografik kengligi - 54°42'30" va geografik uzoqligi 18°03'45", shimoli-sharqiy burchagining geografik kengligi 54°42'30" va geografik uzoqligi 18°07'30" deb yozilgan. Minutli ramka tashqi va ichki ramka oralig‘ iga chizilgan bo‘ lib, unda har bir minutning uzunligi oq yoki qoraga bo‘yab ko‘rsatilgan. Minutli ramka shu kartada joylashgan nuqtalaming geografik koordinatalarini aniqlash uchun xizmat qiladi. Topografik kartada nuqtalaming to‘ g‘ri burchakii koordinatalarini aniqlash uchun to‘g ‘ ri burchakii koordinata to‘ri ham chizilgan boiadi. To‘ g ‘ri burchakii koordinata to‘ri o‘zaro perpendikulyar chiziqlardan, ya'ni gorizontal chiziqlar ekvatorga, vertikal chiziqlar esa 6 ° li zonaning o‘ q meridianiga parallel qilib o ‘tkazilgan chiziqlardan iboratdir. Topografik kartada bu chiziqlar ma’ lum masofadan o ‘tkaziladi ( 6 .1-jadval). 6.1-jadval Topografik kartada to‘ g ‘ ri burchakii koordinata to'rin i o‘ tkazilisk masofasi Koordinata chiziqlari orasidagi masofa Karta masshtabi kartada (sm hisobida) joy da (km hisobida) 1:10000 2 2 1:50000 2 1 1:25000 4 1 1:10000 10 1 Topografik kartada to‘g ‘ri burchakii koordinatalar to‘ ri kvadratlar hosil qilib, bu kvadratlaming tomonlari yer yuzasida kilometrlarga tengdir. Shuning uchun ham bu to‘ mi kilometr to ‘ri deb ham yuritiladi. 68 Koordinata chiziqlarining kilometr qiymatlari kartaning nunmit vo ichki ramkalari orasiga yozilgan boiadi. Abstsissa i|lyinullnri karta ramkasining g ‘ arbiy va sharqiy qismiga, ordinata qlymullmi esa shimoliy va janubiy qismiga yoziladi. Masalan 6.2ilmkldu rumkaning janubiy qismiga yaqin gorizontal chiziqka yozilgan. Bu raqam shu chiziq va unda joylashgan nuqtalar okvMlorilan 6065 km shimolda joylashganligini bildiradi. Shu thukldagi birinchi vertikal chiziqqa 4311-yozilgan. Bu nu|amlaming birinchisi « 4 » shu kartaning zona nomerini, qolyunlari csa chiziqning shartli ordinatasini bildiradi. Abstsissa uidinuta chiziqlari qiymat.larini qayta-qayta yozmaslik uchun koyingi gorizontal va vertikal chiziqlarda birinchi abstsissa va Hiilniiiln i|iymatidagi oldingi ikki raqam tushirib qoldiriladi. Mmimif» ncliun birinchi gorizontal chiziqga 6065, keyingilarida 60 nujaui tushirib qoldirilib, 66 , 67 va shu kabilar yozilgan. Xuddi «.Im kuhi birinchi vertikal chiziqga 4311, keyingilariga esa 12, 13 \ii biwhqalar yozilgan. rnpogntfik plan varaqlari odatda ikki ramka: ichki va tashqi • ml. dm bilnn rhogaralanadi. Varaqlami standartli oMchamlarida il mnsulitub uchun 40x40sm va 1:2000 masshtab uchun A0r 40nih) ichki nunkalari to‘ g‘ri burchakli koordinata to‘ rining •I*'i>.iiiii'11li chiziqlari bilan bevosita birlashtiriladi; varaqlami I hi|n nichnmlarida ichki ramkalai ushbu chiziqlarga parallel • hl/llmli Ichki va tashqi ramkalar orasida koordinatalar to‘ riing »l».i mmi vn ordinata chiziqlarini qiymatlari yoziladi. I iipognilik kartadan foydalanishda kerak boiadigan ba’zi bir um luumllm uning ramkasidan tashqarida beriladi. Bu um lumntlarga karUminy, yordamchi elementlari deyiladi. I mlmilng yordanichi elementlari quyidagilardan iborat: I I Im bir varak topografik kartaning shimoliy ramkasi i* |m<mln imiii)1 nomcnkluturasi (masalan Y-41-144-B-B) va qavs it li •Im Im karlada joylashgan eng kattaaholi punktining nomi; Knilaning janubiy ramkasi ostida: a) shu kartada ImnvIIlantjiiu hiuluddagi magnit og‘ ish burchagi (10°30') va nimlilhnhii ytu|lnUiJlhishi burchagi (1°54'); qavs ichida magnit •m• II ii immmi' ne i-ihi va mcridianlar yaqinlashishi burchaklarini 69 qiymati ko‘rsatiladi; b) magnit strelkasining og‘ ishi va raeridianlar yaqinlashishi burchaklarining grafigi; v) kartaning sonli, so‘ z bilan ifodalangan va chiziqli masshtabi; g) asosiy gorizontallaming necha metrdan o ‘tkazilganligi; d) qiyalik burchagini oichash uchun xizmat qiladigan qiyalik burchaklarini aniqlash masshtabi; e) kartaning tuzilgan va nashr etilgan yili hamda kartani nashr etgan íashkilotning nomi va boshqa ma’ lumotlar beriladi. ♦ 6.2. Topografik kartada oichash Kartadagi ikki nuqta orasidagi masofa uzunligini aniqlashning bir necha xil usullari bor. U yoki bu usullami qoilash ushbu nuqtalar orasidagi chiziqni shakliga (to‘g ‘ri chiziq yoki egri chiziq) natijaga boigan talab asosida boiadi. Masofani oichash uchun tsirkul-oichagich, chizg‘ ich, sonli karta sonli masshtabi, chiziqli masshtab, ko‘ndalang masshtabdan foydalaniladi. Masofani karta sonli masshtabidan foydalangan holda aniqlash Surati bir boiib, maxraji kichraytirish darajasini ko‘rsatuvchi oddiy kasr sonli masshtab deyiladi. Kichraytirish darajasini ko‘rsatuvchi sonli masshtab maxrajini Mdesak, — = —-, L M ( 6 . 1) yoki L —M - I (6.2) Misol: 1: 10 000 masshtabdagi tografik kartadagi I kesma nzunligining qiymati 5,3 sm ga teng. Ushbu kesmaning joydagi uzunligi L ga teng bo ‘Igan qiymatini hisoblang. (6.2)formuladan foydalanib hisoblaymiz L = M 1=10 000 •5.3cm=53000sm=530m. Masofani karta chiziqli masshtabidan foydalangan holda aniqlash Chiziqli masshtabda kichrayish to‘ g ‘ri chiziq kesmalari orqali grafik ravishda ifodalanadi. Chiziqli masshtab hisoblashsiz karta va planlarda masofalami oichash yoki tuzishga imkon beradi. 70 ('hiziqli masshtabni qurish uchun A V to‘ g ‘ri chiziqda chap uchidan boshlab, teng oraliqda boiib chiqiladi. Har boiak masshtab asosi deyiladi va b bilan belgilanadi. 2 sm tengligidagi masshtab asosi bilan qurilgan chizma oddiy chiziqli masshtab deb ataladi. Chapdagi birinchi asos 10 ta teng boiakga boiinadi (6.3shakl). Asosni o ‘ndan bir boiagi, ya;ni b/10 eng kichik boiak c dir. Y a ’ni b = J 0 c boiadi. 6.3-shakI. O d d iy ch iziqli masshtabda masofa aniqlash Masalan sonli masshtab 1:1000 boisa, plandagi lsm joyga 10 metrga teng masofa, 2sm ga esa 20 metr to‘ g‘ri keladi. Bunda b=20 m, c = b/10 =2m boiadi. Chiziqli masshtabda masofa oichash uchun oichagichning chap o y o g i birinchi boiak oraligiga, o‘ ng o‘ yog‘i esa butun b qiymatlari yozilgan chiziq ustiga qo‘yiladi. Masofani umumiy qiymati b va c laming yigindisidan kelib chiqadi. 6.3-shakldagi misolda L = (2 ab )+ (3 ,c)=40+6=46m. 71 Masofani ko‘ngdalang masshtabdan foydalangan holda aniqlash Karta va planlami tuzish va ular bilan ishlash aniqligini oshirish maqsadida boiakni 0.01 aniqlikda oichash imkonini beradigan ko‘ndalang masshtab nomogrammasidan foydalaniladi. Ko'ndalang masshtab geometriya qoidalariga asoslangan formula bo‘yicha yasalib, bunda chiziq uzunliklari aniq topiladi. 6.4-shaklda ko‘ndalang masshtab nomogrammasini tuzilishi va undan foydalanish sxemasi ko‘rsatilgan. dm m " с ЫIf) 6.4-shakl. K o 'sd aia n g m asshtabda m asofa aniqlash Kartada egri chiziqlarni oHchash Kartada egri chiziqlarni oichashda tsirkul-oichagichning ignalar oralig‘ ini, chiziqni egriligiga qarab 2, 3, 4 yoki 5mm qilib ochib oJamiz, so‘ngra tsirkul chiziq bo‘ ylab boshidan oxirigicha yurgizib chiqiladi (6.5-shakl). Oichangan barcha kichik bo‘ laklaming qiymatlari qo‘ shilsa, chiziqning kartadagi uzunligi kelib chiqadi. Uning joydagi uzunligini topish uchun masshtab maxrajiga ko'paytiriladi. 72 6 .5 - s lia kl. K a r t a d a e g r i c h iz iq u z u n iig in i o ‘lc h a s h 1 цп chiziq iizunligini kuvrimetr bilan oichash mumkin. Hüning uchun kuvrimetrdan boshîang‘ich Kj sanoq olinadi. Vertikal holatda ushlanib kuvrimetr g‘ ildiragi chiziq ustidan yurgizib chiqiladi va chiziq oxirida shkalasidan K 2 sanoq olinadi, sanoqlar farqini karta (plan) masshtabining maxrajiga ko‘paytirsak chiziqning joydagi uzunligi miilimetrda kelib chiqadi: Sab = Щ metrda bo‘ lishi uchun natija lOOOga boiinishi kerak, ya’ni SAB = № ” K J M /1 0 0 0 . " (' .Inil.l KurvimoU ko'rinlllll f». ï. I ороцгнНк It ni voiialishiim «' oricntirlash iHii'i'linkliii'liii iiiiiqhisli Inpoji.uiflk kartadu quyidiígi masalalar liam yechilishi MMlllikllt N I нрицгпИк bulada yo‘nalishlaming direktsion l'.ui lial Ini luí o'lohosh, M Nh iUlinnlm yaqinlashish burchagi yordamida \<• и ilrJiLiiiiiiii' liuqiqiy azirautini hisoblash; < ' Mrtgnll NlrclkttHÍni og'ish burchagi yordamida vo'iinliNhlamln^ miignit azirrmtini hisoblash; 73 D.Oichangan direktsion burchakiari asosida yo‘nalishlammg rumb qiymatlarini hisoblash. 6.3.1 .K ar tal arda yo‘ nalish direktsion burchaklarini oichash Karta va planlarda gorizontal burchaklar va chiziq yo‘ nalishlari kilometrlar (koordinata) to‘ rining obstsissa yo‘nalishiga tayangan holda geodezik transportir orqali oichanadi (yoki tuziladi). Agar oichanadigan burchakning tomoni transportir radiusidan kalta bo "Isa, unda ushbu tomon tekshirilgan chizgich yordamida uzunlashtiriiadi, tomonlardan birini esa transportir nol shtrixini anikroq birlashtirish uchun davom ettiriladi. Burchakning kiymati soat mili y o ii bo‘ yicha sanaladi. Direktsion burchaklami oichash uchun kartada abstsissa o ‘qiga parallel qilib tushirilgan chiziqlardan foydalaniladi. Direktsion burchak abstsissa o‘ qiga parallel chiziqning shimoliy yo'nalishidan soat strelkasi yo‘nalishi bo‘yicba kartada berilgan chiziq yo'nalishigacha oichanadi (6.7 - shakl). 6.7-shaki. K a rta d a gi y o ‘ naIishning b aqiqiy azim uti va direktsion burchagini aniqiash sxemasi Koordinata toiining chiziqlari karta va planlarda maium oraliqlar orqali tuzilgan, unda direktsion burchaklami oichash 74 in Imu berilgan yo‘ nalish ushbu chiziqlaming biri bilan kiMlNhiNhgacha davom ettiriladi. Shunda, agarda, direktsion luiii'liiik 180° dan kichik boisa, boshlang‘ ich nuktadan chapga 1«tyhiMlij^au chiziqgacha (6.7-shaklda BC yo‘nalishi), yoki •UrtfklNion burchak 180° dan katta bo‘lsa o‘ngga oicbanadi (uluikldn /)/:’ yo‘nalishi). Tninsportiming nolinchi shtrixi koordinata to‘ ri bo‘yicha unti Kaziy nishonini chiziqning kesishgan nuqtasi bilan lillln .hliriladi, bundan keyin esa direktsion burchak oichanadi. A|jiu 0 ‘ lchanadigan burchak 180° dan katta boisa, unda abstsissa ii i|iiiinj» janubiy yo‘nalishidan, transportiming burchak oichash .lil iilusining yozuvlaridan foydalanib. sanoq olinadi. 6.3.2. M oridianlar yaqinlashish b u rchagi yordam ida y oiialish larn in g haqiqiy azimutini hisobiash Voiuilish azimuti - A; shu yo‘nalish direktsion burchagi - a; Mgni, y meridianlar yaqinlashish burchagi boisa, u holda A = a ± y. ( 6.3) 6 J .3 . M agnit sirelkasini o g is h burchagi yordam ida yoiialishlarning m agnit azimutini hisobiash Yoiiitliiih ¡i/uuuti A, shu yo‘ nalishning magnit azimuti M a , iiiMHUll Miulkimining ogishi- S boisa, ( 2 .1-shald) unda MA = A ± ô. (6.4) MiinImiiî yi <IiinImIu kiirluning pastki ramkasi ostida berilgan iu i|niii "in il\ii'tiulu|', up,'inIi bm'chagi § va meridianlaraing Vni|lulii-'li((ili !'i111 luifi ) iIhii Inyilulunib hi.soblashni bajarish IIMHllkln u M i 0'lrl»iiny,»tn iliirMslnn hiircliiiklurl asosida n«• iiiillkliliii iiiujr rumb (|lyniatlariiii hisobiash V i i ' i ml i Nl i l i u u i u g d irekl.sion b urc ha kla ri m a iu m b o ig a n d a ihihImiI i|uvuiiifi,i l o t i u u l i i l a r yordam ida aniqlash m u m k in 75 I c h o r a k d a S H S H q: r - a I I c h o ra k d a JS H q ■r = 180 ' -a ■ I I I c h o r a k d a JG': r =C L — 180° IV c h o r a k d a S H G r = 3 6 0 ° - a j 6.4. Kartada berilgan nuqtaiiing geografik koordinatalarini aniqlash Karta varag‘ ining to iiq yoki kartaning faqat bir qismi berilganiga qarab kartada berilgan nuqtalaming geografik koordinatalarini aniqlashni ikki xil usuli qoilanishi mumkin. A. Agar kartaning to‘ liq varag'i boisa, unda, minutli ramkaning bir xil kiymatli oraliqlarini birlashitirib, tekshirilgan cliizg‘ ich bo‘yicha berilgan nuqtaga yaqin janubiy va shimoliy parallel, g'arbiy va sharqiy meridian chiziqlari o ‘ tkaziladi, undan keyin esa ulaming gradusli qiymatlari aniqlanadi. Geografik kenglik va georafik uzoqlik quyidagi ifoda orqali aniqlanadi (p = c p j + A = Af = < pS H - A ( p 2 + = A*SHq — A A 2 ,J Bunda ( p j - janubiy parallel kengligi, (pSH - shimoliy parallel kengligi, XG- - g ‘arbiy meridian uzoqligi, Xshq - sharqiy meridian uzoqligi. Ikki aniqlangan kiymatlar orasidagi fark 0,1" dan oshmasligi kerak. A(p va AX geografik koordinata orttirmalarining qiymatlarini kattaligi quyidagi ifodalar orqali aniqlanadi Aa Ab A <p — — 60; A (p = ~r~ 60. ( 6 -6 ) CL b Koordinata orttirmalarining qiymatlarini hisoblash uchun o ‘ lchagich va masshtab ehizg‘ ichi bilan kartada Aa va. Ab kesmalar aniqlanadi, minutli ramka bo‘yicha esa a va b oraliqlar oichanadi. Misol: 6.2-shakldagi 1:10000 masshtabli kartada joylashgan K nuqtaning geografik koordinatalarini aniqlash kerak. 76 Aniqlanuvchi nuqiaga janubiy parallel va g ;arbiy meridian yuqin boiib, janubiy parallelling kengligi (p., = 54°4r, g ‘ arbiy meridian uzoqligi esa X q 1 =18° 06'. o ‘lchangan kesmalar qiymati An 44mm, Ab=31mm, 3=62mm va b=36mm. A(p va AX gcografik koordinata orttirmalarining qiymatlarini hisoblaymiz A -60" 44-60" = 42.6 A (p = — ------ = 62 a AX - A . -60" 31-60" = 51.7". 36 Pemak, K nuqtaning geografik koordinatalari: (pK=54°41'+42,6"-54° 41' 42,6", Xk = 18° 06'-f-51,7"=18° 06' 51,7". B. Agar kartalaming faqat bir qismi berilgan bo‘ lsa unda gcografik koordinatalami anialash uchun berilgan nuqtadan ehizg‘ich va uchburchakli chizg‘ich yordamida parallel va meridian o ‘tkaziladn va Aa, Ab, a,b chiziqli kesmalar oichanadi (f>,2 -shakl). _b b .................. ....... ............. & 18< 4230 ► a L 6.8- shakl. K a r la va ra g ‘ ining fragm en tida g eo gra fik k oord in a ta la m i aniqlash Kcyingi hisoblashlar ( 6 .6 ) formulaga muvofiq bajariladi. Misol: 6 .8-shakldagi 2 nuqtaning geografik koordinatalarim uniqlash kerak. 77 Shakldan ko‘ rish mumkinki, ramkaning timoliy tomoni (pSH= 54° 42’ 30" kenglikka ega, sharqiy tomoni esa XShq =18° 03’ 45" uzoqlikka ega. 2 nuqtaning koordinataiarini aniqlash uchun minutli ramkada Да, Ab, a va b. kesmalar o'lchangai. Aa-75.2 mm, Ab=85.1mm, a=92.8mm va b= 107.2mm. a chiziqli kesma shaklda 30" li burchakli oralig‘ iga to‘g ‘ ri kelganligi tufayli, formulaga ko‘ra, ф2 = 54° 42' 30" - 24,3" = 54° 42' 05,7"; X.2= 18° 03' 43" -4 7 ,6 " = 18° 02’ 57,4". 6.5. Kartada berilgan nuqtaning to‘ g ‘ ri burchakli koordinataiarini aniqlash Nuqtalaming to‘ g ‘riburchakli koordinatalari koordinata to‘rining chiziqlari orqali aniqlanadi. Berilgan nuktaning to‘ g‘ri burchakli koordinatasini aniqlash uchun awal, ushbu nuqta o ‘rin oigan kvadratning janubiy — g ‘ arbiy burchagining koordinatalari metrda ifodalanib aniqlanadi. Masalan, 6.2-shakldagi kilometr to‘ ri yozuvlari bo‘yicha ko'rish mumkin xjan = 6 065 000 M ва Уд‘агъ — 4 311 000 m. Berilgan nuqtaning to‘ g‘ riburchakli koordinatalari auyidagi ifodalar orqali hisoblanadi. (i = 1,2 ) bunda Лхг — berilgan nuqtadan kv adratning janubiy tomoniga tushirilgan perpendikulyar, Ay1 esa kvadratning g ‘arbiy tomoniga tushirilgan perpendikulyar bo‘ lib, ulaming uzunligi karta yoki planning masshtabida o ‘ lchanadi. Natijalarini nazorat qilish va aniqroq hisoblash uchun berilgan nuqtadan kvadratning shimoliy tomoniga Ax2 perpendikulyari, kvadratning g ‘arbiy tomoniga esa Ду2 perpendikulyari tushiriladi. 78 Orttirmalar yig‘ indisi Ax¡+Ax2 va Ay¡+Ay2 nazariy jihatdan lOOOm ga teng bo‘ lishi kerak. Ushbu koordinata orttirmalarining yig'idilarini nazariy qiymatdan farqi - berilgan nuqta obtsissa va ordinatalarim grafik aniqlash xatosini ko‘ rsatadi, ya’ni (Ax 2 + Ахг ) — 1000 = f x ва (Aya + Ay2) — 1000 = /у. Agar ushbu farqlar 3-M 10-4 qiymatidan oshmasa, unda yukuniy natija uchun ariñnetik o‘rtacha qiymat olinadi В nuqtaning geografik koordinatalarini aniqlash kerak. 6 .2-shakldagi kilometr to‘ri yozuvlari bo‘yicha ko‘rish mumkinki, В nuqta uchun Ajan = 6 065 000 m va wg>arb = 4311 000 Ш. tí nuqtaning to‘ g‘riburchaldi koordinatalari quyidagi ifodalar orqali hisoblanadi. XB = Xjm + A X!\yB = Ugnb + Ayh ( 6 .B) a) dastlab abtsissani hisoblaymiz: Kartada o ‘Ichash orqali Axx =590m va Ax2 =405m ekanligi uniqlangan. Abtsissani grafik aniqlash xatosi f x = (Ax 2 + AXi) — 1000 = - 5 m . 1:10000 masshtabdagi к arta uchun chekli xato (fXchek ) = 3 • M • 10 — 4 = 3 -10000 - 1 0 - 4 = ± 1 0 м. Abtsissani grafik aniqlash xatosi chekli xatodan ortmaganligi subabli uni o'lchangan koordinata orttirmalariga proportsional tar/da tarqatib ulami tuzatamiz: Axi tuz = 590 + 3 = 593 m, Дх2 tuz = 405 + 2 = 407m. Nazoratr 593+407=1000 m. В nuqtani abtsissa qiymati xB = 6 065 000 + 593 m 6 065 593 м. b ) ordinatani hisoblaymiz: Kartada o‘ lchash ekanligi uniqlangan. Ordinatani grafik 1000 = - 7 m. orqali Ayj = 285м va aniqlash 79 Xatosi Ay 2 = 708м fy — (Ду 2 + Ayx) — Ordinatani grafik aniqlash xatosi chekîi xato (±10)dan ortmaganligi sababîi uni o ‘ lchangan koordinata orttirmalariga proportsional tarzda tarqatib ulami tuzatamiz: ДУ1tur = 285 + 2 = 287 m, Ay2cuz = 708 + 5 = 713 m. Nazorat: 287+713=1000 m. В nuqtani ordinata qiymati y# = 311000 + 2 8 7 = 4 311287 m. Topografik karta va planlardagi gorizontallar yordamida masalalar yechish bo‘yicha gorizontallar yordamida nuqtaning absolyut va nisbiy balandliklarini aniqlash, berilgan nishablik, qiyalik burchagi bo‘ yicha chiziq o ‘ tkazish, berilgan chiziq bo‘ yicha profil chizish va boshqa masalalar yechish mumkm. 6.6. Kartadagi nuqtalarning balandliklarini aniqlash Karta yoki plandagi nuqta balandligini aniqlash amaliyotda eng ko‘ p ishlanadigan masalalardan biridir. Otmetkasi aniqlanishi kerak bo‘ lgan nuqtani kartadagi o'rni gorizontallarga nisbatan turlicha joylashgan bo‘ Jishi mumkin (6.9-shakl). yordam ida aniqlash 80 Masalan: • asosiy gorizontal ustida yoki qo‘ shimcha gorizontal ustida; • ikkita turli otrnetkaga ega asosiy gorizontallar oralig'ida; • ikkita bir xil otrnetkaga ega gorizontallar oralig‘ ida; • asosiy gorizontal va qo‘ shimcha gorizontal oralig‘ ida. 1) 6.9-shakldagi A va C nuqtalari asosiy gorizontal ustida. Bu holda nuqta otmetkasi gorizontal otmetkasiga teng bo‘ ladi. Gorizontallaming otmetkaîari relef kesim balandligi qiyroatini inobatga olgan holda, nishablik yo‘ nalishini, yo‘g ‘ on gorizontallardagi yozuvlar asosida va relef xarakterli nuqtalarini inobatga olgan holda aniqlanadi. Bizning tnisolda: Ha = 75 m; Hq = 55 m. 2) Asosiy gorizontallar oralig‘ida joylashgan nuqta otmetkaîari quyidagi ifoda orqali aniqlanadi. H = Hkichik + ‘^ (6-9) bunda Hkichik ~ i^ki gorizontaldan kichigini otmetkasi; h ikki qo‘ shni gorizontallaming balandlik farqi. ya’ni relef kesim balandligi; a - aniqlanayotgan nuqtadan otmetkasi kichik gorizontalgacha boMgan masofa uzunligi; h - aniqlanayotgan nuqtadan otmetkasi katta gorizontalgacha bo'lgan masofa uzunligi. anab qiymatlari plan yoki kartada. grafik tarzda ± 0 . 2 m m aniqlikda aniqlanadi. Bajarilgan ishni (6.10) ifoda bilan nazorat qilish mumkin. H f= H kiqhtk -h 6.9-shakl da B nuqtasi asosiy gorizontallar joylashgan, uning otmetkasini 1 ifoda bilan aniqlasak: a ( 6 .1 0 ) oralig‘ ida 3.2mm HH ** H kichik + ' ■ mh — 7 0 + :----- * 5m a + b 3.2mm + 5.1mm = 71.93m 3) Asosiy gorizontal va qo‘ shimcha gorizontal oralig‘ ida joylashgan nuqta otmetkasi ham (6.9) va (6.10) ifodalar orqali aniqlanadi. Bunda faqat relef kesim balandligi h — ni o‘ miga 81 yarim gorizontailami qo‘ shni gorizontallarga nisbatan balandiik farqi ya’ ni qo‘yiladi. H = H kichik "t" “ ^ 7 ^ ' ~2 ' (6 .1 1 ) 4) Ikkita bir xil otmetkaga ega gorizontallar oralig‘ida joylashgan nuqta otmetkasini taqriban aniqlash mumkin. Bunda yoki h . h H = H k ic h ik 2 ' y °ki ^ = ^ k a t t a ~~ ^ ifodalaridan foydalaniladi. 6.7. Kartada berilgan yo‘ naiish b o‘ yicha profil tuzish 6.10-shakl. K artad a p ro fd U tz is h 82 IJiror inshootni qurishdan oldin loyihalashda berilgan yo‘ nalishning bosh va oxirigi nuqtalarining o'zaro ko‘ rinishini, hamda ular orasidagi relefni qanday o ‘ zgarganligini bilish maqsadida karta yoki planda berilgan yo'nalish bo‘ yicha profil tuzish kerak boiadi. Masalan 6.10-shakldagi kartada DE yo‘ nalishi bo‘yicha joyning profilini tuzish kerak. Profil tuzish odatda milümetrli qogcozda va quyidagi tartibda bajariladi. Qog‘ ozga profil asosi sifatida gorizontal chiziq chiziladi va unga DE yo‘nalishidagi D -l, 1-2, 2-3, va x.z. E nuqtasigacha boigan ushbu yo‘ nalishni kesayotgan gorizontal (yarimgorizontal) oralig‘ idagi kesma uzunliklari karta yoki planning raasshtabiga mos tarzda tushiriladi. Ushbu kesma qirralaridagi ya’ ni profilda yotuvchi nuqtalardagi otmetkalar mos tarzda gorizontal chiziqni ostiga perpendikulyar tarzda yozib qo‘ yiladi. Otmetkalar grafasini ostiga masofa grafasi chiziladi va unga profilda yotuvchi nuqtalar orasidagi masofa qiymatlari yoziladi. Shundan so‘ng shartli gorizont tanlanadi va vertikal masshtabga mos tarzda profilda yotuvchi nuqtaiar balandlik o‘rni belgilanadi. Balandlik o ‘rni belgilangan nuqtalami tutashtirish orqali profil hosil qilinadi. gorizontal nrassfttab f.iOOOO vertikal m assliiab 1:1 --------------------------------- ---------Ä ¡G Cj O Joy Nvrn £ §3 $ f}* V* ^ 149 ] j ÖS I 98 A 1 2 3 V £t *■ o tri <*9 e* c3 £> <0 3) o£ £i W4 l 8» I 79 96 4 S 6 7 BC 6.11-shakl. A C yo'nalish b o‘ yicha profil 83 t* Profil da relef ifodali tasvirlanishi uchun uning vertikal masshtabi gorizontal masshtabga nisbatan 10 yoki 20-karra yirik qilib olinadi. 6 . 11-shaklda berilgan yo‘ nalish bo'yicha profil namunasini ko'rinishi ko‘ rsatilgan. N azorat savollari: 1. Masofani karta sonli masshtabidan foydalangan holda aniqlash qanday bajariladi? 2. Kartada egri chiziqlami o ‘lchash qanday bajariladi? 3. Masofani ko'ngdalang masshtabdan foydalangan holda aniqlash qanday bajariladi? 4. Masofani karta chiziqli masshtabidan foydalangan holda aniqlashni tushuntiring. 5. Topografik kartadan nuqtaning to‘ g‘ri burchakli va geografik koordinatasi qanday aniqlanadi? 6 . Direktsion burchagi va magnit azimutini aniqlashni tushuntirib bering. 7. Topografik kartada berilgan chiziqni profili qanday chiziladi? 8. Kartaning nechta ramkasi bor? 9. Kartaning gradusli va kilometrli to‘ri deganda niniani tushunasiz? 10. Zonal yassi to‘ g‘ ri burchakli koordinata tizimida qaysi chiziqlar abtsissa va ordinata o‘ qi sifatida olinadi? 11. Topografik kartadagi nuqtani aniqlangan abtsissa va ordinata qiymatlari nimani anglatadi? 12. R elef kesim balandligi nima va uning qiymatini kaitakichikligi nimaga b o g iiq ? 13. Kartadagi nuqtalarining absolyut balandligi qanday aniqlanadi? 14. Kartadagi nuqtalar orasidagi nisbiy balandlik qanday aniqlanadi? 15. Nuqtalar orasida aniqlangan nisbiy balandlik qiymatlarini qanday nazorat qilish mumkin? 84 (1 qism. G E O D E Z IK 0 ‘ L C H A S H L A R 7. G E O D E ZIK 0 ‘ L C H A S H L A R V A X A T O L A R 7.1. Geodezik ishlarning mofaiyati Geodezik ishlar yer yuzasining karta, plan va profillarini m/ishda hamda injenerlik inshootlarini barpo qilishda va ulardan 1‘oydalanishda bajariladigan ishlarga va katta maydonlardagi geodezik ishlarga bo‘ Iinadi. Geodezik ishlar joyda bajariladigan dala ishlar va xonada o'lirib bajariladigan kameral ishlar turiga bo‘ linadi. Dala i'liluiining asosiy tarkibiga o ‘lchashlar kiradi. Kameral ishlar — hLsoblash va chizma tuzish ishlari boiadi. Barcha geodezik ishlar kcmkli geodezik ma’lumotlami olishga (o ‘lchash yoki hiMoblushga) bag(ishlanadi. 7.2. Joyda 0 ‘ lchanadigan kattaliklar O'lchash deb s’yomka ishlarini baiarishda va maxsus injenerlik masalalarmi yechishda joyda kerakli bo:lgan kdllaliklami aniqlash jaroyoniga aytiladi. 7 .1-Nliukl. Iñi/oviy geodezik tekisliklar sxemasi 85 Odatdagi oichash uchun kuzatishlarda geodezik tekisliklar orqali beshta kattaliklar qiymati aniqlanadi (7.1- shakl): gorizontal burchaklar, gorizontal masofalar, yo'nalish(zenit)dan og'ishvertikal burchaklari, vertikal masofalar, qiyalik masofalari. Shakldagi AOB va ECD gorizontal tekisliklar, OACE va ABDC vertikal tekisliklar boiib, • A O B gorizontal burchagi gorizontal tekislikdagi O A va OB masofalari oraligida o ‘ lchanadi; • A O S vertikal burchagi vertikal tekislikda oichanadi; • E O C tik (zenit) burchak ham vertikal tekislikda oichanadi; • A C va B D vertikal chiziqlar shovun chizigi yo‘ nalishida oichanadi; • O C qiyalik masofalari qiya tekislikda aniqlanadi. Ushbu asosiy kattaliklarni kuzatish orqali joydagi istalgan nuqtalarni o ‘zaro joylashish holatini hisoblab topish mumkin. Bu kattaliklarni kuzatish-hisoblash metodikasi va asboblari bilan kelgusi bobiarda to‘xtalamiz. 7.3. Geodeziyada qo‘ llanadigan oich a v birliklari Mamlakatimizdagi chiziqli oichashlar asosan metrik oichov tizimida bajariladi. Bunda oichov birligi metr boiadi. 1 metr (m) li uzunlikda 10 detsimetr (dts), 100 santimetr (sm) yoki 1000 milimetr (mm) joylashadi. Millimetern mingdan bir qism mikrometr (mkm) ga teng. Joydagi masofa uzunligi uzunligi ko‘p xollarda kilometr (km)larda ifodalanadi: 1000 metr 1 km ga tengdir. Balandlik (vertikal masofa) qiymatlari ham metrik oichov tizimida bajariladi. Yassi tekislikdagi burchaklarning oich ov birligi gradus tizimi boiadi. T o iiq doirani 360° dan bir qismi 1 gradus (l°)ga teng. l°da 60ta gradus minuti (60'), 1 ' da 60ta gradus sekundi (6 0 ") bor. Burchak qiymatlari radian oich ov birligida ham ifodalanishi mumkin. 86 '¿rcR doira uzunligi 2 n radianga tengdir. radian va gradus li/imlari bo‘ laklarining munosabati quyidagicha: pa = 57.3"; p ' = 3 438'; p " = 206 265". I-3ir qator davlatlarda (AQSH, Germaniya, Frantsiya va boshq) burchak o ‘ lchashda detsimal (metrik) tizim qo‘ llanadi.9 10 Bunda to‘ Iiq doraning 400dan bir qismi birlik sifatida olinadi. Iiu o‘ !chav birligi gon (avallari grad) deb nomlanadi. Gon birligi quyidagicha talqin qilinadi: 2n — = 1 gon = 0.9 gradus, 1 gon =1000 santigan(sgon) =1000 milligon (mgon). Gon tizimi xorijiy elektron taxeometrlaming burchak oichash iloiralarida qo‘ llanadi. Hudud yuzasini o'lchov birligi kvadrat metr (kv m)bo‘ ladi. Kichikroq hududlar uchun sotix (100 kv.m), katta hududlar uchun Htiktar (ga) birliklari qo‘ llanadi. 10 000 kv.m. = 1 ga ; 100 000 kv. m. = lOO^ra = lk v. km. (icodezik qiymatlami o ‘ lchash va hisoblashlarda vaqt, oji'irlik, xaroral kattaliklari ham qoilanishi mumkin. Vaqt birligi sekund, og‘ irlik birligi halqaro kilogramm, xororat birligi TSelsiy shkalasidagi gradus (°C) bo‘ ladi. Atmosfera bosiminio‘ lchashda o6lchov birligi mm simob ii\iititi (mm. sm. ust) yoki millibar (mb) bo‘ ladi. Im b = 0 760 rnm.sm.ust. Ha’zi xavo bosimini o ‘ lchash asboblarida xaqaro birlik tizimi (SI)k<> inos tarzda paskal(Pa) kataligi qo‘ llanadi. 1 mm simob mliiiii 133,322 Pa ga teng bo‘ ladi. Atmosfera (atm) bosim oichov birligi bo‘ ladi. 1atm .= 1,033 k8/ k v s m . 1A. 0 ‘ lchash va o(lchash xatolari O'lchashlar ikki xil ya’ ni bevosita (vositasiz) va bavosila 1vi»Niliili)o'lchashlarga bo‘ linadi. *«'liurlcN D.Ghilani, Paul R. Wolf. “Elementary Surveying”. 2012. I itfjlnerlng Surveying . W.Schofield. 2007 oichashda oichov birligi hisoblanuvchi asbob oichanayotgan obyektga taqqoslanadi. Masalan, joyda masofani p oiat lenta (ruletka) bilan, burchakni teodolit bilan oichash, qog‘ ozda chiziq uzunligini chizgich bilan, burchakni transporté bilan oichash bevosita oichash b oiib hisoblanadi. Bavosita oichashda obyekt bevosita oichanmasdan. uning kattaligini boshqa bevosita oichagan kattaliklar natijalaridan foydalanib aniqlanadi. Masalan, uchburchakning oichangan tomon uzuiiliklaridan foydalanib, kosinuslar teoremasi yordamida burchaklami hisobJab topish mumkin. Oichashlarda natijaga to‘rtta asosiy omillar ta’sir etishi mumkin: • ijrochini mala/casi; ® qo '¡lanayotgan asbobni aniqlik darajasi; • o'ichcish sharoiti; Bevosita • o ‘Ichash metodikasi. Bir xil malakali ishchilar tomonidan, bir xil aniqlikdagi asbob bilan, bir xil usulda va sharoitda bajarilgan oichash teng aniqlikdagi oichash boiadi. Bu shartlardan birontasi o ‘ zgarsa, teng emas aniqiikda oichash boiadi. Amaliy tajribalar shuni ko‘ satadiki, oichash natijalariga xato ta’sir etadi. Xatoni aniqlashda quyidagi ifoda o‘ rinlidir: A = ¿ - X, ( 7.1). bunda l - obyektni oichash natijasi, X - natijani haqiqiy qiymati, A-ular orasidagi farq, ya’ ni xato qi>Tnati. Y a ’ni o ‘Ichash xatosi debf qiymati aniqlanayotgan kattalikni o'ichash natijasidan ushbu kattaürcning aniq (haqiqiy) qiymatini farqi tushuniladi. Geodezik oichashlarda (hisoblashlarda) natija ishonchligini oshirish uchun oichashlar soni ko‘paytiriladi. Agarda obyekt (h ) marta oichangan boisa, oichash natijalari , llf l2 ... ln, boiadi va xatolar qatori Alf Az, A3, ..., An hosil boiadi. Kelib chiqish sabablariga ko‘ra oichash natijalariga qo‘pol. muntazam (sistematik) va tasodifiy xatolar ta’ sir etadi. Qo*pol xato. Oichash yoki hisoblash vaqtida yanglishish, oichash ishini bajarayotgan kishining parishonxotirligi, oichash 88 asbobini nosozligi qo‘pol xatoga olib keladi. Qo‘pol xatoni aniqlash uchun har qanday oichash kamida ikki rnarta bajariladi, hisoblashda albatta nazorat hisobi amalga osbiriladi. Muntazam (sistematik) xato. Biror obyektni oichaganda bir xi! ishora bilan yoki maium bir qonuniyat bilan takrorianadigan xatolik muntazam xatolik deyiladi. Muntazam xato o ‘ lchashlarda bir xil ishora va qiymat bilan takrorlanib turuvchi xato boiib, u oichashlardagi uchta asosiy omillar ta’ sirida yuzaga kelishi mumkin: ijrochini malakasi, qoilanayotgan asbobni aniqlik darajasi, o‘ lchash sharoiti va oichash metodikasidan. Bu omillardan sezilarlisi ishlatilayotgan asbob xatosi bo‘ lib, u asbobidagi oich ov étalon qiymatini notokg‘ ri ko‘rsatilishi tarzida hosil bo‘ladi. Muntazam xatolik oichash natijasiga tuzatma kiritish orqali tuzatiladi. Tasodifiy xato. Oichash jarayonida tasodifiy xato ro‘ y beishi. muqarrar, oichash vaqtida uni e’tiborga olib bo‘lmaydi. Tasodifiy xatoni kaitaligi, ishorasi awaldan ma’lum boimaydi, katta miqdorda oichashni bajarish natijasida tasodifiy xatolar qonuniyatini aniqlash mumkin. Tasodifiy xatolar ko‘pchilik holda ehtimollar nazariyasini qonuniyatlariga bo‘ ysunadi. 7.5. Tasodifiy xato xususîyatlarà Tasodifiy xatolar quyidagi to‘rtta asosiy xususiyatlarga ega elcanligi aniqlangan: 1. Cheklanganlik xususiyati: tasodifiy xatolar malum bir chegaraviy kattalik Àchek dan, ya’ni cheklik xatolikdan oshmaydi: |Aj < Achek. (7.2) 2 . Nolga nisbatan simmetrikiik xususiyati: absolyut qiymati jihatidan teng, manfiy va musbat ishorali xatolami uchrash ehtimoli teng; 3. Kompensatsiyaîamsh xususiyati: oichashlar sonini orttirib borish biîan tasodifiy xatolami o ‘rta arifinetik miqdori nolga intiladi: 89 ( A i + A 2 + *” + An) M л lim -------------------------- = lim — = 0, 71-»со 71 П-»oo Я ( 7.3) bunda, n - o‘ lchashlar soni (yig‘ indisi olinayotgan xatolar soni); [ ] - Gauss tomonidan kiritilgan yig‘ indi belgisi, matematikada 2; 4. Zichlik xususiyaii: absolyut qiymati kichik xatolar absolyut qiymati katta xatolardan ko‘ p uchraydi va aksincha. 7.6, Natijalar aniqligiga baho berish 0 ‘ lchash natijasini o ‘lchanayotgan kattalikning haqiqiy o‘ lchamiga qay darajada yaqinligi, ya’ni oichash sifatiga o‘ lchash aniqligi deyiladi. Geodeziyada biror kattalikni o‘ lchash yoki hisoblash natijasi va ushbu kattalikni nazariy qiymati orasidagi farqga bog‘lanmaslik xaiosi deb ataladi. Bog 'lanmaslik xatosini tarqatish va amalda aniqlangan kattalikning tuzatilgan qiymatini hisoblash jaroyotiiga о ‘Ichash natijalarini tenglashtirish deyiladi. Tenglashtirish bajarib bo‘lingach, olingan natijalar aniqligiga baho berish bajariladi. Geodeziyada aniqlikga baho berish о 4Ichash natijalari bilan bir qatorda hisoblash natijalari uchun ham o'rinlidir. Geodezik oichashlar nazariyasida umumiy о Ichashlar (n ), ortiqcha о ‘Ichashlar ( n — 1) va zamriy о 'Ichashlar mavjud. Umumiy o ‘lchashlar soni kamida 2ta boiadi. zamriy о 'Ichashlar soni 1 bo rlib, u orqali o ‘ lchanayotgan katalikning taqribiy kattaligini bilish mumkin. Natijalar aniqligiga baho berishda quyidagi ko‘ rsatgichlardan foydalanish mumkin: • О ‘rtacha arifinetik miqdor • о ‘rtacha xato • ehtimoliy xato • о ‘rtacha kvadratik xato • chekli xato • nisbiyxato • kattalik vazni 90 О ‘rtacha arifmetik miqdor. Haqiqiy kattaîigi X boigan obyekt n martaba teng aniqlikda oichanib, llt l2 ... ln, natijalar olingan bo'lsin ( 1) asosida yozishimiz mumkin: A ^ k -X A2= l2 - X K = ln ~ X Olng va chap tomonlar yig‘ indisini olamiz, unda bundan I Х = Щ _Ш n n ’ Oichashlar soni chegaralangan boiganligi uchun quyidagini yozamiz: X = ^ n , « (7,4) ■jfl blinda, X o ‘rtacha arifinetik miqdor. O'ichanayotgan obyektni haqiqiy kattaligi ko‘p xollarda типа ’lum bo 'ladi va uni о ‘Ichash natijalarining о ‘rtacha arifinetik miqdori bilan almashtirishimiz mumkin bo‘ladi. О‘Ichash natijalarini ularning o‘ rtacha arifmetik miqdoridan l.irqi о 'rtacha arifmetikdan chetlashish yoki ehtimotiy xato ileyiladi: | | | *| ^2 = h ~~ x (7.5) (7.5) ni o ‘ng va chap iomonini qo‘ shsak: m = [i ]-n x bu tenglikni o ‘ng va chap tomonini n ga bo'lamiz, unda O*rtacha xato. Xatolami absolyut miqdorini o‘rtacha arifmetik miqdoriga (»‘ rtacha xato deyiladi, haqiqiy tasodifiy xato uchun: o ~ lAi 1+ №2\ + ••• + iAni _ [|A|] n n 91 ^ 7 g* Ehtimoliy xatolik uchun: 'p.. P t l + № ! + •••+ K . I [W ] _ n n y 0 ‘rtacha kvadratik xato. Geodezik o ‘lchash natijalariga baxo berishda o ‘Ichashning o ‘rta kvadratik xatosi ( m ) asosiy ko ‘rsatgichlardan biri hisoblanadi. 0 ‘lchashlar teng aniqlikda yoki teng emas aniqlikda bajarilishini inobatga olgan holda ikki xil yondashuv mavjuddir. Teng aniqlikdagi o ‘ lchashlami o ‘rta kvadratik xato (b‘ .kv.x.) si Gauss fomiulasi bilan hisoblanadi: . A? + A l + - + AS ([A 2] --------~ = ± J i r - ™ Teng emas aniqlikdagi o‘ îchashîar o‘ .kv.x. si Bessel formulasi bilan hisoblanadi: I W z] m = ± P ----- W L ------ I = ± U — yj n- 1 - 1 ( 7. 9) banda /i-oichashlar soni, (n — l)-ortiqcha o‘ lchashlar soni, [i92]-ehtimoliy xato kvadratlari yig 4indisi. Chekli xato. Tasodifiy xatolar belgilangan miqdordan (à chek) chekdan oshmasligi kerak, aks holda bu qo'pol xato hisoblanadi.. Ehtimollar nazariyasiga ko‘ra, normal sharoitda obyektni 1000marta oichaganda, xato haqiqatdan tasodifiy bo‘ lsa, faqat 3 ta xatolik o ‘ rtacha kvadratik xatoning o ‘ lchanganidan katta bo'lishi mumkin ekan, shu sababli o ‘rtacha kvadratik xatoning uchlangan qiymati chekli xato deb qabul qilinadi: Açhek= ± 3 m . ( 7.10) 0 ‘ lchash natijalarining sifatiga katta talab qo‘ yilganda chekli xato qilib o ‘rtacha kvadratik xatoning ikkilangan miqdori qabul qilinadi: ^chek~ ± 2 m . (7 .1 1) 0 ‘rta kvadratik xato Achek dan katta bo'lsa, o ‘lchash qoriiqarsiz hisoblanadi. 92 Nisbiy xato. 0 ‘ rtacha kvadratik xato, o‘rtacha xatolik, haqiqiy yoki ehtimoliy xatolar o‘ lchashlar sifatini to‘liq ifodalamaydi. M¡soi uchun, Lx = 215 m masofa m 1 = ±0,15 m o'rtacha kvadratik xato bilan; h2 ~ 125 m masofa m 2 = ±0,10 m o ‘rtacha kvadratik xato bilan o‘ lchangan bo‘ lsin, m 2 < m 1 bo'lganligi uchun birinchi qarashda L2 masofa aniq oichangan degan fikr keladi, agarda xatoni o ‘lchangan kattalik qiymatiga bo‘ lsak, nisbiy xatolik kelib chiqadi. Nisbiy xatolik surati birga teng ho'lgan kasr ko‘rinishida yoziladi. ( ) ‘ rtacha kvadratik nisbiy xato: m m:m 1 1 L L :m (L :m ) O'rtacha arifmetik nisbiy xato: e L e.e L N i i ( L: 9 ) N ( 7.12) ( 7.13) M ¡solda keltirilgan oichash uchun (7.12) asosida: jv 0 .1 5 M _ 0 .1 5 :0 .1 5 _ ' 215 m ~ 0 .1 0 m _ 2 1 5 :0 .1 5 _ 0 .1 0 :0 .1 0 _ ' 125 m ~ 1 2 5 :0 .1 0 1 1433' 1 ~~ 1 2 5 0 ’ demak, m 1 > m2 bo‘ lishiga qaramasdan birinchi irmsofa aniq o ‘ lchangan. 0 ‘lchash vazni tushunchasi teng emas aniqlikda o ‘ lchash n.ilijaiariga ishlov berish uchun kiritilgan. Vazn o ‘ lchash iiiilijalarini ishonchliligini ifodalaydi. Vazni katta boigan o'ichash natijasiga ishonch ham katta bo‘ ladi. ( ) ‘ i tacha kvadratik xatoni kvadratiga teskari proportsional ho'lgan kattalik o'ichash vazni deb olinadi, ya’ ni Ùtm ■ ( 7 - 1 4 ) bundü C - hisoblash ishlari uchun qulay qilib tanlab olinadigan (loirniy knllulik. Bir 0 ‘ lchash natijasining vaznini p bilan, xuddi shunday n ta o'ichash nalijalarining o ‘rtacha arifmetik miqdorini vaznini P bilan bclgilaymiz, unda ular nisbati 93 (7.15) Bu formula vazn biriligi xatosini hisoblash formulasi bo‘ lib, undan teng emas aniqlikda oichash natijasini baholashda foydalaniladi. Tasodifíy haqiqiy A xatolar uchun (7.15) formula quyidagi ko'rinishda boiadi: p = * 'yj (7.16) n Ehtimoliy i9 xatolar uchun: (7.17) Umumiy oitacha arifmetik qiymatni o ‘rtacha kvadratik xatosi quyidagi formula yordamida hisoblanadi : (7.18) (7.18) ni (7.17) asosida yozishimiz mumkin: (7.19) •Л р ! Vp 7.7. Bevosita o (lchash natijalari funksiyasining o*rta kvadratik xatosi Biron bir geodezik masalani yechishda bevosita oichash natijalarini argument, natijani esa maiematik funksiya tarzida ko ‘rsa bo ‘ladi. Bunda yechiladigan masalani shartiga ko‘ra turli ko‘rinishdagi funksiyalar yuzaga keladi. 1) 0 ‘lchangan kattalikni doimiy ko‘paytmaga (koefitsentga) ko ‘paytirish natijasini o ‘rta kvadratik xatosi. Bunday holda naíija quyi ko'rinishdagi funksiya ko‘ rinishida boiad (7.20 ) u = k - X, 94 Hunda k - xatosiz doimiy qiymat (koefitsent), x - o'lchash nati/asi (argument). Funktsiya o ‘rta kvadratik xatosini rr^ orqali, argument o ‘rta kvadratik xatosini m x orqali ifodalasak, quyidagi ifodaga ega bo* tamiz: mu = k • mx . 2) (7.21 ) O ‘¡changan kattaliklarning algebraik yig'indisini o'rta l<vadratik xatosi. Natija quyi kó‘rinishdagi funksiya ko‘ rinishida boiadi: (7 .2 2 ) orqali, u —x ± y ±z, Funktsiya o ‘rta kvadratik xatosini x,y,z argumentlarining o‘ rta kvadratik xatosini inx ,m y ,m z orqali ifodalasak = mx + my + mz . (7.23) Agar argumentlarining o‘rta kvadratik xatosi o‘zaro teng 1)0 isa, ya’ni mx = my = m z = m bo‘ lsa, m u = m-yjn (7.24) boiadi, bundagi n - ai'gumentlar soni. 3) u = f ( x lfx 2, ..., xn) ko‘rinishdagi fimksiya berilgan boisin, bu funksiyaning argumentlari oichash natijalari x i,x 2, - , x n lardan iborat boiib, alar m 1,m 2, ...,rnn o ‘rtacha kvadratik xato bilan oichangan boisin, u holda u qanday xatolik bilan topiladi degan savol tug‘ iladi. Xatolar nazariyasidan agar x1,x 2, ...,xn lar o ¿zaro b o g iiq bolmagan kattaliklar boisa, quyidagicha topiladi: 1. Tunktsiyadan to iiq differentsial olinadi: df df df d r - - — dx1 + ~ — dx2 + — + -— dxv , HH dx2 dxn Itunda dz, dxv dx 2, ..., dxn- df dx± *,dx2 J o j &xn a/ (7 .2 5) differentsial lar; a/ o'/gnnivchilar bo'yicha olingan xususiy hosilalar. 2. (4.19) da difíerentsiallar o‘rtacha kvadratik xato kvadrati hilan almasluiriladi. 95 Xususiy hosilalar koeffitsient sifatida olinib ko‘ tariladi, natijada (4.19) ni quyidagicha yozamiz: kvadratga Misol: Agarda masofa gorizontal proektsiyasi d=I43,5 m va qiyalik burchagi y = 2°30' bo‘ lsa va ularni oichash o ‘rtacha kvadratik xatolami mos ravishda ms — 0,5 м va mY = V bo‘ Isa, h=stgy formuladan foydalanib, hisoblanilgan nisbiy balandlik (h) o'rtacha kvadratik xatosi topilsin. h—stgy dan to'liq differentsial olamiz: (7.27) ( 7.26) asosida yozamiz: Xususiy hosilalami topamiz: dh dh s ( 7.29)ni ( 7.28)ga qo‘ysak L , m2 h = t g 2r m l + Й ( 7.30) bo‘ ladi, lekin rriy burchak bo‘ lganligi uchun radian minuti yoki radian sekundiga bo‘ linadi ip ' = 3438'; p " = 206265") demak, (4.24) ni quyidagicha yozishimiz mumkin: 143.5х l2 0.9994 3 4 3 8 2 л/0.00223 ¿ ¿ 0 . 0472м = + 4 . 7sm 96 N azorat savollari: 1. ( Jcodezik ishlarni qanday asosiy turlari mavjud? 2. Сjcodezik kuzatishlarda qaysi kataJjklar qiymati aniqlanadi? 3. Qanday oichash usuilari va turlarini bilasiz? 4. 0 ‘ lchash jarayonida qo‘pcl xato bo'lmasligi uchun nima qilish kcak? 5. Muntazam xato deb qanday xatoga aytiladi va uni oichash nalijasidan yo‘qotish uchun nima qilish keak? 6 . Qanday xatoga tasodifiy xato deyiladi? 7. Tasodifiy xatolar qanday xususiyatlarga ega? X. 0 ‘rtacha arifmetik miqdor yoki oichashni ehtimoliy qiymati deb liimaga aytiladi? 9. Geodeziyada natija aniqligiga baho berish qanday amalga oshiriladi? 10. Bevosita oichash natijalari funksiyasining o ‘rta kvadratik xatosi qanday amalga oshiriladi? 97 8. Y U Z A A N IQ L A S H K o ‘pgina injener geodezik va kadastr masalalami yechishda hamda iqtisodiy Joyiha ishlarida kerakli hudud yuzasini aniqlashga to‘g ‘ ri keladi. Yuza aniqlash bevosita joydagi o‘ lchashlar natijasi asosida bajariiishi yoki karta va plandagi oichaslilar natijasida bajariiishi mumkin. Yuza aniqlashning grafik, geometrik, grafik va mexanik usullari mavjud. U yoki bu usulni qoilash yuzasi aniqlanadigan kontur shakliga bog‘ liq, masalan daryo yoki yo‘l kabi kichik va cho‘ ziq maydonli obyektlar yuzasini grafik yoki geometrik usulda hisoblagan ma’ qui. Karta va planda yuza aniqlashning analitik, grafik va mexanik usullari qo‘ llanadi. Joyda yuza aniqlashning geometrik va analitik usullari mavjud. 8.1. Yuzani analitik usulda aniqlash Analitik usulda yuza aniqlashda yuzasi aniqlanuvchi konturning xarakteriovchi nuqtalarining to‘ g‘ ri burchakli koordinatasi kartada (yoki planda) grafik usulda aniqlanadi. Y uza qiymati ushbu koordinatalar asosida formulalar orqali hisoblab topiladi. Katta maydonlarda koordinatalari bo‘yicha hisoblanishi qulay boiadi va aniq natij a beradi. Joyda analitik usulda aniqlash ham kartadagi aniqlashga o‘xshab yuzasi aniqlanuvchi konturning xarakteriovchi nuqtalarini to‘g ‘ri burchakli koordinatasi asosida bajariladi. Faqat nuqtalarining to‘ g ‘ri burchakli koordinata qiymatiari joyda bevosita o Achangan boshqa qiymatlar asosida hisoblanadi. Analitik usulda biron bir konturli obyekt yuzasi obyekt chegaralari uchlarining koordinatalari bo‘yicha hisoblanadi. Obyekt chegara uchlaiining koordinatalari esa joyda bevosita oichangan chiziqlar va ular orasidagi burchak natijalari asosida hisoblab topilishi yoki karta va planda grafik usulda aniqiangan boiishi mumkin. Joydagi biron-bir obyektning chegaralari bo‘ yicha teodolit yo‘ li o'tkazilib, burilish nuqtalarining koordinatalari topilgan 98 Im»*Inh, uning yuzasi tegishli formulalar yordamida hisoblab i lucjilishi mumkin. Bu formulalar isbotini 8.1-shaklda keltirilgan oddiy lo‘ rtburchakli poligon misolida ko‘rib chiqamiz, 1, 2, 3, 4 iiMhhu obyekt qirralaridir. Poligon yuzini S bilan belgilab, kerakli lormulani chiqarish uchun qirralardan ordinata (yoki abtsissa) o'qiga perpendikulyar tushirilganda hosil bo‘lgan 1,2,2 ',Г; 2', 2,3,3'; 3,4,4',3' va 1,4,4'Г trapetsiyalar foydalanamiz. I nipotsiya yuzini hisoblash formulasiga asosan poligon yuzi 5 uchun quyidagi ifodani yozamiz: S = j (Уг + Уз) f e - * з ) + \ ( y 3 - y 4) f e - *+ ) ; (y » + y 2) ( * 2 - * l) - \ (У! - Уд(хх- XA ). hundan 2 ni umumiy maxraj qilib, qavslarni ochib, I*1tot tiloriga qarab tegishli qisqartiiishlami bajarib boiib, y Ho'yicha qo‘ shiluvchilami yig‘ ib, umumiy ko‘ pas'tuvchilami ijnv sdan chiqarsak quyidagiga ega boiamiz: ÏS - уу(хл - x2) + y2(xt - x 3) + y3(x2 - x4) + y4(x 3 - xx). I Ishhu formuladan kelib chiqadigan qoidani n ta qirrali tadbiq qilib, umumiy ko‘rinishda quyidagi formulani yn/Hh muinkin: n 2S = ^ y ¡ ( x ¡ - i - a : ¡+1), (8 .1 ) 1 Ih i ycrda: i = 1,2,3, poligon qirralarining tartib Iiii|nml Agar poligon burilish nuqtalarini ordinata o ‘ qiga pi «»окINiyulunsa, 8 . 1- shaklga asosan ko‘pqirrali poligon uchun: n 2S = y * x ¿(y i+1 - 99 x), ( 8 .2) 3 Г у 8.1-shakl. Yuzasi aniqlanadigan poiigon Hisoblash ishlarini tekshirib borish ( 8 .1) va ( 8 .2 ) formulalaming qavs ichidagi hadlari orqali amalga oshiriladi. Yopiq poiigon uchun ushbu formulalardan quyidagini yozamiz: П П à Ш 1) = 0 • J J & i - *i+ i) = 1 (а з ) 1 Hisoblash maxsus jadvalda kalkulator yordamida bajariladi. Koordinatalar bo‘yicha poiigon yuzasini hisoblash 8.2- jadvalda keltirilgan ( 8 .1) va ( 8 .2 ) formulalari poiigon qirralari soat mili yo‘nalishida nomerlangan bo‘ lsa o‘rinlidir. Agar poiigon qirralari soat miliga teskari yo‘nalishda nomerlangan bo‘ isa ushbu formulalar quyidagi ko‘ rinishga keladi: П 25 = X Ж 1 n 2*^ = ^ ' l- 1 ~ У1 (%i+1 — i 100 7 l+ ^ ' С8-3) (8*4) Analitik usulda yuza hisoblashjadvali h ii * • /, Koordinatalar A jorm aiari K o ‘ paytmalar (m ) (m ) (m 2) X i- 1 - Vi+i li-i X u 1 f 4100,0 +2500,0 -376,6 +363,6 2 l 14152,4 +2715,0 + 184,5 +3915,5 +2809,0 ♦3756,0 Vui 4 5 li ml O m ( x i- 1 * ' ( Vi+i ) +309,0 +1490760 +1283092 -941500 +500918 +396,4 + 140,0 +548170 +1113488 +2855,0 +269,9 -123,1 -462364 +770564 ' 3645,6 13602,0 +2685,9 +2430,4 + 154,C -130,2 -424,6 -334,5 -1547922 -1204869 +413629 -316438 13775,8 +2351,4 -498,0 +69,6 +262796 -1170997 + 1004,8 +882,2 +3584818 +2798599 -1004,8 -882,2 -3215155 -2428935 0 0 +369663 369664 2S = 369664 S=184832 m z= 1 8 . 4 8 g a ____________ 8.2. G rafik va geom ctrik usulda yuza aniqlasb (¡rafik usulda yuza aniqlashda plan yoki kartadagi yuzasi iinu|htmivchi kontur oddiy geometrik shakllarga (masalan i m liburchak, to‘g‘ ri burchakli to‘ rt"burchak) boiinadi va ushbu ulinkllnrning har birini yuzasi alohida hisoblab topiladi. Koniurning umumiy maydoni uni ichidagi shakllarning yuzalari ylg'lndisiga teng boiadi. Xar bir shakl yuzasi uni kartada n'kliangan elementlari (masalan uchburchak uchun asos va Imluiullik) asosida hisoblanadi. t ¡vometrik usulda yuza aniqlashda ham joydagi yuzasi «nli|lunuvchi maydon konturi oddiy geometrik shakllarga iloimudi va ushbu shakllarning har birining yuzasi shaklning asos v« balandlik qiymatlarini ko‘rsatuvchi qiymatlami joyda ruletka I n I h m o'lohash orqali alohida hisoblab topiladi. Umumiy maydon vu.Müi esa uning ichidagi shakllar yuzalarining yig‘indisiga teng lio'litdi. Shakl yuzasini hisoblash uchun kerak boiadigan glümcntlari (asos va balandlik) qiymati joyda masofa oichash iiNhoblari yordamida aniqlanadi. 101 1 8.2-shakl. Yuzasi aoiqlanuvcbi konturni geometrik shakilarga boyish sxemasi Bunday usulda yuza anlqlashda natijani nazorat qilish va aniqligini oshtrish maqsadida har bir geometrik shalning asos va baiandlik qiymatlari ikki marotaba aniqlanishi kerak. Buning uchun ikinchi bor oichashda shaklni boshqa tomoni asos yoki baiandlik tarzida o ‘ ichanishi kerak. Ikki karra aniqlangan yuzalar yig‘ indisini o ‘zaro farqi 1:200 dan ortmasligi kerak. 8.3. M exanik usulda yuza aniqlash Mexanik usulda yuza karta yoki planda planimetr, paletka va boshqa asboblar yordamida oichanadi, Chiziqli, qutbli va elektron planimetrlax mavjud bo‘ lib, hozirgi paytda ko‘p qoilaniladigani qutbii planimetrdir. Qutbli pianimeir ( 8.3-shakl, a), asosan, qutb richagi ( 1). aylantirish richagi (4) va karetka (sanoq olisb mexanizmi) ( 6) dan tashkil topgan. Qutb richagining bir uchida qutb igna bilan yukcha (2), ikkinchi uchida esa sharsimon boshli shtift (5) joylashgan. Shtift karetkadagi chuqurlikka joylashtiriladi. Yuk ostidagi nina (qutb) taxta yoki stoiga yozilgan plan yoki kartaga sanchib qo‘ yiladi. Aylantirish richagining bir uchida metal! gardishga olingan lupa (3) o ‘matilgan boiib, uning ostki sirtiga aylantirish indeksi nuqta qo‘yilgan. Shakl yuzasi aniqlanayotgan paytda aylantirish nuqtasi shaklning chegarasi bo‘yicha dasta yordamida sekin yurgiziladi. 102 H. 3-Khaki. И П -М qutbli planim etrini ko'rin ish i: a-umumiy ko‘ rinish; b-sanoq olish m exanizm i Aylantirish richagida (4), shkala tushirilgan boiib, u orqali rlclmgning uzunligi vemer (10) yordamida aniqlanadi (8.3-shakl, b) karelkada sanoq olish mexanizmi joylashgan bo‘ lib, u goiizonlal doira - siferblat (7), hisob g ‘ildiragi ( 8) va hisob U'ililinigidan sanoq olish moslamasi vemer (9) dan iborat. Nili’fblat 10 ia teng boiakka, hisob g‘ ildiragining silindrik sirti 100 Ia teng boiakka boiingan. Vemer 11da esa hisob H'ildiragining bitta boiagiga teng oraliq 10 ta teng boiakka boiingan. Sanoq olish mexanizmidan olingan sanoq to‘rtta HK|iimdan iborat boiishi kerak. ísh boshiashdan oldin hamrna geodezik asboblar singan plimimetr harn tekshirilib, zarur hollarda tuzatiladi. 103 Planimetrlarni tekshirish shartlari 1. Hisob g ‘ildiragi o'z o ‘qi atrofida erJdn va verriberga tegmasdan aylanishi kerak. Bu shartni tekshirish uchun aylantirish richagi q o iga olinib, barmoq bilan hisob g‘ ildiragi aylantirilib yuboriladi. Bunda g ‘ iidirak o*z inertsiyasi bilan bir necha sekund davomida aylanibturishi kerak. 2. Hisob g ‘ildiragining gardishiga tushirilgan shtrixlar yo ‘nalishi aylantirish richagining o ‘qiga parallel bo ‘lishi kerak. Bu shartni tekshirish uchun qutb nuqtasi o ‘ zgartirilmasdan biron shakl chegarasi planimetr qutbining ikki holatida,ya’ni o ‘ ng qutb ( 0 ‘ Q) va chap qutb (CHQ) da aylantirilib chiqiladi. Aylantirish xatosining ta’sirini kamaytirish uchun ma’ lum radiusli maxsus ninali chizg‘ ichdan foydalaniladi. Aylantirishda planimetming ikkala richagi orasidagi burchak qiymati 90°atrofida boiishi kerak. Qutbning o‘ ng va chap holatida olingan sanoqlaming ayirmalari bir-biridan uch boiakdan ortiqqa farq qilmasligi lozim. Elektron planimetrlar So‘nggi yillarda yuza oichash amaliyotida avtomatlashgan qurilmalar qoilanmoqda. Bunday qurilmaga misol qilib Yaponiyada ishlab chiqarilgan PLANIX-5, PLANIX-7 raqamli planimetrini ko‘rish mumkin (8.4-shakl). Bu asbob bilan ishlashda avtomatik tarzda sanoqlar olinadi va yuza aniqlanadi. Ish natijalarini qog‘ ozga tushirilgan holda olish mumkin. Bunday planimetr bilan ishlash chegarasi eni 300mm gacha, bo‘yi esa chegarasiz bo‘ ladi. Sanoqlar 8 xonali raqamlar bilan suyuqkristalli ekranda yozilishi, va yuzani oichash-hisoblash natijalari planimetr xotirasida saqlanishi mumkin. Yuza hisoblash ishlari planimetrdagi mikrokalkulyator yordamida ± 0 ,2 % aniqlikda bajariladi. 104 8.4-shakl. P L A N IX - 7 ra qam li planim etrini k o‘ rinishi Paletka yordamida yuzani hisoblash Chegaralari egri chiziqdan tashkil topgan va yuzasi 2-3 kvadrat sm gacha bo‘ lgan raayda konturlar yuzasini hisoblashda |i;iletkalar qo‘llaniIadi. Paletkalar parallel to‘g ‘ ri chiziqli va kvadrat bo'iadi. Kvadrat paletka - oralari 1 yoki 2 mm dan sha ( lof tselluloidda o‘zaro perpendikulär o ‘tkazilgan chiziqlar ko'rinishida boiadi. Perpendikulyar chiziqlar o ‘zaro kesishib kvadratlar to‘ rini (tomonlari 1x1 yoki 2x2 mm) hosil qiladi (8.5Niinkl, a). *** »*v \ ' 1 1 i 1 И 9И Р М / j . 1 i ///Г 'М 1 «гтЛ "п t/А Щ / t • » « ' .•y* %•/j.jiTl1 a b 8.5-shakl. Paletka yordam ida yu/a aniqlash: a-lcvadrat paletka; b- parallel chiziqli paletka. 105 Berilgan shaki yuzasi uning ichida joylashgan paîetka butun kataklari soniga toiamas kataklar sonini ko‘ z bilan chamalab aniqlab qo‘ shib, bitta katak qiymatiga ko‘ paytirib lopiladi. Butun boimagan kataklar sonini ko‘z bilan chamalab hisoblanadi va bu oichash aniqligini pasaytiradi. Yuzalarni parallel chiziqli paletkalar bilan aniqlash uchun shaffof tselluloid varaqchasiga 2 - 5 mm oraliqdan parallel chiziqlar chiziladi. Bunday paletka bilan yuzalar quyidagicha hisoblanadi. Yuzasi aniqlanadigan shaklga paletka shunday qo‘ yiladiki, uning eng chetdagi m va n nuqtalari parallel chiziqlar orasiga to‘ g‘ri kelsin (8.5-shaki,b). Shunda shaklning butun yuzi parallel chiziqlar yordamida bir xil balandlikka ega trapetsiyalarga boiinadi. Trapetsiyalar o‘ riasidagi lj, I2, I3_ln, kesmalar uzunligi masshtabli chizgich bilan o ‘ lchanadi. 8.5-b shaklda uziq chiziqlar bilan esa trapetsiyalaming asoslari ko‘ rsatilgan. Shunda trapetsiyalar yuzalari yigindisi yoki hisoblanadigan shaki yuzasi quyidagicha topiladi: n S = cl(1\ + ¿2 "l" *** ln) ~ a hm (8*5) 1 chiziqlarini umumiy uzunliklarini kun/imetr ( 6 .6 -shakl) yordamida aniqlash mumkin. Paletka yordamida yuza oichashda natijalaminazorat qilish va aniqlikni oshirish maqsadida yuza qayta oichanadi. Qayta oichashda paletka birinchi holatiga nisbatan taxminan 45°ga burilgan holda kontur yuzasi ustiga qo‘ yiladi. Il 8.4. Yuza aniqlash aniqligi Yuza aniqlash usullarini taxlil qilganda aniqlik ko‘rsatgichi ahamiyatga egadir. Analitik usul eng to‘g ‘ri usui boiib, joyda burchak oichash xatosi ± 1 ' va tomon uzunligini oichash xatosi 1:2000 boiganda, yuza hisoblash nisbiy xatosi 1:1500 boiadi. Geometrik usulda kichik geometrik shaklning asosi va balandligining qiymatlari karta yoki plan masshtabiga bogiiq 106 ho'liuli. Bu usulda yuza aniqlash xatosi quyidagi chegarada ho'liNhi kerak: S» Jï | (a6) °-01i ï ï s ô hunda: M - masshtab asosi, Sra shakl yuzasi gektar bisobida. l'uktka bilan yuza aniqlash xatosi: (8 7 ) Planimetr bilan yuza aniqlashdagi xato cheki: p f^ ° - 7c^ + 0 ' 05i J m f i - P S bunda: c —planimetming bo‘ iak qiymati, n — yuzasi aniqlanK<>n shakllar soni. Nazorat savoliari: 1. Karta va planda yuza aniqlashning qanday usullari mavjud? 2. Joyda yuza aniqlashning qanday usullari mavjud? 3. Yuza aniqlashning geometrik va graflk usullarini mohiÿari. 4. Yuza aniqlashning analitik usullarini mohiyati. 5. Paletka yordamida yuza aniqlash mohiyati va aniqligi. 6 . Yuza aniqlash usullarining aniqligi qanday? 107 9. J O Y D A B Ü R C H A K 0 ‘LC H A SH 9.1. Burchak oichash mohiyati Geodezik ishlarda gorizontal va vertikal burchakni aniqlash kerak boiadi. Bunda istalgan kattalikdagi burchakni oichovchi geodezik asboblar qo‘ llanadi. Joyda ikita yo‘ nalish orasidagi gorizontal burchakni oichash kerak boisa, ushbu yo‘ nalishlami gorizontal tekislikga proektsiyalangan holatida burchak oichanadi. Yer sirti notekis boigani uchun burchakni tashkil qiluvchi tomonlar har xil balandlik yo‘nalishida boiishi mumkin. Masalan 9.1-shakldagi B qirradagi gorizontal burchakni oichashimiz kerak. Aniqlanuvchi gorizontal burchak (/?) qiymati - gorizontal tekislik (Q)ga shovun chizigi bo‘ yiclia tushirilgan P va Pt va joydagi fazoviy BA va BC tomonlari orqali o 4tuvchi vertikal tekisliklar orasidagi farqga teng. Fazoviy BA va B C tomonlarining gorizontal tekislik ( Q ) dagi proektsiyasi ab Ba bc kesmalari boiadi. Ushbu kesma yo'nalishlari ikki qirrali abc burchakni hosil qiladi va quyidagiga tengdir: ß = a — c, (9.1) Gorizontal burchak (/?) ning qiymatini oichash uchun markazi ( Z Z r) shovun chizigiga mos keluvchi va gorizontal tekislik (Q )ga parallel boigan gradus, minutlarga boiingan ( b ' ) doiradan foydalanamiz. Odatda bunday doira burchak oichash asboblarida bo‘ ladi va limb doirasi deb ataladi. Fazoviy BA va B C tomonlari yo‘ nalishi ushbu doirada c' va a! sanoqlarini hosil qiladi. Bu sanoqlar asosida gorizontal burchak ( ß ) qiymatini aniqlaymiz: ß — a! — c ' (9.2) Gorizontal burchak oichashning ushbu geometrik prinsipi burchak oichashning geodezik asbobi —teodolitda qoilanadi.11 n Teodolit so'zi yunoncha uchta so‘z: tea-nazar, odos-yc‘nalish va litos-tosh so'zlari yig'indisidan olingan. 108 Joydagi vertikal burchak vizirlash nuqtasiga (A yoki C ) boigan yo‘nalishning vertikal tekisligi (P e k h Pt )da boiadi (9.1»hakl). B nuqtasidan A nuqtasigacha boigan yo‘nalishning vertikal burchagi v t , A nuqtasigacha boigan yo‘ nalishning vertikal burchagi v2. Bu burchaklarai qiyalik burchaklari deb ham yuritiladi, bunga sabab odatda vertikal burchak turish nuqtasi (#)nirig gorizont tekisligidan va kerakli nuqta {A yoki i.')gacha boigan yo‘ nalishgacha oichanadi. (jorizont tekisligidan yuqorida boigan qiyalik burchak islumiNi ?nusbat (ko‘tarilish) boiadi. 9.1-shaklda v 2 burchak. Kisülik burchagi gorizontal tekislikdan pastda joylashgan boisa, ishorasi manfiy boiadi. Hu’/i geodezik masalalarda vertikal tekislikdagi zenit mu.wfusi deb nomlanuvchi burchakni oichash kerak boiadi. A ull mnsofasi deb ( ZZ ) shovun chizig‘i yo 'nalishidan (A ökh C) nut/lfiNlHiu lui bo 'Iganyo 'nalishning vertikal burchagi (z x yoki z-¿) tfd aytlludi, (rori/ontal vii vertikal burchak oichash metodikasini keyingi puragraflarda ko‘ rib chiqamiz. 9.2. Teodolit turlari Teodolitjoyda gorizontal burchak, vertikal burchak va masofa o ‘Ichash imkoniyatiga ega geodezik asbobdir. Mavjud teodolit turlari aniqligi bo‘ yichav sonoq olish moslamasini, gorizontal doira va vertikal doirasini tiizilishi bo‘ yicha farqlanadi. Gorizontal burchakni o ‘lchash aniqligi b o ‘yicha teodolitlar uch xil gruhlarga bo‘ linadi: • yuqori aniqlikdagi teodolitlar —gorizontal burchak o ‘ Ichash o ‘ rta kvadrat xatosi ± 0 .5 " dan ±1.0"gacha; • aniq teodolitlar —gorizontal burchak o‘ Ichash o ‘rta kvadrat xatosi ± 2 " dan ± 10 "gacha; • texnik teodolitlar - gorizontal burchak o ichash o ‘rta kvadrat xatosi ± 1 5 " dan ±30"gacha. Xozirgi kungacha teodolitlami ishlab chiqarish uchta asosiy davrga boiindi. Asbobsozlikni birinchi davri o‘ tgan asming o ‘ rtalarida boiib, bunda TT-5 va TT-50-markali metal limbli teodolitlar ishlab chiqarilgan. T T belgisi teodolit-taxeometr ma’nosini, raqamlar esa gorizontal burchak oichash aniqligi (+ 5 ", ± 5 0 ")n i anglatadi. Asbobsozlikni ikkinchi davrida o ‘tgan asming1970-yildagi davlat standartiga muvofiq tarzda ishlab chiqilgan optik teodolitlar quyidagi guruhlarga boiindi: 1. Yuqori aniqlikdagi teodolitlar - T 05 va T 1. 2. Aniq teodolitlar -T2, T 5. 3. Texnik teodolitlar - T 15, T30. So‘ ngi yillarda T seriyasidagi teodolitlami o kmiga ulami takomillashgan 2T, 3T va 4T seriyasidagi optik teodolitlar ishlab chiqi!moqda:2T2, 3T2, 2T5, 3T5, 2T15, 4T15, 2T30, 4T30, 2T30II, 4T30II va x.z. « n » ko‘rish tnibasi predmet tasvirinito‘ g‘ ri ko'rsatishini anglatadi. Burchak oichash asbobsozligi rivojlanishining uchinchi davrida elektron taxeometr (teodolit)lar ishlab chiqarila boshlandi. Elektron taxeometrlar ham uch xil aniqlik gruxlarida ishlab chiqariladi. no Sonoq olish moslamasini tuzilishi b o ‘yicha vernerli, optik va elektron teodolitlami farqlash mumkin. Vernerli sanoq olish moslamasi metall limbli teodolitlarda qoilanadi. Optik tcodolitlarda optik sanoq olish moslamasi o'matilgan: vertikal va gorizontal doiralardan sanoq olish uchun qarash trubasi okulyari yoniga maxsus miki'oskop o ‘matilgan, Elektron taxeometrlarda yo‘ nalish bo‘ yicha olingan sanoq taxeometming displeyli ckranida ko‘rsatiladi. Qayerda qoilanishiga qarab teodolitlar quyidagicha l'arqlanishi mumkin: 1. Geodezik masalalami yechish uchun qoilanadigan asboblar teodolitlar. 2. Taxeometrik s’ yomkani bajaradigan (gorizontal va vertikal burchaklami va masofaiami oichash imkoniyati bor) taxeometrlar. 3. Maxsus teodolitlar. kenglik, uzoqlik va azimut aniqlash uchun astronomik lcuzatishlarda qoilanadigan astronomik teodolitlar; tog‘ kon ishlarida qoilanadigan marksheyderlik leodolitlari; lazerli teodolitlar, giroteodolitlar va x.z. Teodolitni konstruktiv tuzilishi, qismlari va turlari bilan maxsus geodezik asbobsozlik fani shug‘ ullanadi. Aniq va yuqori miiqlikdagi asboblar bilan ishlash haqida «geodeziya 2 » va «oliy gcodeziya» fanlari shug‘ullangani uchun biz texnikaviy imiqlikdagi asboblar haqida tocxtalamiz. 9.3. Teodolitning asosiy qismlari Tcodolitning qismlari tuzilishi va bajaradigan ishiga qarab, o‘ f naiuvchi va ish qismlariga boiinadi. Shtativ, shovun, taglik va mlilaklar - o ‘rnatish qismlari, ko"nsh trubasi, limb, alidada va Kimoq olish moslamalari-zsÄ qismlari boiadi. Teodolitni o ‘rnatish qismlari: Shtativ metall yoki yog‘ ochdan yasalgan yerdan birmuncha koiürilib, ishla.sh uchun qulaylik tug‘ diradi. Shovun oddiy va optik boiadi. Oddiy shovun - ogirligi 100 150 gr keladigan uchli metall qadoqtoshdan iborat. Taglik (tregei) toodolitning ish qismini shtativga birlashtiradi. ui geodezik asboblaming o‘qlarini gorizontai yoki vertikal holatga keltirish hamda ish paytida asbobning holatini kuzatish uchun xizmat qiladi. U silindrik va doiraviy bo‘ladi. 9.2-shaklda teodolitning tiimumiy tuzilish qismlari keltirilgan. Adilak - 8 H 9 9.2 -shakl. Teodolitni umumiy tuzilish sxemasi: 1-ko ‘tarish vinti, 2-taglik (treger), 3-gorizontal doira limbi, 4-gorizonial doira alidadasi,5- tayanch, 6- vertikal doira alidadasi, 7-vertikal doira limbi, 8-ko ‘rish trubasi, 9-adilak, 10-limbniaylanish o'qi, / l-alidadani aylanish o lqi. Teodolitning ish qismlari: Limb - teng qilib shtrixlarga boiingan doira. Limb boiaklarining har 10°, 5°, yoki l°qiyrnati soat strelkasi yo'nalishi bo£j/icha 0°dan 360°gacha raqamlar bilan belgilangan. Alidada - doira, o‘qi limb vtulkasi ichiga kirib turadi. Gorizontai va vertikal burchakiami oichashda bu burchaklar teodolitning gorizontai va vertikal doiralariga proektsiyalanadi va limbdan alidada ko‘rsatkichi yordamida sanoq olinadi. K o rish trubasi — asosiy ish qismidan biridir, nuqtani amq nishonga olish uchun xizmat qiladi. 9.3-sha.klda 4T30I1 optik teodolitining tuzilish qismlari keltirilgan. 112 ........ ...........— ------- - 9.3-shakl. 4T30Í1 optik teodolitining tuzilish qäsmlari 1 - shtativning ustki qismi; 2 - taglik; 3 - ko‘tarish vinti; 4 — alidadani yo'naltirish vinti; 5 — alidadani maxkamlash vinti; 6 — ko'rish trubasini yo‘naltiruvchi vinti; 7 - ko‘rish trubasini okulyari; 8 - ko‘rish trubasidagi iplar to‘ri plastinasini himoyalash qopqog‘i; 9 - fokuslash vinti (kremalera); 10 - ko'rish trubasini maxkamlash vinti; 11 - ko‘rish trubasini obyektivi; 12 - silindrik adilak; 13 -lim b doirasini surish vinti; 14 - mahkamlash vinti; 15 - dioptriy halqali sanoq olish mikroskopining okulyari; 16 - sanoq olish tizimiga yorug‘lik yo‘naltiruvchi kö'zgu; 17- tayanch; 18 - orientir-bussol; 19 - vertikal doira; 2ö - vizir; 21 ko'rish trubasi okulyarining dioptriy haiqasi; 22 -silindrik adilakni sozlash vintlari; 23 - tcodolit tagligi (treger). 9.4. Gorizontal doira va sanoq olish qurilmasi Tcodolit gorizontal doirasi berilgan yo'nalishlarga mos krluvi'lii gorizontal burchaklami oichashga moijallangan. U Umb va alUUukt doiralaridan tashkil topadi. I .iin h oplik loodollllardu g o it/ o n ta l (v ertik al) d o ir a n in g a s o s iy q ism i b o 'lib , u iiu x siih m a sh in a la rd a 0 dan 3 6 0 ° g a c h a sh trix la r tusliirilgan sh is h a s im o n sluil'oT hak|ailir. Alidada o lin a d ig a n sa n o q n i k o n k rctla sh t irish m o sla m a si (sh trix yoki s h k a la )g a e g a v a lim b ustig a io s tu sh irilg an , h a m d a u b ila n b itta o ‘q d a a y la n ish im k o n iy a tig a e g a d eira d ir. Alidada o‘z o‘qi atrofida teodolitni yuqori qismi bilan birga qo‘zg‘almas limbga nisbatan aylanashi mumkin. Bunday holda gorizontal doira sanog‘i o‘zgarib boradi. Agar alidada o‘z o‘qi atrofida limb bilan aylansa gorizontal doira sanog£i o‘zgarmaydi. 113 Sanoq olish qurilmasi limb doirasidan berilgan yo‘nalishga mos tarzda sanoq olishga m oijallangan boiadi. Gorizontal doira sanog ‘i deb limb doirasining nol shtrixi va alidadani indekslari orasidagi burchakli kattalikga aytiladi. Optik teodolitlarda sanoq olish uchun shtrixli va shkalali mikroskoplar, optik mikrometr va mikroskop- mikrometrlar qoilanadi. T30 teodolitlarida shtrixli m ikroskop qoilangan. ßunda mikroskoprii ko‘rish maydonida ham gorizontal doira sanog‘i, bam vertikal doira sanog‘i bir vaqtda ko‘rinadi (9.4-shakl). 2T30, T5, 2T5 va T I 5 teodolitlarida shkalali m ikroskop o'rnatilgan. Bunday mikroskopning ko'rish maydonida limbni gradusli tasviri va limbni kichik boiagi (odatda 1° ) uzunligiga mos mos keiuvchi alidada shkalasi tasviri ko‘rinadi. Bu shkalada 0 va 6 raqamlari bilan belgilan 12 teng oraliq belgilangan. Sanoq olish indeksi sifatida shkala oraligiga tushuvchi limbning gradusli shtrixi belgilanadi. Shtrixli mikroskopda ko‘rish maydonining oitasida qo‘zg;almas shtrix boiadi va limb bo‘yicha sanoq ushbu shtrixga nisbatan olinadi. (9.4-shakl. a). limbdan sanoq olishdan aw al limb bo'lak qiymatini bilish zarur. T30 teodolitida limb b o ia k qiymati 10 burchak minuti (10')ga teng, (sababi lgradus o ralig i 6ta boiakga boiinganligi). Sanoqdagi minutlar soni limb b o ia k qiymatini ko‘z bilan chamalab olingan 10 dan biriga teng, ya’ni 1' ga teng boiadi. 9.4-shakl. S anoq olish m ikroskopiiiing k o ‘ris h m aydoni: a - shtrixli mikroskop sanoqlari: gorizontal dcirada - 70° 04' vertikal doirada 358° 48'; b —shkalali mikroskop sanoqlari: gorizontal doirada — 18° 22' vertikal doirada - 1 ° 11,5': v - gorizontal doirada - 95° 47', vertikal doirada---- 0° 46,5 (v) 114 2T30 va 4T30Ü teodolitlaridagi shkalali mikroskop ko‘rish iimydonida limb b o ia k qiymatini uzunligiga teng keluvchi shkala ko'rinadi. (9.4-shakl, b, v). Texnik aniqlikdagi shkala oicbam i va limb bo‘lak qiymati 60'ga teng. Shkala 12 ta boiakga boiingan vn uni kichik b o ia k qiymati 5'ga teng. Agar vertikal doiradagi limb gradus raqami oldida (-) belgisi yo‘q b o is a sanoq 0 dan 6 ga q.irab chapdan o‘ngga hisoblanadi. (rasm 42, b). Agar limb gradus riiqami oldida (-) belgisi b o is a , sanoq —0 dan —6 ga qarab o'ngdan chapga hisoblanadi (9.4-shakl, v). Sanoqdagi minutlaraing eng kichik soni ko‘z bilan chamalab olingan limb b o ia k qiymatini 10 dan biriga teng, ya’ni 30 " g a long boiadi. 9.5. Vertikal doira Vertikal doira asosan vertikal burchak (qiyalik burchagini va kerakli holatlarda zenit masofasini) o ich ash uchun qoilanadi. Teodolitning vertikal doirasi ham limb va alidadadan tashkil lopadi (9.2-shakl). Vertikal doiraning limbi teodolit ko‘rish Imbasini yon tomoniga qo‘zg‘almas qilib o ‘rnatilgan va ko‘rish Imbasi bilan birga bitta o‘qda aylanadi. Limb doirasining boiaklari 1° oraliqda (0° dan - 180° gacha, yoki 0° dan —0° gacha) shtrixlangan boiadi. Limbning 0° li shtrixini y o ‘nalishi ko‘rish trubasini vizir o‘qi bilan parallel b o iish i kerak. Aniq va yuqori aniqlikdagi teodolitlarda limbning 0°li shlrixini yo‘nalishi gorizontal b o iish in i tahminlash maqsadida vertikal doiraga slindrik adilak o ‘m atilgan b o iad i. T30 va T15 bazasidagi teodolitlarida vertikal doirada adilak boiinasdan uni ftinksiyasini gorizontal doiradagi slindrik adilak bujaradi. Optik teodolitlardagi vertikal doiralarda asosan ikki xil Nhlrixlanish (doira shtrix qiymatlarini raqamlash) tizimi qoilangan: azimutal (doiraviy) va sektorli. Azimutal tizim da vertikal lim b 0 ° d a n — 360° gacha yoki soat Hirelkasi yo‘nalishida yoki soat strelkasiga teskari yo‘nalishda Nhlrixlanadi. T15, T5 teodolitlarida azimutal tizim q o ilan g an . 115 Sektorli tizimda vertikal limb to‘rtta sektorga boiinadi. Ushbu sektorlardan ikkita diametral qarama-qarshilari manfiy ishorada raqamlanadi. Qolgan ikki sektor esa musbat ishorada raqamlanadi. 2T30, T15K, 2T5 teodolitlarida sektorli tizim qoilangan. Nazariy jihatdan vertikal burchak (qiyalik burchagi) vertikal tekislikdagi ikkita yo4nalish orasidagi kattalikga tengdir. Ushbu yo‘nalishlardan biri ko'rish trubasining vizir o‘qiga mos kelishi kerak. Ikkinchi yo'nalish esa vertikal doira alidadasini gorizontal tekislik yo‘nalishidagi 0 shtrixiga to‘g‘ri kelishi kerak. Amaliyotda alidadani 0 shtrixi xamisha harn gorizont chizig‘iga mos kelmay undan yuqori yoki pastga siljigan boiishi mumkin. Ushbu siljishga nol o‘m i deyiladi va u NO' belgisida ko‘rsatiladi. 9.5-shaklda vertikal doirada qiyalik burchagini oichash sxemasi ko‘rsatilgan. Bunda: M — ko'rish trubasi yo‘naltirilgan predmet nuqtasi, VV - ko‘rish trubasining vizir o‘qi, v - qiyalik burchagi, L - teodolitni «doira chap» holatida vertikal doiradan olingan sanoq, R - teodolitni «doira o‘ng» holatida vertikal doiradan olingan sanoq, N 0 ' - nol o‘mi. gor wrtnM 9.5-shakl. Vertikal doirada qiyalik burchagini o‘lchash sxemasi ko‘rsatilgan. «Doira chap» holatdagi sanoq deganda teodolitning vertikal doirasini ko‘rish trubasining chap tomonida joylashgan vaqtida ii6 «»InI),¡in sanoq tushuniladi. «Doira o‘ng» holatida esa vertikal doira koiish trubasinig chap tomonida turgan boiadi. Odatda nol o‘rai qiymati nom aium boiadi va uni aniqlash uchun tcodolitni «doira chap» va «doira o‘ng» holatida vertikal doiradan L va R sanoqlari olinadi. NO' va v —qiyalik burchagi bogiiqligini aniqlashda qanday il'odalami qoilash vertikal limbda qanday shkala boiishiga bogiiq. Agar vertikal limb «azimutal» shkalali b o isa quyidagi formulalar o‘rinlidir: L + ( R ± 180 ) NO' = ----- ------------- - (9.3) (9.4) yoki v = L — NO' - NO' — (R ± 180°). (9.5) Agar ushbu formulalar bilan hisoblashda R, I. v a NO ' qiymatlari 90°dan kam boisa, ularga 360° qo'shish kerak boiadi. Vertikal limb shkalasi «sektorli» belgilangan b o isa liisoblashlar quyidagi formulalar orqali bajariladi: (9.6) L- R v -- 1, — N 0 ‘ = NO' - R. (9.7) (9.8) 9.6. Ko‘rish trubasi Gcodezik asboblarda shu jumladan teodolitda uzoqda turgan prcdmet nuqtasini kuzatish uchun «Kepler» ko‘rish trubasidan foydalaniladi. Geodezik asboblarga odatda predmet tasvirini kattalashtirib to‘nkarilgan holda ko'rsatuvchi astronomik deb nomlanuvchi truba qo'yiladi. 117 Oddiy ko‘rish trubalari ichki fokuslanuvchi b o iib obyektiv va okulyar linzalardan tashkil topadi (9.6-shakl). 1 - 9.6-shakl. Q arasb trubasini bo‘yIama qirqimi: obyektiv; 2 okulyar 3 -fokuslovchi linza;; 4 iplar to 'ri; 5 - kremalera vinti. - - Truba obyektiv - 1 va okulyar - 2 linzalarining orasiga fokuslovchi ikki yoqlama botiq linza - 3 o ‘matiladi. Bu linza ko‘rish trubasining ichida kremalera vintini - 5 ni burish bilan harakatga keltiriladi. Natijada obyektiv fokusi o‘zgaradi, shu sababli ikki yoqlama botiq linzaga fokuslovchi linza deyiladi. Ko‘rish trubasining okulyar qismiga iplar to‘ri chizilgan shisha plastinka o‘rnatiladi. Iplar to‘ri chizilgan plastina halqasini o‘matish sxemasi 9.7-shaklda keltirilgan. Xalqa to‘g‘ri joylashtirilishi uchun ikkita gorizontal (1-1) va ikkita vertikal (2 2)vintlari ishlatiladi. Shakldagi K nuqtasi iplar to‘rining markazi b o iib , joydagi predmetning nuqtasining tasviri bilan ustma ust tushishi kerak. 2 2 9.7-shakl. Iplar to‘r halqasini o‘rnatish sxemasi 118 Icodolitlar turli maqsadlarda ishlatilishga rejalangani uchun iplar to‘ri turli xil shakllarda boiishi mumkin. Ammo ularning «hakli qanday bo'lmasin, quyidagi asosiy iplar (chiziqlar)dan iborat boiadi: vcrtikal ip, gorizontal ip, dalnomer iplari va bissektor iplari. 9.8-shakl. K o 'rish tru b a sin in g ip la r to ‘ri 1-vertikal ip, 2-gorizontal ip, 3-dalnomer iplari va 4-bissektor iplari Ko‘rish trubasining uchta o‘qi bor: vizir, optik va geometrik o‘q. Obyektiv optik raarkazi bilan iplar ^ to‘ri markazini birlashtiruvchi chiziqqa vizir o ‘qi deyiladi. Obyektiv va okulyar optik markazlarini birlashtiruvchi chiziqqa optik o'q deyiladi. Ko‘rish trubasining obyektiv va okulyar kismJarining ko‘ndalang kesimlari markazidan o‘tgan chiziqqa geometrik o ‘q deyiladi. A 9 .9-ihakL k o ‘rish tru b a sin in g k a tta la sh tirish in i a n iq la sh sxem asi Ko‘rish trubasida kuzatilayotgan obyektni (nuqtani) aniq tasvirini hosil qilish uchun kremalera vinti buraladi, iplar to‘rini aniq tasvirini hosil qilish uchun okulyar trubasi buraladi. Ko‘rish trubasi asosan kattalashtirib ko'rsatishi, ko‘rish maydoni va ravshan ko‘rsatish bilan xarakterlanadi. K o rish trubasining kattalashtirish darajasi obyektiv fokus oralig‘i /o b bilan okulyar fokus oralag‘i /o k nisbaniga teng, ya’ni 119 Jok (9-9) Geodezik asboblarda ko‘rish trubasining kattalashtirishi 15 karradan 60 karragacha va undan hain katta boiishi mumkin. T30 teodolitida 20xga teng. Ko‘rish trubasining qo‘zg‘almas hoiatida trubada ko‘rinadigan tazoga ko‘rish trubasining ko ‘rish maydoni deyiladi. U obyektiv optik markazi 0 dan chiquvchi va to ‘rli diafragmani a 0b0 tomonlari bilan chegaralanuvchi a burchak lcataligi bilan oichanadi (9.8 shakl), uning diametriga tayanadi. Ko‘rish maydoni quyidagi formula bilan aniqlanadi: 38i2° a ~ ~ T ~ 4 (9 4 0 ) formuladan ko‘rinib turibdiki, trubani qo‘rish maydoni ko‘rish trubasining kattalashtirishiga teskari proportsional ekan. Geodezik asboblarda qarash trubasining ko‘rish maydoni 30' dan 2° gacha boiadi. K o‘rish trubasi ravshan ko'rsatishi bu vaqt birligida ko 'rinuvchi tasvirning bir kvadrat milimetr kuzatuvchini ko ‘ziga keluvchi yoru g ‘lik qiymatidir. maydondan Trubani ravshan ko‘rsatish qiymatini kattaligi obyektiv tirqishi kattaligi kvadratiga to‘g‘ri proportsional va ko‘rish trubasini kattalashtirish darajasiga teskari proportsional boiadi. Tasvir ravshanligi pasaymasligi uchun geodezik ishlarda kattalashtirish darajasi katta boim agan asboblarai qoilash tavsiya etilmaydi. 9.7. Adîlaklar Barcha oichash asboblarida adilaklardan asbob o ‘qlarini gorizontal yoki vertikal holatga keltirish uchun foydalaniladi. Geodezik asboblarda silindrik va doiraviy adilaklar ishlatiladi. Silindrik adilak (9.10-shakl) metall g‘ilof 2 ichidagi shisha naycha 1 dan iborat boiadi. Shisha naychaga 60°C gacha ilitilgan spirt yoki efir bilan toidiriladi va naycha uchi kavsharlanadi. Efir (spirt) sovushi natijasida havo pufakchasi hosil boiadi, bunga adilak pufakchasi deyiladi. Naycha o'rtasidagi 0 nuqtaga adilak nol pun kti, bu nuqtadan o'tuvchi va adilak ichki sirtini 120 ko'rsatuvchi AB yoyiga urinma chiziq UU¡ ga adilak o‘qi deyiladi. 9 J 0-sbakL TSLindrik adilak: a) qirqimi; b) yuqori qismidan ко 'rinishi Shisha silindrik adilak naychasining sirtiga nol punktdan ikki loinonga 2 mm dan shtrixlar chiziladi. Adilak pufakchasining vaziyatini shu shtrixlardan bilish mumkin. Adilak shkalasi bir bo'lagining burchak qiymati т — adilak bo'lak qiym ati deb ataladi (9.11-shakl). Geodezik asboblarda r 6(7" + 2" ora!ig‘ida bo‘ladi. 121 Adilak b o ia k hisoblanadi: qiymati t quyidagi formula yordamida bu yerda: / - adilak shkala boiagining chiziq uzunligi, R adilak naychasining ichki qabaraqlik radiusi, p " - burchakning radian qiymati, sekundda. Adilak pufakchasini bir boiakka ogishi adilak o'qini x burchakka og‘ishiga teng boiadi. R — qanchalik katta bo‘lsa x qiymati shunchalik kichrayadi va aksincha. Odam ko‘zi ilg‘ash darajasida adilak pufakchasini siljishiga adilak sezgirligi deyiladi. Doiraviy adilak (9.12 shakl) metall g‘ilof (2) ichidagi ichki yuzasi m a’lum egrilik radiusdagi silliqlangan (3) sferik sathli shisha ampula (l)dan iborat boiadi. Shisha ampula 60°C gacha ilitilgan spirt yoki efir bilan toidiriladi. ui 9.12-shakl. Doiraviy adilak Adilak nol punktiga o'tkazilgan urinma tckislikka nol punkt 0 dan o ig a n perpendikulyarga doiraviy adilak o ‘qi uu i deyiladi. Pufakcha doira markaziga to‘g‘ri kelganda adilak o‘qi vertikal vaziyatda boiadi. Doiraviy adilak aniqligi yuqori emas. Lekin undan fbydalanish ancha qulay, shu sababli doiraviy adilak asbob o‘qlarini taxmiman 31 + 5' aniqlikda gorizontal yoki vertikal holatga keltirish uchun ishlatiladi. 9.8. Teodolitni tekshirish Teodolitlar m aium mexanik, optik va geometrik talablarga javob berishi kerak. Asbob eskirishi yoki shikastlanishi natijasida 122 lining qismlari ideal sxemadan og'adi. Shuning uchun teodolitni mn Mum vaqt oraliqlarida sinab va tekshirib, kamchiligi boryo‘qligi aniqlab ko‘riladi, aniqlangan nuqsonlar y o i qo'yarli nuqsondan (xatodan) katta bo isa , ular bartaraf qilinishi kerak bo *ladi. * Teodolitni sinash deganda, uning ayrirn qismlarini sifatiga haho berish tushuniladi. Sinash paytida teodolit ayrim qismlarini i|o‘yilgan talablarga mos kelishi-kelmasligi va detallarining I'enuqson ishlashi, limb boiaklari qiymatlarining to‘g‘riligi, iilidadaning ekstsentrisiteti yo‘qligi, adilak pufakchasining o'rriidan erkin va ravon qo‘zg;alishi, qarash trubasidan huyumning ravon ko‘rinishi va h.k. lar aniqlanadi. Teodolitni tekshirish deganda, uning tuzilish sharti bo‘yicha, uyrim qismlari o ‘rtasidagi o‘zaro geometrik nisbatlarini aniqlash (ushuniladi. Aniqlangan kamchiliklami bartaraf qilib, ayrim qismlarini o‘zaro munosabatini keragicha moslashga teodolitni so il ash y o k i yustirovka qilish deyiladu Teodolitni sinash geodezik asbobsozlikda yuqori va aniq icodolitlar bilan ishlashda bajariladi. Teodolitni sozlash va lokshirishdan oldin uni shtativga mustahkam o‘rnatilganligini, limb, alidada, qarash trubasi o ‘qiari atrofida ravon aylanishini, qotirgich va yo‘naltirish vintlari to‘g‘ri va bemalol buralishini aniqlush kerak. 9.13-shaklda Teodolit geometrik o ‘qlarining sxemasi kuUirilgun, lunula VV asosiy vertikal o‘q; HH - qarash trubasini veil ¡kill li'K¡Mlilala aylanish o ‘qi; IJU - adilak o‘qi; PP - vizir o'qi Teodolit gaomclrik o ‘ql;iri orqali uni tekshirish shartlari kelib chiqadi. 1-shart. Gorizontal doiradagi silindrik adilakning UU o‘qi lüodolitning asosiy o‘qi VV ga perpendikulyar boiishi kerak. 123 V 9,13 - shakl. Teodolit geometrik o‘qlarmm g sxemasi Bu shartni tekshirishdan oldin teodolit dastlabki ish holatiga keltiriladi. Buning uchun alidada ustidagi silindrik adilak taglikni ikki ko‘targich vinti A — В yo‘nalishiga parallel tarzda qo‘yiladi (9.14 - shakl, a) va bu vintlar bir vaqtda qarama - qarshi tomonga buralib adilak pufakchasi o‘rtaga keltiriladi. So'ngra adilak shu ikki vint yo‘nalishiga perpendikulyar holatda qo‘yiladi (9.14 shakl, b) va uchinchi С ko‘targich vintini burash bilan adilak pufakchasi o‘rtaga keltiriladi. a % i^ (3 b О ¿40 Ö © V о о cQ] 9.14-shakl. Teodolitning slindrik adalaki bilan ishlash sxemasi Shundan so‘ng 1-shartni tekshirishga o ‘tiladi. Buning uchun 9.13 - shakldagi a holat bo‘yicha silindrik adilak ikki ko‘targich 124 vinti A —B yo‘nalishiga parallel tarzda qo‘yiladi. Gorizontal doiradan sanoq olinadi, alidadaning qotirgich vinti bo‘shatilib sanoq olinadi, alidada qotirgich vinti bo‘shatilib sanoq 180° ga o‘zgartiriladi (9.15-shakl, v). Bu holatda adilak pufakchasi bir bo‘lakdan ortiqcha og‘masa yuqoridagi shart bajarilgan bo‘ladi. Aks holda, adilakni shu ikkinchi holatida adilak tuzatgich vinti yordamida pufakcha yarim og‘ishga o‘rtaga keltiriladi. So‘ngra tekshirish yana boshidan takrorlanadi, toki ikkinchi holatda adilak pufakchasi 1 bo‘lakdan ortiqcha og‘maydigan bo‘lgunga qadar. 2-shart. Qarasli trubasining vizir o‘qi aylanish o‘qiga perpendikulyar bo‘lishi kerak. ya’ni PP o‘qi HH o'qiga perpendikulyar bo‘lishi kerak. Bu shartni bajarilmasligi kollimatsion xatolikni yuzaga keltiradi. Ikkinchi shartni tekshirishdan oldin teodolit ish holatiga keltiriladi. Bu shartni tekshirish uchun teodolitdan ancha uzoqlikda aniq ko‘rinadigan va qayta topish oson bo‘lgan nuqtaga teodolit doira o‘ng holatida vizirlanadi va gorizontal limbdan R sanoq olinadi, alidada qotirgich vinti bo‘shatilib, teodolit qarash trubasi zenitdan o‘t.kazilib teodolit doira chap holatida yana shu nuqtaga qayta vizirlanadi va limbdan L sanoq olinadi. Ishlatilayotgan teodolit markasiga qarab kollimatsion xatolik turli ifodalar orqali aniqlanadi. Masalan T30 teodoliti uchun kollimatsion xatolik quyidagi ifoda orqali aniqlanadi: c J z L ' ( 9 ,1 2 ) . 211011 teodoliti uchun quyidagi ifoda o‘rinli: C mi | f i Kollinuilsioii xatolik kaltaligi te o d o litn in g aniqligi ik k ilan g a n q i y m a t i d a n k i c h ik b o ‘lm asligi k e r a k , y a ’ni (9.13) (t)ni c < 2t (9.14) Aks holda kollimatsion xatolikni tuzatish kerak bo‘ladi. Kollimatsion xatolikni tuzatish uchun teodolitning doira chap hofati bo‘yicha alidada yo‘naltirish vinti yordamida gorizontal limbda L' sanog‘iga o‘matiladi: 125 L -L -C Bunda kuzatilayotgan nuqta iplar to‘rining markazidan chiqib ketadi va iplar to‘rining tuzatgich vintlarini burash orqali iplar to‘rming markazi kuzatilayotgan nuqta tasviri ustiga keltiriladi. Ishonch hosil qilish uchun tekshirish takrorlanadi. 3-shart. Ko'rish trubasining gorizontal aylanish o‘qi teodolit vertikal (asosiy) o ‘qiga perpendikulyar boiishi kerak, ya’ni ya’ni HH o‘qi VV o‘qiga perpendikulyar boiishi kerak Bu shartni tekshirish uchun binodan 30 — 40 ra masofada teodolit o‘matilib, ish holatiga keltiriladi. Teodolit doira o‘ng holatida yuqorida joylashgan biron-bir A nuqtaga qaratiladi. Gorizontal doiralar qotirilgan holatda, qarash trubasi taxminan gorizontal holga keltiriladi va devorda A nuqtaning proektsiyasi a belgilanadi (5.15 - shakl). Teodolit doira chap holatida A nuqtaga vizirlanib nuqtani ikkinchi marta proektsiyasi olinadi. Agarda A nuqtaning doira o‘ng va doira chap holatda olingan proektsiyalari ustma-ust tushsa yoki cti a 2 1 S i 6000 bo‘lsa, shart bajarilgan hisoblanadi. 9.13-ifodada: (aj, a2) - doira chap va doira o‘ng holatida olingan A nuqta proektsiyalari orasidagi chiziq uzunligi; h - A nuqtadan shu nuqta proektsiyasi a gacha boigan chiziq uzunligi (9.15-shaklga qarang). Bu xatolikni maxsus ustaxonada tuzatish mumkin. 9.15-shakl. Ko‘rish trubasining gorizontal aylanish o‘qini teodolit vertikal o‘qiga perpendikulyarligini tekshirish sxemasi 126 4-shart. Iplar to‘rini gorizontal ipi gorizontal, vertikal ip vertikal boiishi kerak (vertikal ip teodolit gorizontal o‘qiga peipendikulyar boiishi kerak). Teodolit ish holatiga keltiriladi, iplar to iin in g markazi bironhir nuqtaga vizirlanadi va alidada yoki limb yo'naltiruvchi vintidan tbydalanib nuqta küzatiladi. Kuzatish dovomida nuqta tasviri gorizontal ipdan chiqmasa shart bajarilgan hisoblanadi (teodolitdan 30 - 40 metrda shovun osiladi, teodolit shovun ipiga vizirlanganda iplar to‘rining vertikal ipi shovun ipi bilan ustma ust tushsa, shart bajarilgan hisoblanadi) aks holda iplar to‘rining plastinkasi buralib iplar tô‘ri tuzatiladi. 9.9. Elektron taxeom etrlar Elektron taxeometrlar gorizontal burchak, vertikal burchak, masofa uzunligi va nisbiy balandlik oichashlarini bajaradi. Hozirgi vaqtda geodezik asboblar bozorida elektron taxeometrlar keng miqyosda taqdim etilmoqda. Sokkia. Trimble. Topcon. Nikon. Pentax. Leica. Geomax eng mashxur ishlab chiqaruvchi korxonalar hisoblanadi. Ular texnik va ekspluatatsion tttvsiflari bilan bir-biridan farq qiluvchi turli turdagi geodezik osboblaroi takiif qilishmokda. Taxeometrlar ishlash prinsipxga ko‘ra ueh xil boiishi inumkin: optik, raqamli va avtomatlashtirilgan. Ular nurqaytargicli bilan ishlovehi yoki nurqaytargichsiz ishlovchi boiishi inumkin. 20-rasm 80-yillarida ishlab ehiqarilgan. Dastlabki taxeometrlarida masofa oiehash, yo‘nalish va burchaklardan sanoq olish jarayoni avtomatlashtirildi. 0 ‘lchash natijalari elektron tttbloga ehiqarildi, lekin ulami asbobning xotirasida saqlash inumkin emas edi. Ularga o‘matilgan mikroprotsessor boshqarish, tck.shirish vazifasmi va oddiy: qiya masofaning gorizontal qo'yilishi, nisbiy balandlik va koordinatalami aniqlash kabi liisoblash operatsiyalarini amalga oshiradi. 80-yiIlar oxiri va 90-yillaming boshida keyingi avlod laxeometrlari ishlab ehiqarildi. Ularda oiehash natijalarini maiumotlami jainlovehi qurilmaga yozish, keyinehalik bu 127 ma’lumotlami interfeys qurilma (adapter) yordamida kompyuterga uzatish, hamda klaviatura yordamida taxeometrga harfli-raqamli ma’lumotlarni yozish imkoniyatiari bor. 9.16-shakl. SOKKIAIM-10SL elekîon taxeometrining ko‘rinishi 90-yillarning oxiridan hozirgi kungacha ishlab chiqarilayotgan taxeometrlari doimiy xotiraga ega bo‘iib, qo‘shimcha interfeys qurilmasiz taxeometrdan ma’iumotlami personal kompyuterga va aksincha bog'lanish imkoniyatiga ega. Bunday asboblar dala jadvali fiinksiyasini bajaradi va dalada unumli ishlash imkonini bajaruvchi yordamchi dasturlarga ega, masalan, nuqtalami joyga ko‘chirish dasturi; borib bo‘lmas obyektning balandligini aniqlash; teskari kesishtirishni bajarish; takrorlash usuli bilan burchak o‘lchash; burchak va masofa bo‘yicha siljitish bilan o‘lchashlar va h. o. Zamonaviy taxeometrlar lazerli shovun va ma’lumotlami 3 metrdan uzoq bo‘lmagan kompyuterga kabelsiz uzatish uchun infraqizil portga ega. Elektron taxeometrlami qaerda ishlatilishiga qarab uch xil gruxga ajratish mumkin: injenerlik, qurilish uchun va texnikaviy elektron taxeometrlari. 128 Injenerlik taxeom etrlari yuqori aniqlikdagi o‘lchov asbobi bo‘lib, bunday asboblar bilan har qanday sharoitda o ‘lchashlami bajarish mumkin. Qurilishda ishlatiluvchi taxeometrïar aniq asboblar guruhiga tegishli bo‘lib, nurqaytargich bilan ishlovchi yoki nurqaylargichsiz ishlovchi bo‘lishi mumkin. Texnikaviy taxeom etrïar oddiy masalalar uchun qo‘llanadi. Ulami ishlatishda albatta nurqaytargich bo‘lishi shart. Elektron taxeometrïar iazali yoki impulsli usulda ishlatilislii mumkin. Fazali o ‘lchashlarda tarqatiluvchi nur (to‘lqin) fazalari farqi oichanadi. Impulsli oichashda esa mimi qaytarg‘ichgacha borish va kelish vaqti o'ichanadi. O'îchanadigan masofa uzunligi nurqaytargich bilan 1,5 km gacha, nurqaytargichsiz 0,5 km gacha o‘lchanishi mumkin. 9.9.1. Elektron taxeom etr tuzilishi Elektron taxeometrïar uchta tarkibiy qismdan iborat bo‘ladi; • Optik qism; • Mexanikqism; • Elektron qism. Taxeometmi Optik, Mexanik va xatto Elektron qismlarini lu/ulishi optik-mexanik va optik-elektron teodolitlamikiga o‘xshash bo‘iib, vaqt o‘tishi bilan ishlabchiqaruvchiîar tomonidan yjixshilanib boradi. Oiiyidagi ikki ahamiyatli qism elektron taxeometrlarai InrilInsh iinkonini beradi: • l'ii/üli yoki impulsli usulda infraqizil svetodiodü yorug‘lik dalnomcri bilan musola o'Ichash va natijani suyuq kristalli displeyga uzatish usullari; • Elektron-raqamli hisoblash qurilmali dastur, natijalarni ilispley ekranida yoritish imkoniyatlarini beruvchi ish rejimlari. Bunday elektron taxeometrïar tarkibida o‘zaro bog‘langan to‘rtta tizim mavjud: • orientirlash tizimi • yo'naltirish tizimi; • o‘lchash tizimi; 129 • barcha geodezik oichask jaroyonlarini boshqarish va tashkillashtirish tizimi. Orientirlash tizimiga o ‘zaro b o g iiq elementlaraing, mexanik bogianmalaming, adilaklar, shoviin yo‘nalishi moslamalari, kompesatorlar va mustahkamlash mexanizmlarining o‘qlarini geometriyasi kiradi. Yo(naltirish tizimiga ko‘rish trubasi va mahkamlashyo‘naltirish mexanizmlari kiradi. 0 ‘lchash tizimiga gorizontal va vertikal doiralardagi limbdan sanrq olish tizimlari va burchak qiymatini raqamli ko‘rinishga keltirish moslamasi, masofa uzunligini oichash va qiymatini hisoblash mexanizmi kiradi. Boshqarish tizimiga ekranli displey, masalani yechish uchun rejim tanlash va uni boshqarishga kerakli elektron hisoblash hamda dasturlash ta’minoti kiradi. Har qanday geodezik oichov asboblari kabi elektron taxeometrlar ham tekshirilishi va zarur holatda tuzatilishi kerak. Elektron taxeometrlarni optik - mexanik qismlarini tekshirish optik teodolitlarni tekshirish kabi bajariladi va quyidagilardan tekshirishdan iboratdir: Slindrik va doiraviy adilak holatini, kollimatsiya xatosini; nol o‘mini, iplar to‘rini, taxeometr optik shovunini, dalnomer doimiysini. 9.10. Gorizontal burchak o‘lchash Burchak oichashda ko‘pchilik hollarda priyomiar yoki doiraviy priyomiar usullaridan foydalaniladi. Bitta buichakni (ikki yo‘nalish orasidagi burchakni) oichashda priyomiar usulidan, uch va undan ortiq yo‘nalishlar orasidagi burchaklami oichashda doiraviy priyomiar usulidan foydalaniladi. Priyomiar usulini - «priyomlarga b o iib oichash usuli» deb ham yuritishadi. Bunday nomlanishga sabab - aniqlanishi kerak boigan burchak qiymati teodolitni ikki xildagi holatida (doira chap «DCH» va doira o‘ng «DO‘» holatida) alohida aniqlanadi. Ushbu qiymatlami aiifmetik o‘rtasi yakuniy natija sifatida qabul qilinadi. 130 A 9.17- shakl. G orizontal burchakns priyom lar usuiida o‘lchash sxemasi ABC biirchakni oichash uchun teodolit burchak uchi B nuqtaga o‘rnatiladi (9.17-shakl), limb doirasi qotirilib, alidada bo'uhatilib qarash trubasi o ‘ng qoidagi (orqa) A nuqtaga vi/ir lañad i. Aniq vizirlashda alidada yo‘naltirish vintidan ioydalanadi, gorizontal doiradan a sanoq olinadi. So‘ngra alidada vinli bo'shatilib qarash trubasi chap qoidagi (oldingi) C nuqiaga vi/irlanadi (aniq vizirlashda aüdada yo‘naltirish vintidan l'oydalaniladi), gorizontal doiradan b sanoq olinadi. Shakldan koim ib turibdiki, yo‘nalishlar orasidagi gorizontal burchak Mtnoqlar farqiga teng, ya’m ß = a —b a • 1i boisii, a sanoqga 360 qo‘shib, so‘ngra hisoblash lxi)iii i l i u l i . Un o'lchashga yarim priyorn dcyiladi. O ichash imlijii .mi Uk.shmsh niai|sadi(la vertikal doira ikkinchi holatga «|o*yilaili (hirinclii yarim priyomda doira o‘ngda b o isa, doira rhap holatga o'tkaziladi va aksincha). ( íplik ti odolitlarda limb doirasidagi sanoq taxminan 5—10° ga o'/ymtlladi, Buning uchun limb qotirilgan holda alidada ItoMittllllb, teodolit 5-10 ga buriladi, so‘ngra alidada qotirilib, limb bo'Hluitilib, qarash trubasi A nuqtaga vizirlanadi (aniq vi/trlnnhda ixtiyoriy yo‘naltiruvchi vintdan foydalaniladi), 131 limbdan sanoq olinadi. Alidada vinti bo‘shatilib, qarash trubasi C nuqtaga vizirlanadi, limbdan bl sanoq olinadi, gorizontal burchak ikkinchi yarim priyom bo‘yicha hisoblanadi: /?' - a' - b' Bu ikki o‘lchashga to ‘liq priyom deyiladi. Agarda yarim priyomlar bo‘yicha o'lchangan burchaklar farqi teodolitning ikkilangan aniqligidan kichik yoki unga teng bo‘lsa, ya’ni P ' - P < 21 Unda oichangan burchak ikki yarim priyomlar burchaklarini o‘rtachasiga teng bo‘ladi: B or P 2 D oiraviy priyom lar usulL Burchak o‘lchash amaliyotida bitta nuqtada bitta burchak emas, bir necha burchakni o‘lchashga to‘g‘ri keladi. Masalan, bimday holat teodolit va taxeometrik yo‘llarini geodezik tayanch to‘rlarga bog'lash jarayonida bo‘lishi mumkin Teodolit burchaklar uchi C nuqtaga o‘matiladi (9.18-shakl). 9.18-shakl. Doiraviy priyomlar usulida burchak o‘lchashsxemasi 132 Doshlang'ich yo‘nalish 1 nuqtaga vizirlaaib gorizontal doirodan a sanoq olinadi. So‘ngra alidada bo‘shatilib, soat milining yo‘nalishida qolgan nuqtalar yo‘nalishidan sanoqlar olinadi b,c,. Teodolit to‘liq doira bo‘yicha aylantirilib, yana boshlang‘ich yo‘nalishiga 1 nuqtaga qaratiladi va yana sanoq olinadi a'. Bunday qilishdan asosiy maqsad limbni qo‘zg‘almas holda turganligiga (burchak o‘lchash jarayonida limb yo'naitirish vintiga tegilmaganligiga) ishonch hosil qilishdan iborat. Agarda a-a' < 2 t bo‘lsa, ya’ni boshlang‘ich yo‘nalishdan olingan boshlang‘ich va oxirgi sanoqlar farqi teodolitning ikkilangan aniqligidan kichik bo‘Isa, limb doirasi qo'zg‘almagan deb hisoblanadi. Shundan so‘ng yo‘nalishlar orasidagi gorizontal burchaklar ixtiyoriy kombinatsiyada hisoblab topilishi mumkin: ß ± = b —a ß2 = c - a Bu o‘lchash birinchi yarim priyomni tashkil etadi. Ikkinchi yarim piiyomni boshlashdan oldin, limb doirasi siljitiladi, qarash Irubasi zenitdan o‘tkazilib, vertikal doiraning ikkinchi holatida (toot milining teskari yo‘nalishida o‘lchash takrorlanadi. Ikkinchi holatda o‘lchangan burchaklar bilan birinchi holatda o'lchangan burchaklar farqi teodolitning ikkilangan aniqligidan, ya’ni 2t dan kichik bo‘Isa, burchaklaming o‘rtacha qiymati olinadi. Aks holda o‘chash takrorlanadi. 9.11. Vertikal burchak o‘lchash V' c i l i ki i l burchak teodolit yordamida o‘lchanadi. Qiyalik bmchngini ( i ' U IuinIuI;» teodolit (A) nuqtasining ustiga o ‘mati!adi, ish holati{M kcllinliuli (9.19-shakl). Prcdmet nuqtasi (B) ga vi/irlonib vertikal doiradan siinoq olinadi. Vizirlash momentida vertikal doiraning silindrik adilak pufakchasi o(rtaga keltirilgan boMishi kerak. Texnik teodolitlarda (T30 tcodolitida) vertikal doirada silindrik adilak bo'lmaganligi sababli vertikal doiradan sanoq olishdan oldin gorizontal doirada o‘matilgan adilak pufakchasi o ‘rtaga keltiriladi. 133 9.19-shakI. Vertikal burchak oMchash sxemasi Vertikal doiradagi N 0 ‘ xatosini oichaugan natijaga ta’sir etishini inobatga olib sanoq olish doira chap (Deh) holatida va doira o‘ng holatida bajariladi. O ichash natijalari «vertikal burchak oichash jadvali»ga tushiriladi va kerakli natijalar hisoblanadi. Vertikal burchak qiymati (9.4) yoki (9.5) formula bilan hisoblanadi. 9.1-jadvalda A nuqtaga nisbatan C nuqtaciga boigan yo‘nalish qiyalik burchagini oichash namunasi keltirilgan. O ichangan burchakning ishorasi musbat yoki manfiy bo‘lishi mumkin. Vertikal burchakni to‘gi*i oichanganligi NO‘ni doimiyligi bilan nazorat qilinadi. NO‘ lar farqi teodolit sanoq olish moslamasining ikkilangan aniqligidan katta boim asligi kerak. 9 . 1-jadva] V ertikal b urchak o ic h ash jadvali sana: 29.06.2017-y kuzatuvchi: A. Sanayev teodolit T30, № 180256 hisoblovchi: R. Komilov vertikal vertikal turish vizirlash nol o‘mi qiyalik dora doira nuqtasi nuqtasi burchagi (no‘) holati sanogi 2 1 3 5 4 6 A C DCH 5°31'(i) 0°00.5'(3) +5°30.5' DO‘ 175°29' 2) 134 N azorat savollari: 1. Burchak o‘lchashning mohiyati niraadan iborat? 2. Teodolit turlari va uning asosiy qismlarini tushuntirib hcring. Gorizontal doira va undagi sanoq olish qurilmalari qanday luzilgan? 3. Gorizontal doira va undagi sanoq olish qurilmalari qanday luzilgan? 4. Necha xil ko‘rish trubalari mavjud? 5. Qo‘rish trubasi gorizontal o‘qda aylanishi natijasida hosil qilgan vertikal tekislikka qanday tekislik deyiladi? 6. Teodolitni qanday tekshirish shartlari bor? 7. Gorizontal burchak o‘lchashni qanday usullari bor? 8. Vertikal burchak qanday o‘lchanadi? 135 10. JOYDA MASOFA G ‘LCHASH 10.1. Masofa o ich ash usullari Joyda masofa uzunligini bevosita (to‘glridan-to‘g‘ri) va bavosita (vositali) usulda o‘lchash mumkin. Bevosita o ‘lchask usulida masofa oichov asbobi bilan to‘g‘ridan —to‘g‘ri o‘lchanib, uzunligi aniqlanadi. Bavosita oHchash usulida masofa uzunligini o'ichash asbobi yordamida to ‘gtridan-to‘g4ri oicham asdan biror boshqa bevosita o‘lchash natijalaridan foydalanib matematik formulalar asosida hisoblab topiladi. Bunday usulga misol tarzida masofa o‘lchashning paralaktik usulini ko‘rishimiz mumkin. Bajarilayotgan geodezik ishning turi va maqsadiga qarab, o ‘lchash sharoiti va aniqlik talabiga qarab joydagi masofa uzunligini o ‘lchashda u yoki bu usul qo‘llanadi. 10.2. M asofani bevosita o lc h ash asbobiari va ularni tekshirish Masofani bu usulda o‘lchash uchun po‘lat lenta, po‘lat yoki yumshoq material (fibreglas)dan tasmali ruletka ruletka va invar12 simdan foydalaniladi. Po‘!atdan yasalgan o‘lchov asbobiari yordamida masofani 1:1000-1:25000 aniqlikda, invardan yasalgan asboblar yordamida 1:25000-1:1000000 aniqlikda o ‘lchash mumkin. Masofa o‘lchash amaliyotida ko‘proq J13 markali po‘lat lenta va TP markali p o ia t ruletkalardan foydalaniladi. P o ‘laí lenta uzunligi 20, 24 yoki 54 m, qalinligi 0,3-0,5 mm va eni 15-20 mm bo‘lgan po‘lat tasmadan iborat. P o‘lat lentalar shtrixli (10.1-shakl, a) yoki shkalali (10.1-shakl, b) bo‘ladi. Shtrixli lentaning boshlang‘ich (O) shtrixiga ilgak shaklida kesik qilingan, masofa o‘lchanayotganda shpilbka (ternir qoziqcha) shu kesikka kiritiladi. Har bir po‘lat lentaning 6 yoki 11 ta shpilkasi bo'ladi (10.1-shakl, v). Lentaning har bir inetri 12 Invar - harorat ta’siridan kengayishi juda kichik bo‘lgan 64% ternir va 34% nikel qorisbxnasi. 136 tunukachalar bilan, yarim metrli bo‘laklari chegalar bilan, iletsimetrlari esa teshikchalar bilan belgilangan. Lentaning ikki uchida dastasi bor. Lentannng ikkala tomoni chiziqchalar bilan 20 long qismga bo‘linib, 0 dan 20 gacha raqamlar bilan ko‘rsatilgan. Uning bir tomonidagi raqamlar to‘g‘ri io-nalishda, ikkinchi tomonidagi raqamlar esa unga qarama-qarshi yo‘na)ishda yozilgan. Shkalali lentaning ikkala uchida millimetrlarga bo‘lingan shkalasi bor. Shkalali lenta masofani aniqroq oichashda ishlatiladi. Po‘lat lentani olib yurish oson boiishi uchun u ternir halqa ustiga o ralib, qisqiclilar bilan qisib mahkamianadi (10.1- shakl). H $ \ vv_/ S g g iS lâ lL - - / i k k k . 2Qn 1 h) iO .l- shakl. Po'lat lenta: a-po ‘l« lentaniumumiy shpilkalari; dienta boshini shpilka bilan belgilash, g-lenta o rami,. ¡37 Ruletkalar uzunligi 10 , 20 , 50 va 100 m keladigan tasma yoki po‘lat lentadan iborat bo‘ladi va dasta yordamida diimaloq shakldagi quti ichiga o‘raladi(10.2-shakl). Ruletkaning lentasi chiziqlar bilan metr, santimetr va miííimetrlarga bo'íingan. Tasmali ruletka har gal ishlatilganidan so‘ng quritilishi kerak, aks holda o‘lchashi o ‘zgarishi va -tezda yiríilishi mumkin. Po‘lat lentali ruletka esa ishlatilgandan keyin zanglamasligi uchun artib, moylab qo‘yiladi. 10.2-shakI. Gcodezík mctall ruletkalar 10.3-shakL C-eodezik fíbregias ruletkalar Masofalami juda aniq o'lchashda invar lenta va po'lat yoki invar sim ishlatiladi. Bu lenta va simning ikkala uchida miííimetrlarga bo‘lingan shkalasi bor. Masofani oichash paytida lenta yoki sim o ‘lchanadigan masofada to'g'ri chiziq bocyicha o‘matilgan shtativ yoki qoziqlar ustidan tortiladi va ikkala uchiga biriktirilgan qadoqtoshlar yoki dinamometr yordamida taranglatib 138 qo‘yiladi (10.4-shakl). Shtativ yoki qoziqlar oralig‘i bir necha marta o‘lchanib o‘rtacha uzunlik hisoblab chiqariladi. Bu asboblardan tashqsri, masofani aniq o‘lchaydigan bazis asboblari deb ataladigan EII-1, BI1-2 va BII-3 asboblari ham ishlatiladi. Ishlatishdan oldin masofa oichash asboblari tekshirilishi, ya’tii uzunligi ma’lum bo‘lgan tnaxsus asbobga - komparatorga taqqoslanishi kerak. Komparatorlar maxsus laboratoriyalarda boMadi. Po‘lat lentalar qattiq yog‘ochdan yasalgan tekis to‘sin ko‘rinishidagi va ikkala uchiga shkalalar qilingan komparator yordamida tekshirilishi mumkin. Bunda po‘lat lenta komparator ustiga qo'yilib, uzunligi aniqlaiiadi, bunga kom parirlash deyiladi. Komparator bo‘lmagan taqdirda uzunligi komparatorga taqqoslab oldindan tekshirib qo'yilgan normal uzunlikdagi k'iitadan komparator o‘niida foydalaniladi. Masofani oMehaydigan po‘lat lenta normal uzunlikdagi lentadan uzunroq yoki kaltaroq bo‘lishi mumkin. Bu farq po‘lat lentaning xatosi deyiladi. 10 Î nIiü UI. In v a r (fim hilain m asofa o‘k h a s h : I sluuliv; 2 Isclik; 3 - blok; 4 - shkala.5-yuk Agar normal lentaning uzunligini l0 bilan, tekshirilayotgan po‘lat lentaning uzunligini l bilan ifodalasak, lentaning xatosi quyidagicha bo‘ladi: AL = l — l0 . (1 0 .1 ) P oiat lentani komparirlash uchun kiiitiladigan tuzatish i|uyidagi formula bo‘yieha hisoblab chiqariladi: 139 ADk = j A l ; (10. 2) bu yerda: D -joyda oichangan masofa. Masofani oichashda, odatda, 2 mm dan katta xato e ’tiborga olinadi. Po‘lat lentani komparirlash vaqtidagi havoning temperaturasi bu lenta bilan masofani o‘lchash paytidagi havo temperaturasidan farq qilsa, o‘lchab lopilgan masofaga tuzatish kiritiladi. Temperaturaning o‘zgarishiga qarab kiritiladigan tuzatish quyidagi formula bo'yicha topiladi: Dt = D a ( t0‘ichm — tfc07np.); (1 0 .3 ) bu yerda: a - poiatning issiqlik ta’siridan kengayish koeffitsenti boiib, 0,0000125 ga teng; t 0‘ich. —masofani o‘lchash vaqtidagi temperatura; tkomp. —lentani komparirlash vaqtidagi temperatura Misol. D = 315, 85 m; t komp = ± 1 0 ° = + 32°. ADt = 0 . 0 0 0 0 1 2 5 x 3 7 5 . 8 5 ( 3 2 - 1 0 ) = 0.0047 x 2 2 = + 0 . 1 0 3 4 « + 0 . 1m Misoldan ko‘rinishicha, temperatura farqi katta bo‘lganda ham masofaga kiritiladigan tuzatish juda kichik, ya’ni o'ichangan masofaning taxminan 1/3750 hissasiga teng bo‘lar ekan. Agar temperatura farqi 15° bo‘lsa, tuzatish 1/6000 ga teng bo‘ladi. Umuman lentani taqqoslash vaqtidagi temperatura bilan masofani bu lenta bilan o‘lchash paytidagi temperatura farqi ±8° dan katta b o isa e'tiborga olinadi. 100 m va bundan qisqa masofalami 20 m )i p o ia t lenta bilan oichaganda chiziqning ortib qolgan 20 m dan qisqa qismini p o ia t ruletka bilan oichagan m a’qul. Har qanday oichashlarda xato boiadi. Shuning uchun masofaning to‘g ‘ri yoki noto‘g‘ri oichanganligini bilish hamda oichash aniqligir.i oshirish maqsadida har bir masofa ikki marta (to4g‘ri va teskari yo‘nalishda yoki ikkita asbob bilan) oichab tekshirib ko‘riladi. Ikki marta oichash natijalarining tarqi o ‘Ichash xatosi dcb yuritiladi. Turii sharoitlarda masofani p o ia t lenta bilan oichashdagi nisbiy xato cheki tajriba y o ii bilan belgilangan. O ichash juda qulay joylar (shosse, trotuar, tekis y o i va boshqalar) uchun 140 bclgilangan chekli nisbiy xato - 1:3000; olchash qulay joylar (maysazor, haydalgan yer va boshqalar) uchun 1:2000; o ‘lchash noqulay joylar (butazor, ariq, zovur va jarliklar bo‘lgan joylar, pusl-baland joylar, tog‘ yonbag‘irlari va liokazolar) uchun 1:1000. Masofani o‘Ichashdagi nisbiy xato shu sharoit uchun yo‘l qo‘yilgan chekli nisbiy xatoni V2 ga ko‘paytirishdan chiqqan sondan kichik bo'lsa, ya’ni juda qulay sharoitdagi nisbiy xato 1:2000, qulay sharoitdagi nisbiy xato 1:1500, noqulay sharoitda csa 1:700-1:800 yoki bundan ham kichik bo‘lsa, masofa to‘g‘ri oMchangan hisoblanadi. Masofani bir necha maita o‘lchab olingan o‘rtacha arifmetik miqdor masofaning haqiqiy uzunligi deb qabul qilinadi. 10.3. M asofani biivosita o ie h as h Joyda masofani biivosita o‘lchashda natija boshqa bevosita o‘lchash natijalaridan foydalanib ma.tema.tik formulalar asosida hisoblab topiladi. Dalnomer deb ataluvehi asbob qoilanganda joydagi masofa uzunligi boshqa bevosita o‘lchash natijalari asosida topiladi. Dalnomerlar tuzilishi va ishlash prinsipiga. ko‘ra optik hamda clcktron dalnomeriarga bo‘linadi. Elektron dalnomerlar ularda ishlatiluvchi elektromagnit to‘lqmlarini turiga qarab yorug‘lik dalnomerlari yoki radiodalnomerlarga bo‘linadi. Masofa optik dalnomerlar bilan 1:200 — 1:5000 aniqlikda, yonig‘likdalnomeri va radiodalnomerlar bilan 1:10000 1:400000 aniqlikda o'ichanadi. 10.4. O ptik dalnom erlar bilan masofa o‘lchash Masoiatii opiik dalnomerlar bilan oMchash teng tomonli uchburchakning qisqa lomoni b bilan shu tomon qarshisidagi burchak fi ning o‘zaro bogMiqligi teoreinasiga asoslangan (10.5— shakl). 141 10.5-shakldagi maso fa quyidagiga teng: b ß D = 2 C t3 2' ( 1 ° '4 ) formuladagi bazis yoki burchak a о ‘zgarmas bo‘lib, ulardan bin bevosita o‘lchanadi. Shunga ko‘ra optik dalnomerlar 0 ‘z garm as burchakli va о ‘z garm as bazisli dalnomerlarga boiinadi. 0 ‘zgarmas burchakli dalnomerlar yordamida teng tomonli uchburchakning kichik (bazis) tomoni o‘lchanadi, ß burchak esa 0‘zgarmas bo‘ladi. Parallaktik burchak ß o‘zgarmas boiganida masofa uzaygan sari AOB uchburchakning qisqa tomoni AB, ya’ni 1 uzayadi (10.6-shakl). 10.4 formuladagi - c t g - o‘miga koeffitsient К ni qo‘ysak 2 2 (10.6-shakl), formula quyidagi ko‘rinishga kiradi: D -■ К " I. 142 (10.5) Bu formuladagi К o‘zgarmas bo‘lib, o ‘zgarm as burchakli dalnomer koeffilsienti deb ataladi. Bazis b o‘zgarmas bo‘lganda masofa uzaygan sari ß burchak kichrayadi, uni 10.7—shakldan ko‘rish mumkin. 10.7-shakl. O ‘zgarmas bazisli dalnom er sxemasi 0 ‘zgamias bazisli dalnomerlar yordamida paralaktik burchak ß burchak o‘lchanadi, o "zgarmas bazis b ning uzunligi reykada maxsus ravishda belgilab qo‘yiladi. Masofani o‘zgarmas bazisli dalnomer bilan oichash natijalari quyidagi formula bo‘yicha hisoblab chiqaríladi: D = ----- j p (10.6) 2 tg\ ( 10.6) formuladagi paralaktik burchak ß juda kichik bo‘lib, да k ’iig I iutulit (10 .6 ) f o n n u l a Dmh p" ( 1 0 -7 ) bo‘ladi. 10.7 formuladagi b va p" - o‘zgarmas koeffitsientdir, um К bilan belgilasak, fonnula quyidagicha bo‘ladi: D = I . (10.8) Optik dalnomerlarda bazis b tarada reyka qo‘lanadi. Masofani dalnomerlar bilan o‘lchashda reykani qanday holatga 143 o‘matilishiga ko‘ra optik dalnomerlar gorizontal va vertikal reykali dalnomerlarga bo‘linadi. Ipli dalnom erlar bilan m asofa o'lchash Ipli dalnomer doimiy parallaktik burchakli — sodda optik dalnomer bo‘lib, teodolit, nivelir va kiprigel singari geodezik asboblaming qarash turbasiga joylashtirilgan bo‘ladi. Ko‘rish trubasining iplar to‘ridagi gorizontal chiziqqa parallel qilib (gorizontal chiziqdan teng oraliqda) o‘tkazilgan ikkita qo‘shimcha semmetrik chiziqga (10.8-shakl.) dalnomer iplari, dalnomeming o‘ziga esa ipli dalnom er deyiladi. Masalan 1 va 2 nuqtalar orasidagi gorizontal chiziqning uzunligini o'lchash kerak deylik (10.6-shakl,a). Bunda o‘lchash asbobi 1 nuqtaga, 2-nuqtaga esa vertikal tarzda dalnomer reykasi o‘matiladi. Ko‘rish trubasi reykaga vizirlanganda qarash nun ab dalnomer iplari orqali va obyektiv fokusi orqali o‘tib reykani A Ba B nuqtalarida kesib o ‘tadi. Reykaning AB = l qismi dalnomer chiziqlari orasiga to‘g‘ri keladi va uni tasviri dalnomer iplarining a'b' oralig‘i o‘tib a b = p ni hosil qiladi. Bu holda vizirlash nurlari obyektiv fokusi F da ß parallaktik burchakli ABF va ab? uchburcbaklarini hosil qiladi. Shakldan ko‘rinib turibdiki aniqlanuvchi masofa uzunligi quyidagiga teng: D = E + f + 6, (10.9) bunda E ko'rish trubasining obyektividan reykagacha boigan masofa; ö - obyektivdan asbobni aylanish o‘qigacha bo‘lgan masofa; f —ko‘rish trubasi obyektivining fokus masofasi. ABF va a'b'F uchburchaklarini o‘xshashligidan E _ l l p bundan, ( 10.10) 144 10.8-shak!. Ipli daluomer bilan masofa o‘lchash sxemasi f bilan r o‘zgarmas bo‘lganligidan V ifodasi ham o‘zgarmas bo‘ladi. K kattaligi ishlatilayotgan asbob uchnn doimiy bo‘lib dalnom er koeffitsienti deb nomlanadi. Dalnomer bilan o‘lchash masofasi quyidagi formula bo‘yicha aniqianadi: E = K l. (10.15) (10.15) formula yordamida obyektivning oldingi fokusidan rcykagacha bo‘lgan masofa hisoblab topiladi. Amalda chiziqning haqiqiy uzunligi asbob o'matilgan nuqtadan, ya’ni asbobning vertikal o'qidan reykagacha bo‘lgan masofa D ga teng bo'lgunligidan formulada asbobning vertikal aylanish o‘qidan obyeklivning oldingi lokusigacha bo‘lgan oraliq (8 + f) e’tiborga olinishi kerak. Slunula (10. 15) formula quyidagicha bo'ladi: D = E + 6 + f = Kl + 6 + f. (10.16) Agar / + 8 = c bo‘lsa, (10. 16) formula D = K l + c, (10.17) bo‘ladi, bu yerda c - dalnomeriing doimiy qo‘shi!uvchisi. Masofa uzuniigini hisoblash qulay bo‘lishi uchun geodezik asboblaming ko‘rish trubasida 8 va p qiymati K = 100 145 boiadigan qilib tanlanadi. Zamonaviy ko‘rish trubalarida 5 = 0 boiadi va rnasofa uzunligi quyidagi ifoda bilan aniqlanadi: D = K l - 1001 (10.17) 10.9-shaklda Ipli dalnomerda reykadan sanoq olish bilan masofa oichash misoli keltirilgan. Ipli dalnomer bilan masofa oichashda natija tez olinadi, ammo natija aniqligi nisbatan past b o iib , 1:200-1:400 atrofida boiadi. Bunga quyidagilar sababchi boiadi:tashqi sharoitni noqulayligi, reykadan noaniq sanoq olish, iplar to‘rini nisbatan yo‘g‘onligi, dalnomer koefitsenti va reyka boiaklarini aniqlashdagi xatolar. 1=1810 J)= 1 8 J At 10.9-shakl. Ipli dalnomerda reykadan sanoq olish bilan masofa o‘Ichash Geodezik dala oichash ishlarini boshlashdan oldin ipli dalnomer koefltsentini tekshirish kerak. Dalnomer koeffitsientini topish uchun tekis joyda uzunligi 100-120 m keladigan chiziq olib, chiziq boshlangan nuqtaga qoziq qoqiladi, so‘ngra qoziqdan boshlab p o ia t lenta yordamida 20, 40, 60, 80. 100 va 120 m lik masofalar oichanib, har 20 m dan keyin qoziqcha qoqiladi (10.10-shakl). 146 h h h ^ W 0Jft 1 Ж ^ гтгп гтгп гтт 1 2 i 4 В lO.lO-shakl. Dalnomer koefitseniini aniqlash sxemasi Shundan so‘ng chiziqning boshlang‘ich nuqtasiga asbob (ttfodolit), qoziqchalarga esa birin-kelin reykalar o‘matiiadi, ko'rish trubasining gorizontal holatida bu reykaS ardan dalnomerning ehetki iplari bo‘yicha sanoqlar n x va n 2 olinadi. I Jar gal olingan sanoqlaming farqi 1, = (n 2 - nt ) usbob o‘rnatilgan nuqta bilan reyka o‘matilgan qoziqqacha bo‘lgan masofaga mos bo‘lishi kerak. Dalnomer koeffitsienti (jiiyidagi formula yordamida har bir masofa uchun alohidaalohida hisoblab lopiladi: Di I<i = n (10.18) bu ymla: /), asbob o‘rnatilgan nuqtadan qoziqcha bo‘lgan (lenta bilan o'ldiangan) masofa; H i va ?ij> har bir o ‘rnatishdagi dalnomerning ustki ipidan va dalnomrming pastki ipidan olingan sanoqlar. Itaiohn o'lclmshlaming o'rfcacha arifmetik miqdori dalnomer kocllilsicngi boiiuli; К* + К, -I- /<3 -1- - + Kn 1 1 3 --------- (10.19) N l.iimla N o‘lchangan masofalar soni. (Vlchashda ba'zan dalnomerning bir ipini reykaning uchiga lu'g'irluganda ham ikkinchi ipidan sanoq olib bo‘lmaydi; icykaninn pastki qisinini joyning relefi, butalar va boshqa narsalar lo'MÍb qoluanda shnnday bo‘lishi mumkin. Buholda dalnomerning 147 o‘rta ipidan va biror chetki ipidan sanoq olinib, sanoqlar ayirmasi ikkiga ko‘paytiriladi. 10-5. E lektron dalnom erlar bilan masofa oichash Elektron dalnomerlar (ingliz tilida - Geodimetr13) ikki nuqta orasidagi masofani oichashda elektromagnit ioiqinlarining shu nuqtalar orasida tarqalish vaqtini aniqlashga asoslangan. Qaysi turdagi elektromagnit toiqinlarini ishlatilishiga ko‘ra bunday dalnomerlar yoru g ‘likdalnomerlariga va radiodalnomerlarga ajratiladi. 10.11-shakl. Radiodaiiiomer 10. j 2-shakl. Yorug‘likdalaomeri 13 Enginering Surveying. W.Schofield. 2007. 148 Umumiy holda elektron dalnomeríar komplektiga quyidagilar kirudi: signal toiqinini uzatish va qabul qilish moslamalari, oncrgiya manbasi va bloki, to iq in oichagich. Y orugiik dalnomerlarida nur manbasi sifatida cho'gianm a yoki simobli lampa, gazli yoki yarimo‘tkazgichli lazerlar, svctodiodlar boiishi mumkin. Joydagi A va B nuqtalar oralig‘idagi masofani oichash uchun A nuqtaga dalnomer, B nuqtaga elektromagnit toiqinlarini qaytaruvchi asbob o ‘matiladi (10.13-shakl). Dalnomerdan ohiqqan elektromagnit nurlar nurqaytargichlar aks etib, dalnomeming qabul qilish moslamasiga qaytib keladi. Nurlarning dalnomerdan nurqaytargichga y etib borgan va undan aks etib dalnomeming qabul qilish moslamasiga qaytgan vaqtini hisoblab lüpgach, A va B nuqtalar orasidagi masofani quyidagi formula bo'yicha aniqlash mumkin: vt 0 = —* (10- 2°) Inmda v - o‘lchash jaroyonidagi elektromagnit toiqinlarining ¡limosPerada tarqalish tezligi; t - elektromagnit toiqinlarini 2/) masofani o‘tishi uchun sarflangan vaqt. 10.13-shakl. Elektron dalnom eríar yordamida masofa o(lchash sxemasi l'.lektromagnit toiqinlarining atmosferada tarqalish tezligiga havoning xarorati, bosimi va namligi ta’sir etishi mumkin. Shuni inobatga olib ish jaroyonida bu ko‘rsatgichlar oiclianadi va zarur xol larda mos tuzatmalar kiritiladi. 149 Nur qaytargich ikki xil boiishi mumkin: 1) dalnomerdan chiqqan elektromagnit toiqinlarini qabul qilib olib, chastotasi yoki amplitudasini o‘zgartirib qaytaradigan asbob; bunday asbob aktiv qaytargich deb ataladi va radiodalnomerlarda qoilaniladi: 2) dalnomerdan chiqqan elektromagnit toiqinlarini o‘zgartirmasdan qaytaradigan asbob; bu asbob p a ssiv qaytargich deb ataladi va barcha yorugiik dalnomerlarilarda ishlatiladi. Passiv nur qaytargichlar prizma va linzalardan (yoki prizma va linza birikmalaridan) tayyorlanadi. Elektromagnig toiqinlarining tarqalish tezligini impulsli yoki fazali mctodda oichanishi mumkin. Impulsli metodda elekgromagnit toiqinlarining tarqalish tezligi bevosita oichanadi, fazali metodda esa dalnomerdan chiqqan nur qaytargichdan aks etib qaytgan elektromagnit toiqinlarining farqi oichanadi va elektromagnit nurining tarqalish tezlign shu farqdan foydalanib aniqlanadi. Shunga yarasha dalnomerlar impulsli va faza li dalnomerlargcL boiinadi. Elektromagnit toiqinlarining tarqalish tezligini impulsli metodda bevosita oichash aniqligi fazali metodda bavosita oichash aniqügidan kamroqdir. Shuning uchun hozirgi vaqtda qoilanilayotgan yorugiik dainomeri va radiodalnomerlaming ishi fazali metodga asoslangan. Elektron dalnomerlar standartga asosan aniqligi va vazifasiga qarab 3 ta: T, II va T guruhlariga bo'linadi (10.1-jadval). 10.1—jadval. Yorng*lik dalnomerlarini aniqlik ko'rsatgichlari Masofa oichash Dalnomer Koefitsentlar qiymati chegaralari, m gruhlari a,mm b,mm yuqori quyi «T» 5;10 0,5 15-20 iS 0,3; 0,5; 0,5; 1; 2; «n» 0,002 0,1-3 1,2 3 T 5; 10 3; 2; 5 0,002 1-15 T va II guruhlaridagi dalnomerlar davlat geodezik tarrnoqlarini barpo etishda va amaliy geodezik ishlarda qoilanadi. T 150 griihi esa geodezik zichlashtirish tarmoqlarini barpo etish va topografik ishlarda qoÜanadi. Ular bilan masofa oichashda y o i qo‘yarli o'rta kvadratik xato cheki quyidagi ifoda bilan hisoblanadi: m D = a + b Dkm,m m , (10.21) bunda: a va b - koefîtsentlar; D - oichanadigan masofa, km. Dalnomerlami ishlab chiqarish bo‘yicha quyidagi davlatlar yctakchi hisoblanadi: AQSH, Germaniya, Rossiya, Shvetsiya, Angliya va Yaponiya. 10.6. Ixcham lazerli va ultratovushii dalnom erlar So‘ngi davrda geodezik masofa oichash asboblari tarzida ixcham lazerli va ultratovushii dalnomerlar qoilanmoqda. Ixcham lazerli ruletkalar obyektgacha b o ig an masofani tez va nniq o‘lchash imkoniyatini beradi. Xajman kichikligi tufayli bunday dalnomerlami «lazerli rulektka» deb nomlashadi. /umonaviy lazerli ruletkalar 0.05m dan 300metrgacha boigan mnsof'ani 1mm dan 105 mm gacha b o ig an aniqlikda oichash imkoniyatiga egadir. Ular yordamida masofa uzunligini oichash bilan birga, obyekt yuzasi, hajmi aniqlanishi va natijalar Bluetooth orqali kompyuterga uzatilishi mumkin. Geodezik asbob ishlab chiqaruvchi ko'pgina chet el koi xonahtri bozorga o‘z ruletkalari taklif etgan. 10.2 •judvnlda Leica va Bosch korxanalarida ishlab chiqarilgan Im'/i nilrtkalarning ko‘rsatgichlari keitirilgan. In/crli rulclkalarining kocr satgichlari ihMiliii'il Oichanadigan Oichash xususiyati masóla nraligi aniqligi 1cica DiNto 1)1 0.2 - 40 m t 2.0 mm Bluetooth® Smart 60m 1.i-ifu Disto DI 10 1.5mm Bluetooth 1.cica Disto D2 60 metr ±1,5 mm 1 où: il Disto D2 100 m ±1,5 mm Bluetooth® Smart NEW 100 metr ±1,5 mm DISTO D3A S 151 Leica Disto D410 0,05-150 m ±1,5 mm Leica Disto D510 0.05 - 200 ni ±1,5 mm Leica Disto D810 Leica Disto S910 BOSCH DLE 40 BOSCH GLM 50 200 m 300 0.05-40 m 0,3-30 m BOSCH GLM 50 S Bosch DLE 70 Professional BOSCH GLM 100 S PROFESSIONAL BOSCH GLM150VF Bosch GLM 250 VF Professional 50 m 0,05-70 m ±1,5 mm ±1,5 mm ± 1,5 mm ±1,5 mm/m ± 1,5 ram ± 1,5 mm 100 m ± 1 ,5 mm 0,05-150 m ±1,5 mm 0,05-250 m ± 1 mm Video qidiruv moslamasi Apple Android DXF. 10.14-shakl. Bosch “D LE 40” lazerU ru le tk a ko‘rinishi 152 i Ultratovushli ги le t ka sodda va arzón m asofa o ic h a s h asbobi ho'lib, kundalik turli sohalarda keng q o ‘llanm oqda. Ushbu asbobda tovush uzatish-tarqatish quriim asi v a predm etdan qaytgan tovushni qabui qilish m oslam asi bor. Tuvush to ‘plam ini predmetga aniq yo'naltirish uchun lazerli k o ‘rsatgichga ega modeller ham ishlab chiqilgan. U ltratovushli ruletka yordam ida obyektdagi m asofa, yuza qiym atlarini aniqlash mumkin. Ishlash qulay, am mo m asofa aniqlash oralig‘i 0,3 m etrdan 20 m etrgacha boradi. 10.15~shakl. Lazerli ko‘rsafkichii ultratovushli ruletka I. N a z o ra t sav o llari: Masofa o ic h ash n in g bevosita usulini m ohiyati nim adan iborat? M usofani p o ia t lenta bilan o ‘lchash aniqligini ayting. \ MiiNolii oMchiislula qo'llaniladigan asbob turlarini ayting. ■I. MnHolii o'IcliUKlining bilvosita usulini mohiyati nim adan iborut? 5. Maso (a ni ipli dalnom cr bilan o ich ash n in g inohiyatini aytib bering. 6. Elektron: dalnom erlar kom plektiga nim alar kiradi? 7. Y om giikdalnom eri va radiodalnom erlar nima m aqsadda ishlatiladi? 153 11. NIVELIRLASH 11.1. Nivelirlashnmg mohiyati va turlari Joydagi ikki nuqta sathiy yuzalari orasidagi nisbiy balandlikni aniqlashga nivelirlash deyiladi. Nivetirlash (fransuz tilida nivellement yoki nivèlement «tekislash», niveau —«tekislik» m a’nosini beradi.) Ko‘p masalalami yechishda joy nuqtalarining absolyut balandligini bilish kerak. Joydagi istalgan nuqtaning absolyut balandligini aniqlash uchun ushbu nuqta va otmetkasi m a’lum bo ig an boshqa nuqta sathiy yuzalari orasidagi nisbiy balandlikni aniqlash kerak. Ish sharoiti, qoilaniladigan usul va asboblarga qarab nivelirlash quyidagi asosiy turlarga bo‘linadi: Geometrik nivelirlash; Trigonometrik nivelirlash; Fizik nivelirlash, Stereofotogrammetrik nivelirlash. Geometrik nivelirlashda gorizontal vizir nuri orqali nuqtalar oralig'idagi nisbiy balandlik aniqlanadi. Trigonometrik nivelirlashda nisbiy balandlik nuqtalar oraligidagi yo‘nalishning qiya burchagini oichash orqali aniqlanadi. Fizik nivelirlash sifatida Barometrik va gidrastatik nivelirlash usullarini ko‘rish mumkin. — Barometrik nivelirlashda nisbiy balandlikni oichash dengiz sathiga nisbatan turlicha balandliklardagi nuqtada atmosfera bosimi o'zgarish qonuniyatlariga asoslanadi; - Gidrostatik nivelirlash nisbiy balandlikni oichash o'zaro ulangan iJkkita idishdagi suyuqlik sathlari farqini oichashga asoslanadi. Stereofotogrammetrik nivelirlashda joydagi nuqtalaming nisbiy balandliklari joyning ikkita bir xil aerosurat asosida maxsus asboblar yordamida hosil qilingan relef modeli bo‘yicha oichash bilan aniqlanadi. Shuningdek avtomatik nivelirlash usuli bor b o iib , unda avtomat yoki mexanik profilograflar yordamida chizilgan profildari joydagi nuqtalaming nisbiy balandliklari aniqlanadi. 154 11.2. G eom etrik niveiirlash Bu usulda nuqtaning boshqa nuqtaga nisbatan balandligi gorizontal vizir o‘qi orqaii aniqlanadi. Geometrik nivelirlashda nivelir asbobi va niveiirlash reykalaridm foydalaniladi. Geometrik niveiirlash - geodezik tayanch nuqtalari va plan olish nuqtalarining balandligini aniqlashda, injenerlik inshootlarining loyihalarini tuzishda va ulami qurishda, shuningdek geologik qidiruv ish'larida, yirik injenerlik inshootlarining cho‘kishi va deförmatsiyasini aniqlashda va shu kabi boshqa ishlarda qo'llaniladi. Geometrik nnvelirlashda ikki nuqta orasidagi nisbiy balandlik К'pi shning asosan ikki xil usuli bor: oldinga niveiirlash va о 'rtadan niveiirlash. Oldinga niveiirlash. Joydagi ikkita nuqtaning (11.1-shakldagi Л на В nuqtalar) bir-biriga nisbatan balandligini aniqîash kerak deylik. Buning uchun A nuqtaga nivelir, В nuqtaga reyka tik qffîb 0 ‘rnatiladi. Ruletka yoki reyka bilan nivelirni balandligi i o'lchanadi. Nivelir ish holatga keltirilib, qarash trubasi В nuqtadagi reykaga vizirlanadi va b sanoq olinadi. В nuqtam Л nuqtaga nisbatan balandligi: 155 h = i~ b ( 1 1 . 1) boiadi. Demak, oldinga nivelirlashda bir nuqtaning ikkinchi nuqtaga nisbatan balandligi asbob balandligidan reykadan sanoqni ayirganidan keyin qolgan qiym atga tengdir. olingan Agar reykadan olingan sanoq asbob balandligidan katta, ya’ni i< b b o isa, nisbiy balandlik ishorasi manfiy, reykadan olingan sanoq asbob balandligidan kichik, ya’ni i > b boisa, ishora musbat boiadi. Birinchi nuqta A ning absolyut balandligi HA hamda bu nuqtaga nisbatan ikkinchi nuqta В ning nisbiy balandligi (hA8) m aium boigach, ikkinchi nuqta В ning absolyut balandligini hisoblash mumkin: ( 11.2 ) Ikkinchi nuqta absolyut balandligining bunday hisoblab chiqarilishiga absolyut balandlikni nisbiy balandlik bo'yicha aniqlash deyiladi. Ikkinchi nuqtaning absolyut balandligini asbob gorizonti yordam ida ham aniqlash mumkin. Asbob gorizonti deganda, nivelir vizir o ‘qi yo'nalishining absolyut balandligi tushuniladi. 11.1 — shaklda asbob gorizonti quyidagiga teng: (11.3) Bundan asbob gorizonti orqali ikkinchi В nuqtaning aniqlangan absolyut balandligi qiymatini hisoblash mumkin: Hb = H AG — b . (11-4) 0 ‘rtadan nivelirlashda nivelirlanayotgan A va В nuqtalarga tik qilib nivelirlash reykalari, nuqtalar oraligiga esa nivelir oinatiladi (1 1.2-shakl). Bunda nivelirdan A va В nuqtalarigacha boigan masofalar o‘zaro teng boiishi kerak. Nivelir ish holatiga keltirilib, qarash trubasi dastlab orqadagi (A nuqtadagi) reykaga vizirlanib, reykadan a sanoq olinadi, soiigra oldingi (B nuqtadagi) reykaga vizirlanib b sanoq olinadi. n AG= H A + i . 156 m lx iyyu z a 11.2-shakl. 0 ‘rtadan nivelirlash sxemasi. sxemasi В nuqtaning A nuqtaga nisbatan balandligi quyidagicha hisoblab chiqariladi: hAB = a - b (11.5) Shunday qilib, о 'rtadan nivelirlashda nisbiy balandlik ketingi reykadan olingan sanoq bilan oldingi reykadan olingan sanoq ayirmasiga teng bo ‘ladi. Agar reykadan olingan sanoqlar o‘zaro a > b bo 'Isa, nisbiy balandlik musbat ishorada bo‘ladi. aksincha ya’ni a < b b o ‘lsa, nisbiy balandlik manfiy ishorada bo‘ladi. ()‘rtada turib nivelirlashda ikkinchi nuqtaning absolyut bulandligini nisbiy balandlik bo‘yicha hisoblashda (11.5) Icrinultidun, asbob gorizonti bo‘yicha hisoblashda esa (11.4) lonnuladaii loydalatiiladi. Blinda asbob gomzonti quyidagiga teng bo* ladi: HACl~ H A + a . (11.6) Geometrik nivelirlashda asosan o‘rtadan nivelirlash qo'llaniladi. 0 ‘rtadan nivelirlash mumkin bo‘lmagandagina oldinga nivelirlash usuli ishlatiladi. Oldinga nivelirlash usulining kamchiligi shundan iboratki, nishab joyning nisbiy balandligi nivclir balandligi bilan reykadan olingan sanoq ayirmasiga teng boMganligidan bunda faqat asbob balandligiga teng bo‘lgan nisbiy balandliknigina o'lchash mumkin. Bundan tashqari, oldinga 157 nivelirlashda har bir stantsiyada asbob balandligini aniq oichash zarur boiganligidan ish ancha qiyinlashadi va mehnat ko‘p sarf boiadi. 0 ‘rtadan nivelirlashning afzalliklari quyidagilardan iborat: a) har bir stantsiyada reyka baiandligiga teng boigan nisbiy balandlikni, ya’ni oldinga nivelirlashdagiga nisbatan kattaroq nisbiy balandlikni oichash mumkin; b)har bir stantsiyada nivelir balandligini oichashning hojati y o ‘q ; v) niveliming qarash trubasi nivelir bilan reyka orasidagi masofani kattalashtirib ko‘rsatganligidan oldindan nivelirlash­ dagiga qaraganda ikki baravar uzunroq masofani nivel irlash mumkin; g) asbob ikki nuqta o'rtasiga o‘matilganligida yer egriligining va atmosfera refraktsiyasining ta’siri ancha kamayadi; d) asbob nivelirlanayotgan ikki nuqtaning qoq o'rtasiga o‘matilganda asbob vizir o‘qining gorizontal emasligi natijasida ro‘y beradigan xatoning ta’siri boim aydi. Bu o‘rtadan nivelirlashning asosiy afzalligi b o iib hisoblanadi. Oddiy va murakkab nivelirlash. Ikki nuqtaning bir-biriga nisbatan balandligi bu nuqtalar orasiga nivelimi bir marta o‘matishda aniqlansa, bunga oddiy nivelirlash deyiladi. Ikki nuqtaning balandliklari orasidagi farq katta boigan hollarda yoki bir-biridan uzoq joylashgan ikki nuqtaning nisbiy balandligini aniqlashda bu ikki nuqta oraligi boiaklarga boiinib, har bir b o ia k alohida-alohida nivelirlanadi. Bunga murakkab nivelirlash deyiladi. 11.3— shaklda A va B nuqtalar oraligini bir necha boiakka boiinib nivelirlash ko‘rsatilgan. Har bir b o ia k oraligiga nivelir o‘matilib piket nuqtalaridan a Ba b sanoqlari olinadi. (geodeziyada p ik et nuqtasi. deb reyka qo‘yiladigan xarakterli nuqtaga aytiladi) Nivelir o‘rnatish joyini stantsiya o ‘rni deb ataladi. Odatda nivelirlashda ikita nivelirlash reykasi (№1 va №2) ishlatiladi. Shaklda piketlarga o‘matilgan reykalar Pt BaP2 belgilari bilan ko‘rsatilgan. nivelir o‘matilgan nuqtalar (stantsiyalar) rim raqamlari-I, II, III, IV va V bilan, reyka va 158 niveliming ko‘chiri!ish tartibi esa strelkalar bilan ko‘rsatilgan. 1piketga o‘matilgan reyka I stantsiyada oldingi, II stantsiyada esa keyingi reyka bo‘ladi. Piket ikki qo‘shni stantsiyani bir-biiiga boglaganligi uchun bog ‘lovchi nuqia deb ataladi. Nivelirlanishi kerak bo‘lgan nuqta bog‘lovchi nuqtalar oralig‘ida (11.3-shaklda Ct va C2) joylashgan bo‘lsa, ularga oraliq nuqtalar deyiladi. Oraliq nuqtalar balandlikni bir nuqtadan ikkinchisiga uzatib berishda qatnashmaydi. Shu sababdan ulardan sanoq olish har bir stantsiyada bog‘lovchi nuqtalar nivelirlanib bolgandan keyin bajariladi. Orqadagi reykani oldinga ko‘chirishda reyka bir yo‘la oraliq nuqtalarga ham o ‘rnatilib, nivelir yordamida ulardan sanoqlar olinadi. Bog‘lovchi nuqtalardan olingan sanoqlardan foydalanib, har bir nuqtaning qo‘Shni nuqtaga nisbatan balandligi, so‘ngra absolyut balandligi hisoblab chiqariladi. 11.3-shaki. Ketma-ket nivelirlashsxemasi Agar ikki bog‘lovchi nuqtalar orasidagi nisbiy balandlik katta ho‘ Isa ushbu oraliqda qo‘shimcha X nuqtasi olinadi. (11.3-shaklda A VII I imi|lu oralig‘i). Bunday nuqtalar vaqtinchalik bo'lib, faqat ikki pikci iiiic]lal<inni hogMash uchun kerak. 11.3 - shakldan koTinisiiiclui,, I, II, IU, .... N stantsiyalardagi bog‘lovchi nuqtalaming nisbiy balandliklari quyidagi teng: l i = a1 - b 1 h i = an - b-> (11.7) hn ~ cin Nivelirlangan barcha stantsiyalardagi nuqtalaming nisbiy balandliklaii yiglndisi oxirgi B nuqtaning boshlangich A nuqtaga nisbatan nisbiy balandligi bo‘ladi: bn 159 h-AB = + h 2 + ••• + h n = (« i “ ¿>1) + («2 “ h ) + - + («n “ bn) yoki h-AB B B B A A A Bogiovchi nuqtalarning absolyut balandliklari quyidagi formula yordamida ketma-ket hisoblab chiqariladi: Hi = ^A + h 1 H2 = H1 + h2 L (11-9) H$ = Hn - hn Agar piket nuqtalarning absolyut balandligini aniqlash talab qilinmasa oxirgi B nuqtaning absolyut balandligini quyidagi formula bo‘yicha hisoblab chiqarish mumkin: B HB = HA + ^ h (11.10) A Bogiovchi nuqtalarning absolyut balandligi hisoblab chiqarilgandan so‘ng oraliq nuqtalarning absolyut balandligi keyingi nuqtaning absolyut balandligiga asoslanib asbob gorizonti yordamida aniqlanadi. III stantsiyadagi asbob gorizonti ^ = Hx + a 3 (1 1 .1 1 ) ga teng. Oraliq nuqtalar (Cx va C2) ning absolyut balandligi quyidagi formula yordamida hisoblab chiqariladi: Hc2 = Hx - c2 Bunda kichik Ci va C2 oraliq nuqtalar Ci va C2 dagi reyka sanoqlari. 11.3. Nivelir turlari va ularning tuzilishi Nivelir bu optik - mexanik asbob boiib, uning yordamida gorizontal tekislikka parallel chiziq quriladi. Hozirgi vaqtda nivelirlar konstruktiv jihatdan quyidagilarga boiinadi: 160 1. Optik nivelirlar 2. Raqamii (elektron) nivelirlar. Har qanday konstruktsiyadagi nivelir asbobi ko‘rish trubasi, doiraviy adilak, slindrik adilak yoki uni vazifasini bajaruvchi kompesator va uchta ko‘tarish vintîi taglik (treger)dan tashkil topadi (11.4-shakl). 11.4-shakJ. Ko‘rish trubasida slindrik adilagi bor H3 nivelirining ko‘rinishi: l - ko 'tarish vintlari; 2 —doiraviy adilak; 3 — elevatsion vint; 4 — dioptriy halqali ko'rish intbasining okuiyari; 5 — vizir; 6 —fokuslash kremalberasi; 7 - ko'rish truhasining obyektivi; 8 — trubani bo'shatuvchi va qotiruvchi vinti; 9 - yo'naltiruvchi vint; 10 - silindrik adilak; 11 — silindrik adilakni tuzatuvchi vlntlar Aniqligi b o ÿ ic h a nivelirlarning 3 xil guruhini isfalab chiqarish ko‘/<ln lirUlgun.: yuqari aniqlikdagi nivelirlar , aniq nivelirlar va tcxnikavly nivelirlar. Masalan: • yuqori aniqlikda: optik nivelirlar-H 05, H 05K, H 1, H 2 (Kossiya), raqamii nivelirlar Dini 11, Dini 21 (Germaniya), NA 2002, NA 2003 (Shvetsariya); • aniq: optik nivelirlar H 3, 2H 3, H 3K, 3H 3KJI, 4H3KJ1; (MoNsiya), raqamii nivelirlar Ni-30, Ni -50 (Germaniya), Kcmlcvol-20 va 24 (Shvetsariya): • tcxnik: optik nivelirlar H 10, 2H 1ÛK, 2H 10KJI. (Rossiya). Yuqori aniqlikdagi nivelirlar I va II klass nivelirlash uchun, aniq nivelirlar III va IV klass nivelirlash uchun, texnikaviy i6 i nivelirlar esa topografik s ’yom ka asosini yaratishda, injener geodezik qidiruv va qurilishda nuqta balandligini texnikaviy nivelirlashda q o ‘llanadi. N ivelirlar bazasida takom illashgan nivelirlar ishlab chiqarilgan. M asalan: H05K, H3K, H I OK, H10KJL O datda nivelir shtativga m axsus buram a vint bilan 0 ‘m atiladi va 1 - ko'tarish v in tla n (11.4-shakl,l) va d o ira v iy a d ila k (11.4shakl.2) yordam ida ish holaiiga keltiriladi. Vizir o ‘q in i g o rizo n ta l h o latga keltirish usuli b o ‘yicha optik nivelirlam i ikki xilga b o ‘lish mumkin: • k o ‘rish trubasida adilagi bor nivelirlar (H 05, H 3, H 10); « kom pesatorli nivelirlar (H 05K, H 3K, H 10K). A sbob shifridagi 0,5; 3; 10 raqam lari 1 kilom etr ikkilangan nivelir y o ‘ii.da nisbiy balandlik o ‘lchashning o ‘rtacha kvadratik xatosini bildiradi. 8 f 10 11.5-shakJL H 3 nivelirioi o p tik sxem asi: 1—ko ‘tarish vintlari; 2 —treger; 3 — elevcitsion vint; 4 — dioptriy halqali; 5 silindrik adilak; 6 - silindrik adilakuchlaridagi tpsvirni ko'rish maydoniga uzatuvchi prizm a tizimi; 7 - k o 'rish trubasining obyektivi; 8 -fo ku slo vch i linza; 9 ipiar to ri; 10 - ko'rish trubasining okulyari; 11 - silindrik adilakni tuzatuvchi vintlarini yopib turuvchi qopqoq. 162 Ko ‘risk iru basida slin d rik a d ila g i b o r n ivelirla rd a vizir (Tqini Horizontal holatga keltirish adilak puffakchasini o ‘rtaga keltirish orqali bajariladi. B unday asbobga H3 aniq niveliri m isol b o ‘ladi. 11.4-shaklda H3 nivelirini tashqi k o ‘rinishi, 11.5-shaklda esa uni optik sxemasi qism lari bilan k o ‘rsatilgan. 113 toifadagi nivelirlam i k o ‘rish trubasiga b o ‘lak qiymati 15" bo'lgan kontakli tslindik a d ila k m ustahkam birlashtirilgan. K o'rish trubasining o b yek tivi predm et tasirini 30 karrada kattalashtiradi. Vizir k o ‘rish trubasini predm et b o ‘yicha yo‘nalish olish imkoniyatini beradi. F okuslash krem alerasini burash orqali predmet yoki reyka tasviri aniq ko‘rinadi. Reyka tasvirini ip la r to 'riga rnos kelishi uchun k o 'rish trubasi trubani b o ‘shatu vch i va qotiru vch i vin ti yordam ida qotiriladi va y o ‘naltiruvchi vin t bilan kcrttkli tom onga suriladi. K o ‘rish trubasining vizir o ‘qini aniq horizontal holatga keltirish elevatsion vinlni burab adilak pulTakchasi uchlaridagi tasvirni birlashtirish orqali bajariladi. Slindrik adilak ustiga o ‘m atilgan p rizm a li qurilm a adilak puffakchasi uchlaridagi tasvim i trubani k o 'rish m aydoniga yo'nalliradi va kuzatuvchiga ham reykani, ham adilakni bir vaqlda kuzatish imkonini beradi. K om pesatorli n ivelirlarda slindrik adilak bo‘lmasdan, vizir o'qini gorizontal holatga keltirish maxsus erkin harakatlanuvchi oM.iii optik-mcxanik qurilma orqali amalga oshiriladi. Asbob shili idugi K harfi nivelirda kompesator borligini anglatadi. Uiiml.iy nivdirlardagi 10' bo‘lak qiymatiga ega doiraviy adilak iiMhohni gorizontal holatga yaqin o‘m atish imkonini beradi va iimImiImiî [jorizonl tokisligiga nisbatan ±15' og‘ish chegarasida Ivoinperinlot vizir o'qini gorizontnlligini ta’minlaydi. II 3 va II 10 lurdagi nivolirlar shuningdck gorizontal hurchaklarni o'lchash uchun gorizontal doira-lim blarga ega bo'lishi mumkin. Asbob shifrida Jl harfi b o ‘lsa nivelirda jmii izonlal limb borligini anglatadi. Mnsalan 11.6-shakldagi 3H3KJI va 11.7-shakldagi 2H10KJI iiivi, lirlari. Gorizontal limb dorasining bo‘lak qiym ati 1° b o ‘lib 10.1 aniqlikda sanoq olish imkoniyati bor. U shbu nivelirlarda (i ubani bo‘shatuvchi va qotiruvchi vintlari y o ‘q bo‘lib, ulam ing 163 k o ‘rish trubasi y o ;naItirish vintini (11.6-shakldagi 2) burash yordam ida predm etga y o ‘naltiriladi. Predm et tasviri esa krem alera vintini (1 1.6-shakldagi 3) burash orqali tiniqiashtiriiadi. ц M ttS B B n 11.6-shakl. Kompensator va limbli 2U10KJI texnik ko‘rinishi 11.7-shakl. Kompensator va limbli 3H3KJI aniq nivelirining ko‘rinishi 1 — limb; 2 —yo ‘naltirish vinti; 3 — kremalera; 4 —vizir 11.4. Nivelirlashda ishlatiladigan reykalar N isbiy balandlikni o ‘lchashda ishlatiladigan reykalar uch turga b o iin a d i: PH-05, PH-3, P H -10; shifrda P-reyka, H-nivelir, raqam 05, 3, 10 b ir kilom etr yo ‘lni nivelirlashdagi o ‘rtacha kvadratik xatolikni bildiradi, (m m) da. 164 PH-05 - nivelir reykasining asosi yaxîit taxtadan b o iib 3 m etrli (maxsus ishlar uchun 1 m etrli) uzunlikda bir tomonJi qilib ishlab chiqiladi. Reyka o ‘rtasiga 5 mm li b o iak larg a b o iin g a a invar tasmasi tortilgan (11.8-shaki. A). B u reyka yordamida yuqori aniqlikdagi nivelirlash ishlari bajariladi. ]0. Ml Im Mj l'üi &M te IM si •1 *3: a) w*a 11.8-shakl. Nivelirlash reykalari a) PU 05 invar reykasi; b) PH 3 yaxlit va buklama reykalari; v)shtrix kodli rayka PH-3 -- nivelirlash reykasi uzunligi 3 —4 m etr, kengligi 8 - 1 0 Nm, qalinligi 2 — 2.5 sm keladigan taxtachadir. Reyka boshidan oxirigacha oq rang moyli b o (yoq bilan bo ‘yalgan, ikki uchiga lunika qoqilgan. Reyka m axsus m ashina yoki shablon yordam ida siintimctrlarga b o iin g an . Santimetrli b o ia k la r 1 santim etr uralatib qora yoki qizil rangga bo‘yalgan. Reykadan sanoq olishni osonlushlirisli maqsadida har bir ditsem etr 5 sm li b o iak larg a ajratilgan, liai1 bir ililscmclrning birinchi besh b o ia g i E harfiga o'xshaydi. Kcykadngi ditsim ctrlar tcskari yo ‘nalishda y a ’ni O dan boshlab reyka uchiga tomon raqam lar bilan belgilangan (01, 02, 0 3 ........ ), (11.8-shakl. b). Nivelirlaslida ishlatiladigan reykalar yaxlit, buklam a va surilm a b o ia d i. Reykalar ikki tomonli b o ig a n d a reykaning bir tom onida santim etr b o iak lari qora ntngda b o ia d i va pastidan detsim etr b o iak lari 0 raqamdan boshlanadi, ikkinchi tomonidagi santim etr b o ia k la ri qizil rangga 165 bo‘yaladi va bu tomondagi raqamlar 4887 yoki 4787 sonidan boshlab belgilanadi. Shuning uchun reykaning qora va qizil tomonidan olingan sanoqlar farqi 4887 yoki 4787 ga teng bo‘ladi. Raqamli nivelirlardan foydalanib nivelirlanganda shtrix-kodli reykalar ishlatiladi (11.8-shakl. V). Raqamli nivelirlar reyka bo‘yicha hisoblash prrasiplari bilan reykalar esa shtrix-kodlari bilan farqlanadi. Shuning uchun, Leica Geosystem AG firmasining nivelirlari bilan ishlaganda, shu firmaning nivelirlari uchun mo‘ljallangan reykalarini qo‘llash lozim, TOPCON flrmasi nivelirlaridan foydalanilganda TOPCON firmasining reykalaridan foydalanish lozim va hokozo. 1km ikkilangan yo‘lni nivelirlashda nisbiy balandligini aniqlash o‘rta kvadratik xatoligini o'ichashda qo‘llaniladigan reykalaming materiallarini sifatiga bog‘liq bo‘ladi. Ishlab chiqaruvchi finnalar nafaqat yuqori aniqlikda o ‘lchashga erishishga intiladilar, bir vaqtda reykalar yengil va mustahkam bo‘lishini ta’minlashga harakat qiladilar. Hozirgi kunda mustahkamligi va og‘irligi, chiziqli kengayish koeffitsientining kichikligi - 10 PPm (mm/km) bilan juda yaxshi munosabatga ega bo‘lgan - shishatola (fiberglas) yangi materiali paydo bo‘ldi. Odatda reykaning bir tomoniga, avtomatik ravishda hisoblash uchun binarli kodlar, boshqa tomoniga esa, vizual hisobiash uchun shkala tushiriladi. ll.l-ja d v a l Raqamli nivelirlarning tcxnikaviy tavsiflari_______ 1 km ikkilangan yo‘! uchun nisbiy Masofa o‘lchash balandliklami o'ichash aniqligi Nivelirlaming o‘rta kvadratik xatosi turlari Shtrix Shtrix Shtrix kodli Shtrix kodli kodli kodli pretsizion Fiberglas Fiberglas invar invar reyka reyka reyka reyka Trimble firmasining nivelirlari DINI12/DINI 0,3 mm 1,0 mm 0. 5D x 1. ODxO. 12T 0.001 m 001m DINI 22 0,7 mm 1, 3 mm 166 D L - 101 с DL - 102c SDL 30 NA 3003 NA 2002 Topcon firmasining nivelirlari 0, 4 mm 1 sm : 5 sm 1,0 m Sokkia firmasining nivelirlari 10 raetrgacha ± 10 mm atrofida, 10 metrdan mimm 1,0 mm katta boiganda 0.1% XD Leica firmasining nivelirlari 0,4 mm 1,2 mm 50 m - 20 mm 0,9 mm 1,5 mm 1.00 m - 50 mm - - — 11.5. N iveiirlarni teks h Irish Nivelir optik-mexanik asbobi boigani uchun uning qismlari imi'lum bir geometrik o‘qlarga egadir. Nivelirdan foydalanisb uchun dastlab uni to‘g‘ri ishlashini ta’minlavchi qismlaming o'/aro joylashish holati tekshiriladi. 11,9-shaklda optik nivelimi asosiy qismlari va geometrik o'qlari keltirilgan. 1l,V nIuiIi I O p tik iilvvllrntiiit lii/ilialil vu g e o m e trik o ‘q la ri: I ko ‘ri,vh lruhd.il; 2 яilIn Jrik udilak; 3-laf'Hk; / / , iliveiltnliiy iiylanlsli о V/i' IVIV,-vizir и 'tji, UU¡ -silindrik adilako ‘qi, nn¡ — iInlravly tul!la к о '<//. 167 r Nivelirlar quyidagi geometrik shartlarni qanoatlantirishlari kerak: 1 .Doiraviy adilak o*qi asbob aylanish o‘qiga parallel bo‘lishi kerak. Bu shartni tekshirish uchun ko‘tarish vintlari yordamida doiraviy adilak pufakchasi o ‘rtaga keltiriladi, so‘ngra nivelir ustki qismi 180° ga buriladi, bunda doiraviy adilak pufakchasi ampula o‘rtasidagi nol punktida qolsa shart bajarilgan hisoblanadi. Aks holda doiraviy adilakning tuzatish vintiari yordamida pufakcha yarim og‘ishga o ‘rtaga keltiriladi, so‘ngra ko'tarish vintlari yordamida pufakcha ampula o ‘rtasiga keltiriladi. Bu ish tekshirish sharti bajarilgunga qadar davom ettiriladi. 2. Nivelir aylanish o*qiga iplar tö‘rining vertikal ipi parallel bo ‘lishi, gorizontal ipi esa perpendikulyar bo‘lishi kerak. Iplar to‘rining gorizontal va vertikal iplarini o ‘zaro perpendikulyarligi kafolatini asbob ishlab chiqaruvchi zavod beradi. Shu sababli nivelimi ushbu shartini tekshirishning turli usullari bor. Ulardan ikkitasini ko‘rib chiqamiz. 1-usul. Nivelirdan 20-25 metr uzoqlikdagi shamoldan pana joyda shovun osiladi (11.10-shakl). Nivelir doiraviy adilak yordamida ish holatiga keltiriladi va vertikal ip shovun ipiga qaratiladi, agar u shovun ipi bilan ustma-ust tushsa yoki 0,5 mm dan ko‘pga og‘masa shart bajarilgan liisoblanadi. 11.10-shakl. Nivelir aylanish o‘qiga iplar to‘rining vertikal ipi parallel bo‘lish shartini tekshirish sxemasi 168 2-usu!. Nivelirdan 5-8 metr masofada reyka o‘matiladi va unga ko‘rish trubasi qaratiladi. Dastlab nivelimíng yo‘naltiruvchi vínti yordamida reyka tasvirini ko‘rish maydonini chap tomoniga keltiriladi va o ‘ría gorizontal ipdan sanoq olinadi (11.11-shakl, 1). Shundan so‘ng yo‘naltiruvchi vinti yordamida reyka tasvirini ko'rish maydonini o‘ng tomoniga keltiriladi va o‘rta gorizontal ipdan yangi sanoq olinadi (11.1 l-shakl. 2). 0 ‘ng va chap holatdagi sanoqlar farqi 1 mm dan farq qilmasa shart bajarilgan hisoblanadi. 2, , 1 1.1 l-shakl. Niveiir aylanish o‘qiga iplar to‘rining gorizontal ipi esa perpcndikuiyar bo‘lish shartini tekshirish sxemasi Agurda shart bajarilmasa nivelirini tuzatish kerak bo‘ladi. lilcvatsion vintli II 3 yoki H10 nivelirlami tuzatish uchun okulyar oldidugi yechilishi kerak. Shundan so‘ng iplar to‘ri i'lii/ílj'iiii pltislinksini (11.12-shakl. 3) maxkamlovchi vintlar (2) h«»'sluitiUuli. Nivelir aylanish o 'qíga iplar to'rining vertikal ipi parallel ho'lish shartini tuzatishda va iplar lo‘ri chizilgan plastinka vertikal ip bilan shovun ipi ustma-ust tushguncha buriladi. NI v il ir aylanish o'qiga iplar to ‘rining gorizontal ipi esa l)rr/n'mlikulyar ho'lish shartini tuzatishda esa avval chap r o‘ng holuldagi reyka sanoqlarini o ‘rtacha qiyinati hisoblanadi, keyin iplar lo‘ri bo'shatilib, iplar to‘ri gorizontal ipining uchida o'rtacha Hanoq hosil bo‘lguncha buriladi. 169 11.12-shakI. H3 uivelirining o k aly arin i tuzilish sxem asi: J-okulyar qopqog'ini mustahkamlovchi vintlar; 2- iplar to'ri chizilgan plastinkani maxkamlovcki vintlar; 3- iplar to "ri chizilgan plastinka Shundan keyin tuzatish vintlari m ahkam lanib, tekshirishni takrorlash kerak. K om pesatorli nivelirlarda (H 3K yoki H I OK) iplar to‘rini sozlash uchun k o ‘rish tnibasini okulyar qism idan him oya qolpoqchasi olinadi (11.13-shakl), keyin iplar to 'ri chizilgan plastinka ushlab turavchi vintlar bo‘shatiladi va iplar to ‘ri chizilgan plastinkani o ‘rta ipni gorizontal holatga kelguncha buraladi. S o‘ngra tuzatish vintlari qayta m ahkam lanib. tekshirishni takrorlanadi. 1 1.13-shakl. K om pesatorli nivelirning okulyarini tuzilish sxem asi: 1-okulyami mustahkamlovchi vintlar; 2- iplar to'ri chizilgan plastinkani maxkamlovchi vintlar; 170 Qarash trubasining vizir o*qi silindrik adilak o ‘qiga parallel bo ‘lishi kerak (tslindrik adilakli nivelirlarda) yoki qarash trubasining vizir o ‘qi gorizontal boHishi kerak (kompesatorli nivelirlarda). B u shartga nivelirni a sosiy geom etrik 3. sharti deyiladi. Tekshirish, joyda 50 —75 m etr m asofada m ahkam langan 1 va ) nuqtalarni (1 1.14-shakl) to ‘g ‘ri v a teskari y o'nalishda oldinga ni vclirlash y o ii bilan am alga oshiriladi. -------- -------------------------- 7 S m I 1.14-shakl. Q a ra s h tru b a s in in g v iz ir o‘q i s ilin d rik a d ila k o‘q ig a p a ra lle l b o‘lish s h a rtin i te k sh irish sxem asi Nivclir 1 va 2 nuqtalarining y o ‘nalish stvori b o ‘yicha ushbu miqtiilur oralig‘iga 1 nuqtaga yaqinroq qilib (4 yoki 5 m etr nmnofuda) o ‘m atiladi. 1 nuqtaga quyilgan reykadan a j sanog‘i iluuuli. Shundan so ‘ng reyka 2 nuqtaga o 'm atilad i va b j s a n o g i oltnndi. Shundan so ‘ng nivelir 1 va 2 nuqtalarining y o ‘nalish stvori bo'yiehti 2 nuqtaga yaqinroq qilib o ‘m atiladi (4 yoki 5 m etr). 2 imqiiiKU quyilgan reykadan «2 sanog‘i olinadi. Shundan so ‘ng h’ykn nuqtaga o ‘m atiladi va ¿>2 sanog‘i olinadi. Kcykudan sanoq olish vaqtida silindrik adilakli nivelirlarda !••» M ilt inuydonidagi adilak pufakchasi yarim pallalaririing tasviri iiiiif hi 11ilf'dii b o iish i kerak. Kom pesatorli nivelirlarda esa >(• 11«»1v in mliliik pulïakchasi nol punktida b o iis h i kerak. Amihv ycom eliik shartni bajarilm aslik xatosi x deb belgilanib •111»ulni'i ilhiln hilmi topiladi: 171 I ( « i + a 2) M + M »!&, J 1 22 ( 11.12) Agar a: ning qiymati 4 mm ga teng voki undan kichik bo‘Isa unda nivelir asosiy sharti bajarilgan hisoblanadi. Aks holda reykadan oxirigi marta olingan sanoqning tuzatilgan qiymati &2tuz = ( 6 2 + * ) hisoblab topiladi. Shundan keyin slindrik adilakli nivelirlarda elevatsion vint yordamida iplar to‘rining gorizontal o‘rta ipi tuzatilgan b 2ry3 sanoqqa to‘g‘irlanadi. Bunda silindrik adilak pufakchasi no‘l punktdan og‘adi. TSilindrik adilakning 4ta tuzatgich vintlari (11.15- shakl) yordamida pufakcha uchlari birlashtiriladi ya’ni adilak pufakchasi nol punktiga keltiriladi. Bunda dastlab 3 va 4 tuzatish vintini burash orqali slindrik adilak o‘zagi bo£shatiIadi. So'ngra 1 va 2 tuzatish vintlarini 1 xil yo‘nalishda chap yokj o‘ng yo'nalishda burash orqali slindrik adilak o‘zagi aerakli holatga keltiriladi. 11.15-shakl. Silindrik adiJakni tuzatgich vintlari Kompesatorli nivelirlarda esa doiraviy adilak pufakchasi noli, punktiga keltirilib, iplar to‘rining yuqori va pastida joylashgan tuzatish vintlari yordamida gorizontal ip tuzatilgan b 2tuzsanog‘iga to‘g‘irlanadi. Tuzatish to‘g‘ri bajarilganligiga ishonch hosil qiiish uchun tekshirish takrorlanadi. 172 Xar qanday geodezik asboblar kabi raqamli nivelirlar ham bir y¡Ida bir karra tekshiriladi. Tekshirishda asosan vizir o‘qini gorizont tekisigidan og‘ish aniqlanadi. Bunda eng ko‘p <|o‘llanadigani Kukkamyaki usulidir14. Tekshirishda aniqlangan nosozlikni servis markazlari bartaraf etadi. 11.6. T rigonom etrik nivelirlash Trigonometrik nivelirlashda nisbiy balandlik nuqtalar oralig'idagi yo‘nalishning qiya burchagini o ‘lchash orqali aniqlanadi. Qiyalik burchagini o‘lchashda teodolit yoki taxeometr qo‘llanadi. Bunda ikki nuqta orasidagi qiyalik burchagi va masofa o‘lchanadi, hamda o‘lchash natijalaridan nuqtalaming nisbiy balandligi trigonometrik formulalar yordamida hisoblab chiqariladi. Nisbiy balandlikni aniqlash uchun A nuqtaga teodolit (lexeometr), B nuqtaga tik qilib vexa yoki reyka o'matiladi (11.16- shakl). Teodolit ko‘rish trubasidan vexaning uchidagi M nuqtaga qarab qiyalik burchagi i9 o ‘lchanadi. Joydagi A va B nuqtalar orasidagi masofaning gorizontal proektsiyasi AB' = d b o lsa MJN uchburchakdan quyidagini yozish mumkin: MN — h' — d tg v , (11.13) Shaklda h + I = i + h' (11.14) bu formulada h' o‘miga uning qiymatini qo'ysak h + I = d t g v + i, bimdan h = dtgv + i - l . (11.15) Bevosita nivelirlash vaqtida asbobning balandligi i va vexaning uzunligi I ruletka yordamida o‘lchanadi. Agar asbob balandligiga teng bo‘lgan kesma B nuqtaga o‘raatilgan vexada oldindan belgilab qo‘yilsa va teodolit (texeometr) bilan vertikal burchak o‘lchashda uning vizir nuri shu belgiga yo‘naltirilsa, Ininday paytda i = I bo‘lganligidan nivelirlash formulasi quyidagi ko‘rinishda boiadi: 14 DiNi 12, 12T, 22 (foydalanish qo‘llanmasi)Trimbler, 2015 173 ------------------------ d ------------------------------- 11.16-shakl. Trigonomeírik nivelirlasli sxemasi Trigonometrik nivelirlash topografik plan olishda, balandliklardagi farq katta boigan nuqtalami, masalan, tog‘, tepalik va boshqa relef shakllarini, turli buyum va inshootlaming balandligini aniqlashda qoilaniladi. 11.7. Barometrik nivelirlash Bu usul yerdan baland ko‘tarilgan sari havo bosimining kamaya borishi qonuniyatiga asoslangan. Barometrik nivelirlash natijasida nuqtalaming balandligi 1-2 metr aniqlikda topiladi. Shuning uchun aniqlikda nivelirlash talab qilinmaydigan ishlarda. masalan, turli ekspeditsiyalarda, geologik, geograñk va boshqa tekshirishlarda biror joyning reiefini dastlabki o‘rganishda nivelirlashning bu turidan foydalaniladi. Barometrik nivelirlashda barometr-anoroid va boshqa asboblardan foydalaniladi. 11.8. Gidrostatik nivelirlash Bu usulda joydagi nuqtalaming balandliklardagi farq o‘zaro b ogiiq ikkita idishdagi suyuqiik sathini kuzatish y o ii bilan aniqlanadi. Bu usulda nuqtalaming nisbiy balandligi ±1—2 mm aniqlikda topiladi. Montaj ishiarida, yirik inshootlaming 174 deformatsiyasini muntazam ravishda kuzatish kerak boiganda va boshqa ishlarda gidrostaíik nivelirlash qoilaniladi. Bu usul sodda boiib, lindan yopiq, tor va qorong‘i joylarda ham foydalanish mumkin. Gidrostatik nivelirlash bir-biriga tutashtirilgan ikki idishdagi suyuqlik sathining bir xil boiishi qonuniyatga asoslangan. Bu xildagi nivelirlashda gidrostatik nivelir deb ataladigan asbob ishlatiladi. (7.18-shakl). ] -tutashtinsh shlangi; 2,3-shisha naychalar Bu nivelir ikkita shisha naychadan iborat b o iib , metall yoki plastniassadan yasalgan g‘ilof ichiga joylangan. Naychalaming uzunligi 40 srn dan 4 m gacha boiishi mumkin. Naychalar uzunligi 20 - 40 m keladigan rezinka shlang bilan bir-biriga lutiushürilgan. Shlang va naychalar ichiga qaynagan sovuq suv quyilgan; n u v saiiii una shu naychalaming yarmiga yetib turadi; suvga rang bcrilgan. Naychalaming sirtida millimetr yoki saulimetrlarga boiingan shkalasi bor. Shkaladagi raqamlar 0 dan boNhlab, naychaning tubidan yuqoriga qarab yozilgan. Biror nuqtaning ikkinchi nuqtaga nisbatan balandligini uniqlanhda gidrostatik nivelirlarning naychalari shu nuqtalarga o'niutiladi va ulardagi suyuqlik sathiga to‘g‘ri kelgan shkala boiogidan sanoq olinadi. 7.18~shaklda B nuqtaning A nuqtaga nisbiy balandligi nivelir naychalaridagi cuyuqlik sathining farqiga tc n g b o ia d i. 175 Ichiga suv to‘ldirilgan nivelir bilan ishlashda nuqtalar nisbiy balandligi 1—2 mm aniqlikda o ‘lchanadi. Gidrostatik nivelirlash aniqligini oshirish maqsadida naychalar sathidan sanoq olish uchun maxsus mikrometr vintlar ishJatiladi. Katta aniqlik talab qilinadigan montaj ishlarida gidrostatik nivelir naychalariga va shlangiga suv o ‘rniga simob qo'yiladi. Bunday nivelirdan sanoq olish uchun maxsus konstruktsiyadagi mikrometr vintlar ishlatiladi. Mikrometr vintlari bo‘lgan va ichiga simob to‘ldirilgan naychali gidrostatik nivelirlardan 1-10 mkm aniqlikda sanoq olinib, nuqtalar nisbiy balandliklari 5-10 mkm o'rtacha arifinetik xato bilan o‘lchanishi mumkin. Nazorat savollar: 1. Nivelirlash deganda nimani tushunasiz va qanday nivelirlash turlarini bilasiz? 2. 0 ‘rtadan va oldinga nivelirlashning mohiyatini tushuntirib bering. 3. Oddiy va murakkab nivelirlashning mohiyati nimadan iborat? 4. Nivelirlaming turlarini aytib bering. 5. TSilindrik adilakli nivelirlami tekshirishni tushuntirib bering. 6. Nivelirlashda qanday reykalar ishlatiladi va ulami belgilanishini tushuntirib bering. 7. Texnikaviy nivelirlashda xato chekini hisoblash formulasini keltirib chiqaring. 8. Trigonometrik va gidrostatik nivelirlashlarning mohiyatini tushuntirib bering. 176 3 QISM. G EO D EZIK T O ‘R VA S’YOMKALAR 12. G EO D EZIK T O ‘RLAR 12.1. Geodezik to‘r va geodezik punktlar mohiyati Belgilangan hududni ma’lum bir zichlikda qoplab turgan, hamda joydagigeodezik s‘yomka va turli injenerlik masalalarini yechish uchun asos bo‘lgan tayanch punktlarini b o g iab turuvchi fazoviy analitik qurilmaga geodezik to'r yoki geodezik asos deyiladi. Geodezik tayanch punktlari deb joyga mustahkam o‘matilgan va koordinatalari kerakli darajadagi aniqlikda bajarilgan oichashlar orqali m aium bo‘lgan nuqtaga aytiladi. Punktda aniqlangaii va saqlanayotgan m a’lumotiga ko‘ra geodezik to‘rlar planli to‘rlarga va balandlik to‘rlariga bo‘linadi. Geodezik planli to Vlardagi har bir punktda umumdavlat koordinata tizimida to‘g‘ri burchakli X ва У koordinata qiymatlari aniqlanadi. Planli geodezik to‘rlar asosan triangulyatsiya, trilateratsiya va poligonometriya usullarida barpo qilinadi. Triangulyatsiya va trilateratsiya usullarida barpo qilingan to‘r uchburchaklar qatori ko‘rinishida bo‘lib, triangulyatsiyada uchburchaklar qatoridagi barcha uehburchak ichki burchaklari va qator chetidagi uchburchakni chet tomon (chiqish tomoni) uzunliklari o‘lchanadi. Bu o‘lchangan qiymatlar asosida qatordagi uchburchaklaming boshqa tomon uzunliklari hisoblab topiladi. Щ 12.1-shakl. Triangulyatsiya to‘rining ko‘rinishi 177 Triiateratsiyada esa uchburchaklar qatoridagi barcha tomon uzunliklari o ‘lchanadi, uchki burchak qiymatlari esa hisoblab aniqlanadi. Triangulyatsiya va trilateratsiya usullari asosan to ‘siqsiz ochiq joyda ko‘proq qollanadi. Poligonometriya usulida barpo qilingan geodezik to ‘r tutash siniq chiziqlar ko ‘rinishida b o ‘üb, unda to ‘rdagi barcha burilish burchaklari va tomon uzunliklari o‘lchanadi. 12.2-shaki. Poîigonometriya to‘rm i ko‘rinishi Geodezik planli to'rlarda tomonon burchagi va punktlardan binning koordinatalan orqali to ‘rdagi qolgan xamma punktlaming koordinatalari hisoblab topiladi. Geodezik balandlik to Vlaridagi har bir punktda esa ulaming mutloq balandliklari (otmetkalari) aniqlanadi. Geodezik balandlik to‘rlari asosan geometrik nivelirlash usuli orqali yaratiladi. Geodezik to ‘rlar umumiydan xususiyga o‘tish tarzida, y a’ni aw al katta hududda siyrak va ju d a yuqori aniqlikdagipunktiar to‘ri hosil qilinib, so‘ng ular oralig‘i bosqichma bosqich zichlashtiriladi. Zichlashtiiishda punktlar orasi kamayib boradi va aniqlik darajasi ham kamayib boradi. Bunda navbatdagi har bir bosqich oidingisiga bog'lanib boradi. Aniqligi va ahamiyati b o cyicha geodezik to ‘rlar uch xil gruxlarga ajratiladi: davlat geodezik tayanch to ’r lari, geodezik zichiashtirish to ‘rlari va maxalliy s ‘y omka to 'rlari. 12.2. Davlat geodezik tayanch to‘rlari Davlat planli geodezik to‘rlari davlat hududida, m a’lum bir geometrik shaklda yaratiladi va aniqligi bo‘yicha 4 toifaga bo'linadi: 1 klass, 2 klass, 3 klass va 4 klass. Qnyi klass to ‘rlari aniqligi bo‘yicha o ‘zidan yuqori to cr punktlariga tayangan holda yaratiladi. 178 12.1-jadval Davlat planli geodezik to‘rlariga qo‘yilgan talablar Tomon oMchash nisbiy xatosi 0.7" 1:400 000 - ys , 0.4" 1:400 000 LO" 1.5" 2.0" 1: 300 000 1: 200 000 1: 200 000 ;-] 1: 100 000 1:40 000 1.0" 1.5" 2.0" 1:200 000 1: 100 000 1:40 000 1 K Burchak o'lchash o‘rta kvadratik xatosi -1 Poligonometriya Tomon o'lchasli nisbiy xatosi Tomon o‘lchash nisbiy xatosi Trilateratsiya Burchak oTchash o‘rta kvadratik xatosi Toifasi Tomon uzunligi (km) Trian gulyatsiya 1 klass 2 klass S klass 4 klass 20dari katta 20-7 8-5 5-2 Davlat balandlik geodezik to'rlari asosan geometrik riivelirlash usullari bilan barpo qilinadi va aniqligi bo‘yicha 4 lo iluga boiinadi: / klass, II klass, III klass va IV Idass. Dastlab I klass nivelirlash y o ila ri o‘tkaziladi, keyin ular oialig'i II klass, III klass va IV klass yo ilarin i o ‘tkazish orqali srichlashtiríladi. / klass va II klass nivelirlash y o i to‘ri butun davlat hududi Iiuhun yngona balandlik asosi boMadi. Ditvlnl balnndlik to‘ri quyidagi aniqlikda barpo etiíadi: / kíass nivelirlash yoiidngi nivelirlash o‘ría kvadratik xato Ikm yo‘lda ,nhrh*k " II klass nivelirlash yo‘lida m hchek — I '/„ftMM, III klass nivelirlash yo‘lida = ± 5 m m , va IV IJiiriN nivelirlash yoMida ^hichPk ~ ± 1 0 mm. Hincha klass nivelirlash yo’llari har 5 km da geodezik nuqta hilan belgiluimdi. Balandlik to‘ridagi geodezik nuqta grunt reperi, ilevony murka yoki devoriy reper tarzida b o iish i mumkin. 1.79 12.3-shakl. Daviat balaudíik geodezik to ‘riar¡ sxemasi: I kjass níveiirlash, ■ ^ II fciass nwejirJash, ° -* 111 kiass tñvelijiash * IV klass nivelfilash 12.3. G eodezik zichiashtirish to ‘rla ri Turli bino va onshocrtlami qurish maqsadida olib boriladigan qidiruv ishlarini bajarish uchun joydadavlat geodezik to‘r punktlari yyetarli bo‘lmasligi mumkin. Bunday xollarda daviat geodezik tayanch to‘r punktlari orasiga qo‘shimcha punktlar o'm atiladi va bunga geodezik to ‘rlami zichiashtirish deyiladi. Planli zichiashtirish to'rlari asosan triangulyatsiya va poligonometriya usulida yaratiladi. Aniqligi bo‘yicha ular ikki toifaga: 1-razryadli va 2-razryadli to‘rga farqlanadi. 180 1 Zichlashtirish to‘r!ariga qo‘yilgan talablar I razryad 5 -2 3 3 5 1 & JÉ Я ъ ¡I poligonometriys L __ Tomon uzunlig). (ni) 1 g I H 3 1 3 i xatosi ! ‘S •+*4 Cû Д СЛ в to к rg i Chiqish lomoni nisbiy ? i I 1: 50 600- 000 120 5" ja c§ . J¿ sr O M ■»? 3 (33 i ........... triangiùyatsiya 2 o Ъ M -S g -ó > «í 1= o >> yO •С »“Л j H i ■8ib JA Я .se U « 1>J 5" 1: 10 000 10" 1:5 000 1:25 2mzfyàd 3-0,3 400-80 10" 000 Halandlik zichlashtirish to rlari geometrik niveliriash usy)ida Imrpo qilingari texnikaviy nivelirlash yo‘llaridan tashkii topadi. Bülondlik punktlarioralig'ida yoki yopiq poligon tarzida nisbiy hflUindliklar xatosi ± 5 0 m m VT dan katta bo‘irnaydigan qilib u'tka/iladi. 12.4. M ahailiy s‘yom ka to 4rlari Mahdlliy s‘yomka to4rîari m a’him bir hududda turli mnsshtabdagi kaita va pian tuzish uchun joy tafsiloti va relefini н'уотка qilish uchun m o‘ljallangan tayanch nuqtalarini bir ttlftlmdn lulashtirish uchun yaratiladi. Nhimingdek ular turli mjenerlik-geodezik ishlarida, masalan Hull inihooilar loyihasini tuzish maqsadida olib boriîadigan t|(«lit uv inhlarida, tuzilgan ioyihalami joyga ko'chirisli hamda ii'mIhioIlui qurilishida va boshqa qidiruv ishlari uchun barpo <111кич!11 inumkin. 181 U lar davlat geodezik tayanch punktlariga, yoki geodezik zichlashtirish punktlariga b o g ia n g a n liolda yaratiladi va ularra nisbatan ancha zich joylashadi. P lanli m ahalliy s ‘y om ka to 'rla ri asosan triangulyatsiya yoki poligonom etriya usulida yaratiladi. A gar to ‘r trianguíyatsíya usulida qurilsa — u analitik t;o‘r. pob'goaom etriya usulida quriisa teodoüt y c i i yoki taxeom etrik y o ‘1 deb ataiishi rnmrikin. Shuningdek ushbu to ‘r merjzüla y o ila ri va geom etrik to ‘r yasash usullarida barpo etiladi. Planli m ahalliy s ‘yom ka to 'rlarin i qurish usuli joyning sharoitiga ham da plan olish to ‘rini qanday maqsadda qurilishiga qarab tanlanadi. 0 ‘zlashtirilm agan baland-past joylarda va im orat tushm agan ochiq joylarda analitik to ‘riar quriladi, o ‘zlashtirilm agan va daraxtlar o ‘sib turgan hamda irnoratiar bor joylarda teodolityoMlari o ‘tkazilacii. Teodolit y o 'li va analitik to ‘r punktlaraing koordinatalari jo y d a o ic h a n g a n burchak va m asofa qiymatlari asosida bisoblab chiqariladi. S ‘yomka to ‘ri punktlariningioydagi o ‘m i m enzula y o ila ri va geom etrik to ‘r yasash usullarida grañk usulda harn aniqlanishi mumkin. B alandlik m ahalliy s ‘y om ka to 'rla ri geom etrik nivelirlash usulida barpo qilingan texrúkaviy nivelirlash aniqligida b o ia d i. Planli va balandlik s ‘yom ka to‘ríari birgalikda yoki alobida — alohida qurilishi mumkin. 12.5. G eodezik tay an ch p u n k t koo rd in atasin i y e r surc’iy y o id o sh la ri y o rd am id a aniqlash M a iu m orbitalardagi maxsus yer sun’iy y o id o sh larin in g signallaridan foydalanib nuqtaning koordinatasi (o 'm in i pozitsiyasini)ni aniqlash yangi geodezik texnologiya hisoblanadi. H ozirda sun’iy yer y o id o sh larid an foydalanib koordinataíarni aniqlashda uch xil balandlikdagi orbitalarda uchayotgan y o id o sh la r tizim idan fóydalanilm oqda, bular : Rossiyaning GLONASS (Sun’iy y o id o sh la r global navigatsiya tizimi), Am erikani H A V STA R GPS - (m asofa va v aq t aniqlashni navigatsiya tizim i, koordinata aniqlashni global tizirai), 182 Vcvropanmg G A LILEO tizim lari. Sun’iy y o id o sh ] ardan l'oydalamb koordinata (nuqta o 'm in i) aniqlash uch sigm entdan iborat: yer y o id o sh lari — kosm ik apparatlar, yerdan nazorat qilish va boshqarish va q a b u l qilish qurilm asi (fbydalanuvehi apparatlari). Kosm ik apparatlar segm enti : GPS va GLONASS lizimlarining har biri 24 ta (21 ta foydaianishda va uchcasi /a h irada) y o id o sh d an iborat b o iib , ular yer atrofida doiraviy Orbita b o ‘yicha aylanadi. GLONASS y o id o sh la ri 3 ta órbita tekisligida yer atrofini aylanadi, liar bir orbitada 8 tadan y o id o s h b o iib , órbita balandligi 19150 Ian aylanisb davri 11 soat. 16 nunutni tashkil ctacii (12.4-shakl). 12.4-shakl. GLONASS navigaisiya tizim i ( iTv y o id o sh la r orbitasi oítita tekisiikda joylashgan b o iib , tilnming har birida to‘rttadan y o id o s h m avjud (12.5-shakl). Orhitnning o'rtacha balandligi 20180 km b o iib , yer atrofi nylani^li davri i l soat 58 m inutga teng. B u iizim da yem ing IKliyi>riy nuqtasidan ixtiyoriy vaqtda qabul qilish qurilm asi eng kiimida 4 In y o id o sh signalini qabui qilish im koniyatiga ega. Vovropwiiny, GALILEO tiziffii 30 y o id o sh d a n iborat b o iib , iiliuthin ' lam /.»Imada, yer atrofini 23200 kin baiandlikda ekvator It'kitfligif.ii niNbntan 56° qiyalik burchagida b o ig a n uch orbital Ickitflikdn aylanadi. Uchta y o id o sh la r tiziniidan bir vaqtda 1S3 foydalanilganda ver sharm i to ‘Iiq qopïagan holda foydalanuvchilarga 70 ta kosm ik apparat xizm at qiiadi. Hay bir y o ‘ldoshga quyosh batareyasi, qabullovchi - uzatuvchi apparatiar, chastota va vaqt etaloni, boil: kom pyuterlaii, lazer dalnom erlari uchun akslantirgichlari o ‘m atiladi. 12.5-shakI. GPS oavigatsiya tizirai Y er dan n azorat qilish va boshqarish segm enti: yo‘idoshlam i kuzatish stantsiyasi, aniq vaqt xizm ati, bosh stantsiyada joylashtirilgan hisoblash m arkazi va y o ‘ldosh bortini m a ’lum otlar bilan yuklcvchi stantsiyadan iborat bo'ladi. Sutka davom ida ikki marta, kuzatish punktidan lazer dalnom eri yordaraida har bir y o ‘ldoshgacha b o 'lg an m asofalar o ‘lchanadi. Orbitadagi y o ‘ldosh!ar holati to 'g ‘risida yig'ilgan m a ’lum otlar har bir y o ‘ldoshning bort korapyuteriga uzatiladi. Y o ‘ldosbJar foydalanuvchilarga o ‘lchash uchun zarur b o ‘lgan radio signal! ar vaqt m a’lumotlari va o ‘zining koordinatalarini uzluksiz yetkazib turadi. Q abul qilisk segm enti : yo‘ldosh priyoinnigi, boshqaruv antennasi, iste’m ol m anbai va boshqa yordam chi qurilm alardan iborat. yer sathidagi nuqtalam ing koordinatalarini y o ‘ldoshlar yordam ida aniqlash y o ld o sh lard an qabullovchi qurüm aJam ing uzoqligini radio dalnom er o ‘lchashlari orqaii aniqlashga asoslangan. 184 Agar kuzaiishda 3 ta y o ‘ldoshlargacha m asofalar o ‘lchansa, yO'tdoshlarai shu vaqt m om entidagi koordinatalari m a ’lum bo‘lsa, u holda chiziqli-fazoviy kesishtirish usulida qabul qiluvchi quriim alar turgan nuqta koordinatasini aniqlash raurakin. Y o‘ido:;hiardagi soatlarni sinxron yurm asligi oqibatida y o k!doshlar orasidagi aniqlangan m asofaiar haqiqiy m asofalardan farq q ila d i Sunday xatolikka ega b o ‘1gan m asofalar <«'oxta uzoglik» deb noralanadi. K oordinatalam i aniqlashda bunday \atoiiklardan xoli b o iis h uchun b ir vaqtoing o ‘zida 4 tadan kam b o lm a g an yoMdoshlarai kuzatish zarur b o ‘ladi. Y o ‘idoshlar yordam ida koordinatalam i aniqlash koordinata boshi yer m assasiiii markazidia b o ‘lgan to 4g ‘ri burchakli G rinvich fazoviy koordinatalar sistem asida isnlaydi. GPS tizim ida dunyo geodezik sistemasi WGS - 84 (W orld G eodetic System , 1984-y.) koodinaialar sistem asidan GLONAS.S da P 3-90 (param etr zemli, 1990-';.) koordinatalar sistem asidan foydalaniladi. Ikkala koordinata sistem aiari bix-biridan m ustaqil holda yuqori aniqlikdagi geodezik va astrqnoinik kuzatishlar natijasida qabul qilmgan. B u koordinata sisu-ru Ja ri turli ellipsoidiarga asoslangan va turli hududlar b o ‘yicba orientirlangan b o ‘lgauligi uchun yer yuzasidagi bir nuqtaning geodezik va to ‘g ‘ri burchakli koordinatalari bir - biriga rnos kelm aydi. Hozirda ishlatilayorgan zam onaviy qabuliovchi quriim alar GPS vo ldoshlari bilan ishlaydi. Shu sababli nuqtaiar koosdinatalari W GS-84 sistem asidan olinadi. H ar bir davsat o*z Koordinata sistem asiga yoki m ahailiy koordinata sistem asiga o'tm oqehi bo*Isa u holda tru nsform atsiyalovchi dasturdan foyd&lamb koordinatalar qayta iahlanadi. 0 ‘zbekiston Respublikasi hududida 2005 - 2007-yillarda yuqori aniqlikdagi yo*ldoshh geodezik to ’ri (Y G T-0) qurildi. Ikislilang'ich K itob punktini hisobga olgaiida u 20 ta punktdan iboral. K itob punkti dunyo k o sm il to*riga kiniilganligi sababli uning cftim endasi har sutkada inteme«da berib boriiadi. Y G T punk ilari 0 ‘zbekiston Respublikasi hududida b ir tekisda I«* Ushurilgiai bo4lib. ulardan foy-dalasib topografik - geodezik, luuiustr vu yer o'lchash islilarin-- bajariladi, geodezik to rlarni •S i zichlashtirish punktlarining koordinatalari hisoblanadi. 0 ‘zbekiston Respublikasi hududida 1990-yilgacha barpo etilgan to 'm in g 14145 ta punkti mayjud. Nazorat savoilar: 1. D avlat geodezik to‘ri qanday tiizilgan? 2. Planli va balandlik davlat to ‘rlarini barpo etish usullari. 3. Triangalyatsiya, trilateratsiya va poligonom etriya to'rlarining orasidagi o ‘xshashlik va farqlam i ayting. 4. Bazis to ‘ri qanday ko^in ish g a ega b o ‘ladi. va nima uchun kerak? 5. Planli tayanch punktlari joyda qanday m ahkam lanadi va belgilanadi? 6. B alandlik tayanch punktlari joyda qanda}' m ahkam lanadi va belgilanadi? 7. Zichlashtirish geodezik to ‘r i n i . barpo etish sabablari va ulam i barpo etish aniqliklarni aytib bering 8. M ahalliy s ‘yomlca to'rlari nim a m aqsadda yaratiladi ? 9. Sun’iy y o id o sh lard an foydalanib koordinata aniqlashning uch segm entini aytib bering. 10. G PS v a G LO N ASS tizim lari orasidagi farq nim adan iborat? 186 13. GEODEZIK S YOMKALAR 1 3 .1 . Geodezik s'yomka mohiyati G eodezjya faninîng vazifalariga ilmiy va ilm iy texnik mas a Salami yechish va yer yuzasidag hududning kart a 5 pian va profiÜarini tuzish uchun kerak b o ia d ig a n kattalikiam i joyda oich&sb , y a'n i geodezik m aiiim o tlam i olish kiradi. K arta. pïan yoki profi! tuzish m aqsadida geodezik m aiü m o tlarn i olish uchun bajariladigap jaroyonlar y ig ‘indisiga s‘yomka deyiladi. Qiîyidagi geodezik o ic h a s h ishlari sc>‘om kada asosiy jaroyon hisoblanadi: chiziqli o ic h a s h , buîchakli o ic h a s h va baîandlik o ic h a s h ish k ii. C hiziqli o'ich ash lar natijasida joydagi nuqtalar orasidagi chiziq uzunligi aruqlanadi. Burchakli o ‘Ichashlar naîijasida joyda belgilangan nuqtalarga boigar? y o ‘nalisb ora&idsgi gorizontal va vertikal burcbak qiymatlari aniqlanadi. BalandUk o ’Ichash naT;>asida joydagi nuqtalar orasidagi nisbiy baîandlik qjymatlari amqianads. S'yom ka qaysi m a iu M o t aniqlanishiga k o ‘ra gorizontal (kouturîl), vertikal va topografik s ‘yotnka turlariga b o iin ad i. Gorizontal ssyomkadü joydagî iaftilctni belgilovchi xarakterli. nuqlalam ing plauÜ o ‘rn i aniqlanadi va riaîijada jo y tafsüotini konturli plan! (kartasi) tuziiadi. Vertikal s ‘yo m k a d a joydagi rclefni xarakterli nuqtalarim ng baîandlik holati aniqlanadi. O datda bunday s^yomka natijasida berilgan joyniiîg profil» tu z iîâ d i Shaxarsozlik norma va qoidalari m c ’yorida k o ‘rsatilishicha (SIINQ 1.02.08-15, 10.3-purtktt) k o ^ im o ra tli hududlarda 1:2000 1:500 rnasshtablardagi gorizoïiial s'yoïflka elohida yokî ve.ii.rvai d'yom ka bilan birga bajariiism rauiîikin- gorizontal s ‘yo.m .toi vert ivu I s'yom ka bilan birga bajariisk* tôpografik s'yom ka deb noinlmmdl, ' inuli/ lihclu-surveyng Topografik s^yomka jaroyonida joydagi tafsilotni belgilovchi nuqtalaming planli o‘rai va balandligi, hamda relef xarafcterli nuqtalarining balandlik qiymatlari aniqlanadi. Bunday s‘yomk:a natijasida joyning topografik pJani yoki kartasi tuziladi. 0 ‘!chash jaroyonida qanday asbob va uslubiyat qoTianisbiga qarab texnikaviy aniqlikdagi s‘yomkani quyidagi asosiylariga ajratish mumkin: teodolit s‘yomkasi, taxeometrik s'yornka va menzula s‘yomkasi. S‘yomka qilinadigan joy tafsilotining sbakli, kontur chegaralarini murakkabligi, s'yonika qilinuvchi tafsilot xarakterli nuqtalarini uzoq-yaqinligiga qarab quyidagi asosiy usullardan biri qo‘llanadi: • qutbiyusul; • perpendikulyar usuli; • chiziqli kesishtirish usuli; • burchakli kesishtirish usuli. S'yomkani barcha usullarida abrislar tuzilishi, bino (inshoot) konturi va ular orasidagi masofalar nazorat sifatida o ‘lchanishi kerak. Qutbiy usul - teodolit yo‘li qirrasidan tafsilotlaniing xarakterli nuqtasigacha bo‘lgan masofani o'lchash imkoniyati bo‘lgan joylarda qo‘llanadi (13.4-shakl). Bunda y o i qirralarinig biriga teodolit o‘matiladi va gorizontal doira limb sanog‘i 0°ga keltirilib yo‘lning boshqa qo‘shni qirrasiga yo'naiish olinadi. Bu yo‘nalish qutb yo'nalishi bo‘ladi. So‘ngra gorizontal doira jimbi mahkainlangan holda alidada bo‘shatilib ko’rish trubasi soat mili yo‘nalishida navbatma navbat tafsilotning xarakterli nuqtalariga qaratiladi. Bunda har bir qarashda goizontal doira limbidan sanoq olinadi, ipli dalnomer bilan S masofa o‘lchanadi. Gorizontal limb sanoqlari qutb yo‘nalishi chizig‘i bilan tafsilot xarakterli nuqtasi yo‘nalishi orasidagi burchak /?ni ifodalaydi. Xar bir stantsiyada ish oxirida ko‘rish trubasi qaytadan qutb yo'nalishiga qaratiladi va bundagi gorizontal doira sanog‘i limbni boshlang'ich sanog‘i 0°ga nisbatan ± l 'g a farq qilishi mumkin. 188 13.4-shakl. Q utbiy usuldagi s‘yom ka sxemasi Perpendikulyar usuli tafsilotning xarakterli nuqtalaridan teodoiit yo‘li tomoniga perpendikulyar tushirish mumkin bo'lgan j oylardaqo41lanadi. о о о 13.5 -shakl. Perpendikulyar usulida s‘yomka sxemasi Masalan teodoiit yo‘lining AB tomoniga (13.5-shakl) nisbatan ), 2 va 3 raqamli tafsilot nuqtalari o‘mini aniqlash uchun A qirradan В ga qarab mletka tortiladi va AB chizig‘iga tafsilot nuqtalaridan perpendikulyar yo‘nalish 1г , l2 ва l3 tushiriladi. Tushirilgan perpendikulyar bilan kesishishadigan nuqtalar bolgilanib dv d2 Bad3 sanoqlari ruletkadan olinadi. ilyi 2' ва 1$ pi-ipcndikulyarlar uzunligi ham ruletkada o ‘lchanadi. H»i usulda natijada xato kam bo‘lishi uchun s ‘yomka qilinuvchi lal'silot nuqtasi va tayanch orasidagi perpendikulyar tomon uzunligi ma’lum bir me’yordan ortmasligi kerak. Masalan 1:2000 masshtabdagi s‘yorakada 8 metrdan, 1:1000 masshtabdagi s'yomkada 6 metrdan, 1:500 masshtabdagi s‘yomkada 4 metrdan ortmasligi tavsiya etiladi.( SHNQ 1.02.08-15, 10.3.3-punkti). Agar peфendikulyar tomon uzunligi bu me’yordan ortsa eker asbobidan foydalaniladi. Ekker qo‘llanganda perpendikulyar uziinligini 1:2000 masshtabdagi s‘yomkada 60 metrgacha.. 1: 1000 masshtabdagi s‘yomkada 40metrgacha, 1:500 masshtabdagi s'yomkada 20 metrgacha olish murnkin. Chiziqli kesishtirish usuli tafsilotdagi aniq nuqtali predmet va binolami s‘yomkasida qoilanadi (13.6 -shakl). Bu usulda ham perpendikulyar usulga o‘xshab ruletka ishlatiladi. & 13.6-shakl. Chiziqli kesishtirish usulida s‘yomka sxemasi Bu usulda natijada xato bo‘lmasligi uchun s'yomka qilinuvchi tafsilot nuqtasidan tayanch tomon (nuqta) orasida kesishuvchi chiziqlar uzunligi perpendikulyar tomon 1г,12 uzunligi ruletka uzunligidan ortmasligi kerak. Burchakli kesishtirish usuli teodolit y o ii tomoniga nisbatan uzoqda joylashgan va borib boim as tafsilot nuqtalarini s‘yomkasida qo‘llanadi. Masalan 13.7-shak3dagi N nuqta s‘yomkasi uchun A va В qirralariga teodolit qo‘yilib teodolit yoiini AB tomoniga nisbatan y va 6 burchaklari oichanadi. 190 13.7-shakl. Burchakli kesishtirish usulida s'yom ka sxeroasi Stvor usuli biror tafsiiot teodolit yo‘li tomonini yoki uni davom ettirishdan hosil bo‘lgan chiziqni kesib o'tganda qo‘llanadi. 13.8-shakldagi 1, 2 va 3 predmet nuqtalarining o ‘mi d lt d 2 ва d 3 kesma uzunliklarini o‘lchash orqali aniqianadi. 13.8-shakl. Stvor usulida s‘yomka sxemasi 13.2. Teodolit s‘yomkasi Teodolit s‘yomkasi deb joydagi m a’lum bir hududning gorizontal - konturli s‘yomkasiga aytiladi. Teodolit s yomkasi uatijasida joyning tafsiloti ya’ni joydagi kontur va mahalliy predmetlar tavsvirlangan plan tuziladi. U yirik masshtabli s‘yomkalardan biri boiib, asosan aholi yashash joylari, sanoat korxonalari, qurilish maydoni kabi murakkab tafsilotli va ko'pimoratii tekis joyda bajariladi. Teodolit s'yomkasida dastlab s‘yomka asosi, ya’ni geodezik tayanch nuqtalarini tutashtiruvchi teodolityo ‘li hosil qilinadi. Teodolit yoHlari poligonometriya yoilariga o‘xshash tutash sinmq chiziqlar ko‘rinishida bo‘lib, undagi barcha burilish burchaklari va tomon uzunliklari o‘lchanadi. Poligonometriyadan farqi —qirralar orasidagi tomon uzunliklarini kaltaroq ekanligi va oichashlarda aniqlik darajasini pastroq ekanligidir. 0 ‘Jchashlarda gorizontal burchaklar texnik teodolitlar bilan, tomon uzunliklari esa po‘lat lenta va ruletka yoki optik dalnomerlar bilan oichanadi. Teodolit yoilari uch xil: 1:3000, 1:2000 va 1:1000 aniqligida boiishi mumkin. Ular planli davlat geodezik to‘ri yoki zichlashtirish to‘ri kabi aniqligi o‘zidan yuqori bo‘lgan asos punktlariga tayangan holda yaratiladi. Teodolit yoilari s‘yomka uchun asos boiishidan tashqari boshqa injener geodezik ishlari uchun asos sifatida qoilanashi mumkin. Teodolit yoilarining shakli s‘yomka qilinuvchi hudud xarakteriga bogiiq bo‘lib, notutash, tutash (poligon) va osma yo‘1 ko‘rinishida boiishi mumkin. Notutash yo ‘liar chiziqli inshoootlarda joyni maium bir kenglikdagi s‘yomkasi uchun o‘tkaziladi. 13.1-shakl. Notutash teodolit yo‘li Bunday yoilaming boshlangich va oxirigi nuqtalari geodezik tayanch punktlariga tayanadi (13.1-shakl.) Tutash у о 4 (poligon) bu lta geodezik tayanch punktiga bogiangan holda o‘tkazilgan tutash shakldagi ko‘pqirra boiib (13.2-shakl), u odatda aholi yashash joylarini va qurilish maydonlari s‘yomkasi uchun hudud ichida o‘tkaziiadi. S'yomka hududi katta boiganda va zaruriy holatlarda s‘yomka asosidagi 192 nuqtalar orasinizichlashtirish maqsadida poligon o‘rtasida diogonal yo'Har o'tkaziladi. Diogonal yo‘llar sonibir nechta bo‘líshi va ular tugun nuqtalarda tutashishlari mumkin. 1 фл 13.3-shakl. Osma teodolit yo‘(i Osma teodolit у о Hi deb shaklan notutash teodolit yo'liga o'xshash bo‘lib - yo‘!ning boshlang‘ich uchi geodezik tayanch punktiga bog‘langan va oxirigi nuqtasi esa heeh qanday tayanch punktiga bog'lanmagan holda o‘tkazilgan yo‘lga aytiladi (13.3shakl). Osma teodolit yo‘lining uzunligi s‘yomka masshtabiga bog4liq: 1:2000 masshtabdagi s‘yomkada u 300 metrdan 193 ortmasligi. 1:1000 masshtabdagi s‘yomkada esa 200metrdan ortrnasligi kerak. Osma yo‘llar faqat konturi qatiy bo‘lmagan obyektlar s'yomkasida isblatiladi. Teodolit s‘yomkasi tayyorgarlik ishlaridan, dala ishiaridan va kameral ishlardan tashkil topadi. 13.2.1. Teodolit s‘yomkasidagi tayyorgarlik ishlari Tayyorgarlik davrida joy tafsiloti s‘yomkasining masshtabi tanlanadi. S‘yomka qilinishi kerak bo‘lgan hududga tegishli kartografik materiallar (karta, plan va profil) o‘rganiladi, karta yoki plan nusxasida bo‘lajak teodolit yo‘lining sxemasi belgilanadi, yo‘l bog‘lanishi uchun zarur b o ig an geodezik geodezik tayanch punktlari tanlanadi va ushbu tayanch punktlarining koordinata qiymatlari arxivdan aniqlanadi. 13.1-jadval Teodolit yo‘I uzunliklari, m_____________ Ochiq joy va imoratli hudud Yopiq joy S‘yomka Teodolit yoidagi aniq lik darajasi masshtabi 1:3000 1:2000 1:1000 1:2000 1:1000 0,6 1:500 0,9 0,3 1.5 1:1000 1,8 0,6 1.5 1,2 1:2000 2,0 1,0 3,6 1.5 3,0 6,0 4,0 2,0 6,0 3,0 1:5000 Shuningdek geodezik tayanch punktlari orasida o ‘tkazilmoqchi bo‘lgan teodolit y o ii uzunliklari belgilanadi. Bunda yo‘l uzunligining m e’yori s‘yonika masshtabidan va joy sharoitidan kelib chiqqan holda tanlanadi. 13.1-jadvalda rae’yoriy talablar asosida belgilangan teodolit yo'llari uzunliklarini cheki ko‘rsatilgan. 13.2.2. Teodolit s‘yomkasidagi dala ishlari Teodolit yo'lni scyomkasidagi ish hajmining eng ko‘p qismi dala ishlariga to‘g‘ri keladi. Bu ishlar joy rekognostsirovkasi, teodolit yo‘lnni joyda belgilash, y o in i geodezik tayanch punktlariga bog‘lash va tafsilot s‘yomkasidir. - 194 - Rekognosîsirovka deb s‘yomka obyekii bilan tanishishtayyorgarlik ishi davrida tuzilgan loyihani joyga mos kelishini aniqlashga aytiladi. Rekognostsirovkada teodolit y o ii bogianuvchi tayanch punktlarining joydagi o‘mi aniqlanadi. Uni natijasida zarur xollarda loyihaga o‘zgartishlar kiritiladi. Teodolit y o ‘lini joyda belgiïash uchun yog‘och yoki ternir qoziqlardan foydalaniladi. Ishni bajarishda quyidagi m e’yor talablariga e’tibor berish kerak16: • Yo‘1 qirralaridagi nuqtalaming o ‘mi ikki yondagi qo‘shni nuqta bilan o‘zaro ko‘rinishga ega boiishi kerak; • Y o i tomonlari oichashga qulay joylardan o‘tishi va yo‘1 tomoni yo‘nilishida og‘ish burchaklarining qiymati ±5° dan katta boim asligi kerak; * Tomon uzunliklari 350 metrdan katta va ko‘pimoratli hududda 20 metrdan kichik boim asligi, imoratsiz hududda 40 metrdan kichik bo'lmasligi o'rtachasi esa 200 mctr atrofida b o itsh i kerak; * Y o i tomonlari orasidagi gorizontal burchaklar qiymatan 180° ga yaqin va tomonlar uzunligi o‘zaro bir-biriga yaqin b o isa maqsadga muvofiq boiadi. Teodolit y o ‘llari 1:2000 val:3000 aniqlikda o‘tkazilishi mumkin. T eodolityo‘lini oHkazishda y o i qirralaridagi gorizontal burchaklar va qirralar orasidagi gorizontal masofa uzunligini oichashni bir vaqtda bajarish tavsiya etiladi.. 1:2000 aniqlikdagi teodolit yoilarida gorizontal burchaklar iklcita yarim priyomdan iborat bitta priyomda oichanadi. 1:3000 aniqlikdagi teodolit yoilarida esa gorizontal burchaklar yarim priyomii ikkita priyomda oichanadi. Yarim priyomlar da aniqlangan burchak qiymatlarini o'zaro farqi 1:2000 aniqlikdagi teodolit yoilarida 45" dan ortmasligi. 1:3000 aniqlikdagi teodolit yoilarida esa 25" dan ortmasligi kerak17 Masofa uzunliklari esa to‘g‘ri va teskari yo‘nalishda optik dalnomer yoki p o ia t ruletka bilan oichanadi. Masofa oichashda 16 SHNQ 1.02.08-15, 9.3-punkti 17 SHNQ 1.02.08-15, 9.3-punkti 195 tomon yo‘nalishi gorizontga nisbatan i,5°dan ortsa - qiyalik uchun tuzatma kiritish kerak bo‘ladi. Teodolit yo‘llaridagi va poligonidagi burchak bog‘lanmaslik xatosini cheki quyidagi ifoda orqali aniqlanadi: fp < 3ty/n, (13.1) bunda t -burchak o‘lchovchi asbob aniqligi, n - yo‘ldagi yoki poligondagi burchaklar soni. Teodolit yo*lini geodezik tayanch punktlariga bog6task deganda geodezik tayanch punktlaridan orientirlash uchun direktsion burchak va koordinatalami teodolit yo‘liga uzatish maqsadida o'lchash ishlarini bajarish tushuniladi. Bunda bog'lanuvchi tayanch punktlaring soni teodolit yo‘li shakliga bog‘liq.yo‘l bog'lanishi uchun kamida 2ta tayanch punkti va 1 ta tayanch tomonining direktsion burchak qiymati kerak bo‘ladi. Bunday holat tutash yo‘l (poligon) va osma yo‘llar uchun o‘rinlidir. Agar teodolit yo‘li cho‘ziq shaklli (ochiq poligon) shaklida bo‘lsa- 4ta tayanch punktiga bog‘lanish kerak bo‘ladi. Masalan 13.1-shakldagi cho‘ziq yo‘lda A, B punktlaii va AB tomonining direktsion burchagi aAB teodolit yo‘lining boshlang'ich nuqtasi ni bog‘lanishi uchun, C,D punktlari va CD tomonining direktsion burchagi a CD esa yo‘l oxirida bog‘lanish uchun kerakdir. Teodolit yo‘lining faqat bitta qirrasi geodezik tayanch punktiga bog‘lansa - oichashlarda yo‘l qo‘yilgan xato yo‘lning umumiy holatiga ta’sir etadi va yo‘l qirralarini bari bir xil siljigan bo‘ladi. Bunday xatolikni oldiniolish maqsadida yo‘l kamida ikkita geodezik tayanch punktiga bog‘lanishi kerak. Joy tafsiloti s ‘yom kasi teodolit yo‘li joyda o‘tkazib bo‘lingach bajariladi. ko4p xollarda teodolit yo‘lini o‘tkazish bilan bir vaqtda tafsilotni s‘yomka qilish ham bajariladi. S‘yomka qilinadigan joy tafsilotining shakli, kontur chegaralarini murakkabligi, s‘yomka qilinuvchi tafsilot xarakterli nuqtalarini uzoq-yaqinligiga qarab quyidagi asosiy usullardan bin qoilanadi: • qutbiyusul; • perpendikulyar usuli; • chiziqli kesishtirish usuli; 196 • burchakli kesishtirish usuli • stvor usuli. 13.2.3. Teodolit s‘yomkasidagi kam eral ishlar Teodolit s‘yomkasidagi kameral ishlar hisoblash va chizma ishlaridan iborat bo‘ladi. Hisoblash ishlari natijasida teodolit yo‘li qirralarining koordinatalari aniqlanadi. Chizma ishlariga joyning tafsilotli planini tuzish kiradi. Teodolit yo‘lidagi burchak va tomon uzunliklarini o‘lchash natijalarida tasoddifiy xatolar mavjud boiib, bu xatolar jamlanib bog ‘lanmaslik xatolarini yuzaga keltiradi. Kameral hisoblash ishlarida dastlab bog ‘lanmaslik xatolarini aniqlash va bartaraf qilish bajariladi. Teodolit yo‘lini o'tkazishda bajarilgan o‘lchash natijalarini kameral ishlovi dala oichash natijalari tushirilgan jumallami tekshirishdan boshlanadi. Bunda dala sharoitida bajarilgan hisoblashlar qayta ko'rib chiqiladi va o'lchangan gorizontal burchak, tomon uzunlik qiymatlarini o ‘rtachalari chiqariladi. So‘ngra teodolit yo‘li qirralarining koordinatasini aniqlash bo‘yicha hisoblashlar bajariladi. Teodolit yo‘li qirralarining koordinatasini aniqlash bo'yicha hisoblash ishlari quyidagilardan tashkil topadi: 1 . 0 ‘lchangan gorizontal burchaklar bo‘yicha bogianmaslik xatosi topib tuzatishlar kiritiladi. 2. Teodolit yo‘1 tomonlarining direktsion burchak qiymatlari hisoblanadi. 3. Y o‘l tomonlarining gorizontal quyilmasi aniqlanadi (zarur hoi atl arda). 4. Y o i qirralari uchun koordinata orttirmalari hisoblab, xatoliklari tarqatiladi. 5. Xar bir yo‘l qirrasining koordinata qiymatlari hisoblanadi. Teodolit yo'lida o ‘(changan gorizontal burchaklar bo‘yicha bog‘lanmaslik xatosini aniqlash quvidagi ifoda bilan aniqlanadi. П ■ 71 f ß = Y j ß a ~ Y * ß "' i i 197 (13,1) Bunda fp - burchak bogianm aslik xatosi; Y i Pa ~ o'ichangan burchaklar yig‘indisi; "ZiPn ~ burchaklami nazariy yig‘indisi. .Gorizontal burchaklaming nazariy yig‘indisi yo‘l shakliga, yo‘l qirralarini qaysi yo‘nalishda nomerlanishiga, oMchanadigan burchaklami ichki yoki tashqi bo‘lishiga bog;liq bo‘ladi: 1) agar yo‘l tutash (poligon) shaklida boiib, undagi ichki burchaklar o‘!changan b o isa n ^ ^ H= 1 8 0 ° ( n - 2 ) ; (13.2) 1 2) agar yo‘1 tutash (poligon) shaklida b o iib , undagi tashqi burchaklar o‘lchangan b o isa n Y /?„ = 180°(n + 2); (13.3) 1 3) agar yo‘l notutash (poligon) shaklida b o iib , undagi o'ng burchaklar o‘lchangan bo‘lsa n J > = a bosn_ aox + 180°(W + 1); (13.2) 1 4) agar yo‘l notutash (poligon) shaklida bo ‘lib, undagi chap burchaklar oichangan bo ‘Isa n y & = «ox - + 180°(iV + 1), (13.2) bularda n - yoidagi burchaklar soni, N - yo‘ldagi tomonlar soni. Teodolit yo‘ilaridagi burchak bogianm aslik xato qiyraatini cheki quyidagi formula bilan hisoblanadi: I ±2m V n, (13.3) bunda m - gorizontal burchak o‘lchash aniqligi. Agar o‘lchangan burchaklaming bog‘lanmaslik xato qiymati chekli qiymatidan katta b o isa, hisoblash natijalari qayta tekshiriladi va kerak b o isa burchaklar qayta oichanib xatolik topiladi va tuzatiladi. Aks holda burchaklaming bogianmaslik xato qiymati (13.4) ifoda orqali xamma oichangan burchaklarga 198 teng va o'zining ishorasiga teskari ishora bilan tuzatma tarzida tarqatiladi. (13.4) Ushbu bogianm asîik xato qiymatini teng tarqatishda qoldiq qolmasligikerak. Shuning uchun ayrim burchaklarga boshqalariga nisbatan kattaroq tuzatma berishga to‘g‘ri keladi. Qisqa tomonlar orasidagi burchak qiymati uzun tomonli burchaklarga qaraganda kattaroq xato bilan oicbangani uchun ularga kattaroq tuzatma beriladi. Tarqatilgan tuzatmalar yig‘indisi bogianmasîik xatosi qiymatiga teskari ishora bilan teng b o iish i kerak: n (13.5) i Tuzatma olgan burchaklaming yigindisi nazariy yigindiga teng boiishi kerak. Teodolit y o ‘l tomonlarining direktsion burchak qiymatiari hisoblash y o i qirralari koordinatalarini to‘g‘ri geodezik masalada yechish uchun kerak. Bunda oichangan gorizontal burchaklar yoining yo‘nalishi bo‘yicha y o in i o4ng tomonida yoki chap tomonida boiishi mumkinligi inobatga olinadi kitobni 4.8 boiim ida keltirilgan (4.8) va (4.9) formulalaridan foydalaniladi. YoH qirralari uchun koordinata orttirmalari va koordinata qiymailarim hisoblash uchun kitobni 4.9 bo‘limida keltirilgan to‘g‘ri geodezik masala formulalaridan foydalaniladi. Koordinata orttirmalari uchun: i Koordinata qiymatiari uchun: x 2 = x 1 + Ax y 2 = y t + hy Hisoblanagan koordinata orttinnalarining qiymatlariga dalada oichangan burchak va masofa oichash ishlaridagi xatolar ta’sir etadi. Koordinata orttirmalaridagi bogianm asîik xatosi quyidagi ifoda bilan hisoblanadi: 199 п fx = > п п У Ax п Jy = У Л У Я - £ д у н. (13.6) 1 bunda X ï Аха va £ ” Ауа - koordinata orttirrnalarining amaliy yig‘indisi; Y í va Z Ï Дун ~ koordinata orttirrnalarining nazariy yig‘indisi. Koordinata orttirrnalarining nazariy yig‘indisi (13.7) ifodasi bilan hisoblanadi. П П ^OX '’“б» / ^ A y H = Уох Уб ■ (1 3 .7 ) i i bunda —*б»Уб va *ox» Уох -yo‘lning boo‘lang‘ich va oxirigi tayanch nuqtalarining koordinatalari. Tutash yoilarda koordinata orttirrnalarining nazariy yig‘indisi nolga teng boiadi., notutash yo‘llarda esa m a’lum bir qiymatga ega bo‘ladi. Ikkala holda ham koordinata orttirmalaridagi bogianm aslik xatosi mavjud b o iish i mumkm. Ulaming qiymati asosida teodolit yo'lidagi perimetr absolyut bog‘lanmaslik xatosi / Paniqlanadi (13.4 -shakl): fp = {fyf- (13.8) Perimetr absolyut bog‘lanmaslik xatosini y o i perimetriga nisbati perimetrdagi nisbiy bog‘lanmaslik xatosini ko‘rsatadi va uni kattaligi bo‘yicha teodolit yo‘lidagi burchak-masofa oichashlarining aniqlik darajasini bilish mukin fp 1 fnish — p — до(13.9) Perimetrdagi nisbiy xato qiymati s’yomka masshtabi va joy sharoitidan kelib chiqqan holda 1:3000 dan 1:1000 gacha borishi mumkin. Perimetrdagi nisbiy xato qiymati kerakli darajani bermasabarcha dala o‘lchash ishlari va hisoblashlar qayta ko‘rib tekshiriladi. Bu holda xato aniqlanmasa, joyga chiqib teodolit y o ii tomon uzunliklari nazorat tarzida qayta oichanadi. + 200 Agar perimetr xatosi qoniqarli b o isa fx va fy xatoliklari koordinata orttirmalariga tomon uzunligiga proportsional tarzda teskari ishora bilan tuzatma tarzida tarqatib beriladi: lg L i = di • (13.10) bunda di - tuzatma beriladigan tomon uzunligi. Hisoblangan tuzatmalar yig‘indisi bogianm aslik xatoliklari fx va fy ga teskari ishora bilan teng b o iish i kerak: TI 71 - £ t'ix = - f x ■ ^ H= -fy C13-11) 1 1 Tuzatmalar natijasida qayta hisoblargan koordinata orttimialarining yig‘indisi orttinnalarining nazariy yig‘indisiga teng bo‘lishi kerak. Shundan so‘ng yoining boshlangich qirrasi (nuqtasi)ning koordinatalari va tuzatilgan orttirmalar qiymati orqali yoining boshqa nuqtalarini koordinatalari hisoblanadi: *i+i = * i + .Vi+i - y i + A y (13.12) bunda i- teodolit yo‘1 qirralarining tartib raqami (i = l,2 ,3 ,...,n ) Chizjna ishlari kameral ishlar yakunida bajariladi. Buning uchun hisoblask natijalarida aniqlangan teodolit y o ii qirralarining koordinata qiymatlari va dala s‘yomkasida tuzilgan abris va tafsilot s‘yomkasi jumalidan foydalaniladi. Xozirgi kunda kameral hisob ishlari maxsus dasturlar orqali kompyuterda bajariladi. Shuningdek tafsilot plaalari kompyuter dasturi asosida elektron graflk shaklida tuziladi va kerak holda ploterlar yordamida nashr qilinadi. 13.3. Taxeom etrik s‘voraka Taxeometriya so‘zi yunoncha «tachymetrto» - tez (tachys) oichasb. (metreo) so‘zidan kelib chiqadi. Taxeometrik s*yomka topografik s ‘yomka turi b o iib gorizontal va vertikal s‘yomkalami bir vaqtni o‘zida teodolit (taxeometr) asbobi bilan bajariladi. Buning uchun stantsiyadan tafsilot yoki relefhi xaraktarli nuqtasiga qo‘yilgan reykaga qarab bir vaqtni o£zida dalnomer orqali reykagacha boigan masofa, gorizontal doira bo‘yicha reykaga b o ig an yo‘nalishga mos sanogi va vertikal doira 201 bo‘yicha vizirlash(qarash) chizigining qiyalik burchak qiyniatining sanog‘i oichanadi. S‘yomkada tayanch uchun geodezik asos sifati taxeometrik yo 7 o‘tkaziladi. Taxeometrik s'yomka asosan yirik masshtabli (1:500-1:5000) topografik plan tuzish uchun bajariladi. U ko‘proq relef notekis, maydoni katta boim agan, eni tor va bo‘yiga cho‘zilgan harada raurakkab tafsilotli joylarda boshqa s‘yomka turlarini qoilash imkoniyati cheklangan yoki maqsadga muvofiq bo‘lmagan xollarda qo‘llanadi18. Taxeometrik s‘yomka ishlari ham tayyorgarlik isklaridan, dala ishlaridan va kameral ishlardan tashkil topadi. 13.3.1. Tayyorgarlik ishlari Tayyorgarlik ishlarida joy tafsiloti s'yomkasining masshtabi tanlanadi. S‘yomka qilinishi kerak bo‘lgan hududga tegisbli kartografik materiallar (karta, plan va profil) o‘rganiladi, loyiha tuziladi. Loyixa tuzishda barpo qilinayoigan taxeometrik yo‘l tayanishi kerak boigan joydagi geodezik tayanch punktlari tanlanadi, texnik m e’yoriy talablar asosida taxeometrik loyihasi tuziladi. 13.2-jadvalda taxeomelrik y o i uzunliklariga boigan talablar keltirilgan. 13.2-jadval Taxeometrik y o i uzunliklariga b o ig an talablar S‘yomka masshtabi Y oining maksimal uzunligi, m Y oi tomonlarining maksimal uzunligi, m Y oidagi tomonlar soni 1:5000 1200 300 6 1:2000 600 200 5 1:2000 300 150 3 2 100 1:500 200 Kaxta yoki plan nusxasida b ciajak taxeometrik yo‘lning sxemasi belgilanadi, y o i bogianishi uchun zarur boigan l8 SHNQ 1.02.08-15, 10.5.1 -punkti 202 geodezik geodezik tayanch punktlari tanlanadi va ushbu tayanch punktlarining koordinata va otmetka qiymatlari arxivdan aniqlanadi. 13.3.2. Dala ishlari Dala ishlariga rekognostsirovka, geodezik s ‘yonika asosni joyda harpo qilish va barpo qilingan yo‘!ni geodezik tayanch pimktlariga bogiash hamda tafsilot va relefhi s'yomka qilish ishlari kiradi. Rekognostsirovkada taxeometrik y o in i bogianuvchi tayanch punktlarining joydagi o‘m i aniqlanadi. Zarur holatlarda loyihaga o ‘zgartishlar kiritiladi. S*yomka asosi s‘yomkadagi relef kesim balandligidan kelib chiqqan holda teodolit-nivelir yoiiari yoki taxeometrik y o i ko'rmishida oikazish mumkin. Relef kesim balandligi 1 metrgacha boiganda - teodolit-nivelir y o ii, relef kesim balandligi 2 metr va undan ko‘p bo'iganda taxeometrik yo 7 barpo qilinadi. S'yomka asosini joyda belgilash uchun yog‘och yoki ternir qoziqlardan foydalaniladi. Teodolit-nivelir y o ‘Uarida tomon uzunliktari p o ia t ruletka yold aniqligi bo‘yicha mos keluvchi optik dalnomer (taxeometr) bilan oichanadi. Bunda nuqtalar orasidagi nisbiy balandliklar geometrik nivelirlash bilan aniqlanadi. Taxeom etrikyo‘llarda y o i qirralaridagi gorizontal burchaklar ikkita yarim priyomdan iborat bitta priyomda, qiyalik burchak D 0 ‘ va DCH holatda to‘g‘ri va teskari yoiialishda. qirralar orasidagi tomon gorizontal masofa uzunligi esa to‘g‘ri va teskari yo‘nalishda ipli dalnomer yoki p o ia t ruletka bilan oichanadi. O ichash natijalari «taxeometrik y o i jumali»ga yoziladi va liisoblanib nazorat qiLib boriladi. T30 teodolitlari bilan ikkita yarim priyomlarda aniqlangan burchak qiymatlarini o'zaro farqi 60" dan ortmasligi kerak. Masofa uzunligini to‘g‘ri va teskari yo‘nalishlarda oichangan farqi 1:400 dan ortmasligi kerak. Masofa oichashda tomon yo‘nalishi gorizontga nisbatan l,5°dan ortsa —qiyalik uchun tuzatma kiritish kerak, ya’ni tomon gorizontal quyilishi aniqlanadi. Tomon gorizontal quyilishi va 203 qiyalik burchak qiymatlari asosida trigonometrik nivelirlash formulasi yordamida nisbiy balandliklar hisoblanadi. To‘g‘ri va teskari yo‘nalishda aniqlangan nisbiy balandlik qiymatîarini farqi har lOOmetr masofa uchun 4 sm dan ortmasiigi kerak. Taxeometrik yo*lni geodezik tayanch punktlariga bog‘lash teodolit yo‘lini geodezik tayanch punktlariga bog‘lash (13.1)kabi bajariladi. Bunda bog‘lanuvchi tayanch punktlaring soni teodolit yo‘li shakliga bog‘liq.yo‘1 bog‘lanishi uchun kainida 2ta tayanch punkti va 1 ta tayanch tomonining direktsion burchak qiymati kerak bo‘ladi. Bunday holat tutash yo‘l (poligon) va osma yo‘llar uchun o ‘rinlidir. Agar taxeometrik yo‘l cho‘ziq shaklli (ochiq poligon) shaklida bo‘lsa - 4ta tayanch punktiga bog‘lanish kerak bo‘ladi (13.1-shakl). Agar yo'lning faqat bitta qirrasi geodezik tayanch punktiga bog‘lansa — o‘lchashlarda yo‘l qo‘yilgan xato yo‘lning umumiy holatiga ta’sir etadi va yo‘l qirralarini bari bir xil siljigan bo‘ladi. Bunday xatolikni oldini olish maqsadida yo‘l kamida ikkita geodezik tayanch punktiga bogManish kerak. Joy tafsiloti va reefni s‘yomka qilish Joy tafsiloti va reefîii s‘yomka qilish ishlari taxeometrik yo‘lni joyda o‘tkazib bo‘Igach, yoki taxeometrik yo‘lni joyda o‘tkazish bilan bir vaqtda bajarilishi mumkin. Katta bo‘lmagan maydonli (yuzasi lOga gacha boigan) obyektlarda elektron taxeometrlar bilan s'yomka qilish taxeometrik yo‘lni o ‘tkazish bilan bir vaqtda bajarilishi mumkin.19 Bunda har bir stantsiyada dastlab taxeometrik yo£lni o‘tkazish uchun kerak bo'lgan o‘lchashlar bajarilib, so‘ngra joy tafsiloti va reefni s ‘yomka qilish bajariladi. Joy tafsiloti va reefiii s‘yomka qilishda qutbiy usuli bilan xarakterli nuqtalaming planli o‘mi va trigonometrik nivelirlash usuli bilan esa ulaming balandligi aniqlanadi. ,9 SHNQ 1.02.08-15, 10.5.2-punkti 204 13.4-shaki Joy tafsilotining xarakterli nuqtalari S‘yomka jaroyonida joy tafsiloti va relefiii xarakterli nuqtalarining o ‘roiga reyka qo‘yilgani uchun bunday nuqtalar reyka nuqtalari yoki piket nuqtalari deb atalishi mumkin. Reyka nuqtalari konturli (13.4-shakl) va balandlik nuqtalari (13.5) sifatida ko‘rilishi mumkin. 13.5-shakl. Joy rclefining xarakterli nuqtalari Har bir stantsiyada asbob turish nuqtasidan reyka nuqtaJarigacha bo‘lgan masofa uzunliklari s‘yomka masshtabi va relef xarakteriga ya’ni relef kesim balandligiga bog‘!iqdir. 13.3iadvalda optik teodolitlar bilan s‘yomka qilishda asbobdan reyka nuqtalarigacha bo‘lgan maksimal masofa uzunligi keltirilgan. 205 13.3-jadvaI Asbobdan reyka nuqtalarigacha bo6lgan maksimal masofa ______________________ uzunligi_______________________ Maksimal masofa, m Asbobdan reyka S‘yomka Reyka R elef kesim nuqtalarigacha nuqtalari masshtabi balandligi, m Tafsilot Relef oralig‘i uchun uchun 350 150 5,0 120 1:5000 350 100 150 2,0 300 80 150 1,0 250 60 150 1:2000 5.0 250 50 100 2,0 100 250 40 1,0 80 200 30 1:1000 3,0 200 100 0,5 40 150 60 ' 0,5 20 1:500 100 0,5 80 15 Elektron taxeometr bilan s ‘yomka bajarilganda asbobdan reyka nuqtalarigacha bo‘lgan masofa uzaytirilishi mumkin: - Joydagi aniq konturlar uchun; - 1:5000 masshtabda 1000 metrgacha, 1:2000 masshtabda 700 metrgacha, 1:1000 masshtabda 400 metrgacha va 1:500 masshtabda 250 metrgacha; - Joydagi noaniq konturlar uchun; - 1:5000 masshtabda 1000 metrgacha, 1:2000 masshtabda 1000 metrgacha, 1:1000 masshtabda 600 metrgacha va 1:500 masshtabda 375 metrgacha. Joy tafsiloti va relefhi s‘yomkasida gorizontal burchaklar teodolitni asosiy DCH holatida o‘rtacha ± 1 ' xatolik bilan o‘lchanadi20. 13.3.3. Taxeometrik s‘yomkadagi kam eral ishlar Taxeometrik s£yomkadagi kameral ishlar quyidagilardan tashkil topadi: 20SHNQ 1.02.08-15, 10.3.5 206 • Dala oichash natijaiarini tekshirish; • S‘yomka uchun asos bo‘Igan y o i qirralarining planli va balandlik koordinata qiymatlari (x , y Ba H )ni hisoblash; • Xar bir stantsiyadagi reyka nuqtalarining otmetkalarini hisoblash; • Joyning topografik planini tuzish. Dala o ‘Ichash natijaiarini tekshirishda qaytadan gorizontal va vertikal burchak qiymatlari hisoblanadi, tomonlaming gorizontal qo‘yilmasi (proektsiyasi), to‘g ‘ri va teskari yo‘nalishlardagi nisbiy balandliklar va uiaming o‘rtacha qiymatlari hisob chiqariladi. Hisoblashda aniqlangan bogianm aslik xatolari chekli qiymati bilan taqqoslanadi va alar chekli qiymatdan ortmasa, tegishli tuzatmalar kiritish orqali yo‘qotiladi. Y o i qirralaridagi nuqtalaming x , y koordinata qiymatlarini hisoblash va undagi bogianm aslik xatosini topib tuzatish teodolit yoilaridagi kabi bajariladi. Bunda gorizontal burchak oichashlarda 30"aniqlikdagi texnik teodolit qoilangan b o isa burchak bogianm aslik xatosi quyidagi formula bilan hisoblanadi: = 2 mVH, (13.2) bunda n —yoidagi qirralar soni. Taxeometrik yoidagi perimetr bo‘yicha bogianm aslik xatosi quyidagi ifoda bilan hisoblanadi: fp ^ -------- T=> ( 1 3 .3 ) 400VW blinda P - y o i perimetri, N - yoidagi tomonlar soni. Y oidagi balandlik bogianm aslik xatosini aniqlashda y o i shakli ahamiyatga egadir. u agar y o i tutash b o isa (13.4)formulasi bilan, yoki y o i notutash b o isa (13.5) formuiasi bilan aniqlanadi. ^ h (13.4) f n = Y j h ~ (Hox ~ Hbosh (13'5) bularda h - yoidagi tomonlaming o‘rtacha nisbiy balandlikiari yigindisi, Hox Ba Hbosh — y o i oxiri va boshidagi tayanch nuqtalarining otmetkalari. 207 Aniqlangan yo‘l balandlik bog‘lanmaslik xatosini qiymati quyidagi ifoda bilan me’yorlanadi: l" % p f h < 0 ,0 4 -j= ,sm (13.6) Nisbiy balandlik bog‘lanmaslik xatosi me’yordan ortmasa, ular teskari ishora bilan (13.7) formula asosida 0,01 metrgacha yaxlitlanib nisbiy balandliklarga tarqatiladi. (13.7) bunda d r taxeometrik yo‘ldagi mos tomon immligi. Yo‘ldagi tomonlar uchun tuzatilgan nisbiy balandliklar quyidagicha topiladi: i = | + vhi, (13.7) bunda h[ - tomonlar uchun tuzatilgan nisbiy balandliklar, /ij tomonlar uchun o‘lchangan nisbiy balandliklar, vh - tuzatma. Tuzatilgan nisbiy balandliklar yig‘mdisi yo‘lni boshlang'ich va oxiridagi nuqtalar otmetkalari farqiga teng bo‘lishi kerak, ya’ni Y , h' = №ox - Hbosh ) . (13.8) Tutash yo‘llarda yo‘l qayta boshlang‘ich nuqtaga kelgani uchun bu qiymat nolga teng bo‘ladi, notutash yo'llarda esa oxirigi nuqta otmetkasiga teng bo'ladi. Yo‘l boshlang'ich nuqtasming otmetkasi asosida tuzatilgan nisbiy balandliklar bilan yoidagi boshqa qirra nuqtalaming otmetkalari hisoblanadi: Hi = Hirl + h[ (13.9) bunda Hi, Ht_! — navbatdagi va uridan oldindagi nuqta (stantsiya) otmetkalari. Hisoblangan otmetkalar taxeometrik s’yomka jumaliga tegishli stantsiya balandligiga ko‘chirib yoziladi. Shundan so‘ng har stanisiyadagi reyka nuqtalarining otmetkalari hisoblanadi: Hn = # s t + Ki i (13.9) Bunda: FIST- tegishli stantsiya otmetkasi, h^- reyka nuqtasining nisbiy balandligi. Hisoblash ishlari tugagach joyning topografik planini tuzishga kirishiladi. Buning uchun hisoblash natijalarida 208 ulaming balandliklari trigonometrik niveliriash orqali oichanib aniqîanadi va planda belgiiangan o‘mini yoniga yoziladi. So‘ngra bu baîandîiklar bo'yicha interpolyatsiya o‘tkazilib relef shu joyni o ‘zida gorizontallar bilan tasvirlanib boradi. Menzula s’yomkasini boshqa s’yomkalardan afzalîigi shundaki, bunda planga tushiriladigan hudud xarama vaqt s’yomka bajaruvchining ko‘z oidida boiadi, bu esa tuzilayotgan planni joy bilan taqoslashga, joydagi tafsilotlar va releihi planda aniq va mukainmal tasvirlashga imkon beradi. S‘yomkani bajarishda ob-havoga bogiiqlik. oichash va plan chizishni bir ijrochi tomonidan bajarilishi - ko‘p vaqt sarflanishi ushbu s’yomkani kamchiligi hisoblanadi. 13.4.1 Menzula s’yomkasi jihozlari va ularni teksinrish Menzula s’yomkasini bajarishda ishlatiladigan jihozlar menzula, kiprigel, orientirlash bussoli, markazlashtirish vilkasi, masshtabli chizg‘ich va dalnomer reykasidan iborat boiadi. Menzula 60 X 60 X 3 sm yoki 40 X 40 X 3 sm kattalikdagi (13.7-shaklda) planshet deb ataluvchi kvadrat taxta (%)dan iborat b o iib , plan olishda taglik (2) ga o‘matiladi, taglik esa o'matish vinti (5)yordamida shtativga mahkamanadi. Taglikdagi koiarish vintlar (3) orqali planshet gorizonta) holatga keltiriladi. S‘yomka uchun orientirlashda planshetni (4) yo'naltiruvchi vint orqali kichik burchakga burish mumkm. I3.7-shakl. Menzuia piansheti. 210 Kipregel —menzula s'yomkasida menzula taxtasiga qo‘yilibvizirlash, yo‘nalishlami chizish, masofani va qiyalik burchaklarini oichash uchun ishlatiladigan asbobdir. 13.8-shakl. KH kiprigclini ko'rinishi. Hozlrgi vaqtda KH, KH-K kabi nomogrammali kiprigellar keng qo ‘llanmoqda. S ‘yomka ishlarmi boshlashdan aw al menzula va kiprigel tekshirilishi kerak. Menzula plansheti quyidagi talaklarga javob berishi kerak: • shtativga o'matilgan planshet turg‘un bo'lishi kerak; • planshet taxtasini ustki qismi tekis bo‘lishi kerak; • planshet taxtasining ustki qismi uning aylanish o ‘qiga perpendikiilyar boiishi kerak. Kiprigel quyidagi asosiy talablarga javob berishi kerak: • kiprigel chizg‘ichining yo‘nilgan qirrasi to 'g ^i, uning pastga qaragan tomoni esa tekis boiishi kerak; • kiprigelning asosiy chizgichidagi silindrik adilak o'qi chizgichning ostki sirtiga parallel boiishi kerak; • trubaning ko‘rish o‘qi truba aylanish o£qiga peipendikulyar b o iish i kerak; 211 » Inibaning aylanish o‘qi ehizg‘ichning ostki sirtiga parallel bo‘lishi kerak; • iplar to‘rining vertikal ipi trubaning aylanish o‘qiga perpendikulyar bo"lishi kerak; • Ko‘rish trubasining kollimatsion tekisligi kiprigel chizg‘ichining yo‘nilgan qirrasiga parallel bo‘lishi kerak. 13.4.2. M enzula s’yomkasidagi tayanch to 4r!ar Menzula s’yomkasi ham boshqa topografik s’yomkalarga o‘xshab tayanch nuqtalarida bajariladi. Menzula s’yomkasida tayanch nuqta (punkt)larining soni planning masshtabiga bog‘liq bo‘ladi, 1:10000 masshtabda plan olishda har 1 km2 joyga 2-3 ta, 1:5000 masshtabda 3-4 tayanch punkt, shahar va posyolkalardagi ochiq maydon 1: 2000 masshtabda planga olinganda esa har 1 km2 ga 12 tadan. 1:1000 masshtabda kamida 16 ta tayanch punkt to‘g‘ri kelishi lozim. Tayanch punktlaming koordinatalari analitik yoki grajik usuilarda aniqlanisbi mumkin. Tayanch to‘rlami analitik usulda barpo qilish geodezik tayanch to‘r punktlarining zichligi yyetarli bo‘lmaganda qo'llanadi. Tayanch punktlaming koordinatalari yoki tayanch punktlaii orasida teodolit yo‘lini o‘tkazish orqali (13.9-shakl), yoki qisqa tomonli mikrotriangulyatsiya uchburchaklaririi qurish orqali (13.10-shakl), yoki geodezik kesishtirish bilan aniqlanadi. Bu usullardaii qaysi binning qo‘llanilishi plan olinayotgan joyning xarakteriga bog‘iiq. 13.9-shakl. Teodolit yo(linl o‘tkazish orqali tayanch to‘r yaratish sxemasi 212 13.10-shaki. mikrotriangulyatsiya uchburchaklarini qurish orqali tayanch to‘r yaratish sxemasi Grafik usulda barpo qilixigan tarmoqlarga geometrik to'rlar deyiladi. Ular planshetdagi o ‘rni ma’lum punktlarga yoki joyda bevosita o‘lchanib planshetga tushirilgan bazis uchlariga asoslanib kesishtirish usulida ko‘paytirilgan ‘ pmiktlar yig‘indisidan iborat. Bu punktlaming absolyut balandliklari trigonometrik iiivelirlash usulida aniqlanadi. Geometrik tarmoqlar bitta trapetsiya bilan chegaralangan kichik maydonni planga olishda yoki joydagi siyrak punktlarni zichlashtirishda qo‘llaniladi. 2 1:5000 va undan yirik masshtabda plan olishda tayanch punktlaming koordinatalari analitik usulda aniqlanadi, qo‘shimcha punktlar o£mini aniqlashda esa grafik usuldan foydalaniladi. 1:10000 va undan mayda masshtabda plan olishda bir necha punktning koordinatalari analitik usulda, ko‘pchilik punktlaming planshetdagi o ‘mi esa grafik usulda aniqlanadi. Balandlik tayanch tarmoqlarini barpo qilishda IV klass va texnikaviy nivelirlash yo'llari o‘tkaziladi. Bunda texnikaviy nivelirlash chekli xatosi quyidagiga teng: 213 àh cheki = ±50m?TiVr L - y o i uzunligi, km. Balandlik plan olish tarmoqlari menzula va kipregeldan foydalanib, trigonometrik nivelirlash usulida ko‘paytiriladi. Bunday nivelirlash chekli xatosi quyidagiga teng: bunda: E d - tomonlaraing perimetri, km; n - tomonlar soni. Plan olishda bitta planshet bilan kifoyalaniladigan b o isa, joyning o‘rta qismidagi bazisga asoslanib geometrik to‘rlar o‘tkazish mumkin. Buning uchun bazisning uzunligi planshetda 6-10 sm qilib olinadi. Geometrik to ‘r punktlari teng tomonli uchburchak hosil qilishi hamda 30° dan kichik va 150° dan katta bo‘lmagan burchak bilan kesishishi lozim. Har bir uchburchak uchidan kamida uchta boshqa punkt ko'rinadigai boiishi kerak. Punktlaming bir-biridan uzoqligi joyning xarakteriga va plan_olish masshtabiga bogiiq. Umuman, planshetda geometrik to‘r punktlari har 20-25 sm2 ga bittadan to‘g‘ri kelishi lozim. Punktlar o‘mi uzunligi 3-6 m keladigan vexalar bilan belgilanadi. Vexa uzoqdan yaxshi ko‘rinishi uchun uchiga bayroqcha, lenta bogiab qo‘yiladi. Geometrik to‘r punktlari joyda tanlanib va belgilanib boigandan so‘ng ulaming planshetdagi o‘m i va otmetkasi aniqlanadi. Ikki nuqtaning nisbiy balandliklari to‘g‘ri va teskari yo‘nalishda aniqlanadi. Nisbiy balandliklar farqi har 100 m da 4 sm dan oshmasligi kerak. Agar farq (xato) y o i qo'yiladigan miqdorda b o isa, nisbiy balandliklaming o ‘rta arifmetik miqdori natija qilib olinadi. Hisoblab chiqarilgan nisbiy balandliklaming to‘g‘riligini tekshirib ko‘rish uchun geometrik to‘r nuqtalari o‘zaro tutashtirilib uchburchaklar yoki ko‘pburchakli yopiq poligon hosil qilinadi. Yopiq poligon yoki uchburchak uchlarining nisbiy balandliklari algebrik yig‘indsi nolga teng boiishi kerak. Yig‘indi nolga emas, balki boshqa songa teng b o isa, bu son nisbiy balandlik xatosi hisoblanadi. Agar xato y o i qo‘yiladigan miqdordan chetga chiqmasa, nisbiy balandliklarga poligon tomonlari uzunligiga proportsional qilib teskari ishora bilan tarqatiladi. Nuqtaîardan birining absolyut yoki shartli balandligi m a’lurn b o isa, boshqa nuqtalaming absolyut (shartli) balandliklari 214 hisoblab chiqariladi. Absolyut balandlik qiymati, nuqtalar yoniga î saîitimetrgacha yaxlitlab yozib qo‘yiladi. Geometrik to‘r pimktlarining otmetkalari trigonometrik nivelirlash usulida aniqlanadi. Birinchi punktda ish tamom bo‘lgach, menzula boshqa punktga ko‘chiriladi. Bu punktda ham yuqorida aytilgan ishîar bajariladi. Наг bir punktning planshetdagi о‘mi uchta punktdan turib kesishtirish usulida aniqlangach, о‘mi o‘lchash tsirkuli bilan teshib belgilanadi, nomeri va otmetkasi yoziladi. 13.4.3. Joy tafsiloti va reefni menzula bilan s‘yomka qilish Menzula bilan s’yomka qilishda joydagi tafsilotlar planshetga qutbiy usulda tushiriladi. Buning uehun menzula biror punktga o‘matiladi. So‘ngra planga olinadigan tafsiloti ami ng xarakterli nuqtalari (piketlar) tanlanadi. Ulaming o‘mi joyning o‘zida planshetga grafik usulda tushiriladi va nuqtalar tutashtirilib, joydagi tafsilotlaming konturi hosil kilinadi. Tafsiiotlami planshetga tushirish bilan bir vaqtda, relef ham planga olinadi. Nisbiy balandliklar asbob o‘matilgan punkt (stantsiya)ning otmetkasiga algebraik qo‘shilsa, piketlaming otmetkalari kelib chiqadi. Bu otmetkalar planshetda tegishli piketlar yoniga 0,1 m gacha yaxlitlanib yozib qo‘yiladi. Tafsiiotlami planshetga tushirishda asbob o‘matilgan punkt (stantsiya) bilan piketlar o‘rtasidagi masofa 1:10000 masshtabda plan olishda 200 m , 1:5000 masshtabda —150 m, 1:2000 masshtabda —100 m., 1:1000 masshtabda esa 80 m dan katta bo‘lmasligi kerak. Releftii planga olishda bu masofa ikki baravar katta, bino va imoratlar qurilgan yopiq ioylarda esa 20-30% qisqa bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari, relefhi planshetga tushirishda piketlar oralig‘i 1:500 masshtabda plan olishda 20 m, 1:1000 masshtabda —30 m, 1:2000 masshtabda —50-70 m, 1:5000 masshtabda esa 100-120 m dan katta boim asligi kerak. Har bir punkt atrofidagi tafsilotlar va relefhing xarakterli nuqtalari planshetga tushirilgach, relef shu joyning o ‘zida ko‘z bilan chamalab interpolyatsiyalash usulida gorizontallar bilan cbizilishi kerak. Har kuni ish tamom bo‘lgach, planshetga tushirilgan piketlaming otmetkalari — balandliklar kalkasiga, tafsilotlar esa 215 konturlar kalkasiga k o ‘chiriladi. Bu kalkalar planni tekshirish uchun ham da o ‘chib ketgan otm etka v a shartli belgilam i tiklash (qayta chizish) uchun kerak b o ia d i. B alandliklar kalkasidan planshetda gorizontallar to ‘g ‘ri o ‘tkazilganligini tekshirishda ham foydalaniladi. Joyning plani olingach, planning to ‘g ‘riligi tekshirib k o ‘riladi. Bu ish bilan planni qabul qilib oluvchi kishi shug‘ullanadi. Planshet tekshirilib, kam chiliklari y o ‘qotilgach, u m enzula taxtasidan k o ‘chiriladi. Plan yonm a-yon joylashtirilgan bir necha planshetga tushirilgan b o is a , ulam i birlashtirish uchun har bir planshetning ram kasi b o 'y lab 5 mm cha jo y planga olinadi. So‘ngra yonm a-yon joylashgan planshetlardagi konturlar tasviri va gorizontallar taqqoslanadi. K onturlar tasviridagi farq 1 mm dan kichik b o is a va gorizontallar bir-biriga kesim balandligining 2/3 qism icha to ‘g ‘ri kelm asa, ikkita planshetni bir-biriga birlashtirishda kontur va gorizontallam ing o ‘rtalikdagi o ‘rai chiziladi. A ks holda yuqoridagi joylar qaytadan planga olinishi kerak. Q alam da chizilgan planning to ‘g ‘riligi tekshirilib, topilgan kam chiliklar yo‘qotilgandan keyin plan yozuv va shartli belgilar bilan rasm iylashtiriiadi. 1:5000 v a 1:2000 m asshtabli planlarda tayanch va plan olish punktlarining otm etkalari ham da har 1 dm2 joyda kam ida to ‘rtta piketning otm etkasi 1:500 m asshtabli planda esa barcha piketlam ing otm etkalari yozib qo‘yiladi. N a zo ra t savollar: 1. M enzula v a kipregel qanday plan olishda ishlatiladi? 2. M enzulaga q o ‘yiladigan asosiy talablam i aytib bering. 3. K ipregelning talabga mosligi qanday tekshiriladi? 4. M enzula s ’yom kasida tayanch punktlam ing koordinatalari qaysi usullarda aniqlanadi? 5. M enzula s ’yom kasida geom etrik t o i qanday barpo etiladi? 6. G eom etrik t o i punktlarining otm etkalari qanday usulda aniqlanadi. 7. M enzula s ’yom kasida plan m asshtabiga stantsiya v a piket nuqtalari orasidagi m asofa uzunligi chekini aytib bering. 8. M enzula s ’yom kasida plan m asshtabiga b o g iiq holda piket nuqtalari orasidagi m asofalar kattaligi necha m etrdan oshmasligi kerak? 216 Glossariy Absolyut balandiik - asosiy sathiy yuzaga nisbatan aniqlangan ba!andlik.( basic level surface height) Asosiy sathiy yuza — yer yuzasidagi o‘zaro tutash okean va dengizlami faraz qilingan tinch holatdagi suv sathini shovun chizig‘i yo‘nalishiga peipendikulyar, yerning quruqlik qismi ostidan fikran davom ettirish natijasida hosil bo‘lgan sathiy yuza.( on the surface o f the land adjacent to the noise level o f the water in the oceans and seas calm of my suggested line perpendicular to the direction o f the bottom part of the earth's land surface with a surface dressing as a result o f the continuation.) Astronomik kenglik - koordinatasi aniqlanayotgan nuqtadan o ‘tgan shovun chizig‘i bilan ckvator tekisligi orasida hosil bo‘lgan burchak.( revealed the coordinates of the point the noise o f the band playing in the comer o f the equatorial plane) Astronomik meridian tekisligi - koordinatasi aniqlanayotgan nuqtadan o ‘tgan shovun chizig‘ida yotuvchi va yer aylanish o ‘qiga parallel qilib o ‘tkazilgan tekislik.( revealed the coordinates of the point that underlie the high line and a plane parallel to the Earth's axis of rotation.) Astronomik uzoqlik - koordinitasi aniqlanayotgan o‘tgan astronomik meridian tekisligi orasidagi ikki yoqli burchak.f revealed the coordinates astronomical say the angle between the plane o f the meridian.) Batandlik tayanch punkti - absolyut balandligi ma’lum bo‘lgan GTP.( the absolute height of geodetic base stations.) Geografik koordinata — astronomik va geodezik koordinata tizimlarini uniumiy nomi.( astronomical and geodetic coordinate system.) Geodezik kenglik - koordinatasi aniqlanayotgan ellipsoid sathiga tushirilgan normal bilan ekvator tekisligi orasidagi burchak (revealed the coordinates o f the surface o f the ellipsoid into a normal angle between the plane o f the equator) Geodezik uzoqlik - koordinatasi aniqlanayotgan nuqtadan o'tgan geodik meridian tekisligi bilan boshlang‘ich meridian tekisligi orasidagi ikki yoqli burchak. (ordinate with the plane of the meridian point Geodon revealed the initial angle between the plane of the meridian decision.) Geodezik s’yomka - Yeming haqiqiy shaklini aniqlash uchun katta hududlarda bajariladi (Geodetic Surveying:The type o f sun/eying that takes into account the true shape o f the earth. These surveys are o f high precision and extend over large areas). Gorizontal s’yomka - s’yomka turi b o iib unda yer sirti sferikligini gorizontal masofa va yo‘nalishlarga ta’siri inobatga olinmaydi (The type 217 of surveying in which the mean surface of the earth is considered as a plane, or in which its spheroidal shape is neglected, with regard to horizontal distances and directions) Yemi distantsion zondiash —Yer yuzasini turli hildagi s’yomka apparatlari bilan jixozlangan aviatsion va kosmik vositalar orqali kuzatmoq (Earth remote sensing is Supervision of terrene by the aviation and space facilities, equipped by the different types of survey apparatus) Markaziy proektsiya - markaz deb qabul qilingan nuqta bilan proektsiyalanayotgan nuqtalardan o‘tgan chiziqlar yordamida yer yuzasidagi nuqtalarni qabul qilingan sathga proektsiyalash.( the center lines of the dot points proektsiyalanayotgan the level of the points on the Earth's surface projections.) Meridian —shimoliy va janubiy referents qutblami tutashtiruvchi chiziq (A north-south reference line). Nisbiy balandlik — bir nuqtaning ikkinchi nuqtaga nisbatan balandligi (the height of a point compared to the second point) azimut - meridianning shimoliy qismidan soat strelkasining yo‘nalishi bo‘yicha berilgan chiziqgacha bo‘lgan burchak. (Tlie direction of a line given by an angle, measured clockwise from a north (usually) meridian). Markaziy meridian - har 6 0 uzoqlik orasidagi zonani koordinata to‘lining markazida joylashgan meridian (a reference meridian in the center of the zone covered by the plane coordinate grid-at every 6° of longitude). Elektron dalnomer - Masofani elektron o‘lchash asbobi (EDM Electronic distance measurement). Kontur - o'xshash chiziqlami bilashtiruvchi kartadagi chiziq (A line on a map joining points of similar elevation). Topografik s’yomka (planga olish)- topografik karta tuzish uchun yer ustidagi tabiiy obyektlar o‘mi va relef shakli haqidagi ma’Iumot yig‘ish jaroyoni (Made to gather data to produce a topographic map showing the configuration of the terrain and the location of natural objects). Triangulyatsiya — Uchburchaklar qatoridagi uchburchaklami har bir ichki burchaklarini o‘lchash orqali geodezik tayanch to;r yaratish usuli (triangulation - A control survey technique involving a precisely measured baseline as a starting side for a series of triangles or chain of triangles). trilateratsiya - Uchburchaklar tomonini geodezik oMchash ishlari bilan geodezik tayanch to‘r yaratish usuli (trilatération The control surveying solution technique of measuring only the sides ina triangle). 218 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Avchiyev Sh. K. Toshpulatov S. A. «Injenerlik geodeziyasi» Yosh kuch pressmatbuoti, 2015-y 2. Баканова В. В. Геодезии М., Недра 1980 3. Баканова В. В. Практиум по геодезии М.. Недра 1983 г. 4. Басаргин А.А. Анализ методов построения цифровой модели рельефа. - Новосибирск, 2006. 5. Гршпберг М. А. Геодезия часть 1. М., Недра 1967 г. 6. Инструкция по нивелированию I, IT, 1TI, IV классов М., Недра 1990 г. 7. Muborakov X. Geodeziya. Cho‘ipon nomidagi nashriyotmatbaa ijodiy uyi, 2007-y. 8. Muborakov X. Geodeziya va kartografiya. T. 0 ‘qituvchi, 2002-y. 9. Михелев Д. Ш. Инженерная геодезия М., “Академия”2008 г. 10. Наземные съемки М., Недра 1977 г. 11. Руководства по топографическим съемкам в масштабах 1:5000,1:2000, 1:1000 и 1:500. 12. Поклад Г.Г.,Гриднев С. П. Геодезия , М., Академический проспект, 2010. 13. Руководства по топографическим съемкам в масштабах 1:5000, 1:2000, 1:1000 и 1:500. 14. Федотов Г.А. Инженерная геодезия. М., Высшая школа, 2004 г Ямбаев Х.К. Специальные приборы для инженерно геодезических работ. М. Недра, 1990 г. 15. ШНК, 1.02.08-15 '’Инженерно-геодезические изыскания для сгроительства”. 16. Кузибоев Т.К. Геодезия Т., Укигувчи 1975 й 17. Aylmer Johnson. Plane and geodetic surveying., CRC Press, 2014 17. Charles D.Ghilani, Paul R. Wolf. «Elementary Surveying». 2012. 19. qu, Y., Qiao, S. Geodesy: Introduction to Geodetic Datum and Geodetic Systems., «Spriger».2014. 20. James R.Smith .Geodesy ,1997 21. Surveying with Constuction Aplications.2010 22. Topographic mapping. John N. Hatzopoulos. 2008. USA 23. Fundamentals of Surveying. S.K.Roy.2000 24. Enginering Surveying . W.Schofield. 2007.ELSIVIER 25. http://www.geo-spektr.ru/lazemve-dahiomerv,;leica/ 26. http://www.geo-spektr.ru/taheometrv/ 27. http://www.nngasu.m/geodesy/classification/chastnye-4dassifikatsii 219 M U N D A R IJ A Soczboshi......................................................................................3 1 qism. GEODEZIYA HAQIDA UMUMIY MA’LUMOTLAR 1.Geodeziya fanining mohiyati..................................................4 1.1. Geodeziya fani va unmg vazifalari........................................ 4 1.2. Geodeziya fanining qisqacha tarixi....................................... 7 1.3. Geodeziyaning mamlakat xo‘jaligi rivojlanisbidagi o‘mi... 10 2.Yer.sirtidagi nuqta holatini aniqlash..,.................................12 2.1 Yeming shakli va kattaligi................................................... 12 2.2. Geodeziyadagi proektsiyalash uslublari..............................16 2.2.1. Gorizontal proektsiyalash uchun kerak bo‘lgan kattaliklar............................................................... ..........................19 2.2.2. Proektsiyalashda yer sirti egriligini gorizontal va vertikal masofaga ta’siri.................................................................... 20 3.Geodeziyada qoGUaniIadigan koordinata tizimlari.............23 3.1. Fazoviy kordinata tizimlari................................................. 23 3.2. Yassi koordinata tizimlari................................................... 27 3.3. To‘g‘ri burchakli yassi koordinata tizimi............................27 4.Geodezik.orientirlash........ ................................. ............ 33 4.1. Geodezik orientirlash tushunchasi.................... .................. 33 4.2. Haqiqiy meridian va magnit meridianga nisbatan orientirlash..................................................... ....................................33 4.3. Direktsion burchak........................................ ..................... 35 4.4. Meridianlar yaqinlashish burchagi......................................35 4.5. Yo‘nalish orientirlash burchaklari orasidagi bog‘lanish....36 4.6.Rumbla r ..........37 4.7..Rumb va orientirlash burchaklari orasidagi munosabat.....38 4.8. Direktsion burchaklar va gorizontal burchak orasidagi bog‘lanish.......................................................................................... 39 4.9. To‘g‘ri va teskari geodezik masalalar.................................40 5.Karta,.plan va profit........ .................. ....................................43 5.1. Karta, plan va profil tushunchasi.........................................43 5.2. Masshtab turlari................................................................... 44 5.3. Topografik karta va planlaming varaqlarga bo‘linishi va nomenklaturasi.................................................................................. 48 220 5.4. Topografik karta va planlaming shartli belgilari.................56 5.5. Joy relefini plan va kartalarda tasvirlash.............................59 5.5.1. Relef turlari.......... ............................................................59 5.5.2. Releftii karta yoki planda gorizontallar bilan tasvirlash... 60 5.5.3. Joyning raqamli modeli asosida plan tuzish.....................63 6.Topografik karta va planlarda yechiladigan masalalar ....66 6.1 .Topografik kartalaming matematik elementlari.................. 66 6.2. Topografik kartada masofa o'lchash...................................70 6.3. Topografik kartadagi yo‘nalishning orientirlash burchaklarini aniqlash...................................................................... 73 6.3.1.Kartalarda yo‘nalish direktsion burchaklarini o‘lchash.... 74 6.3.2..Meridianlar yaqinlashish burchagi yordamida yo‘nalishlamirig haqiqiy azimutini hisoblash...................................75 6.3.3. Magnit strelkasini og‘ish burchagi yordamida yo'nalishlaming magnit azimutini hisoblash.................................... 75 6.3.4. 0 ‘lchangan direktsion burchaklari asosida yo'nalishiaining rumb qiymatlarini hisoblash.................................. 75 6.4..Kartada berilgan nuqlaning geografik koordinatalarini aniqlash.............................................................................................. 76 6.5. Kartada berilgan nuqtaning to‘g‘ri burchakli koordinatalarini aniqlash...................................................................78 6.6. Kartadagi nuqtalaming balandliklarini aniqlash................ 80 6.7. Kartada berilgan yo‘nalish bo‘yicha profil tuzish.............. 82 2 qism. GEODEZIK 0 ‘LCHASHLAR 7..Geodezik o‘k hashlar va xatolar.......................................... 85 7.1. Geodezik ishlaming mohiyati............................................. 85 7.2. Joyda o‘lchanadigan kattaliklar.......................................... 85 7.3.Geodeziyada qo‘llanadigan o‘lchov birliklari......................86 7.4..0 ‘lchash va o‘lchash xatolari.............................................. 87 7.5. Tasodifiy xato xususiyatlari................................................ 89 7.6. Natijalar aniqligiga baho berish.......................................... 90 7.7. Bevosita o‘lchash natijalari funksiyasining o‘rta kvadratik xatosi................................................................................. 94 8. Yuza aniqlash......................................................................... 98 8.1. Yuzani analitik usulda aniqiash........................................... 98 8.2. Grafik va geometrik usulda yuza aniqlash........................101 221 8.3. Mexanik usulda yuza aniqlash.......................................... 102 8.4. Yuza aniqlash aniqligi....................................................... 106 9. Burchak oichash.................................................................108 9.1 .Burchak o‘lchash mohiyati................................................. 108 9.2. Teodolit turlari....................................................................110 9.3. Teodolitning asosiy qismlari............................................. 11 i 9.4. Gorizontal doira va sanoq olish qurilmasi.........................113 9.5. Vertikal doira..... ................................................................115 9.6. Ko‘rish trubasi....................................................................117 9.7. Adilaklar............................................................................ 120 9.8. Teodolitni tekshirish.......................................................... 122 9.9. Elektron taxeometrlar.........................................................127 9.9.1. Elektron taxeometr tuzilishi........................................... 129 9.10. Gorizontal burchak o ich ash ........................................... 130 9.11. Vertikal burchak oichash............................................... 133 10. Joyda masofani o ich ash .................................................. 136 10.1..Masofani oichash usullari.............................................. 136 10.2..Masofani bevosita oichash asboblari va ulami tekshirish........ ................................................................................. 136 10.3..Masofani bilvosita oichash............................................. 141 10.4. Optik dalnomerlar bilan masofa oichash........................141 10.5..Elektron dalnomerlar bilan masofa oichash.................. 148 10.6..Ixcham lazerli va uitratovushli dalnomerlar....................151 11. Nivelirlash..........................................................................154 11.1. Nivelirlashning mohiyati va turlari.................................154 11.2. Geometrik nivelirlash.......................................................155 11.3. Nivelir turlari va ulaming tuzilishi.................................. 160 11.4. Nivelirlashda ishlatiladigan reykalar...............................165 11.5. Nivelirlami tekshirish...................................................... 167 11.6. Trigonometrik nivelirlash................................................ 173 11.7.Barometrik nivelirlash....................................................... 174 11.8.Gidrostatik nivelirlash....................................................... 174 3 QISM. GEODEZIK TO‘R VA S’YOMKALAR 12. Geodezik to ila r...................................................... ............177 12.1. Geodezik to‘r va geodezik punktlar mohiyati.................177 12.2. Davlat geodezik tayanch to‘rlari..................................... 178 12.3. Geodezik zichlashtirish to‘r!ari....................................... 180 222 12.4. Maxalliy s'yomka to'rlari................................................ 181 12.5. Geodezik tayanch punkt koordinatasini уer sun’iy yo’ldoshlari yordainida aniqlash.................................................... 182 13. Geodezik s‘yomkalar...........................................................187 13.1. Geodezik ssyomka mohiyati............................................ 187 13.2. Teodolit s’yomkasi...........................................................192 13.2.1. Teodolit s'yomkasidagi tayyorgarlik ishlari................ 194 13.2.2. Teodolit s‘yomkasidagi dala ishlari............. ................195 13.2.3. Teodolit s‘yomkasidagi kameral ishlar........................197 13.3..Taxeometrik s’yomka...................................................... 201 13.3.3. Taxeometrik s‘yomkadagi kameral ishlar................... 206 ] 3.4. Menzula s’yomkasi...........................................................209 13.4.1 Menzula s’yomkasi jihozlaii va ularai tekshirish......... 210 13.4.2. Menzula s’yomkasidagi tayanch to‘rlar.......................212 13.4.3. Joy tafsiloti va reefni menzula bilan s‘yomka qilish.... 215 Glossariy.............................................. ..................................... 217 Foydalanilgan adabiyotlar........................................................ 219 ABDÜVARIS G ‘ANIYEVICH QODÍROV GEODEZIYA 1 (Texnikaviy aniqlikdagî o‘lchashlar) «5311500 —Geodeziya, kartografiya va kadastr»ia’U m yo‘nalishi talabalar uchun o ‘quv qo4lanma sifatida tavsiya etilgan M uharrirlar: A.Tilavov A.Abdujalilov Texnik m uharrir: Y.O‘rinov Badiiy m uharrir: I.Zaxidova M usahhiha: N.Muxamedova Dizayner: Y.O‘rinov Nash.lits. № AI 245. 02.10.2013. Terishga 23.09.2018-yilda berildi. Bosishga 11.12.2018-yilda ruxsat etildi. Bichimi: 60x84 1/16. Ofset bosroa. «Times New Roman» gamiturasi. Shartli b.t. 14.0. Nashr b.t. 13,02. Adadi 300 nusxa. Buyurtma №112. Bahosi shartnoma asosida. «Sano-standart» nashriyoti, 100190, Toshkent shahri, Yunusobod-9, 13-54. e-mail: sano-standart@rnail.ru «Sano-standart» MCHJ bosmaxonasida bosildi. Toshkent shahri, Shiroq ko‘chasi, 100-uy. Telefon: (371) 228-07-96, faks: (371) 228-07-95.