5.53.04.03-Foydali qazilma konlarini qidirish va aniqlashning geofizik usullari mutaxassisligi bo’yicha O‘QUV DASTUR TOʼPLАMI 1 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI O‘RTA MAXSUS PROFESSIONAL TA’LIMNING 5.53.04.03–Foydali qazilma konlarini qidirish va aniqlashning geofizik usullari mutaxassisligining Kasbiy faoliyatda chet tili fanidan O‘QUV DASTURI Kvalifikatsiya nomi: O‘quv rejadagi tartib raqami: 1. Texnik-geofizik 1.01 Ajratilgan soat: 80 Toshkent-2021 2 O‘quv dasturi Pedagogik innovatsiyalar, kasb-hunar ta’limi boshqaruv hamda pedagog kadrlarning qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti Metallurgiya va Konchilik ishi yo‘nalishlari bo‘yicha O‘quv metodik birlashmasining 2021-yil 23-avgustdagi 4-sonli majlis bayoni bilan ma’qullangan. Tuzuvchilar: J.R.Qulmuxamedov S.O.Mirshaxo’jaev Taqrizchilar: Toshkent avtomobil va yo’llar texnikumi direktori Toshkent avtomobil va yo’llar texniqumi O’quv va tarbiyaviy ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari TDTrU “Ingliz tili” kafedrasi mudiri SH. Xaratova 3 Dastur nomi Ajratilgan soat Mavzular soni Dasturning maqsadi O‘zlashtirish (o‘qitish) natijalari Bilimlar Ko‘nikma O‘quv rejasiga muvofiq o‘zaro bog‘liq bo‘lgan fanning nomi 1.O‘quv dasturiga umumiy talablar Kasbiy faoliyatda chet tili 80 40 Professional yo‘nalishda xorijiy tilda suhbat o‘tkaza olish ko‘nikmasini shakllantirish. Professional va kundalik mavzularda xorijiy tilda muloqot olib borish. Xorijiy tildagi kasbiy xususiyatga ega ma’lumotlarni o‘zbek tilida tushina olish va tarjima qila olish. Xorijiy tildagi kasbiy xususiyatga ega ma’lumotlarni o‘zbek tilida tushunish va tarjima qilish. O‘zbek tili, Rus tili N - Nazariy ta’lim; A – Amaliy ta’lim; O‘qitishning tashkiliy shakli NA – nazariy va amaliy ta’lim birgalikda tashkil etiladi; MX – Maxsus xonada o‘tkaziladigan mashg‘ulot. Dasturga quyilgan talab Majburiy O‘qitish tili Guruhda belgilangan o‘qitish tili asosida Baholash tartibi Baholash bo‘yicha amaldagi tartib asosida O‘quvchilarning bilim va Yozma, og‘zaki, savol-javob, test, amaliy topshiriq ko‘nikmalarini baholash Mavzuning qisqacha mazmuni Mustaqil ta’lim Mavzularnomi O‘qitishningtashki liyshakli № Jami 1. O‘quv dasturi mazmuni 2 A 1 A 1 A 1 A 1 1 The ABC. English alphabet. The concept of mineral Ingliz alifbosi bo‘yicha umumiy tushunchalar. Harflarning tallafuz qilinishi. 2 Reading rules of “C” and “G”. Text about Gold “S” va “G” harflarining o‘qilish qoidalari haqida. 2 3 Phonetics of Vowels. Industry of Uzbekistan Unli harflarning o‘qilish qoidalari. 2 4 Phonetics of Consonants. Metallurgy Undosh harflarning o‘qilish qoidalari. 2 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 Reading rules of Diphthongs. Mining work The verb “To be”. Engineering The verb “To have” Text about Silver There is/there are. Copper consentration Possessive case of nouns. Mining companies Present Simple Tense. Mining industry Indefinite pronouns: some, any. Industrial enterprises in Uzbekistan Prepositions of Time. Industrial cities. Prepositions of Place. Holidays in Uzbekistan. Prepositions of Direction. Mining machines Future Simple Tense. About excavators “To be going to…” Flotation machine Present Perfect Tense. Uzbekistan – My Motherland. General Questions. Enrichment processes Alternative Questions. Independence day of Uzbekistan. Tag Questions. About minerals Special Questions. Industry of the world Past Simple Tense. Mining profession Irregular verbs. Smart technologies: mining work Imperative Mood. Mines in Uzbekistan. Modal verbs: can, may, must. Tashkent State Technical University. Diftonglarning o‘qilish qoidalari. 2 “To be” fe’lining tuslanishi haqida. 2 “To have” fe’lining tuslanishi haqida. 2 There is/there are iboralari haqida umumiy tushincha. 2 Egalik kelishigining yasalishi va ishlatiishi. 2 Oddiy hozirgi zamon shaklining yasalishi haqida. 2 Ingliz tilida gumon olmoshlari va turlari. Vaqtni bildiruvchi predloglarning qo‘llanilishi. O‘rin-joyni bildiruvchi predloglarning qo‘llanilishi. 2 2 2 Oddiy kelasi zamon shakli va yasalishi. 2 Kelasi zamonni bildiruvchi iboralar haqida. 2 Tugallangan hozirgi zamon shakli va yasalishi. 2 Umumiy so‘roq gaplar haqida tushincha. 2 Tanlov so‘roq gaplar haqida tushincha. 2 Ajratilgan so‘roq gaplar haqida tushincha. 2 Maxsus so‘roq gaplar haqida tushincha. 2 O‘tgan zamon shakli va yasalishi. 2 Ingliz tilida noto‘g‘ri fellar va ularning yasalishi. 2 Buyruq gaplarning yasalishi. 2 5 1 A 1 A 1 A 1 A 1 A 1 A 1 A 1 A 1 A 1 A 1 A 1 A 1 A 1 A 1 A 1 A 1 A 1 A 1 A 1 A 1 2 Yo‘nalishni bildiruvchi predloglarning qo‘llanilishi. Modal fe’llar va ularning turlari haqida. A 2 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 Equivalents of Modal verbs. Internet and modern gadgets. Adjectives. Mining and metallurgical industry Comparison degree of Adjectives. About minerals Present Continuous Tense. Traditions of Uzbek people. Plural form of Nouns. Minerals. Classifications of minerals. Countable and uncountable Nouns Drowning Few, a few, little, a little. Sinking machines. Adverbs. Working on a concentration table. Definite article: THE. Enrichment in sluices.. Indefinite article: A, AN. Enrichment in screw separators. Passive Voice. Enrichment in spray and conical separators. Phrasal verbs. Enrichment in harsh environments. Conditional sentences. Flotation reagents and their classification. Gerund. Foaming reagents. Infinitive. Regulators of the environment. Modal fe’llarning ekvivalentlari haqida. 2 Sifat so‘z turkumi haqida umumiy tushuncha. 2 Sifat darajalari va ularning yasalishi. 2 Hozirgi zamon davom fe’li va uning yasalishi. A 1 A 1 A 1 A 1 A 1 A 1 2 Otlarda ko‘plik shakllari va turlari haqida. 2 Sanaladigan va sanalmaydigan otlar haqida tushincha. 2 Yuklamalar haqida umumiy tushincha. 2 A 1 A Ravish so‘z turkumi va qo‘llanilishi haqida. 2 Ingliz tilida aniq artikl haqida. 2 1 A 1 A Noaniq artikl va uning qo‘llanilishi. 2 Majhul nisbat va uning yasalishi. 2 1 A 1 A Fraziologik birliklar va ularni qo‘llash. 2 Shart ergash gap haqida umumiy tushuncha. 2 Gerundi va uning qo‘llanilishi. 2 Fe’llarning shaxssiz shakllari haqida umumiy tushincha. Jami 1 A 1 A 1 A 2 1 80 40 3.O‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini baholash O‘quv dasturi davomida o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilgan bilim va ko‘nikmalar ichki nazorat bo‘yicha amaldagi tartib asosida baholanadi. 6 Baholash usullari yozma, og‘zaki, savol-javob, test, amaliy topshiriqlardan iborat bo‘lib, ular o‘quv elementini o‘zlashtirish natijalarini aniqlashga imkon beradi. Nazorat savollari va topshiriqlar quyilgan maqsadga hamohang bo‘lishi lozim. 4.Tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati 1. Speakout. Starter. Student's Book. Eales F., Oakes S. (2015, 2nd, 160p.) 2. Speakout. Elementary. Student's Book. Eales F., Oakes S. (2015, 2nd, 176p.) 3. Speakout. Pre-Intermediate. Student's Book. Clare A., Wilson JJ. (2015, 2nd, 176p.) 4. Speakout. Intermediate. Student's Book. Clare A., Wilson JJ. (2015, 2nd, 175p.) 5. Speakout. Upper-Intermediate. Student's Book. Eales F., Oakes S. (2015, 2nd, 176p.) 6. Speakout. Advanced. Student's Book. Clare A., Wilson JJ. (2015, 2nd, 175p.) 7. Enrichment of ore. Tashkent. Turon-Ikbol. Umarova I.K. ( 2007) 8. Technology of metallurgy production. Yusufxodjayev A.A., Khudoyarov S.R. (2007) Internet manbalari 1. 2. 3. 4. 5. www.ziyonet.uz www.alleng.me www.inspiringteachers.com www.teachingenglish.org.uk www.examenglish.com 7 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI O‘RTA MAXSUS PROFESSIONAL TA’LIMNING 5.53.04.03–Foydali qazilma konlarini qidirish va aniqlashning geofizik usullari mutaxassisligining “Kasbiy faoliyatda rus tili” fanidan O‘QUV DASTURI Kvalifikatsiya nomi: O‘quv rejadagi tartib raqami: 1. Texnik -geofizik 1.02 Ajratilgan soat: 60 Toshkent-2021 8 O‘quv dasturi Pedagogik innovatsiyalar, kasb-hunar ta’limi boshqaruv hamda pedagog kadrlarning qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti Metallurgiya va Konchilik ishi yo‘nalishlari bo‘yicha O‘quv metodik birlashmasining 2021-yil 23-avgustdagi 4-sonli majlis bayoni bilan ma’qullangan. Tuzuvchilar: Toshkent avtomobil va yо‘llar texnikum direktori Toshkent avtomobil va yo’llar texnikumi o’quv ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari Toshkent avtomobil va yo’llar texnikumi direktor o’rinbosari.. Toshkent avtomobil va yо‘llar texnikum maxsus fan о‘qituvchisi. J.R. Qulmuxamedov S.O.Mirshaxo’jaev S.S.Raximberdiev M.A. Adilova Taqrizchilar: Toshkent shahri Chilonzor tumani 173-sonli o’rta ta’lim maktabining Oliy toifali rus tili va adabiyoti o’qituvchisi D.B. Matchanova 9 Наименование программы Количество часов Количество тем Цель программы 1. Общие требования к учебной программе Русский язык в профессиональной деятельности Результаты обучения 60 30 Формирование у обучающихся языковой компетенции, достаточной для профессиональной письменной и устной коммуникации на русском языке. 1.Воспринимать необходимую учебно-профессиональную информацию. 2.Участвовать в коммуникации профессионального характера; 3.Опираться на аргументы оппонентов или отталкиваться от них, приводить свои аргументы и доводы и обосновывать их, делать выводы; 4.Читать и понимать разнообразные типы текстов по специальности; 5.Использовать различные стратегии чтения в зависимости от вида чтения (изучающее, ознакомительное, просмотровопоисковое, ознакомительно-изучающее, просмотровоознакомительное); 6.Понимать информацию, содержащуюся в тексте; разграничивать текст на смысловые части; определять тему и подтемы текста; его основную идею; находить ключевые слова; выделять основную и дополнительную информацию; 7.Вести целевой поиск информации, соотносить информацию двух и более текстов, выделять новое, определять важность и полезность информации для дальнейшего использования; 8.Создавать письменные речевые произведения различных жанров: план, конспект, ключевой фрагмент прочитанного или прослушанного текста по специальности, письменное высказывание репродуктивно-продуктивного характера. Знания Предоставлять информацию о себе и других с определенной степенью уверенности в себе Развить умения пользоваться литературой по специальности с целью получения необходимой информации Чтение и понимание текста о нефтегазовой отрасли в Узбекистане. Уметь рассказывать о нефтегазовых предприятиях. Уметь говорить термины нефтегазовой отрасли на русском языке. Навыки Уметь применять термины относящихся к нефтегазовой отрасли, в устной и письменной форме. Знания о стилях и типах речи / общения в различных сферах профессиональной деятельности Речевые особенности делового общения (обращение в официальной обстановке общения, минимум этикетных формул и правил при выражении просьбы, отказа, согласия / несогласия, благодарности, поздравления и др. Русскоязычную лексику по специальности 10 Участвовать в коммуникации учебно-профессионального характера Читать и понимать разнообразные типы текстов по специальности Создавать письменные речевые произведения различных жанров: план, конспект, ключевой фрагмент прочитанного или прослушанного текста по специальности, письменное высказывание репродуктивно-продуктивного характера. Сделать хорошую презентацию на конкретную тему Взаимосвязь с другими Специальные предметы по направлениям предметами в соответствии с учебным планом Т – Теоретическое образование; Организационная Пр – Практическое образование; форма обучения ТПр – Вместе организованное теоретическое и практическое занятие; ЗС – Занятие в специальной комнате. Обязательное Требования к программе Русский Язык обучения На основании текущего порядка оценивания Порядок оценивания Письменно, устно, вопрос-ответ, тест, практическое задание Оценка знаний и навыков студентов № Наименование тем Всего Организационна я форма обучения Самостоятельное образование 2. Содержание учебной программы 1 Повторение пройденного в школе. Выражение субъектнопредикатных отношений Вводное занятие. Цели и задачи курса. Определение стартового уровня знаний учащихся. 2 Пр 1 2 Моя будущая профессия. Особенности устной и письменной речи. Порядок слов в предложении: прямой и обратный, типы речевых ситуаций и функциональные разновидности современного русского языка, способы выражения главных членов предложения. 2 Пр 1 3 Культура речи. Охрана труда и безопастность при бурении скважин Нормы произношения и ударения.Лексические нормы 2 Пр 1 Краткое содержание тем 11 4 5 6 7 8 Культура ораторской речи. Употребление синонимов. Проводка и освоения скважин. Употребление антонимов. Методы добычи нефти. Стилистические функции многозначных слов и омонимов Фразеологизмы. Мой реальный рабочий день 9 Типы текстов 10 Средства связи текстов 11 12 13 14 15 16 Профессиональная деятельность и коммуникация. Речевой этикет. Сферы профессиональной деятельности.Функц иональные стили литературного языка. Виды научного стиля. Техника безопасности при выполняемой работе. Официальноделовой стиль. Технология скважин. Публицистический стиль. Основные законы электротехники в пределах выполняемой работы Профессиональная речь. Разговорный Публичное выступление: выбор темы, определение цели, поиск материала. Композиция публичноговыступления. 2 Пр 1 Стилистические синонимы.Контекстуальные синонимы. 2 Пр 1 Крнтекстуальные антонимы.Ошибки в употреблении антонимов. 2 Пр 1 Стилистические функции паронимов и сходных по звучанию разнокоренных слов Стилистическое использование в речи многозначных слов и омонимов 2 Пр 1 Фразеология.Типы фразеологизмов. 2 Пр 1 2 Пр 1 2 Пр 1 2 Пр 1 2 Пр 1 2 Пр 1 Официально-деловой стиль. Заявление. Доверенность. 2 Пр 1 Публицистический стиль речи. Интервью. Художественный стиль речи. 2 Пр 1 Вопросы о мнении собеседника.Формулы запроса 2 Пр 1 Виды текстов. Текст-описание. Работа с текстом о профессии. Логические,тематические,грамматическ ие средства связи. Работа с текстом о профессии. Назначения речевого этикета.Формулы речевого этикета. Обращение в русском речевом этикете. Функциональные стилилитературного языка. Разновидности стилей языка. Научный, публицистический, разговорный, художественные стили, их отличие. Использование стилей в разных сферах. Научный стиль речи и его основные черты:учебно-научныйподстиль и его жанры: учебники, учебные и методические пособия, программы, сборники задач и упражнений, лекции, конспекты, учебно-методические материалы 12 стиль речи. Производственный процесс. 17 Социальный статус собеседников (руководительподчиненный, мастер-рабочий 18 Диалог. Специальная терминология. Опробование скважин. 19 Монолог. Буровое оборудование. 20 Главные члены предложения. 21 22 Способы выражения главных членов предложения. Порядок ввода нефтедобывающих скважин Второстепенные члены предложения, способы их выражения. Типы и размеры элеваторов. информации. Формулы вопросов к посетителю, профессиональный язык оператора как микроязык специальности. Отличие профессионального языка от обиходного (обычного). Термины - существенный элемент научной сферы употребления Функция термина.структурные типы терминов: 1) языковые: а)термины-слова (непроизводные, производные, сложные, аббревиатуры); б)термины-словосочетания (свободные, несвободные, фразеологические); в)термины-предложения. точность, однозначность, ограниченность употребления, локальность использования, "длинность" слова и др. Руководитель-подчиненный, мастеррабочий. Диалог и его особенности. Виды диалога. Характерные признаки, особенности, условия его реализации. Вопросы о мнении собеседника. Формулы запроса информации. Формулы вопросов к посетителю. Монологическая речь. Монологописание и схема его предъявления. Виды монологов. Подлежащее, имя существительное, категории рода, числа и падежа имён существительных, их грамматические значения, разряды существительных по значению, трудности в употреблении имен существительных, связанных с категорией рода.Сказуемое, выраженное глаголом, категория вида, времени, наклонения, согласование сказуемого с подлежащим. 2 Пр 1 2 Пр 1 2 Пр 1 2 Пр 1 Категория одушевлённости – неодушевлённости. Способы выражения главных членов предложения. Выражение субъектно-предикативных отношений. 2 Пр 1 Второстепенные члены предложения, способы их выражения: -конструкции с согласованным определением; конструкции с несогласованным определением; -конструкции с прямым дополнением; -конструкции с 2 Пр 1 13 23 24 25 26 27 28 29 30 Наречия с пространственными отношениями. Осоновы геологии. Сложное предложение, особенности его построения. Причины возникновения технических неполадок, аварий Выражение временных отношений в простом и сложном предложениях. Капитальный ремонт скважин. Сложносочиненные предложения Сложноподчиненны е предложения. Строение и основные функции ротора. Выражение объектных отношений в сложном предложении. Прямая и косвенная речь. Знаки препинания при передаче чужой речи. Принцип работы бурового оборудования косвенным дополнением; конструкции, выражающие обстоятельственные отношения. Спосбы выражений наречий, отвечающих на вопросы: где? Куда? Откуда? Предложно-падежные конструкции,обозначающие направления движения. 2 Пр 1 2 Пр 1 2 Пр 1 2 Пр 1 Особенности построения сложноподчиненных предложений. 2 Пр 1 Синтаксис сложносочиненного и сложноподчиненного предложений. Знаки препинания между частями сложного предложения. 2 Пр 1 Употребление прямой и косвенной речи.Знаки препинания при прямой и косвенной речи. 2 Пр 1 2 Пр 1 Сложное предложение, особенности его построения. Работа с текстом. Выражение временных отношений, выраженных деепричастием и деепричастным оборотом. Выражение временных отношений в сложном предложении:а)выражение одновременности действия,б) выражение последовательности. Особенности построения сложносочиненных предложений. Языковые средства для написания дипломной работы. Обобщающее занятие. Всего: 60 30 3.O‘quvchining bilim va ko‘nikmalarini baxolash O‘quv dastur asosida o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilgan bilim va ko‘nikmalar ichki nazorat bo‘yicha amaldagi tartib asosida baxolanadi. Baxolash usullari yozma, og‘zaki, savol-javob, test xamda amaliy topshiriqlardan iborat bo‘lib, ular o‘quv elementini o‘zlashtirish natijalarini aniqlashga imkon beradi. Nazorat savollari va topshiriqlar qo’yilgan maqsadga muvofiq bo‘lishi lozim. 14 Основная литература 1.Исакова Р.К. и др. Пособие по русскому языку (часть-1).- Т.:Fan va texnologiya, 2019 5.Ахмедова Л.Т., Лагай Е.А. Современные технологии преподавания русского языка и литературы. – Т.: 2016 6. Исакова Р.К. Электронное учебное пособие «Русский язык (для самообразования)». (лицензия № 394 от 02.05. 2019г) 5. Исакова Р.К. и др. Вводно-корректировочный курс русского языка. Т., НУУз., 2019 Дополнительная литература 1. Указ Президента Республики Узбекистан «О стратегии действий по дальнейшему развитию Республики Узбекистан». - Ташкент, 7 февраля 2017 г., № УП-4947. 2. Исакова Р.К. Учебное пособие по русскому языку (для самостоятельной работы). НУУз, Т., 2017г 3.Булгакова Л.Н., И.В.Захаренко, В.В.Красных. Мои друзья падежи. – М.: Русский язык, 2011 4. Камилова М.Г. и др. Пособие по обучению русскому языку. – Т.: 2009. 5. Практический курс русского языка (под ред. Таштемировой З.С.). – Т.: 2004. 6. Ахмедова М.Х. Русский язык (направление информационные технологии) Учебное пособие. - Т., ТУИТ, 2016 7. Ермаченкова В.С. Слушать и услышать. Пособие по аудированию. – СПб.:Златоуст, 2010. 8. Методические пособия по языку специальности-Т.,Университет, 2019 Информационные ресурсы 1.Российская энциклопедия. Азбука. – М., 2007. (электронные видеоматериалы) 2. http://ziyonet.uz/ru/library 3.http://ek.nuu.uz/ 4.e-mail: kursy@online.ru (пособия) 5.http://slovari. yandex.ru 6.www.gramota.ru. 7.www. krugosvet.ru (доклады, рефераты) 8.www.google.ru (поисковая система). 9.http:// magazines.russ.ru/noviy.mir/ (журналы). 15 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI O‘RTA MAXSUS PROFESSIONAL TA’LIMNING 5.53.04.03–Foydali qazilma konlarini qidirish va aniqlashning geofizik usullari mutaxassisligining Kasbiy faoliyatda axborot texnologiyalari fanidan O‘QUV DASTURI Kvalifikatsiya nomi: O‘quv rejadagi tartib raqami: 1. Texnik -geofizik 1.03 Ajratilgan soat: 80 Toshkent-2021 16 O‘quv dasturi Pedagogik innovatsiyalar, kasb-hunar ta’limi boshqaruv hamda pedagog kadrlarning qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti Metallurgiya va Konchilik ishi yo‘nalishlari bo‘yicha O‘quv metodik birlashmasining 2021-yil 23-avgustdagi 4-sonli majlis bayoni bilan ma’qullangan. Tuzuvchilar: J.R. Qulmuxamedov S.O.Mirshaxo’jaev S.S.Raximberdiev S.M. Abduraxmonova N.A.Abdusamatova Taqrizchilar: Toshkent avtomobil va yо‘llar texnikum direktori Toshkent avtomobil va yo’llar texnikumi o’quv ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari Toshkent avtomobil va yo’llar texnikumi direktor o’rinbosari.. Toshkent avtomobil va yо‘llar texnikum maxsus fan о‘qituvchisi. Toshkent avtomobil va yо‘llar texnikum maxsus fan о‘qituvchisi. TDTrU f.-m.f.n. dotsent. R.Kenjayev. 17 Dastur nomi Ajratilgan soat Mavzular soni Dasturning maqsadi O'zlashtirish (o'qitish) natijalari 1. O'quv dasturiga umumiy talablar Kasbiy faoliyatda AKT 80 15 Kasbiy ta'limda AKT fani amaliy -ilmiy va barcha fanlar bilan bog'lovchi asos hisoblanadi. Kasbiy faoliyatda AKT talabalarda ilmiy va muhandislik ishlarini avtomatlashtirish masalalarni tezkor yechish, masalalarni sonli natijalargacha olib kelishda asosiy fan hisoblanadi. Kasbiy faoliyatda AKT fanining maqsadi muhandislikka oid hisoblash ishlarini avtomatlashtirish va shunga mos bilim, ko'nikma va malakalarni shakllantirishdan iborat. Kasbiy faoliyatda AKT fani axborotlash-tirishning milliy tizimini shakllantirishda, iqtisodiyot va jamiyat hayotining barcha sohalarida zamonaviy axborot texnologiyalarini, kompyutertexnikasi va telekommunikatsiya vositalarini ommaviy ravishda joriy etishda hamda ulardanfoydalanishda, fuqarolarning axborotga ortib borayotgan talab-extiyojlarini yanada to'liqroq qondirishda, jahon axborot hamjamiyatiga kirishda hamda jahon axborot resurslaridan bahramand bo'lishni kengay-tirishda kasbiyfaoliyatdaAKT fanini o'qitish katta ahamiyatga egadir. Bilimlar Ko'nikma O'quv rejasiga muvofiq o'zaro bog'liq bo'lgan fanning nomi O'qitishning tashkiliy shakli Dasturga quyilgan talab O'qitish tili Baholash tartibi O'quvchilarning bilim va ko'nikmalarini baholash Malaka talabida ko'zda tutilgan mavzular bo'yicha minumum talablarga javob berish. Inshootlarni komp`yuterli loyihalash jarayonida asosiy masalalardan biri hisoblangan loyiha-konstruktorlik hisoblarini avtomatlashtirish bo'yicha boshlang'ich ko'nikmalar hosil qilishdan iborat. Matamatika, Fizika va boshka mutaxassislik fanlari N - Nazariy ta'lim; A – Amaliy ta'lim; NA – nazariy va amaliy ta'lim birgalikda tashkil etiladi; MX – Maxsus xonada o'tkaziladigan mashg'ulo Majburiy Guruhda belgilangan o'qitish tili asosida Baholash bo'yicha amaldagi tartib asosida Yozma, og'zaki, savol-javob, test, amaliy topshiriq 18 1 Texnik tizimlarda axborot texnologiyalari fanining predmeti va vazifalari. 2 Intellektual boshqaruv tizimlari 3 Intellektual tizimlari maqsadi, funksiyalari va uslubiyati.Ekspert tizimlari 4 Zamonaviy avtomatlashtirilgan loyihalash tizimlari va ularni texnik sohalarda qo‘llanilishi. Mavzuning qisqacha mazmuni Texnik tizimlarda axborottexnologiyalari fanining predmeti va vazifalari. Jamiyatimizda axborot texnologiyalari fanining texnik tizimlardagi rivojlanish tarixi, bosqichlari va fan sifatida vujudga kelishi Intellektual tizimlari maqsadi, funksiyalari va uslubiyati. Ekspert tizimlari. Ekspert tizimining tarkibiy qismi. Ekspert tizimlari siniflanishi, struktura tuzilishi. Loyihalash jarayonlari va bosqichlari. Avtomatlashtirilgan loyihalashda ishlatiladigan model va parametrlarini sinflash. Mustaqil ta'lim Mavzular nomi O'qitishning tashkiliy shakli № Jami 2.O'quv dasturi mazmuni 2 N 1 2 N 1 2 A 1 2 N 1 Avtomatlashtirilgan loyihalash tizimlari strukturasi va turlari. 2 A 1 Avtomatlashtirilgan loyihalash tizimlarda sintez va analiz masalalari. 2 A 1 7 Konseptual loyihalash asosida Konseptual loyiha asosida analitik, analitik, parametric va sonli parametrik va sonli modellar yaratish va modellar yaratish taxlillash 2 A 1 8 Mathematica, Maple, Matlab, Matematik modellashtirish, MathCAD dasturlari misolida statik va sonli tahlil usullarini tizimlarda dinamik modellarni amalga oshirish. amalga oshirish. Hisobli Tizim tarkibida dasturlash. eksperiment 2 N 1 9 Mathematica, Maple dasturlari misolida Mathematika, Maple dasturlari statik va dinamik modellarni amalga misolida statik va dinamik oshirish. modellarni amalga oshirish 2 A 1 5 6 Avtomatlashtirilgan loyihalashda ishlatiladigan model va parametrlarni sinflash Avtomatlashtirilgan loyihalash tizimlari strukturasi va turlari 19 10 MathCAD, Matlab dasturlari Matlab, MathCAD dasturlari misolida misolida statik va dinamik statik va dinamik modellarni amalga modellarni amalga oshirish oshirish. Tizim tarkibida dasturlash. 11 Grafik modellashtirish. Loyihalash jarayonida amaliy dasturlarni grafik imkoniyatlaridan foydalanish 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Kompyuter grafikasi. Kompyuterda modellashtirish. 3D Max, CATIA, KOMPAS, Solid Works, AutoCAD, Parasolid, Solid Edge, CorelDraw amaliy dasturlari misolida grafik modellashtirish. 3D Max, CATIA, dasturlari 3D Max, CATIA, amaliy dasturlari misolida grafik modellahtirish misolida grafik modellashtirish Auto CAD, Parasolid dasturlari Auto CAD, Parasolid dasturlari misolida grafik modellahtirish misolida grafik modellahtirish KOMPAS, Solid Works, Parasolid, КОМПАС, Solid Works, Solid Solid Edge, CorelDraw amaliy Edge, Corel Draw dasturlari dasturlari misolida grafik misolida grafik modellahtirish modellashtirish. Immitatsion modellar va ularning turlari. Parametrga asoslangan Immitatsion modellashtirish. modellarni tizimda qo‘llash. Proteus, Immitatsion modellar va Simulink, PCAD, T-Flex amaliy ularning turlari. dasturlarida immitatsion modellarni yaratish. Proteus, Simulink, amaliy Proteus, Simulink, amaliy dasturlarida dasturlarida immitatsion immitatsion modellar yaratish modellar yaratish PCAD, T-flex amaliy PCAD, T-flex amaliy dasturlarida dasturlarida immitatsion immitatsion modellar yaratish modellar yaratish Geoinformatsion tizimlar. Geoinformatsion tizimlarni Geoinformatsion tizimlar. sinflanishi, modellarning Geoinformatsion tizimlarni sinflanishi, xususiyatlari va qo’llash modellarning xususiyatlari va qo’llash uslubiyati. MicroMain, Main Tenance, MicroMain, Main Tenance, Premium, Premium, Geologiya Surpos, Geologiya Surpos, Arc GIS amaliy Arc GIS amaliy dasturlarida dasturlarida modellashtirish va modellashtirish va loyihalash. loyihalash Tarmoq ma’lumot bazasi. Tarmoq ma’lumot Bulutli texnologiyalar. texnologiyalar 20 bazasi. Bulutli 2 A 1 2 N 1 2 A 1 2 A 1 2 A 1 2 N 1 2 A 1 2 A 1 2 N 1 2 A 1 2 N 1 21 Internet tarmog’ida ma’lumotlar bazasi va ularning modellari. Bulutli texnologiyalarda Saas, PaaS va IaaS modellari. Internet tarmog’ida ma’lumotlar bazasi va ularning modellari. Bulutli texnologiyalarda Saas, PaaS va IaaS modellari. 2 A 1 22 Texnik va texnologik Texnik va texnologik jarayonlarida jarayonlarida axborot axborot xavfsizligini ta’minlash. xavfsizligini ta’minlash. 2 N 1 zamonaviy usullarini joriy etish , axborotni himoya qilish vositalarini dasturiy va texnik qo’llash. 2 A 1 Best Griypt, Pretty Good Privacy, Info Watch GryptoStorage dasturlari 2 A 1 Texnik tizimlarda tarmoq xavsizligi 2 N 1 Best Grypt, Pretty Good Privacy, InfoWatch, Grypto Storage dasturlari 2 A 1 Ob’ektga yo‘naltirilgan dasturlash tillari 2 N 1 PHP tizimlarida dasturiy yaratish uslublarini o’rganish. 2 A 1 C++ dasturlash tilining asosiy konstruksiyalari va tizimda qo‘llash xususiyatlari. 2 N 1 Dastur loyihasi tuzilmasi. C++ algoritmik tilida ma’lumotlarni Dastur tuzish xolatlari va kiritish va chiqarish, boshqarish qatori ko’rinishlari. 2 A 1 23 24 25 26 27 28 29 30 Bank tizimlarida, geotizimlarda,elektrotizimlarda , biotizimlarda , monitoring tizimlarida axborotni himoya qilishning zamonaviy usullarini joriy etish , axborotni himoya qilish vositalarini dasturiy va texnik qo’llash. Axborot xavsizligining kriptografik usullarini o’rganish va ularni axborot xavfsizligini oshirishda qo’llash. Best Griypt, Pretty Good Privacy, Info Watch GryptoStorage dasturlari. Texnik tizimlarda tarmoq xavsizligi. AKTning xavsizlini ta’minlash maqsadida ma’lumotlarni almashtirish va uzatish imkonini beruvchi dasturiy va apparat tizimlarini o’zichiga olgan tarmoqlarni o’rnatish, sozlash, sinovdan o’tkazishni amalga oshirish. Best Grypt, Pretty Good Privacy, InfoWatch, Grypto Storage dasturlari Zamonaviy dasturlash texnologiyalari. Ob’ektga yo‘naltirilgan dasturlash tillari. Java Script, Java Pyton, Ruby, PHP tizimlarida dasturiy ilovalar yaratish uslublarini o’rganish. C++ dasturlash tilining asosiy konstruksiyalari va tizimda qo‘llash xususiyatlari. 21 ilovalar C++ algoritmik tilida ma’lumotlarni kiritish va chiqarish, boshqarish qatori. 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 Mantiqiy dasturlash texnologiyasi. Shartli, shartsiz va tanlash operatorlari.Viual dasturlashda ishlatiladigan kompanentlar. Dasturlashda fuksiya modullarini qo’llash. Lokal, statik, dinamik o’zgaruvchilar. Texnik tizimlarda strukturalashgan dasturlarni qo’llanilishi. Dasturlashda funksiya va modullarni qo‘llash. Muntazam toifa. Struktruralashgan toifalar. Parametrlarni funksiyalarga uzatish. Dinamik fuksiyalar bilan ishlash. Funksiyalar va modullar. Grafika va multimedia dasturlash tizimlarida qo‘llash. Texnik tizimlarda integrallashgan muxitda mavjud bo‘lgan ma’lumotlar bazasini yaratish va qayta ishlash. Gragik modulining imkoniyatlari va ulardan foydalanish C,C++,C#, Objektive-C dasturlash tizimlari misolida Jami: Mantiqiy dasturlash texnologiyasi. 2 N 1 Viual dasturlashda kompanentlar. 2 A 1 2 A 1 Texnik tizimlarda strukturalashgan dasturlarni qo’llanilishi 2 A 1 Dasturlashda funksiya va modullarni qo‘llash 2 N 1 Struktruralashgan toifalar. Parametrlarni funksiyalarga uzatish 2 A 1 Funksiyalar va modullar 2 A 1 Texnik tizimlarda integrallashgan muxitda mavjud bo‘lgan ma’lumotlar bazasini yaratish va qayta ishlash 2 N 1 Gragik modulining imkoniyatlari va ulardan foydalanish 2 A 1 Objektive-C misolida 2 A 1 Dasturlashda qo’llash ishlatiladigan fuksiya dasturlash modullarini tizimlari 80 40 3.O'quvchilarning bilim va ko'nikmalarini baholash O'quv dasturi davomida o'quvchilar tomonidan o'zlashtirilgan bilim va ko'nikmalar ichki nazorat bo'yicha amaldagi tartib asosida baholanadi. Baholash usullari yozma, og'zaki, savol-javob, test, amaliy topshiriqlardan iborat bo'lib, ular o'quv elementini o'zlashtirish natijalarini aniqlashga imkon beradi. Nazorat savollari va topshiriqlar quyilgan maqsadga hamohang bo'lishi lozim. 4. Tavsiya etiladigan adabiyotlar ro'yxati Asosiy adabiyotlar: 1. M.Aripov. Axborot texnologiyalari. O'quv qo'llanma. T.”Noshir”. 2009. 366 bet. 2. Informatika va axborot texnologiyalari: Oliy ta’lim muassasalari talabalari uchun darslik / S.S. G’ulomov, B.A. Begalov; O’zR Oliy va o’rta-maxsus ta’lim vazirligi, Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti. – T.: Fan, 2010. – 704 b. 22 3. S.S. Qosimov. Axborot texnologiyalari: Oliy o'quv yurtlari uchun darslik. T: Aloqachi. 2006. 360 bet. 4. A.A.Karimov. Qurilishda axborot texnologiyalari. Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan o'quv qo'llanma sifatida tavsiya etilgan. Samarkand. SamDAQI. 2020 yil. 419 bet.1-qism. Qo'shimcha adabiyotlar. 1. N.A.Rajabov, A.A.Karimov, SH.Ochilov. Informatika. O'quv qo'llanma. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun. Samarqand 2016 yil. “Nafis poligraf servis” MCHJ bosmaxonasi.234 bet. 2. N.A.Rajabov, A.A.Karimov, J.T.Suvonov. Axborot texnologiyalari. O'quv qo'llanma. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun. Samarqand 2016 yil. “Nafis poligraf servis” MCHJ bosmaxonasi.151 bet. Internet saytlari: 1. 2. 3. 4. 5. 6. . www.gov.uz - O’zbеkiston Rеspublikasi davlat portali www.lex.uz – O’zbеkiston Rеspublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi. www.ziyonet.uz - O’zbеkiston Rеspublikasi ta’lim portali http://www.stat.uz – O’zbеkiston Rеspublikasi Davlat Statistika Qo’mitasining rasmiy sayti. http://wikipedia.org - Erkin entsiklopеdiya. http://www.ziyonet.uz 23 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI O‘RTA MAXSUS PROFESSIONAL TA’LIMNING 5.53.04.03–Foydali qazilma konlarini qidirish va aniqlashning geofizik usullari mutaxassisligining O’zbekistonning eng yangi tarixi fanidan fanidan O‘QUV DASTURI Kvalifikatsiya nomi: O‘quv rejadagi tartib raqami: 1. Texnik-geofizik 1.04 Ajratilgan soat: 40 Toshkent-2021 24 O‘quv dasturi Pedagogik innovatsiyalar, kasb-hunar ta’limi boshqaruv hamda pedagog kadrlarning qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti Metallurgiya va Konchilik ishi yo‘nalishlari bo‘yicha O‘quv metodik birlashmasining 2021-yil 23-avgustdagi 4-sonli majlis bayoni bilan ma’qullangan. Tuzuvchilar: J.R. Qulmuxamedov S.O.Mirshaxo’jaev S.S.Raximberdiev S.I.Almatova M. Avazova Taqrizchilar Toshkent avtomobil va yо‘llar texnikum direktori Toshkent avtomobil va yo’llar texnikumi o’quv ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari Toshkent avtomobil va yo’llar texnikumi direktor o’rinbosari.. Toshkent avtomobil va yo’llar texnikumi tarix fani o’qituvchisi Toshkent avtomobil va yo’llar texnikumi tarix fani o’qituvchisi Toshkent Davlat Pedagogika Universiteti dotsenti, s.f.n. Toshkent Davlat Pedagogika Universiteti dotsenti, s.f.n. X.S.Jumaniyozov U.B.Nig’manova 25 1.O‘quv dasturiga qo‘yiladigan talablar O‘quv dasturining nomi Ajratilgan soat Mavzular soni Dasturning maqsadi O’zbekistonning eng yangi tarixi 40 20 O‘zbekiston tarixi fanining predmeti, nazariy-metodologik asoslari, manbalari va mintaqa tarixining jahon tarixi bilan bog‘liqligi to‘g‘risida biiimlar tizimini shakllantirish. O‘zlashtirish (o‘qitish) - O‘zbekiston tarixi fani, predmeti, obyekti, uning maqsadi va vazifalarini bilish. natijalari - O‘zbekiston tarixi fanining nazariy-metodologik asoslari haqida tushunchaga ega bo’lish - O‘zbekiston tarixini davrlashtirishni o’rganish. - Tarixiy manbalar va ularning turlari, ahamiyati haqida bilimlarga ega bo’lish. - O‘zbekiston tarixi fanining komil inson tarbiyasidagi o‘rni va rolini mohiyatini anglash Fanni o‘rganish natijasida o‘quvchilar quyidagi bilimlarga ega Bilim bo‘lishi kerak. - O‘zbekiston tarixi fani, predmeti, obyekti, uning maqsadi va vazifalarini bilish. - O‘zbekiston tarixi fanining nazariy-metodologik asoslari haqida tushunchaga ega bo’lish - O‘zbekiston tarixini davrlashtirishni o’rganish. - Tarixiy manbalar va ularning turlari, ahamiyati haqida bilimlarga ega bo’lish. - O‘zbekiston tarixi fanining komil inson tarbiyasidagi o‘rni va rolini mohiyatini anglash. Fanni o‘rganish natijasida o‘quvchilar quyidagi ko‘nikmalarga Ko‘nikma ega bo‘lishlari kerak. - O‘zbekiston tarixi fani, predmeti, obyekti, uning maqsadi va vazifalarini biladi. - O‘zbekiston tarixi fanining nazariy-metodologik asoslari haqida tushunchaga ega bo’ladi. - O‘zbekiston tarixini davrlashtira oladi. - Tarixiy manbalar va ularning turlari, ahamiyati haqida bilimlarga ega bo’ladi. - O‘zbekiston tarixi fanining komil inson tarbiyasidagi o‘rni va rolini mohiyatini anglab yetadi. O‘quv rejaga muvofiq “Iqtisodiyot nazariyasi”, “Biznesni tashkil etish va yuritish , o‘zaro bogliq bo‘lgan fan “Jismoniy tarbiya va sport”. nomi O‘qitishni tashkiliy N-nazariy ta’lim; A-amaliy ta’lim; shakli NA-birgalikda tashkil etilgan nazariy va amaliy mashgulotlar; Dasturga qo‘yilgan talab Majburiy Guruhga tayinlangan dars tili asosida O‘qitish tili Joriy baxolash tartibiga asoslanib Baxolash tartibi O‘quvchilarning bilim va Yozma, og’zaki, savol-javob, munozara, test, amaliy topshiriq ko‘nikmalarini baxolash 2.O’quv dasturi mazmuni 26 Kirish.“O’zbekistonning eng yangi tarixi” o’quv fanining predmeti, maqsadi va vazifalari. O‘zbekiston tarixi fani, predmeti,obyekti, uning maqsadi va vazifalari. O‘zbekiston tarixi fanining nazariymetodologik asoslariO‘zbekiston tarixini davrlashtirish. Tarixiy manbalar va ularning turlari, ahamiyati. O‘zbekiston tarixi fanining komil inson tarbiyasidagi o‘rni va roli. O‘zbekiston tarixi fani, predmeti, obyekti, uning maqsadi va vazifalari. O‘zbekiston tarixi fanining nazariymetodologik asoslari O‘zbekiston tarixini davrlashtirish. Tarixiy manbalar va ularning turlari, ahamiyati. O‘zbekiston tarixi fanining komil inson tarbiyasidagi o‘rni va roli. Davlat tili to’g’risida qonunning qabul qilinishi. Paxta ishi 1989-yil, iyun. Farg‘onadagi qonli fojialar Ekologik qabohat O’zbekiston bilan Markaz munosabatlarining keskinlashuvi. O’zbekistonda Prezidentlik boshqaruvi joriy etilishi. I.A. Karimovning O’zbekiston Prezidenti etib saylanishi. «Mustaqillik Deklaratsiyasi» ning qabul qilinishi. Mustaqillik tushunchasi. O’zbekistonning iqtisodiy mustaqillik va siyosiy suvereniteti uchun amaliy xarakatlar O’zbekiston siyosiy tizimidagi o’zgarishlar. O’zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi e’lon qilinishi va uning olamshumul ahamiyati. 1 “O’zbekistonning eng yangi tarixi” o’quv fanining nazariymetodologik tamoyillari. 2 Mustaqillikka erishish arafasida O’zbekistondagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar. 3 Mustaqil O‘zbekiston Respublikasining tashkil topishi va uning tarixiy ahamiyati 4 27 Mustaqil ta’lim Mavzuning qisqacha mazmuni O‘qitishning tashkiliy Mavzuning nomi jami № 2 N 1 2 S 1 2 N 1 2 S 1 5 6 7 8 9 10 11 O’zbekistonning o’ziga O’zbekistonning o’ziga xos tarаqqiyot xos istiqlol va taraqqiyot yo’lini tanlashi, taraqqiyotning «O’zbek yo’li. modeli». O’zbekiston mustaqilligi huquqiy asoslarining yaratilishi. Yangi Konstitutsiya qabul qilinishi. O’zbekistonning o’ziga O’zbekistonning o’ziga xos tarаqqiyot xos istiqlol va taraqqiyot yo’lini tanlashi, taraqqiyotning «O’zbek yo’li. modeli». O’zbekiston mustaqilligi huquqiy asoslarining yaratilishi. Yangi Konstitutsiya qabul qilinishi. O’zbekistonda demokratik, Milliy davlat boshqaruvi tizimi. Mustaqil fuqarolik jamiyati O’zbekistonda hokimiyatlar bo’linishi asoslarining shakllanishi, printsipi. amalga oshirilgan siyosiy O’zbekistonda ko’ppartiyaviylik islohotlar. tizimining shakllanishi. Siyosiy partiyalar. O’zbekistonda parlament tizimi va undagi islohotlar. Huquq-tartibot organlari va sud tizimidagi o’zgarishlar. O’zbekistonda nodavlat notijorat tashkilotlar. O’z-o’zini boshqaruv organlarining faoliyati va ularning jamiyatni demokratlashtirishdagi o’rni. Inson haqhuquqlarini ta’minlash va himoya qilish. O’zbekistonda demokratik, Milliy davlat boshqaruvi tizimi. Mustaqil fuqarolik jamiyati O’zbekistonda hokimiyatlar bo’linishi asoslarining shakllanishi, printsipi. amalga oshirilgan siyosiy O’zbekistonda ko’ppartiyaviylik islohotlar. tizimining shakllanishi. Siyosiy partiyalar. O’zbekistonda parlament tizimi va undagi islohotlar. Huquq-tartibot organlari va sud tizimidagi o’zgarishlar. O’zbekistonda nodavlat notijorat tashkilotlar. O’z-o’zini boshqaruv organlarining faoliyati va ularning jamiyatni demokratlashtirishdagi o’rni. Inson haqhuquqlarini ta’minlash va himoya qilish. Iqtisodiy islohotlar, Davlat mulkini xususiylashtirish, xususiy mulkchilikning mulkdorlar sinfining shakllanishi. shakllanishi. Iqtisodiyotning agrar sektoridagi o’zgarishlar. Sanoat, avtomobilsozlik sohasini rivojlanishi. O’zbekistonda bozor Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi va munosabatlarining O’zbekistonda unga qarshi rivojlanishi. qo’llanilayotgan chora tadbirlar. O’zbekiston Mustaqillik yillarida amalga oshirilgan Respublikasidagi ijtimoiy iqtisodiy islohotlarni yutuq va natijalari. o’zgarishlar. 28 2 N 1 2 S 1 2 N 1 2 S 1 2 N 1 2 S 1 2 N 1 12 13 14 15 16 Mustaqillik yillarida Ma’naviy qadriyatlar, milliy o’zlikni O’zbekistondagi ma’naviy anglashni tiklanishi. va madaniy taraqqiyot. Milliy istiqlol mafkurasi, ma’naviyat va ma’rifat jamoatchilik markazini tashkil 2 topishi va uning faoliyati. Milliy urf odatlar, qadriyatlar va an’analarning tiklanishi. Milliy istiqlol mafkurasi va tamoyillari. O’zbekiston Ta’lim tizimidagi islohatlar: “Kadrlar Respublikasida ta’lim tayyorlash Milliy dasturi”ning qabul sohasida amalga oshirilgan qilinishi. 2 islohotlar. Tarix – xalq ma’naviyatining asosi. O’zbekiston Respublikasida ta’lim sohasida amalga oshirilgan islohotlar. Ta’lim tizimidagi islohatlar: “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”ning qabul qilinishi. 2 Tarix – xalq ma’naviyatining asosi. Mustaqillik yillarida O’zbekiston mustaqilligi yillarida Qoraqalpog’iston Qoraqalpog’iston davlatchiligi Respublikasi taraqqiyoti 2 Mustaqil Qoraqalpog’iston davlatining ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti. Xalq ta’limi fan va madaniyat. Mustaqil O’zbekiston O’zbekiston mustaqilligi yillarida Respublikasi tarkibida Qoraqalpog’iston davlatchiligi suveren taraqqiyoti 2 Qoraqalpog’iston Mustaqil Qoraqalpog’iston davlatining Respublikasi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti. Xalq ta’limi fan va madaniyat. O‘zbekiston va jahon Mustaqil O’zbekiston davlatining hamjamiyati jahon hamjamiyati sari tutgan yo’li. Jahon ijtimoiy-siyosiy jarayonlarida O’zbekistonning 2 geosiyosiy o’rni. O’zbekistonni BMTga qabul qilinishi. 17 O'zbekiston munosabatlari. O‘zbekiston hamjamiyati 18 va va S 1 N 1 S 1 N 1 S 1 N 1 S 1 Rossiya jahon O’zbekistonning Markaziy Osiyo davlatlari bilan har tomonlama hamkorligi. Xalqaro xavfsizlik masalalari va terrorizmga qarshi kurash. 2 Shanxay xamkorlik tashkilotiga kiruvchi davlat rahbarlarining Toshkent shahrida o’tkazilgan uchrashuvi. 29 Yangilanayotgan O’zbekiston: tiklanishdan – yuksalish sari. 2017-2021 yillarda O’zbekiston milliy Respublikasini yanada rivojlantirish milliy bo’yicha Harakatlar strategiyasi va unda belgilangan ustuvor yo’nalishlar. Davlat va jamiyat qurilishi tizimini takomillashtirishning ustuvor yo’nalishlari. Qonun ustuvorligini ta’minlash va sudhuquq tizimini yanada isloh qilishning ustuvor yo’nalishlari. 2 Iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor yo’nalishlari. Ijtimoiy sohani rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlari. Xavfsizlik, millatlararo totuvlik va diniy bag’rikenglikni ta’minlash hamda chuqur o’ylangan, o’zaro manfaatli va amaliy tashqi siyosat sohasidagi ustuvor yo’nalishlar. O’zbekiston O’zbekiston Respublikasi uchun ustuvor Respublikasining xalqaro bo’lgan xalqaro reyting va indekslar reyting va indekslardagi bo’yicha samaradorlikning eng muhim o’rni va nufuzini ortib ko’satkichlarini oshirish borasida olib borilaѐtgan chora-tadbirlar. “Biznes 2 borishi yuritish” indeksi, Boshqaruv sifati indikatorlari, Elektron hukumatni rivojlantirish reytingi, “Korruptsiyani qabul qilish” indeksi. Jami: 40 19 20 N 1 S 1 20 3.O‘quvchining bilim va ko‘nikmalarini baxolash O‘quv dastur asosida o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilgan bilim va ko‘nikmalar ichki nazorat bo‘yicha amaldagi tartib asosida baxolanadi. Baxolash usullvri yozma, og‘zaki, savol-javob, test xamda amaliy topshiriqlardan iborat bo‘lib, ular o‘quv elementini o‘zlashtirish natijalarini aniqlashga imkon beradi. Nazorat savollari va topshiriqlar qo’yilgan maqsadga muvofiq bo‘lishi lozim. № Seminar mavzulari Soati 1 Kirish.“O’zbekistonning eng yangi tarixi” o’quv fanining predmeti, maqsadi va vazifalari, nazariy-metodologik tamoyillari. Mustaqil O‘zbekiston Respublikasining tashkil topishi va uning tarixiy ahamiyati. O‘zbekistonning o‘ziga xos istiqlol va taraqqiyot yo‘li. O‘zbekistonda demokratik, fuqarolik jamiyati asoslarining shakllanishi, amalga oshirilgan siyosiy islohotlar. O‘zbekistonda bozor munosabatlarining rivojlanishi. Mustaqillik yillarida O’zbekistondagi ma’naviy va madaniy taraqqiyot. O’zbekiston Respublikasida ta’lim sohasida amalga oshirilgan islohotlar. Mustaqil O’zbekiston Respublikasi tarkibida suveren Qoraqalpog’iston Respublikasi 2 2 3 4 5 6 7 8 30 2 2 2 2 2 2 2 9 O‘zbekiston va jahon hamjamiyati 10 Mustaqillik yillarida O‘zbekistonning ma’naviy va madaniy taraqqiyoti. Jami: 2 2 20 4.Tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т., Ўзбекистон, 2012 2. Ўзбекистон Республикаси: Мустақил давлатнинг бунёд бўлиши. Т., Ўзбекистон, 1992 3. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли.Т., Ўзбекистон, 1992, 39-бетлар. 4. Каримов И.А. Ўзбекистон – бозор муносабатларига утишнинг ўзига хос йўли. Т., Ўзбекистон, 1993, 3-20-бетлар. 5. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бусагасида хавфсизликка тахдид, барқарорлик шартлари, тараққиёт кафолатлари. Т., Ўзбекистон. 1997, 3-16 – бетлар. 6. Салимов О, Усмонов Қ, Ғаниев Д. Янги Ўзбекистоннинг 7 зафарли йили. Т., Шарк, 1999, 13-35-бетлар. 7. Усмонов Қ. ва бошқалар. Ўзбекистон карамлик ва мустақиллик йилларида. Т., Ўқитувчи, 1996, 8-28-бетлар. 8. Ўзбекистоннинг янги тарихи. Учинчи китоб. Мустақил Ўзбекистон тарихи. Т.: Шарк, 2000, 7-75-бетлар. 9. O`zbekiston tarixi. 3-kitob. Mustaqil O`zbekiston tarixi.T.Sharq. 2011. Internet manbalari 1. www.gov.uz – O‘zbekiston Respublikasi xukumat portali. 2.www.lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi. 3. www.agmk.uz 4. www.ngmk.uzz 5. http://misis.ru 31 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI O‘RTA MAXSUS PROFESSIONAL TA’LIMNING 5.53.04.03–Foydali qazilma konlarini qidirish va aniqlashning geofizik usullari mutaxassisligining Matematika fanidan O‘QUV DASTURI Kvalifikatsiya nomi: O‘quv rejadagi tartib raqami: 1. Texnik-geofizik 1.05 Ajratilgan soat: 80 Toshkent-2021 32 O‘quv dasturi Pedagogik innovatsiyalar, kasb-hunar ta’limi boshqaruv hamda pedagog kadrlarning qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti Metallurgiya va Konchilik ishi yo‘nalishlari bo‘yicha O‘quv metodik birlashmasining 2021-yil 23-avgustdagi 4-sonli majlis bayoni bilan ma’qullangan. Tuzuvchilar: Taqrizchilar: Muxamedova G. Nizomiy nomidagi Toshkent davlat Pedagogika universiteti “Umumiy matematika” kafedrasi dotsenti Qo’shmonova K.B Islom Karimov nomidagi Toshkent davlat texnika universiteti huzuridagi Angren kon-metallurgiya texnikumi o’qituvchisi, Nizomiy nomidagi Toshkent davlat Pedagogika universiteti “Umumiy matematika”kafedrasi mudiri, dotsent Nurillayev M.E. Islom Karimov nomidagi Toshkent davlat texnika universiteti qoshidagi Angren kon-metallurgiya texnikumi o‘quv ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari M.E.Nurillayev M.R.Kushakova 33 O‘quv dasturining nomi Ajratilgan soat Mavzular soni Dasturning maqsadi 1.O‘quv dasturiga qo‘yiladigan talablar Matematika 80 40 Matematika fanining predmeti, nazariy-metodologik asoslari, manbalari va boshqa fanlar bilan bog‘liqligi to‘g‘risida biiimlar tizimini shakllantirish. O‘zlashtirish (o‘qitish) Matematika fani, predmeti, obyekti, uning maqsadi va vazifalarini bilish. natijalari Matematika fanining nazariy-metodologik asoslari haqida tushunchaga ega bo’lish Algebra, matematik analiz, differensial tenglamalar, analitik geometriya fanlari haqida bilimlarga ega bo’lish. Matematika fanining komil inson tarbiyasidagi o‘rni va rolini mohiyatini anglash. Fanni o‘rganish natijasida o‘quvchilar quyidagi bilimlarga ega Bilim bo‘lishi kerak. Matematika fani, predmeti, obyekti, uning maqsadi va vazifalarini bilish. Matematika fanining nazariy-metodologik asoslari haqida tushunchaga ega bo’lish Algebra, matematik analiz, differensial tenglamalar, analitik geometriya fanlari haqida bilimlarga ega bo’lish. Matematika fanining komil inson tarbiyasidagi o‘rni va rolini mohiyatini anglash. Fanni o‘rganish natijasida o‘quvchilar quyidagi ko‘nikmalarga Ko‘nikma ega bo‘lishlari kerak. Matematika fani, predmeti, obyekti, uning maqsadi va vazifalarini biladi. Matematika fanining nazariy-metodologik asoslari haqida tushunchaga ega bo’ladi. Algebra, matematik analiz, differensial tenglamalar, analitik geometriya fanlari haqida bilimlarga ega bo’lish. Matematika fanining komil inson tarbiyasidagi o‘rni va rolini mohiyatini anglab yetadi. O‘quv rejaga muvofiq o‘zaro bogliq bo‘lgan Matematikstatistika va ehtimollar nazariyasi, Matematik analiz, Algebra va sonlar nazariyasi fan nomi N-nazariy ta’lim; O‘qitishni tashkiliy A-amaliy ta’lim; shakli NA-birgalikda tashkil etilgan nazariy va amaliy mashgulotlar; MX-maxsus xonalarda mashgulot. Majburiy Dasturga qo‘yilgan talab Guruxga tayinlangan dars tili asosida O‘qitish tili Joriy baholash tartibiga asoslanib Baholash tartibi Yozma, og’zaki, savol-javob, munozara, test, amaliy topshiriq O‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini baholash 34 2 3 4 5 6 7 8 Mavzuning qisqacha mazmuni Matematika fanini texnika OTMda o’qitishning maqsadi. Ikkinchi va uchinchi tartibli determinantlar. Matritsa tushunchasi. Ikkinchi va uchinchi tartibli determinantlar.Matritsalar ustida amallar. Determinantni hisoblash usullari. n-tartibli determinant haqida tushuncha. Matritsa ustida amallar. Chiziqli tenglamalar sistemasi va ularni yechish usullari . Bir jinsli chiziqli algebraik tenglamalar sistemasi. Chiziqli algebraik tenglamalar sistemasining tadbiqlari. Chiziqli Chiziqli tenglamalar sistemasi va ularni yechish tenglamalar usullari . sistemasi va ularni Bir jinsli chiziqli algebraik tenglamalar sistemasi. yechish usullariga Chiziqli algebraik tenglamalar sistemasining doir misollar tadbiqlariga doir misollar yechish yechish Vektorlar. Vektorlar ustida chiziqli amallar. Vektorlarning Vektorning uzunligi. skalyar, vektor va Vektorlarning skalyar, vektor, aralash aralash ko’paytmasi ko’paytmalari. Vektorlarning kollinearlik va komplanarlik shartlari. Vektorlar. Vektorlar ustida chiziqli amallar. Vektorlarning Vektorning uzunligi. skalyar, vektor va Vektorlarning skalyar, vektor, aralash aralash ko’paytmalari. ko’paytmasiga doir Vektorlarning kollinearlik va komplanarlik misollar yechish shartlari. Tekislikda analitik Tekislikda to’g’ri chiziq tenglamalari va ularning geometriya turlari. Ikki to’g’ri chiziq orasidagi burchak. Ikkinchi tartibli egri chiziqlar. Tekislikda to’g’ri Tekislikda to’g’ri chiziq tenglamalari va ularning chiziq tenglamalari tuirlari. va ularning turlari. Ikki to’g’ri chiziq orasidagi burchak. Ikkinchi tartibli egri Ikkinchi tartibli egri chiziqlar. chiziqlar Kirish. Ikkinchi va uchinchi tartibli determinantlar.Matr itsa tushunchasi Ikkinchi va uchinchi tartibli determinantlar.Matr itsalar ustida amallar Chiziqli tenglamalar sistemasi va ularni yechish usullari. 35 O‘qitishning tashkiliy 1 Mavzuning nomi jami № Mustaqil ta’lim 2. O‘quv dasturi mazmuni 2 N 1 2 A 1 2 N 1 2 A 1 2 N 1 2 A 1 2 N 1 2 A 1 9 10 11 12 13 14 15 16 Fazoda analitik Fazoda tekisliklarning vektor, umumiy, normal geometriya. tenglamalari. Fazoda to’g’ri chiziqlarning vektor, kanonik, parametric va umumiy tenglamalari. Tekislik va to’g’ri chiziqning o’zaro joylashuvi.Ikki tekislik va ikki to’g’ri chiziq orasidagi burchak. Tekislik va to’g’ri chiziqlarning parallellik va perpendikulyarlik shartlari Fazoda to’g’ri Fazoda tekisliklarning vektor, umumiy, normal chiziq va tenglamalari. tekislikning vektor, Fazoda to’g’ri chiziqlarning vektor, kanonik, umumiy va normal parametrik va umumiy tenglamalari. tenglamalariga doir Tekislik va to’g’ri chiziqning o’zaro misollar yechish joylashuvi.Ikki tekislik va ikki to’g’ri chiziq orasidagi burchak. Tekislik va to’g’ri chiziqlarning parallellik va perpendikulyarlik shartlari Sirtning fazodagi Sirtning fazodagi tenglamasi. tenglamasi Ikkinchi tartibli sirtlar.Ikkinchi tartibli chiziq va sirtlarning umumiy tengla,masi bo’yicha ularning turlarini aniqlash Sirtning fazodagi Sirtning fazodagi tenglamasi. tenglamasiga doir Ikkinchi tartibli sirtlar.Ikkinchi tartibli chiziq va misollar sirtlarning umumiy tengla,masi bo’yicha ularning turlarini aniqlash O’zgaruvchi va O’zgaruvchi va o’zgarmas miqdorlar. To’plamlar o’zgarmas va ular ustida amallar. Funksiya limiti miqdorlar. Funksiya tushunchasi limiti tushunchasi. Limitlar haqida asosiy teoremalar. Bir tomonlama Limitlar haqidagi limitlar. Birinchi va ikkinchi ajoyib limitlar. asosiy teoremalar Cheksiz kichik va cheksiz kata miqdorlar. O’zgaruvchi va O’zgaruvchi va o’zgarmas miqdorlar. To’plamlar o’zgarmas va ular ustida amallar. Funksiya limiti miqdorlar. Funksiya tushunchasi limiti tushunchasi. Limitlar haqida asosiy teoremalar. Bir tomonlama Limitlar haqidagi limitlar. Birinchi va ikkinchi ajoyib limitlar. asosiy teoremalarga Cheksiz kichik va cheksiz kata miqdorlarga doir doir misollar misollar Funksiya Funksiyaning uzluksizligi. Funksiyaning uzulish nuqtalari va ularning turlari. Hosilaning ta’rifi, uzluksizligi. Differensiallashning uning geometrik va mexanik ma’nosi. Funksiyaning differensiallanuvchanligi. asosiy qoidalari. Differensiallashning asosiy qoidalari. Elementar funksiyalarning hosilalari. Oshkormas va parametric ko’rinishda berilgan funksiyalarning hosilalari. Hosila jadvali Funksiya Funksiyaning uzluksizligi. Funksiyaning uzulish uzluksizligi va nuqtalari va ularning turlari. Hosilaning ta’rifi, elementar, uning geometrik va mexanik ma’nosi. oshkormas va Funksiyaning differensiallanuvchanligi. parametrik Differensiallashning asosiy qoidalari. Elementar 36 2 N 1 2 A 1 2 N 1 2 A 1 2 N 1 2 A 1 2 N 1 2 A 1 17 18 19 20 21 ko’rinishda berilgan funksiya hosilalariga doir misollar Yuqori tartibli hosilalar. Differensiallanuvch i funksiyalar haqida ba’zi bir teoremalar Yuqori tartibli hosilalar, egri chiziq tenglamalari va Lopital qoidalariga doir misollar Funksiyaning monotonligi, kritik va ekstremum nuqtalari. Boshlang’ich funksiya va aniqmas integral ta’rifi, xossalari Funksiyaning monotonligi va boshlang’ich funksiya va aniqmas integralga doir mashqlar Kompleks sonlarning moduli va argumenti.Trigono metrik funksiyalar qatnashgan ba’zi bir funksiyalarning hosilalari. Oshkormas va parametric ko’rinishda berilgan funksiyalarning hosilalari. Hosila jadvali Yuqori tartibli hosilalar. Ikkinchi tartibli hosilaning mexanik ma’nosi. Hosilaning tadbiqlari. Funksiyaning differensiali. Yuqori tartibli differensialllar. Differensiallardan taqribiy hisoblashlarda foydalanish. Diffenensiallanuvchi funksiyalar haqida ba’zi bir teoremalar. Egri chiziqning urinma va normal tenglamasi. Lopital qoidasi. Yuqori tartibli hosilalar. Ikkinchi tartibli hosilaning mexanik ma’nosi. Hosilaning tadbiqlari. Funksiyaning differensiali. Yuqori tartibli differensialllar. Differensiallardan taqribiy hisoblashlarda foydalanish. Diffenensiallanuvchi funksiyalar haqida ba’zi bir teoremalar. Egri chiziqning urinma va normal tenglamasi. Lopital qoidasi. Funksiyaning monotonligi, kritik va ekstremum nuqtalari. Funksiya grafigining qavariqligi va botiqligi, burilish nuqtalari, asimptotalari. Funksiyani to’la tekshirish. Differensial hisobning amaliy masalalarda qo’llanilishi. Boshlang’ich funksiya va aniqmas integralningta’rifi, xossalari. Aniqmas integral jadvali. Integrallashning asosiy usullari: o’zgaruvchini almashtirish va bo’laklab integrallash Funksiyaning monotonligi, kritik va ekstremum nuqtalari. Funksiya grafigining qavariqligi va botiqligi, burilish nuqtalari, asimptotalari. Funksiyani to’la tekshirish. Differensial hisobning amaliy masalalarda qo’llanilishi. Boshlang’ich funksiya va aniqmas integralningta’rifi, xossalari. Aniqmas integral jadvali. Integrallashning asosiy usullari: o’zgaruvchini almashtirish va bo’laklab integrallash Kompleks sonlar moduli va argumenti. Kompleks sonlar ustida amallar. Eng soda ratsional kasrlarni integrallash. Ratsional kasrlarni sodda ratsional kasrlarga ajratish. Ratsional funksiyalarni integrallash algoritmi. Trigonometrik funksiyalar qatnashgan ba’zi bir funksiyalarni integrallash. Ba’zi bir irratsional ifodalarni integrallash. 37 2 N 1 2 A 1 2 N 1 2 A 1 2 N 1 22 23 24 funksiyalarni integrallash Kompleks sonlarning moduli va argumenti.Trigono metrik funksiyalar qatnashgan ba’zi bir funksiyalarni integrallashga doir misollar Aniq integralga keltiriluvchi masalalar. Xosmas integrallar. Aniq integralni taqribiy hisoblash formulalari Aniq integralga keltiriluvchi masalalar. Xosmas integrallar. Aniq integralni taqribiy hisoblashga doir misollar Ko’p o’zgaruvchili funksiyalar nazariyasi. 25 26 Ko’p o’zgaruvchili funksiyaning aniqlanish va o’zgarish sohasi, limiti, uzluksizligi va xususiy hosilalari. Yuqori Kompleks sonlar moduli va argumenti. Kompleks sonlar ustida amallar. Eng soda ratsional kasrlarni integrallash. Ratsional kasrlarni sodda ratsional kasrlarga ajratish. Ratsional funksiyalarni integrallash algoritmi. Trigonometrik funksiyalar qatnashgan ba’zi bir funksiyalarni integrallash. Ba’zi bir irratsional ifodalarni integrallash. Aniq integralga keltiriluvchi masalalar. Aniq integralning ta’rifi va uning asosiy xossalari. Nyuton-Leybnis formulasi. Aniq integralda o’zgaruvchini almashtirish. Bo’laklab integrallash. Xosmas integrallar. CHegaralari cheksiz xosmas integrallar. Chegaralanmagan funksiyalarning xosmas integrallari. Xosmas integrallarning yaqinlashish alomatlari. Aniq integralni taqribiy hisoblash formulalari. Aniq integralni geometriya va mexanikaga tatbiqlari. Aniq integralni muhandislik masalalarini yechishga tatbiqlari Aniq integralga keltiriluvchi masalalar. Aniq integralning ta’rifi va uning asosiy xossalari. Nyuton-Leybnis formulasi. Aniq integralda o’zgaruvchini almashtirish. Bo’laklab integrallash. Xosmas integrallar. CHegaralari cheksiz xosmas integrallar. Chegaralanmagan funksiyalarning xosmas integrallari. Xosmas integrallarning yaqinlashish alomatlari. Aniq integralni taqribiy hisoblash formulalari. Aniq integralni geometriya va mexanikaga tatbiqlari. Aniq integralni muhandislik masalalarini yechishga tatbiqlari Ko’p o’zgaruvchili funksiyaning ta’rifi, aniqlanish va o’zgarish sohasi, limiti va uzluksizligi va xususiy hosilalari. To’la differensial. Ko’p o’zgaruvchili murakkab funksiyaning xususiy va to’la differensiali. Yuqori tartibli xususiy hosilalar. Yuqori tartibli differensiallar. Oshkormas funksiyani differensiallash. Sirtga o’tkazilgan urinma tekislik va normal tenglamalari. Ko’p o’zgaruvchili funksiya ekstremumlari. Ko’p o’zgaruvchili funksiyaning ta’rifi, aniqlanish va o’zgarish sohasi, limiti va uzluksizligi va xususiy hosilalari. To’la differensial. Ko’p o’zgaruvchili murakkab funksiyaning xususiy va to’la differensiali. Yuqori tartibli xususiy hosilalar. Yuqori tartibli differensiallar. Oshkormas funksiyani 38 2 A 1 2 N 1 2 A 1 2 N 1 2 A 1 tartibli xususiy hosilalarga doir misollar Oddiy differensial tenglamalar 27 28 Differensial tenglamalarga keltiriluvchi masalalar. Bir jinsli differensial tenglamalar Yuqori tartibli differensial tenglamalar 29 30 31 Yuqori tartibli differensial tenglamalar uchun Koshi masalasi. Tartibi pasaytirilgan, chizqili bir jinsli, o’zgarmas koyeffitsientli yuqori tartibli bir jinsli vabir jinsli bo’lmagan differensial tenglamalarga doir misollar Sonli qatorlar. Musbat hadli va absolyut va shartli yaqinlashuvchi qatorlar differensiallash. Sirtga o’tkazilgan urinma tekislik va normal tenglamalari. Ko’p o’zgaruvchili funksiya ekstremumlari. Differensial tenglamaga keltiriluvchi masalalar.Differensial tenglamalar nazariyasining asosiy tushunchalari. 1-tartibli differensial tenglama uchun Koshi masalasi yechimining mavjudligi va yagonaligi haqidagi teorema. O’zgaruvchilari ajralgan va ajraladigan differensial tenglmalar. Bir jinsli differensial tenglamalar. Birinchi tartibli chiziqli differensial tenglamlar. Bernulli tenglamasi. To’la differensial tenglama. Differensial tenglamaga keltiriluvchi masalalar.Differensial tenglamalar nazariyasining asosiy tushunchalari. 1-tartibli differensial tenglama uchun Koshi masalasi yechimining mavjudligi va yagonaligi haqidagi teorema. O’zgaruvchilari ajralgan va ajraladigan differensial tenglmalar. Bir jinsli differensial tenglamalar. Birinchi tartibli chiziqli differensial tenglamlar. Bernulli tenglamasi. To’la differensial tenglama. Yuqori tartibli differensial tenglamalar uchun Koshi masalasi. Tartibi pasaytirilgan, chizqili bir jinsli, o’zgarmas koyeffitsientli yuqori tartibli bir jinsli vabir jinsli bo’lmagan differensial tenglamalar. Differensial tenglamalarning normal sistemasi.Differensial tenglamalarning muhandislik masalalariga tatbiqlari Yuqori tartibli differensial tenglamalar uchun Koshi masalasi. Tartibi pasaytirilgan, chizqili bir jinsli, o’zgarmas koyeffitsientli yuqori tartibli bir jinsli vabir jinsli bo’lmagan differensial tenglamalar. Differensial tenglamalarning normal sistemasi.Differensial tenglamalarning muhandislik masalalariga tatbiqlari Sonli qatorlarning asosiy tushunchalari. Qator yaqinlashishining zaruriy shartlari. Yaqinlashuvchi qatorlar va ularning xossalari. Garmonik qatorlar. Musbat hadli qatorlarni taqqoslash teoremalari. Musbat hadli sonli qatorlar yaqinlashishining yetarli shartlari: Dalamber alomati, Koshining radikal va integral 39 2 N 1 2 A 1 2 N 1 2 A 1 2 N 1 32 Sonli qatorlar. Musbat hadli va absolyut va shartli yaqinlashuvchi qatorlarga doir misollar Funksional qatorlar. Funksiyalarni Teylor va Makleron qatorlariga yoyish 33 34 35 36 Funksional qatorlar. Funksiyalarni Teylor va Makleron qatorlariga yoyishga doir misollar Fure qatori va Fure koyeffitsiyentlari. Ikki o’lchovli integral, uning xossalari, geometrik va mexanik ma’nosi Fure qatoriga yoyish. Ikki o’lchovli integralni hisoblashga doir misollar. alomatlari. Ishorasi almashinuvchi va o’zgaruvchan ishorali sonli qatorlar. Leybnits teoremasi. Absolyut va shartli yaqinlashuvchi qatorlar Sonli qatorlarning asosiy tushunchalari. Qator yaqinlashishining zaruriy shartlari. Yaqinlashuvchi qatorlar va ularning xossalari. Garmonik qatorlar. Musbat hadli qatorlarni taqqoslash teoremalari. Musbat hadli sonli qatorlar yaqinlashishining yetarli shartlari: Dalamber alomati, Koshining radikal va integral alomatlari. Ishorasi almashinuvchi va o’zgaruvchan ishorali sonli qatorlar. Leybnits teoremasi. Absolyut va shartli yaqinlashuvchi qatorlar Funksional qatorlar. Funksional qatorlarning tekis yaqinlashishi. Funksional qator yig’indisining uzluksizligi. Funksional qatorlarni differensiallash va integrallash. Darajali qatorlar. Abel teoremasi. Yaqinlashish radiusi. Funksiyalarni Teylor va Makleron qatorlariga yoyish. Binominal qator. Asosiy elementar funksiyalarni qatorlarga yoyish. Qatorlarni taqribiy hisoblashlarga qo’llash, diffferensial tenglamalarni qatorlar yordamida yechish Funksional qatorlar. Funksional qatorlarning tekis yaqinlashishi. Funksional qator yig’indisining uzluksizligi. Funksional qatorlarni differensiallash va integrallash. Darajali qatorlar. Abel teoremasi. Yaqinlashish radiusi. Funksiyalarni Teylor va Makleron qatorlariga yoyish. Binominal qator. Asosiy elementar funksiyalarni qatorlarga yoyish. Qatorlarni taqribiy hisoblashlarga qo’llash, diffferensial tenglamalarni qatorlar yordamida yechish Fure qatori va Fure koyeffitsiyentlari. Fure qatorlarning yaqinlashishi. Drixle teoremasi. Toq va juft funksiyalarning Fure qatorlari. Dvri 2l ga teng bo’lgan funksiyalarni (-l;l) oralig’ida Fure qatoriga yoyish. Fure qatorining tatbiqlari. Ikki o’lchovli integral, uning xossalari, geometric va mexanik ma’nosi. Ikki o’lchovli integralni hisoblash. Ikki karalli integralda o’zgaruvchilarni almashtirish. Ikki o’lchovli integrallarni qutb koordinatalar sistemasida hisoblash Fure qatori va Fure koyeffitsiyentlari. Fure qatorlarning yaqinlashishi. Drixle teoremasi. Toq va juft funksiyalarning Fure qatorlari. Dvri 2l ga teng bo’lgan funksiyalarni (-l;l) oralig’ida Fure qatoriga yoyish. Fure qatorining tatbiqlari. Ikki o’lchovli integral, uning xossalari, geometric va mexanik ma’nosi. Ikki o’lchovli integralni 40 2 A 1 2 N 1 2 A 1 2 N 1 2 A 1 37 38 39 40 hisoblash. Ikki karalli integralda o’zgaruvchilarni almashtirish. Ikki o’lchovli integrallarni qutb koordinatalar sistemasida hisoblash Uch o’lchovli Uch karrali integralni hisoblash. Uch o’lchovli integral va uning integralda o’zgaruvchilarni almashtirish.Uch asosiy xossalari. o’lchovli integralning tadbiqlari. Birinchi va ikkinchi tur egri chiziq integrallarining ta’rifi. Uch o’lchovli Uch karrali integralni hisoblash. Uch o’lchovli integral va birinchi integralda o’zgaruvchilarni almashtirish.Uch va ikkinchi tur egri o’lchovli integralning tadbiqlari. Birinchi va chiziq integrallariga ikkinchi tur egri chiziqli integrallar orasidagi doir misollar bog’lanish. Skalyar va vektor Skalyar maydonning sath chiziqlari va sirtlari, maydon yo’nalish bo’yicha hosila. Vektor maydon, vektor chiziqlar, vektor naychalar, Orientrlangan va tushunchasi orientrlanmagan sirtlar. Skalyar va vektor Skalyar maydonning sath chiziqlari va sirtlari, maydonga doir yo’nalish bo’yicha hosila. Vektor maydon, vektor chiziqlar, vektor naychalar, Orientrlangan va misollar yechish orientrlanmagan sirtlar. 2 N 1 2 A 1 2 N 1 2 A 1 3.O'quvchilarning bilim va ko'nikmalarini baholash O'quv dasturi davomida o'quvchilar tomonidan o'zlashtirilgan bilim va ko'nikmalar ichki nazorat bo'yicha amaldagi tartib asosida baholanadi. Baholash usullari yozma, og'zaki, savol-javob, test, amaliy topshiriqlardan iborat bo'lib, ular o'quv elementini o'zlashtirish natijalarini aniqlashga imkon beradi. Nazorat savollari va topshiriqlar quyilgan maqsadga hamohang bo'lishi lozim. Tavsiya etilgan adabiyotlar, internet resurslari: 1. Shavkat Mirziyoyev “Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib,yangi bosqichga ko‘taramiz” Toshkent – “O‘zbekiston”-2018. 2. Shavkat Mirziyoyev “Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy baxodir” Toshkent – “O‘zbekiston”-2018. 3. Shavkat Mirziyoyev “Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz” Toshkent – “O‘zbekiston”-2016. 4. Shavkat Mirziyoyev “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - har O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g’risida”gi PF-4947-sonli Farmoni. 5. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 8 sentyabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishni qo‘llabquvvatlash davlat jamg’armasi faoliyatini tashkil etish chora-tadbirlari to‘g’risida”gi 704-son Qarori. 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning Oliy Majlisga murojatnomasi. 2020 yil. 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 26 martdagi “O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiy taraqqiyot va kambag’allikni qisqartirish vazirligi hamda uning tizim tashkilotlari faoliyatini tashkil etish to‘g’risida”gi 4653-sonli Qarori. 8. Claudio Canuto, Anita Tabacco. Mathematical Analysis I, II. Springer-Verlag Italia, Milan 2015. 41 9. Gerd Baumann. Mathematics for Engineers I, II. Basic calculus. Calculus and Linear Algebra Oldenbourg Verlag Munchen 2010. 10. YO.U.Soatov. Oliy matematika. 1,2,3 Toshkent. 1996 y. 303-315 Betlar. 11.Mirziyoyev SH.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - har oir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bо‘lishi kerak. О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istikbollariga bag‘ishlangan majlisidagi О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining nutqi. // Xalq sо‘zi gazetasi. 2017 yil 16 yanvar, №11. 12.C. Peterson. Technical Mathematics 4th edition.2011. 13. John James Stewart. Calculus.Seventh editions. Metric version. 2012. Brooks/Cole, Cengage Learning. Internet saytlari 1.www.gov.uz – О‘zbekiston Respublikasi xukumat portali. 2.www.catback.ru - nauchniye stati i uchebniye materiali. 3.www. ziyonet.uz; 4.www. gaap.ru; 5.www. cip.com; 6.www. aicpa.ord; 7.www.bilim.uz; 42 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI O‘RTA MAXSUS PROFESSIONAL TA’LIMNING 5.53.04.03–Foydali qazilma konlarini qidirish va aniqlashning geofizik usullari mutaxassisligining Fizika fanidan O‘QUV DASTURI Kvalifikatsiya nomi: O‘quv rejadagi tartib raqami: 1. Texnik-geofizik 1.06 Ajratilgan soat: 60 Toshkent-2021 43 O‘quv dasturi Pedagogik innovatsiyalar, kasb-hunar ta’limi boshqaruv hamda pedagog kadrlarning qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti Metallurgiya va Konchilik ishi yo‘nalishlari bo‘yicha O‘quv metodik birlashmasining 2021-yil 23-avgustdagi 4-sonli majlis bayoni bilan ma’qullangan. Tuzuvchilar: J.R. Qulmuxamedov S.O.Mirshaxо‘jayev S.S.Raximberdiev Z. Quvvatova A.Axmedov. Taqrizchilar: Toshkent avtomobil va yо‘llar texnikum direktori Toshkent avtomobil va yо‘llar texnikum о‘quv ishlari bо‘yicha direktor о‘rinbosari Toshkent avtomobil va yo’llar texnikumi direktor o’rinbosari.. Toshkent avtomobil va yо‘llar texnikumi fizika fani о‘qituvchisi. TDTrU f-m.f.n dotsent SH.Burxanov. TDTrU f-m.f.n dotsent K.Maqsudav TDTrU f-m.f.n dotsent 44 1.O‘quv dasturiga qo‘yiladigan talablar O‘quv dasturining nomi Ajratilgan soat Mavzular soni Dasturning maqsadi O‘zlashtirish (o‘qitish) natijalari Bilim Ko‘nikma O‘quv rejaga muvofiq o‘zaro bogliq bo‘lgan fan nomi O‘qitishni tashkiliy shakli Fizika 60 30 Fizika fani predmeti,o`qitish maqsadlari va uslublari. Tabiat va texnikadagi fizik hodisalar mohiyatini fizika fanidagi fundamental tushunchalar orqali tushuntirish,olingan nazariy bilimlarni kelgusida amaliyot va ishlab chiqarishga tadbiq eta olish uquvlarini shakllantirish. - Fizika fani, predmeti, obyekti, uning maqsadi va vazifalarini bilish. - Fizika fanining nazariy, ilmiy eksperimental asoslari haqida tushunchaga ega bo’lish - Fizika fanining bo`limlarini bosqichma- bosqich o`rganish. - Fizik qonunlar, fizik modellar va eksperimentlar mohiyatini anglash, tabiat haqidagi ilmiy dunyo qarashni o`stirish. - Fizika fanining texnika va ishlab chiqarish taraqqiyotidagi o`rni va rolini anglash. - Olamning zamonaviy manzarasini tushunish, inson tafakkuri,intellektning rivoji komil inson tarbiyasidagi eng muhim omil ekanligini anglash. - Fizika fani, predmeti, obyekti, uning maqsadi va vazifalarini bilish. - Fizika fanining nazariy, ilmiy eksperimental asoslari haqida tushunchaga ega bo’lish - Fizika fanining bo`limlarini bosqichma- bosqich o`rganish. - Fizik qonunlar, fizik modellar va eksperimentlar mohiyatini anglash, tabiat haqidagi ilmiy dunyo qarashni o`stirish. - Fizika fanining texnika va ishlab chiqarish taraqqiyotidagi o`rni va rolini anglash. Olamning zamonaviy manzarasini tushunish, inson tafakkuri,intellektning rivoji komil inson tarbiyasidagi eng muhim omil ekanligini anglash. - Fizika fani, predmeti, obyekti, uning maqsadi va vazifalarini biladi. - Fizika fanining ahamiyati va vazifalarini, tabiatni o`rganishdagi rolini tushunadilar. - Fizika fani bo`limlari va ularning o`zaro uzviy bog`liqligini o`rganadilar. - Fizika fanining rivojlanish tarixidan ma`lumotlarga ega bo`ladilar. - Fizikaning fundamental qonunlari tabiatni kuzatish, eksperiment va ilmiy izlanishlar asosida ochilishini anglaydilar. - Fizika fanining ilmiy texnika va tibbiyot sohasidagi yutuqlarini o`rganadilar. Matematika, Informatika va axborot texnologiyalari, Mashinasozlik asoslari, Kon ishlarida mashina va mexanizmlar, Burg`ulash. N-nazariy ta’lim; A-amaliy ta’lim; NA-birgalikda tashkil etilgan nazariy va amaliy mashgulotlar; Dasturga qo‘yilgan Majburiy talab Guruxga tayinlangan dars tili asosida O‘qitish tili Joriy baxolash tartibiga asoslanib Baxolash tartibi 45 Yozma, og’zaki, savol-javob,masala, laboratoriya ishi, munozara, test, O‘quvchilarning bilim va amaliy topshiriq ko‘nikmalarini baxolash 46 2. 3. 4. 5. Erkin tushish tezlanishini aniqlash Kinematikaning fizik asoslari. Moddiy nuqta va qattiq jism dinamikasi. Mexanikada saqlanish qonunlari. Qattiq jism aylanma harakat dinamikasi. Mexanikada nisbiylik nazariyasi. Mustaqil ta`lim 1. Fanga kirish, predmeti, o‘qitish maqsadi va uslublari. Kinematikaning fizik asoslari. Moddiy nuqta va qattiq jism dinamikasi. O`qitishning tashkiliy Mavzuning nomi Fizika fani, predmeti, obyekti, uning maqsadi va vazifalari. Mexanika haqida umumiy ma`lumot. Koordinatalar tizimi. Koordinatalar va vektorlar ustida amallar. 2 Kinematika elementlari. Modda, maydon va fizik vakuum tushunchalari. Harakat turlariDinamikaning asosiy vazifasi. Massa va kuch tushunchasi. Tabiatda kuchlar. Nyuton qonunlari. N 1 Matematik mayatnik yordamida jismlarning 2 Yerga erkin tushish tezlanishini aniqlash. L 1 A 1 A 1 N 1 A 1 A 1 N 1 2. O‘quv dasturning mazmuni Mavzuning qisqacha mazmuni Jami № Moddiy nuqta, harakat trayektoriyasi, tezlik, tezlanishlarga oid masalalarni yechish usullarini 2 o`rganish, ko`nikmalar hosil qilish. Nyuton qonunlarining tadbiqiga oid, ish, energiya va ularning o`zaro almashinuviga oid 2 masalalar yechish ko`nikmalarini hosil qilish. Impuls. Impulsning saqlanish qonuni. Energiya turlari. Quvvat. Energiyaning saqlanish va aylanish qonuni. Moddiy nuqta va jismning inersiya momenti. 2 Aylanma harakatda bajarilgan ish va kenetik energiya. Kuch momenti. Aylanma harakat dinamikasi. Nisbiylik nazariyasi elementlari. 6. Mexanikada Impuls va energiyaning saqlanish qonunlariga saqlanish qonunlari. 2 oid masalalar yechish BMK hosil qilish. 7. Qattiq jism aylanma harakat dinamikasi. Mexanikada nisbiylik nazariyasi. 8. Qattiq jismning aylanma harakati va kuch moment, inersiya momenti va ularning saqlanish qonuniga doir masalalar yechish. 2 Maxsus nisbiylik nazariyasiga doir masalalar yechish. Mexanik Turli fizik tabiatga ega bo`lgan tebranishlar. tebranishlar va Garmonik tebranishlar va uning to‘lqinlar. parametrlari.Prujinali, matematik va fizik YAxlit muhit mayatniklar. Rezonans. mexanikasi Mexanik to`lqin jarayonlari. Ko`ndalang v 2 elementlari. abo`ylama to`lqinlar. Yassi va sferik to`lqinlar. Kogerentlik. To`lqin energiyasi. Suyuqlik va gazlarning umumiy xossalari. Paskal qonuni. Arximed qonuni. Bernulli tenglamasi. 47 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. Mexanik Garmonik tebranma harakat va ularning tebranishlar va tenglamalari yordamida amplituda, chastota, tezlik va tezlanish,tebranuvchi sistemaning to‘lqinlar. YAxlit muhit energiyasini aniqlashga oid masalalar yechish. Suyuqlik va gazlarning umumiy xossalari. mexanikasi Paskal qonuni. Arximed qonuni. Bernulli elementlari. tenglamasiga doir masalalar yechish. Molekulyar fizika Molekulyar kinetic nazariya asosiy qoidalari. va statistik fizika Statistik va termodinamik uslublar. asoslari. Makroskopik parametrlar va holatlar. Ideal gaz Termodinamika qonunlari. Izo jarayonlar. Ideal gaz holat asoslari. tenglamasi. Real gazlar va Ichki energiya. Issiqlik miqdori. Gazning fazaviy o‘tishlar. kengayishda bajargan ishi. Termodinamika qonunlari. Qaytar va qaytmas issiqlik jarayonlari. Entropiya.Fazaviy o`tishlar. Molekulyar fizika Bosim, hajm, temperature kabi makroskopik va statistik fizika parametrlarni aniqlash. Izo jarayonlar, Mendeleyev – Klapeyron tenglamasiga doir asoslari. masalalar yechish BMK hosil qilish. Suv Temperaturalari T1 va T2 bo`lgan m1 va m2 aralashmasining massali suv miqdorlarini kalorimetrda temperaturasini aralashtirish va aralashmaning temperaturasini aniqlash. aniqlash. Termodinamika Termodinamika qonunlariga bag`ishlangan asoslari. ichki energiya, issiqlik mashinasining FIK kabi Real gazlar va kattaliklarini aniqlashga oid masalalar yechish. fazaviy o‘tishlar. Elektr maydon. Elektrostatik maydon va uning xususiyatlari. O‘zgarmas elektr Elektr zaryadi va uning saqlanish qonuni. Kulon qonuni.Elektr maydon kuchlanganligi va toki. potensiali. O`tkazgichlar va dielektriklar. O`tkazgichlarda elektr toki. Elektr tokening mavjud bo`lish shartlari. Om va Joul-Lents qonunlari.Elektr yurituvchi kuch. Kirxgov qoidalari. Elektr maydon. Elektrostatika. Kulon qonuni. Elektr maydon kuchlanganligi. Potensial.Elektr sig`im. Kondensatorlar va ularning energiyasiga oid masalalar yechishni o`rganish. Om qonunini Zanjirning bir qismi va to`liq zanjir uchun Om o‘rganish. qonunini tajriba asosida o`rganish. O‘zgarmas toki. 17. 2 A 1 2 N 1 2 A 1 2 L 1 2 A 1 2 N 1 2 A 1 2 L 1 elektr toki. Elektr tokening mavjud bo`lish shartlari. Om va Joul-Lents qonunlari.Elektr yurituvchi 2 kuch. Kirxgov qoidalariga doir masalalar yechish BMK larini shakllantirish. A 1 elektr O`tkazgichlarda 48 Magnit maydoni va Moddadagi magnit maydon. Molekulyar uning toklar. Magnetiklarning turlari. xarakteristikalari. 18. Elektromagnit maydon uchun Maksvell 2 N 1 A 1 N 1 A 1 L 1 N 1 A 1 Atom tuzulishi. Mikro zarralarning korpuskulyar – to`lqin dualizmi. Tomson modeli. Rezerford tajribasi. Atomning yadro 2 modeli. Vodorod atomining Bor nazariyasia doir masalalar yechish BMK larini shakllantirish. A 1 Kvant fizikasi Nurlanishning kvant tabiati. Kvant optikasi elementlari. 26. elementlari. Absolyut qora jism nurlanish 2 Kvant statistikasi qonunlari. elementlari. N 1 tenglamalari. Elektromagnit induksiya hodisasi. Faradey qonuni. Magnit maydoni va 19. uning xarakteristikalari. Elektromagnit tebranishlar. Elektromagnitto‘lqi nlar. 20. Elektromagnit tebranishlar. 21. Elektromagnit to‘lqinlar. Difraksion panjara yordamida 22. yorug‘likning to‘lqin uzunligini aniqlash To‘lqin optikasi. Atom fizikasi. 23. To‘lqin optikasi. 24. Atom fizikasi. 25. Magnit maydoni. Tokli o`tkazgichkar magnit maydoni Amper kuchi va Loren kuchiga doir 2 masalalar yechish. Tebranish konturidagi fizik jarayonlar. Tomson formulasi. Majburiy elektr tebranishlar. O`zgaruvchan tok. O`zgaruvchan tok zanjiridagi qarshilik, sig`im va induktivlik va quvvat. 2 Elektromagnit to`lqinlar shkalasi.EM to`lqinlarning tarqalish tezligi, energiya zichligi va energiya oqimi zichligi. Yorug`likning elektromagnit to`lqin tabiati. Elektromagnit induksiya hodisasi, induktivlik va o`zinduksiyaga doir masalalar yechish ko`nikmalarni hosil qilish. 2 Yorug`likning qaytish va sinish qonunlariga, yorug`lik interferensiyasiga oid masalalar yechish. Difraksiya hodisasining fizik mazmuni va difraksion panjara yordamida yorug`likning 2 to`lqin uzunligini laboratoriya usulida o`lchash bilan tanishiladi. . Yorug`lik dispersiyasi. Spektral analiz haqida tushuncha. Yorug`likning qutublanishi Malyus qonuni. Atom tuzulishi. Mikro zarralarning 2 korpuskulyar – to`lqin dualizmi. Tomson modeli. Rezerford tajribasi. Atomning yadro modeli. Vodorod atomining Bor nazariyasi. Yorug`lik dispersiyasi. Spektral analiz haqida tushuncha. Yorug`likning qutublanishi Malyus qonuniga 2 oid masalalar yechish. 49 Kvant elektronikasieleme ntlari Kvant fizikasi elementlari. 27. Kvant statistikasi elementlari. Kvant elektronikasi elementlari Qattiq jism fizikasi. Atom yadrosi. Olamning hozirgi zamon fizik tasavvuri. 28. Plank gipotezasi va formulasi. Fotoeffekt va uning turlari, qonunlari. Eynshteyn tenglamasi. Yorug`lik bosimi. Kompton effekt. Fotoeffekt qonunlari asosida hamda Eynshteyn formulasiga doir, yorug`likning kvant hossalari ya’ni Plank formulasi yordamida va Bor 2 nazariyasiga asoslangan masalalar ko`rib chiqiladi. Qattiq jism fizikasi elementlari. Zonalar nazariyasi. Metallar, dielektriklar va yarimo`tkazgichlar. Atom yadrosining tuzilishi va hossalari. Yadro kuchlari va modellari. Massa deffekti va yadro bog`lanish energiyasi. Radioaktivlik. Zanjir 2 reaksiya, termoyadroviy reaksiyalar. Kengayayotgan olam model. Yulduzlarning paydo bo`lishi va evolyutsiyasi, turlari. Materiyaning modda va maydon ko`rinishda namoyon bo`lishi. Qattiq jism fizikasi. Qattiq jism fizikasi elementlari. Zonalar Atom yadrosi. nazariyasi. Metallar, dielektriklar va yarimo`tkazgichlar. Atom yadrosining tuzilishi va hossalari. Yadro 29. 2 kuchlari va modellari. Massa deffekti va yadro bog`lanish energiyasi. Radioaktivlik. Zanjir reaksiya, termoyadroviy reaksiyalariga doir masalalar yechish. Olamning hozirgi Kengayayotgan olam model. Yulduzlarning fizik paydo bo`lishi va evolyutsiyasi, turlari. 30. zamon 2 Materiyaning modda va maydon ko`rinishda tasavvuri. namoyon bo`lishiga doir masalalar tahlili. Jami 60 A 1 N 1 A 1 A 1 30 3.O'quvchilarning bilim va ko'nikmalarini baholash O'quv dasturi davomida o'quvchilar tomonidan o'zlashtirilgan bilim va ko'nikmalar ichki nazorat bo'yicha amaldagi tartib asosida baholanadi. Baholash usullari yozma, og'zaki, savol-javob, test, amaliy topshiriqlardan iborat bo'lib, ular o'quv elementini o'zlashtirish natijalarini aniqlashga imkon beradi. Nazorat savollari va topshiriqlar quyilgan maqsadga hamohang bo'lishi lozim. 4.Tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati Foydalaniladigan asosiy darsliklar va o‘quv qo‘llanmalar ro‘yxati Asosiyadabiyotlar 1. C.Douglas Giancoli ,Physics: Principles with Applications,Prentice Hall; 6th edition January 17, 2004 USA 2. Raymond A. Serway , John W. Jewett . Physics for Scientists and Engineers with Modern Physics, Cengage Learning; 9 edition (January 17, 2013), Brooks/cole 20 Channel Center Street Boston, MA 02210 USA. 3. Sultanov N. Fizika kursi. Darslik, T: Fan va Texnologiya, 2007 4. Qodirov O., Boydedayev A. Fizika kursi. Qism-3: Kvant fizikasi – T:O’zbekiston,2005 5. Ismoilov M.,Xabibullaev P.K.,Xaliulin M. Fizika kursi. Darslik, T: O‘zbekiston, 2000 50 6. Abduraxmonov K.P., Egamov O‘. Fizika kursi. Darslik –Toshkent, 2010 7. Kamolxo‘jaev SH.M., Gaibov A.G., Ximmatqulov O. Mexanika va molekulyar fizikadan MAVZUlar matni. ToshDTU, 2003. Qo‘shimcha adabiyotlar 1. Detlaf A.A., Yavorskiy B.M., Kurs fiziki.Uchebnik -M.: “Akademiya”, 2007 2. Trofimova T.I. Kurs fiziki.Uchebnik. -M.: «Akademiya», 2007 3. Yusupov D.B., Komolo’jaev Sh.M., Gaibov A.G., Uzoqov A.A. Fizika fanidan laboratoriya ishlari uchun uslubiy ko‘rsatma, I qism. Toshkent, TDTU 2015. 4. Yusupov D.B., Ximmatkulov O., Eshkulov A.A. Metodicheskie ukazaniya k laboratornыm rabotam po dissipline «Fizika», chast I. - T: TGTU, 2015. 5. B.E.Umirzakov, A.A.Abduvaitov, X.X.Boltaeb Fizika fanidan masalalar to‘plami. Toshkent, TDTU 2015. 1. 2. 3. 4. 5. 6. www.ziyonet.uz; www.lex.uz; www.bilim.uz; www.gov.uz. www. phys. ru. www. google. ru. 51 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI O‘RTA MAXSUS PROFESSIONAL TA’LIMNING 5.53.04.03–Foydali qazilma konlarini qidirish va aniqlashning geofizik usullari mutaxassisligining Kimyo fanidan O‘QUV DASTURI Kvalifikatsiya nomi: O‘quv rejadagi tartib raqami: 1. Texnik-geofizik 1.07 Ajratilgan soat: 40 Toshkent-2021 52 O‘quv dasturi Pedagogik innovatsiyalar, kasb-hunar ta’limi boshqaruv hamda pedagog kadrlarning qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti Metallurgiya va Konchilik ishi yo‘nalishlari bo‘yicha O‘quv metodik birlashmasining 2021-yil 23-avgustdagi 4-sonli majlis bayoni bilan ma’qullangan. Tuzuvchilar: J.R. Qulmuxamedov S.O.Mirshaxо‘jayev S.S.Raximberdiev D.X. Djuxarova Taqrizchilar: Toshkent avtomobil va yо‘llar texnikum direktori Toshkent avtomobil va yо‘llar texnikum о‘quv ishlari bо‘yicha direktor о‘rinbosari Toshkent avtomobil va yo’llar texnikumi direktor o’rinbosari.. Toshkent avtomobil va yо‘llar texnikum kimyo fani о‘qituvchisi.k.f.n. TDTrU “Tabiiy fanlar” kafedrasi katta о‘qituvchisi t.f.n. D.K. Sobirova 53 Dastur nomi Ajratilgan soat O‘qituvchining mashg‘ulotida qatnashib o‘zlashtirilishi lozim bo‘lgan mavzular soni Dasturning maqsadi O‘zlashtirish (o‘qitish) natijalari 1. O‘quv dasturi umumiy talablari Kimyo 40 20 O‘quvchilariga “Kimyo” fanidan tavsiya etilayotgan dasturning maqsadi umumiy o‘rta va maxsus ta’lim negizida analitik kimyo fanidan fundamental bilim berishdan, kimyoviy jarayonlarni ilmiy asosda tushuntirish orqali o‘quvchini ilmiy dunyo- qarashini rivojlantirishdan, analitik kimyoning fanlararo ustuvorligidan, mavzularni tushunchalarini salohiyatlarini oshirishdan iborat. - Fanning mazmun-mohiyatini ta’riflay oladi; “Kimyo “ fani umumta’lim fan sifatida o‘tiladi. Ishlab chiqarishni tashkil etish, mehnat unumdorligini oshirish, mahsulot sifatini yaxshilash, turli xil mashina va mexanizmlarni yaratish uchun ko‘pgina analitik reaksiyalardan foydalanish talab etiladi. analitik kimyo fani haqida to‘liq ma’lumotga ega bo‘lish; -kimyoning asosiy qonunlarini yaxshi bilish; -elementlar haqida to‘liq ma’lumotga ega bo‘lish; Bilimlar -kimyoviy tenglamalardan to‘liq foydalanish; -guruh kationlarini aniqlash; -davriy sistemadagi guruhlarga katta e’tibor berish; - moddalarni analitik tekshirish. - moddalarni analitik nazorat qilish; -reaktivlardan to‘g‘ri foydalanish; -nazoratda ishlatiladigan shtativ va idishlar haqida ma’lumotga ega bo‘lish; Ko‘nikmalar -har bir guruh kationlari haqida tushunchaga ega bo‘lish; -laboratoriya ishlarini bajarishda oqilona foydalanish; -turli xil moddalardan foydalanishda extiyot choralariga amal qilish;zaxarli moddalarga katta e’tibor berish; -davriy sistemadan to‘g‘ri foydalanish; O‘quv rejasiga muvofiq “Analitik kimyo” dasturlari o‘zaro bog‘liq bo‘lgan fanning nomi N – Nazariy ta’lim; A – Amaliy ta’lim; O‘qitishni tashkiliy NA – Nazariy va amaliy ta’lim birgalikda tashkil etiladi; shakli MX – Maxsus xonada o‘tkaziladigan mashg‘ulot. Dasturga qo‘yilgan talab Majburiy Guruhda belgilangan o‘qitish tili asosida O‘qitish tili Baholash bo‘yicha amaldagi tartib asosida Baholash tartibi O‘quvchilarning bilim va Yozma, og‘zaki, savol-javob, test, amaliy topshiriq ko‘nikmalarini baholash 54 Mavzuning qisqacha mazmuni 1 Analitik kimyo fani va uning Analitik kimyo fani va uning usullari. usullari. II . Birinchi guruh kationlari 2 1-Guruh kateonlariga ta’rifi 3 4 1-Guruh kateonlariga ta’rifi III . Ikkinchi guruh kationlari Ikkinchi guruh kationlariga Ikkinchi guruh kationlariga ta’rifi ta’rifi CHo‘kmalar hosil bo‘lishi. CHo‘kmalar hosil bo‘lishi. 2 N, A 2 2 2 5 6 7 8 9 IV . Uchinchi guruh kationlari Uchinchi guruh kationlari Uchinchi guruh kationlari sulfidlarni sulfidlarni cho‘ktirish cho‘ktirish I-II-III-guruh kationlarining I-II-III-guruh kationlarining xossalari xossalari V . To‘rtinchi guruh kationlari To‘rtinchi guruh kationlariga To‘rtinchi guruh kationlariga ta’rif ta’rif VI . Beshinchi guruh kationlari IV-VI guruh kationlariga ta’rifi. Tiotuzlar. Anionlarning hossalari. N, A Mustaqil ta’lim Mavzuning nomi O‘qitishni tashkiliy shakli № Jami 2. O‘quv dasturi mazmuni 1 1 N, A 1 N, A 1 1 2 N, A 2 N, A 1 2 N, A 1 2 N, A 1 2 N, A 1 2 N, A 1 2 N, A 1 Tortma analiz ahamiyati. CHo‘kmalarga qo‘yiladigan talablar. 2 N, A 1 Moddani analiz uchun tortib olish. Eritish va suyuqlantirish. 2 N, A 1 2 N, A 1 IV-VI guruh kationlariga ta’rifi. Tiotuzlar. Anionlarning hossalari. VII. Miqdoriy analiz. 10 11 Miqdoriy analiz vazifasi va usullari. Analiz qilinadigan moddani analizga tayyorlash va analiz xatolari. Miqdoriy analiz vazifasi va usullari. Analiz qilinadigan moddani analizga tayyorlash va analiz xatolari. VIII . Tortma analiz 12 13 Tortma analiz ahamiyati. CHo‘kmalarga qo‘yiladigan talablar. Moddani analiz uchun tortib olish. Eritish va suyuqlantirish. IX . Hajmiy analiz. 14 Hajmiy analiz. Suyuqliklar hajmini o‘lchash. Hajmiy analiz natijalarni hisoblash. Hajmiy analiz. Suyuqliklar hajmini o‘lchash. Hajmiy analiz natijalarni hisoblash. 55 15 Eritmalar tayyorlash va ularni hisoblash. 16 Neytrallash usulining Neytrallash usulining mohiyati va mohiyati va indikatorlar indikatorlar Indikatorlarning ko‘rsatishga Indikatorlarning ko‘rsatishga turli turli omillarning ta’siri. omillarning ta’siri. Oksidlanish –qaytarilish Oksidlanish –qaytarilish usullari. usullari. Kompleksonometrik Kompleksonometrik usuli usuli XII . Elektrokimyoviy analiz usullari 17 18 19 20 Elektr tortma analiz haqida tushuncha. Elektroliz vaqtida kimyoviy jarayonlar va elektroliz qonunlari. Jami Eritmalar tayyorlash va ularni hisoblash. X. Neytrallash usuli Elektr tortma analiz haqida tushuncha. Elektroliz vaqtida kimyoviy jarayonlar va elektroliz qonunlari. 2 N, A 1 2 N, A 1 2 N, A 1 2 N, A 1 2 N, A 1 2 N, A 1 40 20 3. O‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini baholash O‘quv dasturi davomida o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilgan bilim va ko‘nikmalar ichki nazorat bo‘yicha amaldagi tartib asosida baholanadi. Baholash usullari yozma, og‘zaki, savol-javob, test, amaliy topshiriqlardan iborat bo‘lib, ular o‘quv elementini o‘zlashtirish natijalarini aniqlashga imkon beradi. Nazorat savollari va topshiriqlar qo‘yilgan maqsadga hamohang bo‘lishi lozim. 4.Tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati: 1. V.N.Alekseyev. “Miqdoriy analiz”. 2. V.N.Alekseyev. “YArim mikro metod” bilan qilinadigan kimyoviy sifat tahlil kursi. 3. Vasina “Analitichiskaya ximiya” 4. Ivanov I.G “Texnichiskaya analiz splavov svetnix metallov” 5. Mirkomilova M. “Analitik kimyo” Qo‘shimcha adabiyotlar. 1. X.Rustamov “Umumiy kimyo”. 2. Q.Axmedov. A.Jalilov. A.Ismoilov. “Umumiy va anorganik kimyo. Internet saytlari: 1.www.tdpu.uz 2.tdpu INTERNENT Ped 3. www.ZiyonetUz 56 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI O‘RTA MAXSUS PROFESSIONAL TA’LIMNING 5.53.04.03–Foydali qazilma konlarini qidirish va aniqlashning geofizik usullari mutaxassisligining Biznesni tashkil etish va yuritish fanidan O‘QUV DASTURI Kvalifikatsiya nomi: O‘quv rejadagi tartib raqami: 1. Texnik-geofizik 1.08 Ajratilgan soat: 40 Toshkent-2021 57 O‘quv dasturi Pedagogik innovatsiyalar, kasb-hunar ta’limi boshqaruv hamda pedagog kadrlarning qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti Metallurgiya va Konchilik ishi yo‘nalishlari bo‘yicha O‘quv metodik birlashmasining 2021-yil 23-avgustdagi 4-sonli majlis bayoni bilan ma’qullangan. Tuzuvchilar: Taqrizchilar: Z.Ya.Xudayberdiyev Pedagogik innovatsiyalar, kasb-hunar ta’limi boshqaruv hamda pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularni malakasini oshirish instituti direktori, i.f.d.,professor N.K.Abdurahmonova Professional ta’limni innovatsion rivojlantirish boshqarmasi bosh mutaxassisi N.R.Sirojiddinova Ta’lim texnologiyalari, o‘quv rejalari va dasturlarini ishlab chiqish bo‘limi bosh mutaxassisi F.U.Mamarasulov Pedagogik innovatsiyalar, kasb-hunar ta’limi boshqaruv hamda pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularni malakasini oshirish instituti “Ta’limda boshqaruv” kafedrasi mudiri, iqtisod fanlari nomzodi M.B.Kalonov TDIU huzuridagi “O‘zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishning ilmiy asoslari va muammolari” ilmiy tadqiqot markazi direktori, universitet prorektori, i.f.n.,professor 58 Dastur nomi Ajratilgan soat O‘qituvchining mashg‘ulotida qatnashib o‘zlashtirilishi lozim bo‘lgan mavzular soni Dasturning maqsadi O‘zlashtirish (o‘qitish) natijalari Bilimlar Ko‘nikmalar 1. O‘quv dasturi umumiy talablari Biznesni tashkil etish va yuritish. 40 10 Bozor munosabatlari sharoitida o‘quvchilarga biznesni tashkil etish va yuritish fanini o‘rgatish va ularni mehnat bozoriga moslashtirish, bitiruvchilarning mehnat bozoridagi vakolatlarini bilishi, o‘z kasbi va mutaxassisligi bo‘yicha raqobatbardosh hodim sifatida tayyorlash. Fanning mazmun-mohiyatini ta’riflay oladi; Tadbirkorlik va biznesda sodir bo‘layotgan jarayonlar bo‘yicha ma’lumotlarni biladi; Tadbirkorlik va biznesning moliyaviy-iqtisodiy ko‘rsatkichlarni tahlil qilishni biladi; Kelgusidagi kasbini rejalashtira oladi; Ish izlay olish va ishga joylashishda o‘zini-o‘zi namoyish qila oladi. Axborotlar izlay oladi hamda tanlaydi; O‘z biznesini taqdimot etadi va o‘z uslubini yarata oladi; -taddbirkorlik va biznes bo‘yicha boshlang‘ich ma’lumotlar; - tadbirkorlik va biznes faoliyatida sodir bo‘layotgan jarayonlarni muhim belgilari; -tadbirkorlik va biznes faoliyatiga daxldor ma’lumotlar bilan ishlash,ularni tashkil qilish asosida xulosa chiqarish usullarini. -mehnat bozori kon’yunkturasi; -o‘zining kelgusidagi kasbining mohiyati va ijtimoiy ahamiyati; -ish beruvchi tomonidan ishchiga qo‘yiladigan odatiy va o‘ziga xos talablar va ish beruvchi tomonidan o‘tkaziladigan suhbat usullari va qoidalari; -taqdimotning eng maqbul uslublarini tanlash, test o‘tkazish usullari. barcha mulk shakllariga mansub bo‘lgan tadbirkorlik va biznes faoliyatlarini bilish; tadbirkorlik va biznesning mablag‘laridan to‘la va unumli foydalanish, undagi mulkning butligini ta’minlash, iqtisodiy rivojlantirish kabi dolzarb masalalarni hal eta olish salohiyatiga ega bo‘lish; ishbilarmonlik faoliyatining asosi bo‘lmish tovar va xizmatlar bozoridayuqori foyda olishga yo‘naltirilgan maqsadga erishish uchun bilimga ega bo‘lish; tadbirkorlik va biznesni to‘liq qoniqtiradigan moliyaviy axborotlarnitayyorlash va taqdim qilish bo‘yicha etarli bilimga ega bo‘lish. o‘z hayotiy maqsadi va kelgusidagi kasbini belgilay olishi; ish izlash rejasini tuza olishi; axborot manbalarini topa olishi va ishga joylashishdagi muammolarningechimi bilan bog‘liq zaruriy axborotlarni tanlay olishi. 59 O‘quv rejasiga o‘zaro bog‘liq fanning nomi ish beruvchi bilan suhbatlasha olishi, vaziyatni tahlil qila olishi, dalil vaisbotlarni keltira olishi; muvofiq “Mehnat muhofazasi va texnika xavfsizligi”,”chilangarlik ishi” bo‘lgan dasturlari O‘qitishni tashkiliy shakli Dasturga qo‘yilgan talab O‘qitish tili Baholash tartibi O‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini baholash N – Nazariy ta’lim; A – Amaliy ta’lim; NA – Nazariy va amaliy ta’lim birgalikda tashkil etiladi; MX – Maxsus xonada o‘tkaziladigan mashg‘ulot. Majburiy Guruhda belgilangan o‘qitish tili asosida Baholash bo‘yicha amaldagi tartib asosida YOzma, og‘zaki, savol-javob, test, amaliy topshiriq 2. 3. 4. Mavzuning qisqacha mazmuni Biznesdagi tadbirkorlikning zaruriyati. Biznesda Tadbirkorlik tadbirkorlikning vazifalari Biznesdagi tadbirkorlik tushunchasi va xarakterining qirralari. Jamiyatda kichik korxonalarni uning mohiyati. paydo bo‘lishigatadbirkorlikning o‘rni. G‘oyalar generatsiyasi. Tadbirkorlik g‘oyasi, uning tavsifi, mazmuni. Tadbirkorlik g‘oyasi manbalari. Biznes konsepsiyasi. Ijodkorlik. Biznes g‘oyaTadbirkorlik g‘oyasi generatsiyasi. Raqobat muhiti. biznes asosi. Kapital, texnologiya va boshqa resurslarga ehtiyoji. Atrof-muhit vainfratuzilmaning holati. Texnikiqtisodiy asosnoma va biznes-reja. O‘zbekistonda biznes tashkil etishning shakllari. Korxonalarni turli tashkiliy-huquqiy shakllarining o‘ziga xos Biznesni xususiyatlari. Tadbirkorlikni amalgaoshirish shaklini tashkil tanlashga ta’sir etuvchi omillar. Biznesni tashkil etish etishning turlishakllarining yutuq va kamchiliklari. Kichik biznes tashkiliy va xususiy tadbirkorlik huquqiy sub’ektlari, ularning kriteriyalari va tavsifi. Biznes shakllari shakllari va korxonalarni ro‘yxatdan o‘tkazish bo‘yicha qonunlar va me’yoriy hujjatlar. «Bozor» tushunchasi. Potensial xaridor, uning hohishi, Biznesni yo‘lga xarid qilish joyi vavaqti. Korxona joylashuv erini qo‘yish tanlash. Korxonani joylashuv erini bosqichlari, tanlashningmuhimligi. Korxona joylashuv erining texnik-iqtisodiy tanlashga ta’sir etuvchi asosiy omillar:iqtisodiyotning asoslash holati; demografik holat; raqobat; chakana savdo korxonasi; ulgurjisavdo korxonasi; servis firmalari; 60 Mustaqil ta’lim 1. Mavzuning nomi O‘qitishni tashkiliy shakli № Jami 2. O‘quv dasturi mazmuni 2 N 1 6 N, A 2 4 N, A 4 6 N, A 4 5. 6. 7. ishlab chiqarish korxonalari.Texnik iqtisodiy asoslash va biznes reja.Biznesni ochish v uni yuritishning huquqiy jihatlari Ishga qabul qilish. Personalni samarali boshqarish uchun zarur bo‘lgan shaxsiysifatlar. Rahbarlik ko‘nikmalarini takomillashtirish. Bir qism vazifalarni muhimxodimlarga yuklash modeli. Vaqtni boshqarish va uning usullari. Vaqtdan foydalanishnitahlili. Sotuvni boshqarish. Omadli sotuvchilar sifati. Ehtimolli xaridorningsifati. Sota bilishda muomalaning ahamiyati. Tovar va xizmatlarni bozorga taqdim etishbo‘yicha xarajatlarni rejalashtirish. Biznesni Ta’minotchilarni tanlash va ular bilan ish olibborish. boshqarish va Kichik korxonalar qo‘llaydigan texnologiyalar. Mos moliyalashtiris keluvchi texnologiyalarningtavsifi – oddiyligi; h texnologik samaradorlik; qo‘llashning erkinligi; egiluvchanlik; ishonchlilik; zaxiraviy samaradorlik; rentabellik. Muvaffaqiyatli tadbirkorlikfaoliyati uchun zarur bo‘lgan qobiliyat. Bilim, uning mohiyati. Bilim turlari vaxususiyatlari. Biznesda yuzaga keladigan imkoniyatlar. Iste’molchilar. Ishlab chiqarishjarayoni. Biznesni boshqarish. Biznesni moliyalashtirish va moliyaviy manbalardanfoydalana olish imkoniyatlari. Kapitallar va mikrokreditlash tizimi. Biznes-praktikum. Moliyaviy rejalashtirish: moliyaviy vaziyatni nazorat qilish bo‘yicha harakatlar algoritmi; asosiy moliyaviy ko‘rsatkichlar hisob-kitobi, moliyaviy rejalashtirish. Daromadlar va harajatlar rejasi. Buxgalteriya hisobi. Buxgalteriya hisobini yuritishning uch turi: yakka qaydlar tizimi; ikki marotabalik qaydlar bazaviy Biznesni tizimi; takomillashtirilgan ikki marotabalik qaydlar moliyaviy rejalashtirishva tizimi. Hisob-kitob hujjatlarini rejalashtirish va yuritishda foydalaniladigan sug‘urta me’yoriy hujjatlar. Korxona xarajatlari: to‘g‘ri va bilvosita xarajatlar. Kategoriyalari bo‘yichaxarajatlarni tasniflash. Moliyaviy boshqaruv. Moliyaviy prognoz. Pul oqimlari xarajati prognozi. Moliyaviy hisobot. Foyda va zararto‘g‘risida hisobot. Balans, uning tavsifi, tuzilishi.Sug‘urta va uning turlari. Soliq tizimining mohiyati. Soliq tizimini guruhlanish tartibi. Soliqlar vasoliqqa tenglashtirilgan majburiy to‘lovlarning guruhlanishi: iqtisodiy mohiyatigako‘ra Tadbirkorlik (to‘g‘ri va egri soliqlar); byudjetga tushishiga ko‘ra sub’ektlarini (umumdavlat soliqlari hamdamahalliy soliqlar va soliqqa tortish boshqa majburiy to‘lovlar); soliq to‘lovchilari nuqtai asoslari nazaridan(yuridik shahslardan va jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar). O‘zbekiston 61 6 N,A 2 4 N,A 2 4 N, A 3 8. Tadbirkorlik faoliyatida marketing 9. Kasbiy faoliyatdagi asosiy tushunchalar 10. Muvaffaqiyat psixologiyasi Respublikasida soliq tizimi. YUridik shaxslarni soliqqa tortish tartibi. YUridik shaxs tushunchasi. YUridik shaxslar – O‘zbekiston Respublikasi rezidenti va norezidentlariga soliq solishning o‘ziga xos xususiyatlari. YUridik shaxslardan undiriladigan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar tarkibi. Jismoniy shaxslarni soliqqa tortish tartibi. Jismoniy shaxs tushunchasi. Jismoniy shaxslarni soliqqa tortish. Soliqqa oid qonunbuzarliklar va ularga nisbatan qo‘llaniladigan jazochoralari. Soliq qonunchiligi tizimida jazo choralari mohiyati va turlari Marketing bozordagi faoliyat tizimi sifatida. Tadbirkorlik faoliyatidamarketing. Bozorni o‘rganish. Iste’molchilarni o‘rganish. Bozor konsepsiyasi, tadqiqoti,strategiyasi. Maqsadli marketing. Marketing qorishmasi (miks). Marketing sifatinibaholash. Tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish va sotish imkoniyatini tahlili.Iste’mol bozoriga ta’sir etuvchi omillar. O‘z raqobatchilarini bilish. Raqobatni tahliletish. Marketingni rejalashtirish. Marketing rejasi va uning tarkibiy qismlari.Bozor sharoitida narx siyosati. Tovarlar harakatini rejalashtirish. Ulgurji va chakanasavdoni tashkil etish. Sotishni tashkillashtirish. Tovarlarni ilgari surish. Reklama vareklama faoliyati. Reklamani rejalashtirish va muvaffaqiyatni nazorat qilish. “Raqobatbardoshlik”, “Lavozim”, “Kasbiy muvaffaqiyatga erishish” va boshqatushunchalar. Kasblar bo‘yicha Davlat ta’lim standarti talablariga javob beradigan mutaxassislar va ular vakolatlarining hozirgi holati. Inson hayoti davomida ta’lim olishi va malakasini oshirishi – kasbiy muvaffaqiyatga erishishning zaruriy sharti sifatida. Bitiruvchilarning mehnat bozoridagi vakolatlari, raqobatbardoshligi, ularning o‘z kasbi va mutaxassisligi bo‘yicha mehnat faoliyatini olib borishlariga moslashishi. Muvaffaqiyat sari olti qadam: Maqsad sari intiluvchanlik, olg‘a intilishga bo‘lgan hohish, obro‘ va amalga intilish: Dangasalik ustidan g‘alaba qozonish: O‘zingizni yo‘qotib qo‘ymang!; Bir xillika qarshi kurashish; O‘z xotirangizdan to‘g‘ri va ongli ravishda foydalaning; Orzu qilishdan qo‘rqmang! Muvaffaqiyat sirlari. O‘z ishiga nisbatan fidoiylik. Asosiy tamoyillarni o‘rganishga sadoqat ko‘rsatish. Maqsadga erishish, vazifalar echimini topish va rejalarni 62 4 2 2 N, A 1 N, A 1 N, A, 1 bajarish. Qat’iyatlilik. SHaxsiy Noqulayliklar zonasiga chiqishga ko‘nikish. O‘ziga bo‘lgan ishonch. jamoani tuzish. Jami 40 20 3. O‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini baholash O‘quv dasturi davomida o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilgan bilim va ko‘nikmalar ichki nazorat bo‘yicha amaldagi tartib asosida baholanadi. Baholash usullari yozma, og‘zaki, savol-javob, test, amaliy topshiriqlardan iborat bo‘lib, ular o‘quv elementini o‘zlashtirish natijalarini aniqlashga imkon beradi. Nazorat savollari va topshiriqlar qo‘yilgan maqsadga hamohang bo‘lishi lozim. 4.Tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati: O‘zbekiston Respublikasining Konsitutsiyasi. T., «O‘zbekiston», 2012. O‘zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi. T., «Norma», 2008. O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik Kodeksi http: www.lex.uz O‘zRning «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida»gi Qonuni // O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2010-yil, 37-son. 5. O‘zRning «Mas’uliyati cheklangan hamda qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyatlarto‘g‘risida»gi Qonuni // O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2011-yil, 51-son. 6. O‘zRning «Mikromoliyalash to‘g‘risida»gi Qonuni // http: www.lex.uz 7. O‘zRning «Oilaviy tadbirkorlik to‘g‘risida»gi Qonuni // O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2012-yil, 17-son. 8. O‘zRning «Tadbikorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida»gi Qonuni (yangi tahriri) // http: www.lex.uz 9. O‘zR «Tashqi iqtisodiy faoliyat to‘g‘risida»gi Qonuni (yangi tahriri) // O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari to‘plami, 2009-yil, 37-son. 10. SH.Z. Abdullaeva. Pul muomalasi va kredit. O‘quv qo‘llanma. -T., «ILM ZIYO» nashriyot uyi, 2013. 11. O‘zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobining milliy standartlari. -T., 2002. 12. S.S. G‘ulomov. Tadbirkorlik va kichik biznes. T., 2002. 13. X.SHennaev va boshq. Sug‘urta ishi. O‘quv qo‘llanma. T., «Turon-iqbol», 2013. 1. 2. 3. 4. 4.3.Internet manbalari: http://www.gov.uz -O‘zRning davlat portali. http://www.mintrud.uz - O‘zR Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligirasmiy sayti. http://www.mineconomu.uz - O‘zR Iqtisodiyot vazirligining rasmiy sayti. http://www.mf.uz - O‘zR Moliya vazirligining rasmiy sayti. http://www.stat.uz - O‘zR Statistika bo‘yicha davlat qo‘mitasining rasmiy sayti. http://www.chamber.uz - O‘zR Savdo- sanoat palatasining rasmiy sayti. http://www.uzte.uz - «O‘ztadbirkoreksport» ixtisoslash-tirilgan tashqi savdokompaniyasining rasmiy sayti. 8. http://www.naaa.uz - O‘zbekiston buxgalterlari va auditorlari milliy 9. assotsiatsiyasining sayti. 10. http://www.mikrokreditbank.uz - «Mikrokreditbank» aksiyadorlik-tijorat __________bankiningsayti. 11. http://www.lex.uz - O‘zR Adliya vazirligining qonunchilik hujjatlari sayti. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 63 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI O‘RTA MAXSUS PROFESSIONAL TA’LIMNING 5.53.04.03–Foydali qazilma konlarini qidirish va aniqlashning geofizik usullari mutaxassisligining Muhandislik va kompyuter grafikasi fanidan O‘QUV DASTURI Kvalifikatsiya nomi: O‘quv rejadagi tartib raqami: 1. Texnik-geofizik 2.01 Ajratilgan soat: 60 Toshkent-2021 64 O‘quv dasturi Pedagogik innovatsiyalar, kasb-hunar ta’limi boshqaruv hamda pedagog kadrlarning qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti Metallurgiya va Konchilik ishi yo‘nalishlari bo‘yicha O‘quv metodik birlashmasining 2021-yil 23-avgustdagi 4-sonli majlis bayoni bilan ma’qullangan. Tuzuvchilar: Tilavova Go’zal Qahramonovna Taqrizchilar: M.R.Eshmamatov Uchquduq sanoat texnikumi axborot texnologiyalari fani katta o’qituvchisi Navoiy Davlat Konchilik Instituti Oliy matematika va axborot texnologiyalari kafedrasi dotsenti 65 1. O‘quv dasturi umumiy talablari Dastur nomi Ajratilgan soat Mavzular soni Muhandislik va kompyuter grafikasi 60 10 Dasturning maqsadi O‘quvchilarda muhandislik va kompyuter grafikasi bo‘yicha tushuncha, bilim va ko‘nikmalarni shakllantirish O‘zlashtirish (o‘qitish) natijalari Kompyuter grafikasi xususiyatlari; Grafik axborotlarni tasvirlash asoslarini; Power Point dasturida animatsiya va tovushlardan foydalanib, taqdimotlar yaratish; Grafik ob’ektlarda oddiy va murakkab vektor effektlarini qo‘llash;Har xil tayyor tasvirlarni import qilish;iTayyor roliklarni chop etish va eksport qilish;Uch o‘lchamli grafika dasturida oddiy animatsiyalar yaratish; Bilimlar Ko‘nikmalar Kompyuter grafikasi xususiyatlari: asos va o‘lcham, shakl va o‘lcham, tekstura va o‘lcham, rang va o‘lcham; Kompyuter grafikasi turlarini; Power Point dasturida taqdimotlar yaratishni; Corel Draw dasturining ishlash xususiyatlari va interfeysini; Adobe Photoshop dasturi interfeysi va ishlash xususiyatlarini; Macromedia Flash dastur interfeysi va uning ishchi muhitini sozlash usuli; 3DS Max uch o‘lchamli dasturning interfeysi va uning tarkibida ishlash; Power Point dasturida animatsiya va tovushlardan foydalanib, taqdimotlar yaratish; CorelDraw dasturida asboblar paneli bilan ishlash; Adobe Photoshop dasturining asboblari bilan ishlash; Macromedia Flash dasturing ishchi muhitini o‘rnatish; 3DS Max dasturida modellashtirishni; O‘quv rejasiga muvofiq o‘zaro “Informatika va axborot texnologiyalari” bog‘liq bo‘lgan fanning nomi O‘qitishni tashkiliy shakli Dasturga qo‘yilgan talab O‘qitish tili Baholash tartibi O‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini baholash N - Nazariy ta’lim; A - Amaliy ta’lim; NA - Nazariy va amaliy ta’lim birgalikda tashkil etiladi; MX Maxsus xonada o‘tkaziladigan mashg‘ulot. Majburiy Guruhda belgilangan o‘qitish tili asosida Baholash bo‘yicha amaldagi tartib asosida Yozma, og‘zaki, savol-javob, test, amaliy topshiriq Mavzular nomi Mavzuning qisqacha mazmuni O‘qitishning tashkiliy shakli shakli Mustaqil ta’lim № Jami 2. O‘quv dasturi mazmuni Kasbiy faoliyat doirasida vujudga keladigan turli masalalar yechimini topish usullarini tanlay bilish. 2 N 1 Kompyuter grafikasi xususiyatlari: asos va Grafik axborotlarni tasvirlash o‘lcham, shakl va o‘lcham, teks-tura va 2. asoslari. Kompyuter grafikasi o‘lcham, rang va o‘lcham; Grafik dizayn turlari elementlari: rang, shakl, shrift dizayni 4 N 2 Windows amaliyot tizimidagi Paint dasturida rasmlarni tahrirlash va grafik muharrirlar ishlash. 4 A 2 10 N, A 5 6 N,A 3 8 A 4 4 N,A 2 4 A 2 12 A 6 3DS Max uch o‘lchamli dasturning interfeysi va uning tarkibiy qism-lari; Uch o‘lchamli grafika Modifikator tushunchasi ular-ni qo‘llash; 10. tushunchasi, turlari, ishlatish 3DS Max dasturida mo- dellashtirish; Uch sohalari o‘lchamli grafika dasturida oddiy animatsiyalar yara- tish; 6 A 3 Jami 60 10/50 30 1. Dasturga kirish 3. Obyektli grafikaning hususiyatlari. Power Point 4 dasturi interfeysini o‘rnatish va taqdimotlarni yaratish Skaner qurilmasi va unda 5. ishlash. Adobe Reader dasturri Power Point dasturida animatsiya va tovushlardan foydalanib, taqdimot-lar yaratish; Power Pointning grafik va servis imkoniyatlari Rasm formatini boshqa formatga aylantirish. Fine Reader dasturi. Kompyuterda ranglar plitrasi Corel Drawda ob’ektlarni to‘ldirish, konturlar atributlarini o‘rnatish va matn Corel Draw dasturi, interfeysi ob’ektlari bilan ishlash; 6 va unda ishlash asoslari Grafik ob’ektlarda oddiy va murak- kab vektor effektlarini qo‘llash; Corel Draw dasturida tayyor tasvirlarni chiqarish va Tekstlar bilan ishlash. Sahifalash. Animatsion tasvirlarning 8 hususiyatlari 7 9. Adobe Photoshop dasturi interfeysi va ishlash asoslari Adobe Acrobat dasturi imkoniyatlari Macromedia Flash MX dasturi imkoniyatlari Adobe Photoshop dasturining asbob- lari bilan ishlash va va rastr ob’ek- tidan foydalanish; Qatlamlar bilan ishlash, tasvirlarni qo‘yish; Tayyor tasvirlarni import qilish va chop etish; 3. O‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini baholash O‘quv dasturi davomida o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilgan bilim va ko‘nikmalar ichki nazorat bo‘yicha amaldagi tartib asosida baholanadi. Baholash usullari yozma, og‘zaki, savol-javob, test, amaliy topshiriq-lardan iborat bo‘lib, ular o‘quv elementini o‘zlashtirish natijalarini aniqlashga imkon beradi. Nazorat savollari va topshiriqlar qo‘yilgan maqsadga hamohang bo‘lishi lozim. 4. Tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati: 1. “Muhandislik va kompyuter grafikasi” Mavzular to’plami, 2021 yil 2. S.S.Qosimov. Axborot texnologiyalari. O‘quv qo‘llanma. - Toshkent. "Aloqachi", 2006. 3. Axborot texnologiyasi. Axborotlarni kriptografik muxofazasi. Ma’lumotlarni shifrlash algoritmi” 4. O‘zbekiston Davlat standarti. O’zDSt 1105:2006 5. Osnovbi bezopasnosti jiznedeyatelnosti. Ejemesyachnbiy jurnal - Moskva, 1996 g. 6. N. V. Solovev, N.A.Strelchuk, P.I.Ermilov, B.P.Kner. «Oxrana truda v ximicheskoy prombishlennosti». M., Ximiya, 1969. 7. G . V. Makarov i dr. «Oxrana truda v ximicheskoy prombishlennosti» M., Ximiya 1977. 8. V. P. Sulemanov. Oxrana truda v neftyanoy prombishlennosti. M., Nedra, 1980. 9. Sanitarnbie normbi proektirovaniya prombishlennbix predpriya tiy SN-245-7. M. 1972. SN4088- Normbi radiatsionnoy bezopasnosti. NRB-76, M. 1977. Sistema standartov bezopasnosti truda (SSBT) GOST 12.0.002- 74. Stroitelnme normbi proektirovaniya prombishlennbix predpriya tiy. 10. A.S.Babkov. Oxrana truda v rezinovoy prombishlennosti. L., Ximiya. 1998. 11. P. A . Dolin. Spravochnik po texnike bezopasnosti. M., Ener- goatomizdat, 1985. 12. M . YA . Roytman. Protivopojarnoe normirovanie v stroi telstve. Spravochnoe posobie. 205 www.ziyouz.com kutubxonasi 13. V. V. Denisenko, V. G. T o ch il k i n a . Pojarnaya bezopas nost v stroitelstve. 1989. Intern et manbalari: http://metalcandy.ru/documentation-centos Kniga Fedora Linux Toolbox. Avtor: Negus Ch. 2007 http://xbb.uz/FOSS/Distributiv-Linux-CentOS http://openwiki.ru/wiki/CentOS http://metalcandy.ru/how-to-forge-centos/361-installing-webmin-on-centos-55 http://www.stealthsettings.com/ru/instalare-si-configurare-centos-5-6-pe- virtualbox-windows-7vista-windows-xp.html www. security.uz www.cert.uz www.uzinfocom.uz http://sebeadmin.ru/ http://pc-rep.ru/ O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI O‘RTA MAXSUS PROFESSIONAL TA’LIMNING 5.53.04.03–Foydali qazilma konlarini qidirish va aniqlashning geofizik usullari mutaxassisligining Hayot faoliyati xavfsizligi va xavfsizlik texnikasi fanidan O‘QUV DASTURI Kvalifikatsiya nomi: O‘quv rejadagi tartib raqami: 1. Texnik-geofizik 2.02 Ajratilgan soat: 40 Toshkent-2021 69 O‘quv dasturi Pedagogik innovatsiyalar, kasb-hunar ta’limi boshqaruv hamda pedagog kadrlarning qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti Metallurgiya va Konchilik ishi yo‘nalishlari bo‘yicha O‘quv metodik birlashmasining 2021-yil 23-avgustdagi 4-sonli majlis bayoni bilan ma’qullangan. Tuzuvchilar: Taqrizchilar: Sh.J.Ruziyev A.H.Akbarov Uchquduq sanoat texnikumi Maxsus fan o‘qituvchisi Davlat geologiya qidiruv ekspeditsiyasi Kokpatas geologiya qidiruv bo‘limi bosh muxandisi 70 1. O‘quv dasturi umumiy talablari Dastur nomi Ajratilgan soat O‘qituvchining mashg‘ulotida qatnashib o‘zlashtirilishi lozim bo‘lgan mavzular soni Hayot faoliyati xavfsizligi va xavfsizlik texnikasi 40 17 Mehnat xavfsizligi standartlari tizimi, inson mehnati xavfsizligini ta’minlash yo‘lida sotsial-iqtisod asoslarini, tashkiliy ishlarni, mehnatni muhofaza qilish ishlarini tashkil Dasturning maqsadi etish, ochiq kon ishlarida mehnat xavfsizligi, yong‘in xavfsizligi, ishlab chiqarish sanitariya talablarini o‘zlashtirish. ­ kasbiy faoliyatda mehnat havfsizligi talablariga muvofiq ishni tashkil etish va mehnat havfsizligini ta’minlash; ­ texnik tizimlar va texnologik jarayonlarda sodir bo‘ladigan O‘zlashtirish (o‘qitish) havflardan saqlanish natijalari ­ shaxsiy himoya vositalaridan foydalanish; ­ elektr tokidan yoki boshqa sababdan shikastlanganda birinchi yordam ko‘rsatish; ­ yong‘inni o‘chirish foydalaniladigan jihozlarni ishlatish Mehnat muhofazasi soxasidagi asosiy qoidalari; Ochiq kon ishlarida mehnat muhofazasini boshqarish asoslari ; Ishlab chiqarishdagi baxtsiz xodisalarni tekshirish va hisobga olish tartibi; Bilimlar Ishlovchilarga zararli va xavfli ishlab chiqarish omillarini ta’sirini oldini olish qoidalari; Zararli moddalar bilan ishlashda ko‘riladigan xavfsizlik chora-tadbirlari; Ishlab chiqarish sanitariyasi va mehnat gigienasi qoidalari; Alohida kasblar, hamda ish turlariga mehnat muhofazasi bo‘yicha yO‘riqnomalar tuzish; Ish bajaruvchilar bilan mehnat muhofazasi bo‘yicha yo‘lyo‘riq o‘tkazishni va o‘tkazilgan yo‘l-yo‘riqlarni rasmiylashtirishni; Ishlab chiqarishdagi baxtsiz xodisalarni tekshirishni amalga oshirishni; Mehnat muhofazasini holatini ma’muriy-jamoat Ko‘nikmalar nazoratining ta’luqli pog‘onasini tashkil qilishni va o‘tkazishni; Xona iqlimini, shovqin, titrash, yoritilganlik, gazlanganlik va changlanganlik ko‘rsatkichlarini o‘lchashni; Mashinalar, mexanizmlar, moslamalar va asbobuskunalarning xavfsizlik holatini tekshirishni va xavfli yuklar bilan muomala qilishni; Birlamchi o‘t o‘chirish vositalaridan foydalanishni. “Umumiy geologiya va foydali qazilmalar asoslari” va O‘quv rejasiga muvofiq o‘zaro bog‘liq bo‘lgan “Chilangarlik ishi” hamda “Elektrotexnika asoslari”dasturi fanning nomi N – Nazariy ta’lim; O‘qitishni tashkiliy shakli A – Amaliy ta’lim; 71 Dasturga qo‘yilgan talab O‘qitish tili Baholash tartibi O‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini baholash NA – Nazariy va amaliy ta’lim Majburiy Guruhda belgilangan o‘qitish tili asosida Baholash bo‘yicha amaldagi tartib asosida Yozma, og‘zaki, savol-javob, test, amaliy topshiriq Mavzuning nomi 1. Kirish. Hayot faoliyati xavfsizligi va xavfsizlik texnikasi fanining ahamiyati. 2. Mehnat muhofazasi bo‘yicha asosiy me’yoriy hujjatlar 3. Mehnat muhofazasini boshqarish. Mavzuning qisqacha mazmuni Kirish. Hayot faoliyati xavfsizligi va xavfsizlik texnikasi fanining ahamiyati.Mehnat sharoitini sog‘lomlashtirish va yaxshilash uni havfsizligini oshirish xo‘jalik va kasaba uyushma tashkilotlari vazifasi. Konstitutsiyadagi mehnat muhofazasi masalalari. Korxona, muassasa tashkilotlarini ishchi va xizmatchilari uchun namunaviy mehnat tartibi qoidasi. Mehnat muhofazasining qoida va me’yorlari. Mehnat muhofazasi bo‘yicha tarmoq qoidalari, yo‘riqnomalar. Mehnat xavfsizligi standartlarining tuzilmasi. Mehnat sharoitini yaxshilashdagi MUSTning ahamiyati va o‘rni. Mehnat xavfsizligi standartlari belgilashning tuzilishi. Standartlashtirish joylari. Mehnat muhofazasi holati ustidan davlat jamoat va muassasa nazorati. «Davsanoatatomnazorati», «Boshdavquvvatnazorati», «Davsannazorati», «Davyonnazorati», «Davlat texnika nazorati», kasaba uyushmasi, MKni mehnat huquqi nazorati, kasaba itifoqi qo‘mitasini mehnat muhofazasi bo‘yicha hay’ati, mehnat muhofazasi jamoatchi nazorati, yuqori xo‘jalik tashkilotlari mehnat muhofazasi xizmatini huquq va vazifalari. Mehnat muhofazasi qonunlarini qoida va me’yorlarini buzganligi uchun intizomiy. ma’muriy, moddiy va jinoiy javobgarlik. Foydali qazilma konlarini aniqlash ishlaridamehnat muhofazasini boshqarish tuzilmasi. Boshqarishning vazifasi va masalalari. Mehnat muxofazasi bo‘yicha mansabdor shaxslarning huquq va vazifalari, lavozim yo‘riqnomalari. Mehnat muhofazasi bo‘yicha ishni rejalash. Jamoa shartnomasi. Jamoa shartnomasiga ilova qilinadigan Mehnat muhofazasi bo‘yicha bitim. Mehnat muhofazasi bo‘yicha ishlarni mablag‘ bilan ta’minlash. Korxonani mehnat muhofazasi 72 O‘qitishni tashkiliy shakli shakli Mustaqil ta’lim № Jami 2. O‘quv dasturi mazmuni 2 N 1 2 N 1 2 N 1 xizmati mehnat muhofazasi muxandisligini asosiy vazifalari. Mehnat muhofazasi holati ustidan tezkor va ma’muriy jamoat nazorati ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalarni tekshirish va hisobga olish tartibi. Guruhli baxtsiz hodisalarni va o‘lim bilan yanunlangan baxtsiz xodisalar maxsus tekshiruvi. Ishlab chiqarishdagi baxtsiz xodisalar to‘g‘risidagi hisobot (N-I shakli № 7-TVN shakli). Mehnat sanitar texnik holatini hujjatlashtirish, mehnat muhofazasi darajasini hisobga olish, tahlil qilish va baholash. Mehnat muhofazasi yuzasidan ishni rag‘batlantirish. 4. 5. 6. Foydali qazilma konlarini aniqlash ishlarida xavfli va zararli ishlab chiqarish omillari. Mehnatni sanitar gigienik sharoitini nazorat qilish. Gazlanganlikni, havoning changlanganligini, obihavoning sharoitini, yoritilganlikni, shovqin va titrashni, zararli gazlardagi va oqava suvlardagi zararli moddalarning miqdorini tekshiradigan asboblar. Shaxsiy muhofaza vositalari. Amaliy mashg‘ulot. Xavfli va zararli ishlab chiqarish omillarini o‘lchovchi asboblar va changlanganlikni, gazlanganlikni, shovqin va titrashni o‘lchash. Olingan ma’lumotlarni yo‘l qo‘yiladigan yuqori miqdorlar bilan taqqoslash. O‘lchangan ma’lumotlarni sanitar texnik xolatini hujjatda qayd qilish Ishlab chiqarish kasbi va kasb kasalliklarini asosiy sabablari (texnikaviy, ruhiy, fiziologik, iqtisodiy). Foydali qazilma konlarini aniqlash ishlarida o‘ziga xos baxtsiz xodisalar. Ishlab chiqarish shikastini tahlil qilish usullari. Shikastni tahlil qilishni statistik usulini bir turiday guruhlash va tipografik Foydali qazilma usullari. Shikastni tahlil qilishni monografik usuli. konlarini Shikastni tahlil qilishning vaziyat usuli. Sababning aniqlash oqibat bilan bog‘liqlik sxemalari. ishlarida ishlab Mehnat xavfsizligini oshirish bo‘yicha tashkiliy chiqarish tadbirlar shikastlanishi va Amaliy mashg‘ulot. quyidagi xollarda kasb shikastlardagi baxtsiz xodisalarni vaziyatga qarab kasalliklarini sababini oqibati bilan bog‘liqlik bayonini tuzish oldini olish. barobarida tahlil qilinsin: - - vaqtinchalik tayanchga ko‘tarilib qo‘yilgan mexanizmning tushib ketishi; - ishlovchiga yukni tushib ketishi; - tokarlik dastgohining o‘z-o‘zidan xarakatga tushish Mehnat Mehnat muhofazasini Foydali qazilma konlarini muhofazasini aniqlash ishlarida xududiga transportni kelishi va xududiga, ishlab o‘tish yo‘llariga, odamlar o‘tish yo‘llariga, chiqarish va dastgohlarni ustaxonalarga o‘rnatilishiga va Foydali qazilma konlarini aniqlash ishlarida xavfli va zararli ishlab chiqarish omillari. Zararli moddalar bilan ishlashda xavfsizlik choralari. Shaxsiy muxofaza vositalari 73 4 4 2 N,A N,A N 2 2 1 7. 8. 9. 10. 11 yordamchi ta’mirlash ustaxonaga talablari.. Siqilgan va binolarga talabi. suyultirilgan gazda ishlaydigan dastgohlardan foydalanishda xonalarga qo‘yiladigan qo‘shimcha talablar. Mehnat muhofazasini chilangarlikmexanik yig‘ish va ta’mirlash xonalariga, yuvish joylariga, diognostika ishlari bajariladigan xonalarga, ma’muriy yordamchi va sanitar maishiy xonalarga qo‘yiladigan talablar Foydali qazilma konlarini aniqlash ishlarida ish muhitining havosi. Havodagi zararli moddalar va ularni odam a’zolariga ta’siri ish muhiti havosidagi zararli moddalarning yo‘l qo‘yiladigan yuqori quyuqligi. Ish muhiti havosida bO‘lgan zararli Mexnatni sanitar moddalardan ishlovchilarni himoya qilishning gigienik biologik tadbirlari. Ishlab chiqarish xonalarining sharoitlari ob-havo sharoitlari. Xarorat, nisbiy namlik va havo xarakati tezligining eng maqbul va yo‘l qo‘yiladigan ko‘rsatgichlari. Maqbul ob-havo sharoitini ta’minlash bo‘yicha tadbirlar Chilangarlik va Chilangarning ish joyi. Chilangarlik va mexanik mexanik yig‘ish, yig‘ish, ta’mirlash ustaxonasini texnik holati va ta’mirlash jihozlanishga umumiy talablar. Chilangarlik va ustaxonasini mexanik yig‘ish, ta’mirlash ishlarini bajarishdagi texnik holati va asbob-uskuna va moslamalardan foydalanishdagi jihozlanishga xavfsizlik texnikasi. umumiy talablar Yuklarni xavflilik darajasi bo‘yicha toifasi. Xavfli yuklarga belgi qo‘yish. GOST 19433-81 “xavfli yuklar». Toifalash, xavf belgilari. Xavfli yuk Xavfli yuklarni tashiladigan harakat tarkibiga talablar. Chiqarish quvuriga, yoqilg‘i idishiga, elektrouskunalarga va tashishda kuzovga qo‘yiladigan talablar. Suyultirilgan gazlar, paytida oson aralashtiruvchan va yonuvchan suyuqliklarni xavfsizlik tashishga belgilangan avtosisternalarga texnikasi qO‘yiladigan talablar. Har xil turdagi xavfli talablari yuklarni tashishda xavfsizlik talablari. Xavfli yuklarni tashishda qatnashuvchi haydovchi va kuzatib ketuvchi shaxslarga qO‘yiladigan talablar. Mehnat muhofazasi bo‘yicha ma’sul shaxsning majburiyatlari.Ishlab chiqarish texnologiyasi.Ish Chilangarliko‘rniga qo‘yiladigan talablar.Metallarga sovuq mexanik yig‘ish ishlov berishdagi xavfsizlik texnikasi.Ish ishlarida boshlashda, ish davrida va ish oxiridagi texnika xavfsizlik xavfsizligi. Balandlikda ishlash davridagi texnikasi xavfsizlik texnikasi talablari.Elekt asbobtalablari uskunalarda ishlaganda xavfsizlik texnikasi talablari Ta’mirlash Ta’mirlashda xavfsizlikning umumiy talablari., ishlarini Xavfsizlikni umumiy talablari. Ta’mirlash, agregat bajarishda qismlarni tozalash va yuvish paytida xavfsizlik xavfsizlik talablari. Mashina va agregatlarning texnikaviy 74 2 N 1 2 N 1 2 N 1 2 N 1 2 N 1 texnikasi talablari. 12 13 14 15 holatini tekshirish. Ta’mirlash dastgohlariga texnik xizmat ko‘rsatish va ta’mirlashda xavfsizlik texnikasining qo‘shimcha talablari. Nuqson aniqlash, chilangarlik, payvandlash, temirchilik, ressor, misgarlik tunukasozlik, vulqonlash, buyoqchilik, zangga qarshi ishlov berish ishlari, metall va yog‘ochlarga mexanik ishlov berishda xavfsizlik texnikasi talablari. Bosim ostida ishlovchi idishlarni ishlatishdagi xavfsizlik talablari. Bosim ostida ishlovchi idishlarni «Davlatsanoatatom-nazorati tashkilotlarida ro‘yxatdan o‘tkazish. Bosim ostida ishlovchi idishlarni texnikaviy sinovdan o‘tkazish. Bug‘ va suv isitiladigan qozonlarni ishlatish Siqilgan gaz va paytidagi xavfsizlik talablari. qozonlarni, bug‘ isitgichlarni va ekonomayzerlarni havoni «Davlatsanoatatomnazorati» tashkilotlari quvvatidan o‘tkazish. qozonlarini, bug‘ foydalanishdagi ro‘yxatidan isitgichlarni va ekonomayzerlarni texnikaviy xavsizlikni Tekshirish-o‘lchash asboblari. asosiy shartlari sinash. qozonxonaga qo‘yiladigan talablar. qozonxonalarni tuzatishda xavfsizlik texnikasi talablari. Havo siqish uskunalarini xavfsizlik qurilmalari: saqlagich, habar berish va blokirovkalash. Havo siqish uskunasini davriy va rejali ko‘rikdan o‘tkazish. Elektr tokining odam a’zolariga ta’siri. GOST 12.1. 038-82 «Elektr xavfsizligi. Tegish kuchlanishlari va toklarni yo‘l qo‘yiladigan yuqori darajalari». Elektr uskunalari va ishlab chiqarish xonalarining elektr xavfsizligi darajasi bo‘yicha toifalari. Elektr tokidan shikastlanishdan ximoyalashning texnik usullari va vositalari. Elektr uskunalarini Elektr ishlatishda elektr xavfsizligi talablari. Kuchli elektr xavfsizligi simlari, yoritish qurilmalari elektroharakatga keltirgichlarini, transformator va ATKning boshqa elektr xo‘jaligi ishlaridagi elektr xavfsizligi talablari. Elektr asboblar va ko‘chma elektr chirog‘idan foydalanishdagi xavfsizlik talablari. Statik elektr tarmog‘ining xavfli ta’siridan himoyalanish. Yong‘in xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha davlat chora-tadbirlari Yong‘in nazorati tashkilotlarini Kon vazifalari va ularni xuquqlari. Kon korxonalaridagi korxonalarida yong‘in sabablari, qurilish inshoatlari va yong‘in tuzilmalari, ularni yong‘inga xavfli xususiyatlari. xavfsizligi O‘tga chidamlik chegarasi va o‘tni tarqalish chegarasi. Yong‘inning oldini olishni vazifalari va umumiy Yong‘inni oldini choralar. Yong‘indan saqlanishni tashkil qilish. olish Kon korxonasi va uni aloxida ustaxonalarini, bo‘limlarini yong‘in xavfsizligiga javobgar 75 2 N 1 2 N 1 2 N 1 4 N 2 shaxslari va ularning vazifalari. Yong‘inga qarshi ko‘ngilli uyushmalar. Yong‘in – texnikaviy xay’ati. Yong‘inga qarshi yo‘l-yo‘riq. Yong‘in texnikasi bo‘yicha eng zarur bilim berish yuzasidan mashg‘ulotlar. Yong‘indan habar berish va aloqa vositalari. Yong‘inlarni o‘chirish usullari va vositalari. Birlamchi o‘t o‘chirish vositalarining me’yori.Ishlab chiqarish bo‘linmasida ishlatiladigan oson alangalanuvchan yoki yonuvchan suyuqlikni chaqnash xarorati aniqlansin va olingan natijalar asosida ayni bo‘linmaning xonasini portlash, yonish yoki yong‘in xavfi bo‘yicha qaysi turga kirishi xaqida xulosa qilinsin. O‘tni o‘chirgichlar, qum va suv bilan o‘chirish usullarini mashq qilish 16 17 Atrof-muhitni muhofaza qilish to‘g‘risidagi qonunlar. Atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiiy Atrof muhitni boyliklardan unumli foydalanish, umuminsoniy muhofaza qilish muammolar ichida eng dolzarb muammo-lardan biridir. Davlatni, atrof muhitni muhofaza qilish muammolari yuzasida g‘amxo‘rligini asosiy qonun Konstitutsiyada, xukumat qarorlarida aks etish. Atrof-muhitni mashinasozlik korxonalari ishlab chiqgan gazlarni zararli tarkiblaridan ifloslanishini kamaytirish usullari. Ishlab chiqarilgan gazlarni Atrof muhitni tekshirish usullari va yo‘l qo‘yiladigan zaharlilik muxofaza qilish me’yori. “Tabiat muhofazasi. Atmosfera. Quyish bo‘yicha chorasexlarining ishlab chiqargan gazlardagi uglerod tadbirlar oksidi va uglevodorod me’yori va ularni o‘lchash usullari”), Dastgohlarning tashqi shovqinini kamaytirish. Jami 2 N 1 2 N 1 40 20 3. O‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini baholash O‘quv dasturi davomida o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilgan bilim va ko‘nikmalar ichki nazorat bo‘yicha amaldagi tartib asosida baholanadi. Baholash usullari yozma, og‘zaki, savol-javob, test, amaliy topshiriqlardan iborat bo‘lib, ular o‘quv elementini o‘zlashtirish natijalarini aniqlashga imkon beradi. Nazorat savollari va topshiriqlar qo‘yilgan maqsadga hamohang bo‘lishi lozim. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 4.Tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati: Shavkat Mirziyoev “Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib,yangi bosqichga ko‘taramiz” Toshkent – “O‘zbekiston”-2018. Shavkat Mirziyoev “Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy baxodir” Toshkent – “O‘zbekiston”-2018. I.A.Karimov "Uzbekiston XXI asr busugasida: xavfsizlikka taxdid, barkarorlik shartlari va tarakkiyot kafolatlari" 1997 y. G‘.Yormatov. Mehnatni muhofaza qilish. –Toshkent: O‘qituvchi, 2001. L.Qudratov. Mehnat muhofazasi. –Toshkent: O‘qituvchi, 2002. O‘.Yo‘ldoshev. Mehnatni muhofaza qilish. –Toshkent: O‘qituvchi, 2005. 76 7. J.Yo‘ldoshev. Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish asoslari. –Toshkent: O‘qituvchi, 2003. 8. Xalilov. Ekologiya (lotin). –Toshkent: O‘qituvchi, 2004. INTERNET MANBALARI 1. http:// www. lee. de – 2. http:// www.moto. ru –. 77 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI O‘RTA MAXSUS PROFESSIONAL TA’LIMNING 5.53.04.03–Foydali qazilma konlarini qidirish va aniqlashning geofizik usullari mutaxassisligining Metrologiya va staandartlashtirish fanidan O‘QUV DASTURI Kvalifikatsiya nomi: O‘quv rejadagi tartib raqami: 1. Texnik-geofizik 2.03 Ajratilgan soat: 40 Toshkent-2021 78 O‘quv dasturi Pedagogik innovatsiyalar, kasb-hunar ta’limi boshqaruv hamda pedagog kadrlarning qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti Metallurgiya va Konchilik ishi yo‘nalishlari bo‘yicha O‘quv metodik birlashmasining 2021-yil 23-avgustdagi 4-sonli majlis bayoni bilan ma’qullangan. Tuzuvchilar: Taqrizchilar: Uchquduq sanoat texnikumi maxsus fan o‘qituvchisi Sh.J.Ro‘ziev A.H.Akbarov Davlat geologiya qidiruv ekspeditsiyasi Kokpatas geologiya qidiruv bo‘limi bosh muxandisi 79 1. O‘quv dasturi umumiy talablari Dastur nomi Ajratilgan soat Mavzular soni Dasturning maqsadi O‘zlashtirish (o‘qitish) natijalari Metrologiya va standartlashtirish 40 14 “Metrologiya va standartlashtirish” fani kasb hunar maktablarida ukuvchilarda materiya va xarakat mexanikxarakat turlari materiallar karshiligiva mashina detallari xakida kunikmalar bilimlar xosil kilish uchun xizmat kiladi. «Metrologiya va standartlashtirish» fani mashinasozlikda keng ko‘lamda ishlatiladigan metall va metallmas materialllarning tuzilishi Mexanik xarakatni asosiy xossalarini o‘zlashtirishdan iborat. -.Davlat standartlashtirish sistemasi, maksad va vazifalari. -.Dopusk va utkazishlar xakida asosiy tu shunchalar. -.Utkazishlar va kvaitentlarsistemasini tanlash. -Uzaro almashuvchanlik turlari. - Metrologiya. -Umumiy tushunchalar. -Texnik ulchamlar asoslari. -Ulchashlar va kattaliklar xakida tushunchalar. -Ulchash vositalari va usullari klassifikatsiyasi. -Uzunlikni ulchash asboblari. -Richak mexanika richak optik priborlar -Ulchamlar zanjiri xakida tushuncha. -Standartlashtish va maxsulot sifati. -.Standartlashtirish katgoriyasi va turlari. Ko‘nikmalar - Xalqaro standartlashtiri sistemasini bilish.. - Dopusk va utkazishlar xakida asosiy ma’lumotlani bilish. -.Chizmalarida chegaraviy chetlanishlar, kvalitentlar va ulchov birikmalari bilish. -O‘zaro almashuvchanlik xakida asosiyma’lumotlar bilish. -O‘zaro almashuvchanlikning samaradorligini ta’minlovchi chora-tadbirlarni amalga oshirish. -Etalonlar.Uzunlik va burchak ulchamlarini bilish. -O‘lchash vositalari kursatgichlarini bilish. -O‘lchash asboblari va ularni kullashni bilish. O‘quv rejasiga Fizika, matematika, texnikaviy mexanika, elektrotexnika va muvofiq o‘zaro elektronika asoslari bog‘liq bo‘lgan fanning nomi N – Nazariy ta’lim; O‘qitishni tashkiliy A – Amaliy ta’lim; shakli NA – Nazariy va amaliy ta’lim birgalikda tashkil etiladi; Majburiy Dasturga qo‘yilgan talab Guruhda belgilangan o‘qitish tili asosida O‘qitish tili Baholash bo‘yicha amaldagi tartib asosida Baholash tartibi Bilimlar 80 O‘quvchilarning bilim Yozma, og‘zaki, savol-javob, test, amaliy topshiriq va ko‘nikmalarini baholash Mavzuning qisqacha mazmuni 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 “Metrologiya va standartlashtirish” fanning rivojlanish tarixi Standartlashtirishning davlat Standartlashtirish sistemasining organlari, ularning vazifasi, huquqlari va burchlari. tizimi. Standartlashtirish va Ishlab chiqarilgan mahsulot sifatiga mahsulot sifati. javobgarlik. Standartlashtirishni rejalashtirish va qo‘llashni tashkil etish. Standartlashtirish va Standartlashtirish va unifikatsiyalashtirish. unifikatsiyalashtirish. Chekli chetga chikishlar O‘tkazishlar va o‘tkazish dopusklari haqida utkazishlar va dopusklar tushuncha.Normal chizikli ulchamlar va sistemasi. ularni kurish. Shakldan chetga chikishga va Shakldan chetga chikishning tipoviy sirtlarning g‘adir-budurligiga kurinishlari.Sirtlarning gadir-budirligi va tegishli dopusklar. uni dopusklar bilan normalash. Silliq slindrik birikmalrninig Teshik sistemasidagi va val sistemasidagi o‘tkazishlar. Chizmalarda o‘lchamlarning dopusk va o‘tkazishlari chekli o‘lchamdan chetga chiqishlarini qo‘yish usullari. Asosiy metrologik Asosiy metrologik tushunchalar va tushunchalar va ta’riflar. ta’riflar. Ulchash vositalarining metrologik O‘lchash va nazorat qilish kursatgichlari va ulchash metodlari. vositalari. Chizikli ulchamlarin ulchash O‘lchamlar va ularning birliklari xakida vositalari. tushuncha.O‘lchash vositalarining metrologik ko‘rsatgichlari va o‘lchash metodlari.Shtangen asboblari va mikrometrik ulchash vositalari. Kalibrlarning vazifasi va ularning turlari. Kalibrlar. Normal kalibrlar. Chegaraviy kalibrlar. Teshiklar uchun asosiy kalibrlarning turlari. Shakldan chetga chikishlar va Tekislikmaslik vatugri chizikmaslikni sirtlarning gadir-budirligini nazorat kilish. Silindrikmaslik va nazorat kilish vositalari. doiraiymaslikni nazorat kilish. Burchak ulchamlari va Burchak o‘lchamlari va ularga tegishli konussimon birikmalar uchun dopusklar.Konuslarni kolibrlar bilan dopusklar. nazorat kilish. Kirish 81 Amaliy Mavzuning nomi Nazariy № Jami O‘qitishni tashkiliy shakli Mustaqil ta’lim 2. O‘quv dasturi mazmuni 3 2 1 3 2 1 3 2 1 3 2 1 3 2 1 6 2 3 2 6 2 6 2 2 1 2 2 4 2 6 2 2 2 6 2 2 2 Konus birikmasi detallarining o‘lchamlari va joizligi. Rezbali birikmalarga tegishli dopusklar va ularni nazorat kilish. Tishli uzatmalar va gildiraklarga tegishli dopusklar. 12 13 14 Konus birikmasi detallarining o‘lchamlari asosiy elementlari Rezbani kolibrlar bilan nazorat kilish. Tishli gildiraklar va uzatmalarning asosiy elementlari. Jami: 3 2 1 3 2 1 6 2 2 2 60 26 14 20 3. O‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini baholash O‘quv dasturi davomida o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilgan bilim, ko‘nikma va malakalar ichki nazorat bo‘yicha amaldagi tartib asosida baholanadi. Baholash usullari, savol-javob va amaliy topshiriqlardan iborat bo‘lib, ular o‘quv elementini o‘zlashtirish natijalarini aniqlashga imkon beradi. Nazorat savollari va topshiriqlar qo‘yilgan maqsadga hamohang bo‘lishi lozim. 1. 2. 3. 4. Foydalanilgan adabiyotlar: Shavkat Mirziyoev “Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib,yangi bosqichga ko‘taramiz” Toshkent – “O‘zbekiston”-2018. Shavkat Mirziyoev “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak”Toshkent – “O‘zbekiston”2017. Shavkat Mirziyoev “Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy baxodir” Toshkent – “O‘zbekiston”-2018. Juravlyov A.N. “Dopusklar va texnik ulchamlar” Internet manbalari 1. 2. 3. prava.uz lex.uz Norma.uz 82 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI O‘RTA MAXSUS PROFESSIONAL TA’LIMNING 5.53.04.03–Foydali qazilma konlarini qidirish va aniqlashning geofizik usullari mutaxassisligining Umumiy, strukturaviy geologiya va geologik xaritalash ishlari fanidan O‘QUV DASTURI Kvalifikatsiya nomi: O‘quv rejadagi tartib raqami: 1. Texnik-geofizik 2.04 Ajratilgan soat: 80 Toshkent-2021 83 O‘quv dasturi Pedagogik innovatsiyalar, kasb-hunar ta’limi boshqaruv hamda pedagog kadrlarning qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti Metallurgiya va Konchilik ishi yo‘nalishlari bo‘yicha O‘quv metodik birlashmasining 2021-yil 23-avgustdagi 4-sonli majlis bayoni bilan ma’qullangan. Tuzuvchilar: Taqrizchilar: Uchquduq sanoat texnikumi maxsus fan o‘qituvchisi Sh.J.Ro‘ziev A.H.Akbarov Davlat geologiya qidiruv ekspeditsiyasi Kokpatas geologiya qidiruv bo‘limi bosh muxandisi 84 1. O‘quv dasturi umumiy talablari Dastur nomi Ajratilgan soat O‘qituvchining mashg‘ulotida qatnashib o‘zlashtirilishi lozim bo‘lgan mavzular soni Dasturning maqsadi O‘zlashtirish (o‘qitish) natijalari Bilimlar Ko‘nikmalar Umumiy, strukturaviy geologiya va geologik xaritalash ishlari 60 19 Talabalarga “Umumiy, strukturaviy geologiya va geologik xaritalash ishlari” fani o‘rgatish va ularga ruda shaxta konlari,konlarni ochish bo‘yicha bilim va ko‘nikmalarni shakllantirish.. - Fanning mazmun-mohiyatini ta’riflay oladi; Kon haqida ma’lumotlar; Foydali qazilmalar turlari; Rudnik va shaxtalar; Konlarni ochish: Konni ochish usullari. -Kursning o‘rganish ob’ekti va rivojlanish tarixi -Yer va uning koinotda tutgan o‘rni. Yerning tashqi va ichki qobiqlari. Yer po‘sti. -Geologik vaqt. Geoxronologik va stratigrafik shkalalar. -Geologik kartalar va qirqimlar. -Endogen jarayonlar -Ekzogen jarayonlar -Kristallografiya va mineralogiya. -Petrografiya, magmatik, cho‘kindi va metamorfik tog‘ jinslari. -Foydali qazilma konlari va ularning tasnifi -Foydali qazilmalarning sanoat turlari -Foydali qazilma konlarini qidirish, baholash, razvedka qilish va qazib olish usullari -Yer osti suvlvrining tasniflanishi. -Kon ishlarida gidrogeologik va muxandis-geologik tadqiqotlar - Yer va uning koinotda tutgan o‘rni. Yerning tashqi va ichki qobiqlari. Yer po‘sti. Geologik vaqt. Geoxronologik va stratigrafik shkalalar. -Geologik kartalar va qirqimlar. -Endogen jarayonlar -Ekzogen jarayonlar -Kristallografiya va mineralogiya. -Petrografiya, magmatik, cho‘kindi va metamorfik tog‘ jinslari. -Foydali qazilma konlari va ularning tasnifi -Foydali qazilmalarning sanoat turlari -Foydali qazilma konlarini qidirish, baholash, razvedka qilish va qazib olish usullarini -Yer osti suvlvrining tasniflanishini. Kon ishlarida gidrogeologik va muxandis-geologik tadqiqotlarini o‘rganishlari lozim. 85 O‘quv rejasiga muvofiq o‘zaro bog‘liq bo‘lgan fanning nomi O‘qitishni tashkiliy shakli Dasturga qo‘yilgan talab O‘qitish tili Baholash tartibi O‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini baholash “Mehnat muhofazasi va texnika xavfsizligi” va “Geologiya asoslari” N – Nazariy ta’lim; A – Amaliy ta’lim; NA – Nazariy va amaliy ta’lim birgalikda tashkil etiladi; Majburiy Guruhda belgilangan o‘qitish tili asosida Baholash bo‘yicha amaldagi tartib asosida Yozma, og‘zaki, savol-javob, test, amaliy topshiriq 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. Dasturga kirish. Yerning tashqi va ichki qobiqlari. Yerning tuzilishi va o‘lchamlari Yerning magnitliligi va issiqligi. Mavzuning qisqacha mazmuni Kirish. Umumiy, strukturaviy geologiya va geologik xaritalash ishlari fanining mohiyatini anglash. Koinot va quyosh tizimining koinotdagi joylashuvi.Asteroidlar, meteoritlar va dumli yulduz. Yer atmosfera qobig‘ining tuzilishi. Yerning ichki qobiqlari Yerning magnitliligi, meridian chiziqlari, yerning issiqlik manbalari Geologik jarayonlarning umumiy Yer qobig‘ining tasnifi. Ekzogen va endogen geologik fizikaviy hayoti jarayonlar Minerallar haqida umumiy Yer qobig‘idagi tushuncha. Minerallarning fizik xossalari. Minerallarning kimyoviy minerallar tarkibi. Jins hosil qiluvchi minerallar. Tog‘ jinslari haqida Magmatik tog‘ jinslari haqida ma’lumot. Magmatik umumiy ma’lumot. tog‘ jinslari Cho‘qindi tog‘ Cho‘kindi tog‘ jinslari haqida jinslari umumiy ma’lumot Metamorfik tog‘ Metamorfik tog‘ jinslari haqida jinslari umumiy ma’lumot Geomorfologiya. Relefning musbat formasi. Nisbiy Morfometrik relef formasi. Relefning morfometrik tasnifi. tasnifi. Relefning genetik Morfotuzilishi. Morfoskulptura. tasnifi Gipsografik egrilik Grafik og‘ishi. Amplituda. 86 Mustaqil ta’lim 1. Mavzuning nomi O‘qitishni tashkiliy shakli № Jami 2. O‘quv dasturi mazmuni 2 N 1 4 N 2 4 N,A 2 2 N 1 6 N,A 4 2 N 1 2 N 1 2 N 1 4 N 2 4 N 2 4 N 2 12 Yer relefi chizmasi 13 Relef vujudga kelishining geologik jarayonlari 14 Yer qimirlashi va vulqonlar 15 Landshaft tuzilishi 16 17 Landshaft dinamikasi, mustahkamligi, o‘zgaruvchanligi Landshaftlarning prinsipial tasnifi 18 Landshaft funksiyasi. 19 Landщaftlarni himoya qilish Foydali qazilma konlari va ularning tasnifi 20 Foydali qazilmalarning sanoat turlari 21 Foydali qazilma konlarini qidirish, baholash, razvedka qilish va qazib olish usullari 22 Shtrixli usuli. Gipsometriya. Berg shtrixi. Geologik tadqiqotlardan foydalanib relef chizmasini o‘qish. Relef vujudga kelishining endogen jarayonlari. To‘lqinsimon harakatlar va ularni o‘rganish metodlari. Tizimli harakat. Buzilishli harakat Yer qimirlashi haqida umumiy tushuncha. Yer qimirlashining ballarga taqsimlanishi. Vulkanizm Landshaftlar strukturasi. Gorizontal struktura. To‘g‘ri va teskari aloqa. Geosistema. Funksiyalanish. Kichik aylana. Katta aylana. Mineral almashishi, geoximik aylanma. Geotizim holati. Landshaft dinamikasi. Landshaft turi. Resurs hasil qiluvchi funksiyalar. Atrof-muhitni hosil qiluvchi funksiyalar. Himoyalanadigan tabiiy territoriyalar. Davlat tabiiy qo‘riqxonalari. Milliy park. Foydali qazilma, ma’dan, foydali qazilma koni tushunchalari. Foydali qazilma konlarining xalq xo‘jaligidagi ahamiyati Foydali qazilmalarning tasnifi. Ma’danli, noma’dan, suyuq va gaz holidagi foydali qazilma konlari. Foydali qazilmalarning sanoat turlari. Mineral yoqilg‘ilar, qora va rangli va sof metallar, radiaktiv va nodir elementlar, kimyo va texnik mineral xom ashyolar, flyuslar, olovbardosh va qurilish materiallari, suyuq va gaz holidagi foydali qazilmalar. Foydali qazilma konlarini qidirish Tog‘ jinslarining fizik-mexanik xossalari: mustahkamligi, g‘ovakligi, kirituvchanligi, cho‘kishi, ho‘llanishi, ko‘pchishi, siqiluvchanligi, eruvchanligi, darzlanganligi. Karstlar, karst voronkalar: o‘pirilish, qulab tushish va ko‘chki hodisalari. Foydali qazilma konlarini baholash va razvedka qilish usullari va tamoyillari. 87 4 4 N,A N,A 2 2 4 N,A 2 4 N 2 4 2 N,A N 2 1 4 N 2 4 N 2 4 N 2 4 N 2 4 N 2 Yer osti suvlarining tasniflanishi. 23 24 Kon ishlarida gidrogeologik va muxandis-geologik tadqiqotlar Kon ishlarida gidrogeologiya va muxandislik gelogiyasi. Yer osti suvlarining to‘yinishi va kimyoviy tarkibi. Yer osti suvlarining tasnifi: ichimlik, texnik,mineral, termal va sanoat suvlari. Kon ishlarida gidrogeologik va muxandis-geologik tadqiqotlar Jami 2 80 N 1 40 3. O‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini baholash O‘quv dasturi davomida o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilgan bilim va ko‘nikmalar ichki nazorat bo‘yicha amaldagi tartib asosida baholanadi. Baholash usullari yozma, og‘zaki, savol-javob, test, amaliy topshiriqlardan iborat bo‘lib, ular o‘quv elementini o‘zlashtirish natijalarini aniqlashga imkon beradi. Nazorat savollari va topshiriqlar qo‘yilgan maqsadga hamohang bo‘lishi lozim. 4.Tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati: 1. Shavkat Mirziyoev “Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz” Toshkent – “O‘zbekiston”-2018. 2. Shavkat Mirziyoev “Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy baxodir” Toshkent – “O‘zbekiston”-2018. 3. Shavkat Mirziyoev “Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz” Toshkent – “O‘zbekiston”-2016. 4. Shavkat Mirziyoev “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak” Toshkent – “O‘zbekiston”-2017. 5. Shavkat Mirziyoev “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan birga quramiz” Toshkent – “O‘zbekiston”-2018. 6. Shavkat Mirziyoev “Niyati ulug‘ xalqning ishi ham ulug‘, hayoti yorug‘ va kelajagi farovon bo‘ladi” Toshkent – “O‘zbekiston”-2019 7. Ananev V.P., Potapov A.D. Injenernaya geologiya. – M.: Vыssh. shk., 2000. – 511 s. 8. Koronovskiy N.V., Yasamanov N.A. Geologiya. – M.: Izdatelskiy sentr «Akademiya», 2003 . – 448 s. 9. Prakticheskoe rukovodstvo po obщey geologii /A.I. Guщin, M.A. Romanovskaya, A.N. Stafeev i dr.; pod red. N.V. Koronovskogo. – 2-ye izd., ster. – M.: Izdatelskiy sentr «Akademiya», 2007. – 160 s. 10. Kamni mira / red. gruppa M. Aksenova, Ye. Ananeva, A. Rostoskaya i dr. – M.: Mir ensiklopediy Avanta+, Astrel, 2007. – 184 s. 11. Internet saytlari 12. -http: //www.geolcom.ru/ 13. -http: //www.twirpx.com/ 14. -http: //www.mirknig.com/ 15. -http: //www.arhibook.ru/ 16. -http: //www.book.tr200.net/ 17. -http: //www.portal.tru.ru/ 88 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI O‘RTA MAXSUS PROFESSIONAL TA’LIMNING 5.53.04.03–Foydali qazilma konlarini qidirish va aniqlashning geofizik usullari mutaxassisligining Kristallografiya va mineralogiya fanidan O‘QUV DASTURI Kvalifikatsiya nomi: O‘quv rejadagi tartib raqami: 1. Texnik-geofizik 2.05 Ajratilgan soat: 80 Toshkent-2021 89 O‘quv dasturi Pedagogik innovatsiyalar, kasb-hunar ta’limi boshqaruv hamda pedagog kadrlarning qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti Metallurgiya va Konchilik ishi yo‘nalishlari bo‘yicha O‘quv metodik birlashmasining 2021-yil 23-avgustdagi 4-sonli majlis bayoni bilan ma’qullangan. Tuzuvchilar: Taqrizchilar: Uchquduq sanoat texnikumi maxsus fan o‘qituvchisi Sh.J.Ro‘ziev A.H.Akbarov Davlat geologiya qidiruv ekspeditsiyasi Kokpatas geologiya qidiruv bo‘limi bosh muxandisi 90 1. O‘quv dasturi umumiy talablari Dastur nomi Kristallografiya va mineralogiya Ajratilgan soat Mavzular soni 80 19 Mineralogiya bo‘limida kristallar va ularning eng asosiy xossalari, elementlari, kristallar panjarasi va simmetriyasi hamda singoniyalarining qisqacha bayoni, minerallar to‘g‘risida umumiy ma’lumot, ularning fizik xossalari hamda mavjud tasnif bo‘yicha eng asosiy minerallarning ta’rifi. Petrografiya bo‘limida magmatik, cho‘kindi va metamorfik tog‘ jinslarining paydo bo‘lishi, struktura va teksturasi, yotish shakllari hamda tabiatda eng ko‘p uchraydigan jinslar ta’rifi 1. Minerallarni iqtisodiyotning turli tarmoqlaridan amalda ishlatish va yangi turlarini ochish maqsadida har tomonlama chuqur o‘rganish. 2. Minerallarning hosil bo‘lishi qonuniyatlarini aniqlash va bu qonuniyatlarni foydali qazilma konlarini izlash va razvedka qilish ishlarida qo‘llash maqsadida tekshirish. Dasturning maqsadi O‘zlashtirish (o‘qitish) natijalari Bilimlar - Kon ishlari haqida umumiy ma’lumotlar; - Ochiq kon ishlarining mohiyati; - Kon jinsini qazib olishga tayyorlash; - Kon jinslarini va foydali qazilma boyliklarini qazib olish va yuklash; - Karer yuklarini tashish; - Foydali qazilma boyliklarini qoplovchi qoplama jinslarni ag‘darmalarga tashish va ag‘darmalar hosil qilish; - Konni ochish; Ko‘nikmalar O‘quv rejasiga muvofiq o‘zaro bog‘liq bo‘lgan fanning nomi O‘qitishni tashkiliy shakli Dasturga qo‘yilgan talab O‘qitish tili Baholash tartibi O‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini baholash Konni yer osti usulda qazib olishda qo‘llaniladigan qazish tizimlarini o‘rgatish; - Kon haqida tushunchaga ega bo‘ladi; - Foydali qazilma haqida tushuncha hosil bo‘ladi; - Rudnik haqida tushuncha tushuncha hosil bo‘ladi;; - Konlarni ochish tushunchaga ega bo‘ladi; - Konni ochish usullari tushunchaga ega bo‘ladi; - Konni qazib olishga tayyorlash usullarini o‘rganadi; - Konni qazib olish usullarini o‘rganadi; “Foydali qazilma konlarini qidirish va razvedka qilish asoslari”, “Konlarning genetik va sanoat turlari” N – Nazariy ta’lim; A – Amaliy ta’lim; NA – Nazariy va amaliy ta’lim birgalikda Majburiy Guruhda belgilangan o‘qitish tili asosida Baholash bo‘yicha amaldagi tartib asosida Yozma, og‘zaki, savol-javob, test, amaliy topshiriq 91 2 3 4 5 6 Mineralogiya va Kelajagi buyuk davlatimiz – O‘zbekistonning petrografiyaning mineral xom ashyo bazasini yaratishda mineralogik rivojlanishi tarixi va petrografik izlanishlar . O‘zbek geologlari tomonidan olib borilayotgan 2 mineralogik va petrografik tadqiqotlar.Foydali qazilma konlarini izlashishlarini rejalashtirish va ko‘plab yangi ma’danli maydonlar hamda konlarni ochish Kristallarning Kristall ko‘p yoqli geometrik shakldagi qattiq jism elementlari bo‘lib, uning tarkibini (ion, atom, molekulalar) zarrachalar. Bu zarrachalar ma’lum qonuniyatga binoan kristall 4 panjarasining tugunchalarida tartibli joylashgan bo‘ladi. Shularga asoslanganda kristall ma’lum qulay kimyoviy va fizik sharoitda hosil bo‘lgan geometrik shakldagi qattiq jism Kristallar «Kristallar panjarasi» deganda kristall tarkibini tashkil etishda panjarasi qatnashuvchi zarrachalarning ma’lum qonuniyatga 4 asosan tartibli holda fazoviy joylashishi Kristallarning Kristall moddalarning xarakterli xususiyatlari muhim shundaki, ularning atomlari, ionlari yoki molekulalari ma’lum xususiyatlari 4 qonuniyat asosida kristall panjarasining tugunchaklarida tartib bilan biror geometrik shaklda joylashgan bo‘ladi Kristall Aksariyat kristallarning chegaralovchi elementlari (yoqlari, qirralari, uchlari) takomillashmagan, ba’zi burchaklarining mineral yoklarining doimiylik qonuni. bir shakli, o‘lchami esa o‘zgargan holda bo‘ladi. Bunga kvars kristali misol bo‘la oladi (8-rasm). Kvars mineralining turli 4 qiyofali kristalida ma’lum yoqlari orasidagi burchak o‘lchami doimo bir xil qiymatda bo‘ladi, bu yok burchaklarning «doimiylik qonuni» deb ataladi. Kristallar «Simmetriya» yunoncha – o‘xshashlik yoki tenglik simmetriyasi demakdir. Uningelementlariga simmetriya tekisligi – R, 4 simmetriya o‘qi – L , simmetriya markazi – C kiradi. Bular yordamida kristallar singoniyalari aniqlanadi. 92 Mustaqil ta’lim 1. Mavzuning qisqacha mazmuni O‘qitishni tashkiliy shakli № Mavzuning nomi Jami 2. O‘quv dasturi mazmuni N 1 N, A 2 N, A 2 N, A 2 N, A 2 N, A 2 Kristallar singoniyalari Kristallarning 32 xil kombinatsiyadagi simmetriya turlari shartli ravishda yettita yirik tizimga bo‘lingan bo‘lib, bular 7 singoniyalar deb yuritiladi. Minerallar «Mineral» deb bir yoki bir necha elementlarning to‘g‘risida tabiiy birikmalariga aytiladi. Minerallar faqat bitta elementdan (oltingugurt, oltin, umumiy platina) yoki bir necha elementdan tashkil topgan ma’lumot bo‘lishi mumkin. Minerallarni mineralogiya fani o‘rganadi. 8 Mineralogiya «minera» – ma’dan, javohir va «logos» – bilim, ta’limot so‘zlaridan olingan bo‘lib minerallarning tabiiy sharoitda paydo bo‘lishi, tarkibi, o‘zgarishi va ularni aniqlash usullari Minerallarni Tabiiy kimyoviy birikmalar bo‘lmish minerallar tekshirish usullari tarkibini to‘liq va batafsil aniqlash kerak bo‘lgan holatda ko‘pincha quyidagi: rentgenometrik, termik, spektral, 9 kimyoviy tahlil, luminessent taxlil, shlix taxlili, elektron mikroskopda tekshirish, eksperimental tadqiqotlar usullari qo‘llaniladi Minerallarning Har qanday mineral o‘ziga xos biror xususiyat bilan fizik xususiyatlari tavsiflanadi. Ana shu xususiyatiga qarab uni doimo boshqa minerallardan ajratish mumkin.Bunday xususiyatlarga:morfologik xususiyatlar – kristallarning qiyofasi, qo‘shaloq kristallar, 10 kristall yonlaridagi chiziqchalari; optik xususiyatlarshaffofligi, rangi,chizig‘ining rangi, yaltirashi; mexanik xususiyatlar-ulanish tekisligi,sinishi, qattiqligi, mo‘rtligi,pachoqlanuvchanligi, qayishqoqligi; shuningdek, solishtirma og‘irligi, magnit tortishi, radioaktivligi va boshqa xususiyatlari kiradi Minerallarning Tabiatda minerallar alohida kristallar qo‘rinishida, o‘simtalar yoki agregatlari ularning to‘plamlari shaklida uchrashi mumkin. 11 Mineral hosil qiluvchi tabiiy jarayonlarda hosil bo‘lgan kristallar to‘plami «mineral agregatlari» deyiladi. Mineral hosil Minerallar turli tabiiy geologik jarayonlarda hosil qiluvchi endogen bo‘ladigan jarayonlar moddalardir. Har bir geologik jarayonda o‘ziga xos minerallar paydo 12 bo‘ladi.Shuning uchun yer po‘sti ichkarisida va yuzasidagi barcha geologik jarayonlar ikki katta guruhga bo‘linadi: 1. Endogen (ichki); 2. Ekzogen (tashqi) jarayonlar. Endogen mineral hosil qiluvchi 93 4 N, A 2 4 N, A 2 4 N, A 2 6 N, A 3 4 N, A 2 4 N, A 2 jarayonlar magmaning faoliyati bilan bog‘langan bo‘ladi va ular quyidagi turlarga: magmatik, pegmatit, pnevmotolit, skarn, gidrotermal, vulkan, metamorfik jarayonlarga bo‘linadi Mineral hosil Minerallar turli tabiiy geologik jarayonlarda hosil qiluvchi ekzogen bo‘ladigan jarayonlar moddalardir. Har bir geologik jarayonda o‘ziga xos minerallar paydo bo‘ladi.Shuning uchun yer po‘sti ichkarisida va 13 yuzasidagi barcha geologik jarayonlar ikki katta guruhga bo‘linadi: 1. Endogen (ichki); 2. Ekzogen (tashqi) jarayonlar. Ekzogen mineral hosil qiluvchi jarayonlar yer po‘stining yuqori va yuza qismida ro‘y beradi. Minerallarning Minerallarning alohida xususiyatlariga izomorfizm, alohida polimorfizm, xususiyatlari tipomorf belgilari hamda generatsiyasi va paragenezisi kiradi. 14 IZOMORFIZM («izo»– teng, bir xil, «morfe»– shakl, qiyofa)bir modda atom (yoki ion) larining boshqa modda strukturasida atom (yoki ion) lari bilan o‘rin almashish xossasidir. Minerallar tasnifi Minerallar fizik – kimyoviy jarayonlar natijasida yer yuzi va ichki qismida vujudga keladi. Har bir mineral faqat o‘ziga xos kristallik tuzilishiga ega bo‘lgan aniq tabiiy birikmadan iborat va kimyoviy elementlardan tuzilgan. Minerallar tasnifini tuzishda asosan kimyoviy ichki tuzilishi 15 prinsipiga amal qilinadi. Minerallar o‘zlarining kimyoviy birikmalari turiga qarab sinflarga va guruhlarga ajratiladi. Xullas, ma’lum bo‘lgan minerallarning hammasi kimyoviy tarkibi va kristall tuzilishiga qarab sinflarga bo‘linadi. Sof elementlar Bu guruh minerallarining soni 80 dan ortiq. Bulardan 30 tasi metallar va ular ba’zan «asl elementlar» ham deyiladi. Mendeleev jadvalining oxirida joylashgan inert gazlari – He, Ne, Ar, Xe va Rn Rn ham ushbu guruhga kiradi. Yer po‘stida sof tug‘ma 16 elementlarning umumiy miqdori 0,1% ni tashkil etadi. Bu miqdorning 0,04 %ni azot va 0,01–0,02 %ni kislorod tashkil etadi. Sof tug‘ma elementlarga platinoid va temir guruhi minerallari ham kiradi. Mendeleev jadvalining o‘ng qismida joylashgan 94 4 N, A 2 4 N, A 2 4 N, A 2 6 N, A 3 Sulfidlar 17 Oksidlar 18 Gidrooksidlar 19 margimush, surma va vismut minerallari boshqalariga nisbatan kengroq tarqalgan. Sulfidlar yoki oltingugurtli birikmalar H2S kislotaning tuzlari bo‘lib, metallarning oltingugurt bilan hosil qilgan birikmasi hisoblanadi. Bunday birikmalar hosil qiladigan kimyoviy elementlar soni 40 ga yetadi. Eng muhimlari: vanadiy, molibden, nikel, kobalt,temir,mis,rux,qo‘rg‘oshin, margimush, surma, simob, vismut. Oksidlar va gidrooksidlar yer po‘stining 17 %ni tashkil etadi. Shundan 12,5 % SiO2 hisobiga to‘g‘ri keladi. Bu sinfning eng keng tarqalgan minerallari bo‘lib kremniy, aluminiy, temir, marganets va titan oksidlari hisoblanadi. Oksidlar magmatik, pegmatit, gidrotermal va ko‘proq ekzogen jarayonlarda hosil bo‘ladi. Bu guruhga kiradigan minerallar orasida eng muhim ahamiyatga ega bo‘lgan gidratlar yoki gidrooksidlar deb yuritiladigan minerallar, yana metallarning oksidlar tarkibidagi kislorod va ON gidrooksil guruhi bilan hosil qilgan birikmalari kiradi. Masalan, magniy oksidi – MgO o‘rnida Mg(OH)2, aluminiy oksidi Al2O3 o‘rnida 2AlO(OH) yoki 2Al(OH)3 Jami 4 N, A 2 6 N, A 3 4 N, A 2 80 40 3. O‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini baholash O‘quv dasturi davomida o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilgan bilim va ko‘nikmalar ichki nazorat bo‘yicha amaldagi tartib asosida baholanadi. Baholash usullari yozma, og‘zaki, savol-javob, test, amaliy topshiriqlardan iborat bo‘lib, ular o‘quv elementini o‘zlashtirish natijalarini aniqlashga imkon beradi. Nazorat savollari va topshiriqlar qo‘yilgan maqsadga hamohang bo‘lishi lozim. 4.Tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati: 1. Qo‘shmurodov O., Umarov A.Z., Ishbaev X.J. Kristallografiya. T. «Universitet» 2004. 2. Qo‘shmurodov O., Koneev R.I., Umarov A.Z. Mineralogiya.T. «Universitet», 2005. Internet saytlari -http: //www.geolcom.ru/ -http: //www.twirpx.com/ -http: //www.mirknig.com/ -http: //www.arhibook.ru/ -http: //www.book.tr200.net/ -http: //www.portal.tru.ru/ 95 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI O‘RTA MAXSUS PROFESSIONAL TA’LIMNING 5.53.04.03–Foydali qazilma konlarini qidirish va aniqlashning geofizik usullari mutaxassisligining Konlarni qidirish mineralogiyasi va ma’danlarni tadqiq qilish usullari,genetik va sanoat turlari fanidan O‘QUV DASTURI Kvalifikatsiya nomi: O‘quv rejadagi tartib raqami: 1. Texnik-geofizik 2.06 Ajratilgan soat: 100 Toshkent-2021 96 O‘quv dasturi Pedagogik innovatsiyalar, kasb-hunar ta’limi boshqaruv hamda pedagog kadrlarning qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti Metallurgiya va Konchilik ishi yo‘nalishlari bo‘yicha O‘quv metodik birlashmasining 2021-yil 23-avgustdagi 4-sonli majlis bayoni bilan ma’qullangan. Tuzuvchilar: Taqrizchilar: Uchquduq sanoat texnikumi maxsus fan o‘qituvchisi Sh.J.Ro‘ziev A.H.Akbarov Davlat geologiya qidiruv ekspeditsiyasi Kokpatas geologiya qidiruv bo‘limi bosh muxandisi 97 1. O‘quv dasturi umumiy talablari Dastur nomi Ajratilgan soat Mavzular soni Dasturning maqsadi O‘zlashtirish (o‘qitish) natijalari Bilimlar Konlarni qidirish mineralogiyasi va ma’danlarni tadqiq qilish usullari,genetik va sanoat turlari 100 25 Mineralogiya bo‘limida kristallar va ularning eng asosiy xossalari, elementlari, kristallar panjarasi va simmetriyasi hamda singoniyalarining qisqacha bayoni, minerallar to‘g‘risida umumiy ma’lumot, ularning fizik xossalari hamda mavjud tasnif bo‘yicha eng asosiy minerallarning ta’rifi. Petrografiya bo‘limida magmatik, cho‘kindi va metamorfik tog‘ jinslarining paydo bo‘lishi, struktura va teksturasi, yotish shakllari hamda tabiatda eng ko‘p uchraydigan jinslar ta’rifi 1. Minerallarni iqtisodiyotning turli tarmoqlaridan amalda ishlatish va yangi turlarini ochish maqsadida har tomonlama chuqur o‘rganish. 2. Minerallarning hosil bo‘lishi qonuniyatlarini aniqlash va bu qonuniyatlarni foydali qazilma konlarini izlash va razvedka qilish ishlarida qo‘llash maqsadida tekshirish. - Kon ishlari haqida umumiy ma’lumotlar; - Ochiq kon ishlarining mohiyati; - Kon jinsini qazib olishga tayyorlash; - Kon jinslarini va foydali qazilma boyliklarini qazib olish va yuklash; - Karer yuklarini tashish; - Foydali qazilma boyliklarini qoplovchi qoplama jinslarni ag‘darmalarga tashish va ag‘darmalar hosil qilish; - Konni ochish; Ko‘nikmalar O‘quv rejasiga muvofiq o‘zaro bog‘liq bo‘lgan fanning nomi O‘qitishni tashkiliy shakli Dasturga qo‘yilgan talab O‘qitish tili Baholash tartibi O‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini baholash Konni yer osti usulda qazib olishda qo‘llaniladigan qazish tizimlarini o‘rgatish; - Kon haqida tushunchaga ega bo‘ladi; - Foydali qazilma haqida tushuncha hosil bo‘ladi; - Rudnik haqida tushuncha tushuncha hosil bo‘ladi; - Konlarni ochish tushunchaga ega bo‘ladi; - Konni ochish usullari tushunchaga ega bo‘ladi; - Konni qazib olishga tayyorlash usullarini o‘rganadi; - Konni qazib olish usullarini o‘rganadi; “Foydali qazilma konlarini qidirish va razvedka qilish asoslari”, “Konlarning genetik va sanoat turlari” N – Nazariy ta’lim; A – Amaliy ta’lim; NA – Nazariy va amaliy ta’lim birgalikda Majburiy Guruhda belgilangan o‘qitish tili asosida Baholash bo‘yicha amaldagi tartib asosida Yozma, og‘zaki, savol-javob, test, amaliy topshiriq 98 Mavzuning qisqacha mazmuni 4 N, A 2 4 N, A 2 4 N, A 2 4 N, A 2 Minerallar va mineralogik tadqiqotlarning sanoatdagi ahamiyati 1 2 3 4 Sanoatning bironta ham sohasi yo‘qki, unda biror foydali qazilma bevosita xom holicha yoki qaytadan ishlangan mahsulot sifatida qo‘llanilmasin. Inson uchun temir ma’daniniqazib, undan metallurgiya yo‘li bilan tayyorlangan turli navli cho‘yan va po‘latning muhim ahamiyatga ega ekanligi hammaga ma’lum. Temir – sanoatning asosiy asbob tomiridir. Umetallurgiya, mashinasozlik, kemasozlik, temir yo‘l, ko‘priklar, temir-betoninshootlari, konasbob-uskunalari, keng iste’mol mollari va hokazo uchun asosdir. O‘z navbatida, faqat birgina temir metallurgiyasining o‘zi qazib chiqarilayotgan qattiq mineral yoqilg‘ining – koksga aylantiriladigan toshko‘mirning 40 %ga yaqinini talab qiladi. O‘zbekiston diyorida Geolog-mineralog olimlar va topilgan yangi mutaxassislarning mashaqqatli mehnatlari tufayli O‘zbekistonda 510 ga yaqin mineral minerallar va ularning 132 yangi turlari topildi. Jumladan, 13 mineral va ularning 5 yangi xillaridunyoda birinchi marta bizning diyorimizda aniqlangan. Petrografiyaning Tog‘ jinslari xilma-xil va murakkab tekshirish usullari bo‘lganligi uchun ularning xususiyati va tarkibi har xildir. Binobarin, bu tog‘ jinslarini tekshirish usullari ham turlichadir. Lekin tog‘ jinslarining barcha tekshirish usullarini 3 ta yirik guruhga bo‘lish mumkin. Tog‘ jinslari va ularni Tog‘ jinslari faqat bitta mineraldan (labradorit, olivinit, ohaktosh) yoki ko‘p o‘rganish usullari. mineraldan (diorit, granodiorit) tashkil topgan bo‘lishi mumkin. Tog‘ jinsining kimyoviy tarkibi uning qanday minerallardan tashkil topganiga bog‘liqdir. Tog‘ jinslari ma’lum geologik sharoitlarda tarkib topadilar. Bunday sharoitlar tog‘ Mustaqil ta’lim Mavzuning nomi O‘qitishni tashkiliy shakli № Jami 2. O‘quv dasturi mazmuni 99 Magmatik tog‘ jinslari 5 Magmatik jinslarning yotish shakllari 6 Magmatik jinslarning strukturasi va teksturasi 7 Nordon jinslar magmatik 8 O‘rta magmatik jinslar 9 10 Asosli jinslar magmatik jinslarining yotish shakliga, tog‘ jinsidagi minerallarning xossalariga va ularning birbirlariga bo‘lgan munosabatiga ta’sir ko‘rsatadi. Magma («magma» – xamir)– litosferada ma’lum qonuniyat asosida, murakkab fizikkimyoviy jarayonlar natijasida hosil bo‘lgan olovsimon quyuq qotishma. Magma barcha elementlarning har xil miqdordagi yig‘indisi bo‘lib, gaz va qaynoq bug‘larga to‘yingan bo‘ladi. Ko‘pchilik olimlar fikricha, tabiatda to‘rt xil magma – nordon, asos, o‘ta asos va ishqorli magma mavjud. Yer yuzida uchraydigan barcha magmatik jinslar ana shu magmalarning hosilasi hisoblanadi. Intruziv tog‘ jinslarining yotish shakllari asosan magmaning yopishqoqlik darajasiga, yer po‘stida o‘rnashish hollariga, atrof jinslarning ichki tuzilishiga va intruziv jinslar paydo bo‘layotgan joyning tektonik tuzilishiga bog‘liqdir. Tog‘ jinsini tasvirlashda eng avvalo uning ichki va tashqi tuzilishini aniqlash lozim. Chunki uning ichki va tashqi tuzilishi qanday sharoitda hosil bo‘lganligidan, kristallashish darajasiga qarab chuqurlikda yoki yer yuzasida hosil bo‘lganligidan darak beradi. Nordon jinslar tarkibida kremniy oksidining miqdori (64 %) yuqori; rangli minerallar juda kam (3–10 %), rangi och bo‘ladi. Yer po‘stida eng ko‘p tarqalgan. Nordon jinslarni tashkil etgan asosiy minerallarga kvars (25–35%), kaliyli dala shpati (35–40 %), nordon plagioklaz (20–30 %), biotit (5– 10 %), kam miqdorda muskovit (3 foizgacha) va ba’zan amfibol, aksessor minerallardan apatit, sirkon, monatsit mansub. O‘rta magmatik jinslar nordon jinslardan kremniy oksidi (SiO2- 53–64 %) ning kamligi va rangli minerallarning ko‘p bo‘lishligi bilan farqlanadi. Aluminiy oksidi (Al2O3) ning miqdori 14 %dan 18 %gacha o‘zgaradi. Asosli magmatik jinslar dala shpatlari (asosan plagioklazdan) va rangli minerallardan tashkil topadi. Effuziv xillari 100 4 N, A 2 4 N, A 2 4 N, A 2 4 N, A 2 4 N, A 2 4 N, A 2 11 12 13 14 15 intruziv turlariga nisbatan ko‘p tarqalgan. Kremniy oksidining miqdori – 45–53 %. Mineral tarkibini rangli minerallar (piroksen va olivin-45–50 %) va asos plagioklaz (labrador 50–60 %) tashkil etadi. O‘ta asosli magmatik O‘ta asosli jinslar asosan olivin va piroksen jinslar minerallaridan tashkil topgan. Kremniy oksidining miqdori 45 %dan kam bo‘ladi. O‘ta asosli jinslar og‘ir bo‘ladi, zichligi – 3– 3,4 g/sm3 gacha, asosan chuqurda hosil bo‘ladi. O‘ta asosli jinslarni peridotitlar, olivinlar, dunitlar, piroksenitlar va gornblenditlar tashkil etadi. Ishqoriy va tomir Ishqorli jinslarda aluminiyga qaraganda kaliy va natriy ko‘p bo‘magmatik jinslar ladi. Odatda ular och rangli bo‘lib, zichligi 2,7–2,8 g/sm3 ga teng. Ishqorli o‘rta jinslar yer po‘stida kam tarqalgan. Hamma magmatik jinslarning faqat 0,4 %ni tashkil etadi. Ammo ularning amaliy ahamiyati juda muhim; chunki bu jinslar bilan apatit, sfen, noyob elementlardan sirkon, strontsiy va titan ma’danli konlari Piroklast tog‘ jinslari Vulkan otilayotganda atmosferaga ko‘p miqdorda cho‘g‘dek qizigan vulkan shishasi, turli mineral va qotayotgan lava bo‘laklari otiladi. Bunday bo‘laklar erga tushib katta maydonlarni qoplaydi. Ko‘pincha ular daryo va dengizga tushib cho‘kindi jinslar bilan aralashadi va eng123 oxiri kamyob jinslar guruhi hisoblangan, cho‘g‘simon bo‘laklardan iborat piroklast jinslarni hosil qiladi. Cho‘kindi tog‘ jinslari Cho‘kindi tog‘ jinslari turli tog‘ jinslari nurash maxsulotlarining qayta to‘planishi, organizmlar qoldiqlari hamda suvda mexanik va kimyoviy cho‘kma cho‘kishidan hosil bo‘ladi. Cho‘kindi jinslarning paydo bo‘lishi yer yuzasida va gidrosferada sodir bo‘ladigan jarayonlar bilan chambarchas bog‘liqdir. Cho‘kindi jinslar yer yuzasining 75 foizni tashkil etadi. Cho‘kindi tog‘ jinslari Cho‘kindi jinslarning kimyoviy tarkibi tarkibi ularni hosil qilgan magmatik va metamorfik jinslarga nisbatan xilma-xildir. Bunga sabab – yemirilgan mahsulotlarning judayam mayda bo‘laklarga bo‘linib ketishi va ularning tarkibiy qismining eritmalarga o‘tib ketishidir 101 4 N, A 2 4 N, A 2 4 N, A 2 4 N, A 2 4 N, A 2 16 17 18 19 20 21 22 23 Cho‘kindi jinslarining muhim belgilari tog‘ Cho‘kindi tog‘ jinslarining eng muhim eng belgilariga ularning yotish shakllari, qatlamlanishi, qatlanishi, qazilma jo‘yaklari, ajralishi, sementi, g‘ovakliligi, rangi va izi (tamg‘alari) kiradi. Cho‘kindi tog‘ jinslari Cho‘kindi tog‘ jinslarining strukturasi strukturasi va jinsni tashkil etgan bo‘laklarning yoki teksturasi zarralarning katta-kichikligiga bog‘liq bo‘ladi. Bular orasida yirik bo‘lakli, qumtoshli, ilsimon, gilli va aralash strukturalar ma’lum. Bo‘lakli cho‘kindi Cho‘kindi tog‘ jinslarining ichida bo‘lakli xillari eng ko‘p tarqalgan. Ular yana jinslar «mexanik jinslar» deb ham yuritiladi. Bunday jinslar jins yoki mineral bo‘laklaridan iborat bo‘lgan bo‘shoq yoki sementlashgan mexanik cho‘kindilar hisoblanadi. Bularning tasnifi bo‘laklarning kattakichikligiga asoslangan. O‘rta bo‘lakli jinslar Qumlar – zarralar katta-kichikligiga qarab, juda yirik zarrali (1–2 mm), yirik zarrali (0,5–1 mm), o‘rta zarrali (0,25–0,5mm) va mayda zarrali (0,1–0,25) qumlarga bo‘linadi Mayda bo‘lakli jinslar Bunday jinslar ularni tashkil etgan donachalarning katta –kichikligiga qarab qumtosh va gil jinslari oralig‘ida joylashgan bo‘lib, nisbatan kam tarqalgandir. Gilli jinslar Gillar – eng mayda dispers cho‘kindi jins hisoblanadi. Quruq holatda ular ersimon tuzilishda bo‘lib, qo‘l bilan osongina maydalash mumkin. Ho‘l holida yog‘simon bo‘ladi. Namlanganda gillar yopishqoq va plastik bo‘ladi. Quriganda ho‘l holidagi shaklini saqlab qoladi. Qizdirilsa qattiq toshga aylanadi. Gilning rangi turlicha. Gil qatlamlari suv o‘tkazmaydi. Kimyoviy cho‘kindi Kimyoviy va biokimyoviy cho‘kindilar jinslar eritmalardan turli reaksiyalar natijasida cho‘kib hosil bo‘ladilar. Bunday reaksiyalar eritmalar konsentratsiyasining va haroratining oshishidan sodir bo‘ladi. Kaustobiolitlar Kaustobiolit – yunonchadan «organik yo‘l bilan hosil bo‘lgan yonuvchi toshlar» demakdir. Kaustobiolitlarga ko‘mir, torf, yonuvchi slanetslar kiradi. Neft bilan yonuvchi gazlar kaustobiolitlar bilan genetik va geologik 102 4 N, A 2 4 N, A 2 4 N, A 2 4 N, A 2 4 N, A 2 4 N, A 2 4 N, A 2 4 N, A 2 24 25 jihatdan bog‘liq. Bu tabiiy mahsulotlarning hammasi birgalikda yonuvchi foydali qazilmalarni tashkil etadi. Metamorfik tog‘ Tabiatda keng tarqalgan metamorfik jinslar jinslari endogen sharoitda yuzaga keladi. Mavjud tog‘ jinslarining yuqori harorat, katta bosim, gazsimon va issiq eritmalar ta’siridan o‘zgarishi jarayoni «metamorfizm» deb yuritiladi («meta» – so‘ng, keyin, «morfo» – qiyofa). Metamorfizmga barcha magmatik va cho‘kindi jinslar uchraydi. Bundan tashqari metamorfizmga metamorfik tog‘ jinslarining o‘zi qaytadan uchrashi mumkin. Bunday jinslar «metamorflashgan jinslar» deb ataladi. Metamorfizm jarayonida tog‘ jinslarining mineral va kimyoviy tarkibi, ichki tuzilishi va dastlab yotgan holati ancha o‘zgaradi. Metamorfik tog‘ Metamorfik tog‘ jinslari struktura va jinslarining struktura teksturasi xuddi magmatic tog‘ jinslari va teksturasi struktura va teksturasini aniqlashdagi sabablarga asoslanadi. Asosan quyidagi ichki tuzilishlar ajratiladi: 1) kristalloblast; 2) kataklast va milonit; 3) relikt yoki qoldiq. Jami 4 N, A 2 4 N, A 2 100 50 3. O‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini baholash O‘quv dasturi davomida o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilgan bilim va ko‘nikmalar ichki nazorat bo‘yicha amaldagi tartib asosida baholanadi. Baholash usullari yozma, og‘zaki, savol-javob, test, amaliy topshiriqlardan iborat bo‘lib, ular o‘quv elementini o‘zlashtirish natijalarini aniqlashga imkon beradi. Nazorat savollari va topshiriqlar qo‘yilgan maqsadga hamohang bo‘lishi lozim. 4.Tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati: Asosiyadabiyotlar 1.Qo‘shmurodov O., Umarov A.Z., Ishbaev X.J. Kristallografiya. T. «Universitet» 2004 2.Qo‘shmurodov O., Koneev R.I., Umarov A.Z. Mineralogiya.T. «Universitet», 2005 Internet saytlari -http: //www.geolcom.ru/ -http: //www.twirpx.com/ -http: //www.mirknig.com/ -http: //www.arhibook.ru/ -http: //www.book.tr200.net/ -http: //www.portal.tru.ru/ O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI 103 O‘RTA MAXSUS PROFESSIONAL TA’LIMNING 5.53.04.03–Foydali qazilma konlarini qidirish va aniqlashning geofizik usullari mutaxassisligining Burg‘ulash va kon qidiruv lahmlarini o‘tish fanidan O‘QUV DASTURI Kvalifikatsiya nomi: O‘quv rejadagi tartib raqami: 1. Texnik-geofizik 2.07 Ajratilgan soat: 40 Toshkent-2021 104 O‘quv dasturi Pedagogik innovatsiyalar, kasb-hunar ta’limi boshqaruv hamda pedagog kadrlarning qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti Metallurgiya va Konchilik ishi yo‘nalishlari bo‘yicha O‘quv metodik birlashmasining 2021-yil 23-avgustdagi 4-sonli majlis bayoni bilan ma’qullangan. Tuzuvchilar: Taqrizchilar: Sh.J.Ro‘ziev A.H.Akbarov Uchquduq sanoat texnikumi maxsus fan o‘qituvchisi Davlat geologiya qidiruv ekspeditsiyasi Kokpatas geologiya qidiruv bo‘limi bosh muxandisi 105 Dastur nomi Ajratilgan soat Mavzular soni Dasturning maqsadi O‘zlashtirish (o‘qitish) natijalari 1. O‘quv dasturi umumiy talablari Burg‘ulash va kon qidiruv lahmlarini o‘tish 40 20 Burg‘ilash uskunalarining tavsifnomasi, burg‘ilash uskunasi to‘g‘risida ma’lumotlar, burg‘ilash uskunasining turlari va asosiy ko‘rsatkichlari, burg‘ilash uskunasining komplekti, burg‘ilash uskunalarini joylashish sxemasi, burg‘ilash uskunalarining qurish yo‘llari, burg‘ilash minoralari turlari va asosiy ko‘rsatkichlari, burg‘ilash lebedkasi rotor, burg‘ilash nasosi, vertlyug va shlanglar, turboburlar, elektroburlar haqida qisqacha tushuncha, burg‘ilash uskunalarini qurishda atrof muhitni himoya qilish ishlari. Burg‘ilash uskunalarining tavsifnomasini bilish; Burg‘ilash uskunasi to‘g‘risida ma’lumotlar bilish. Burg‘ilash uskunasining turlari va asosiy ko‘rsatkichlarini o‘rganish. Burg‘ilash uskunasining komplekti bilan tanishish. Burg‘ilash uskunalarini joylashish sxemasini o‘rganish. Burg‘ilash uskunalarini qurishda atrof muhitni himoya qilish ishlarini bilish. Bilimlar Burg‘ilash qurilmalarni tarkibi va maqsadi tanlash; Quduqlarni burg‘ilash jarayonida burg‘ilash uskunasini tanlash ; Quduqlarni burg‘ilash jarayonida burg‘ilash usullarini tanlash; Burg‘ilash uskunalarini joylashish sxemasini tanlash; Burg‘ilash eritmalarni parametrlarini nazorat kilish; Burg‘ilash eritmalarni parametrlarini nazorat qiluvchi asboblarni ishlatishni bilish; Quduqlarni burg‘ilash jarayonida burg‘ilash uskunalarini ishlatish va ularga texnik xizmat ko‘rsatish; Ko‘nikmalar Burg‘ilash uskunasining turlari va asosiy ko‘rsatkichlarini aniqlash; Neft va gaz quduqlarini burg‘ilash usullarini; Kronblok va tal bloklarini asosiy vazifalari; Burg‘ilash quvurlarining turlari, konstrukciyasi; Burg‘ilash uskunalarini tashish usullari; Nasosning ehtiyot qismlarini almashtirish; Yuqori va past bosimli qatlamlarni ochish va atrof muxitni ximoyalash choralarini. O‘quv rejasiga muvofiq “Foydali qazilma konlarini qidirish va bashoratlash”,”Geologiya o‘zaro bog‘liq bo‘lgan qidiruv ishlari texnika va texnologiyasi “ fanning nomi N – Nazariy ta’lim; O‘qitishni tashkiliy A – Amaliy ta’lim; shakli NA – Nazariy va amaliy ta’lim birgalikda tashkil etiladi; Majburiy Dasturga qo‘yilgan talab Guruhda belgilangan o‘qitish tili asosida O‘qitish tili Baholash bo‘yicha amaldagi tartib asosida Baholash tartibi Yozma, og‘zaki, savol-javob, test, amaliy topshiriq O‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini baholash 106 Mavzuning qisqacha mazmuni 1. 2. Dasturga kirish. Burg‘ilash uskunalarini asosiy vazifalari va ularning turlari. Burg‘ilash ishlarining tarixi. Burg‘ilash uskunalari me’yoriiy qatori. Chuqur va o‘ta chuqur quduqlar uchun burg‘ilash uskunalari. Dizel yuritmali burg‘ilash uskunalari. Elektr yuritmali burg‘ilash uskunalari. ZJ 50 DB burg‘ilash uskunasi haqida tushuncha. Burg‘ilash uskunasini komplektiga kiruvchi mexanizmlar toifasi. Burg‘ilash minoralari. Burg‘ilash lebyodka, tal sistemasi Burg‘ilash nasoslari. Rotor. Vertlyug. Burg‘ilash qorishmasini tayyorlovchi va tozalovchi uskunalar. ZJ 50 DB uskunasining komplektiga kiruvchi mexanizmlar. Burg‘ilash uskunalarini tashish usullari. Uskunalar o‘rnatiladigan maydonni tayyorlash. Burg‘ilash minorasini qurish va buzish jarayoni. Uskunalarni tartib bilan o‘rnatish (montaj) va uskunalarni tartib bilan buzish.(demontaj) Minoralarniishlatiladiganturlari. Minorasimon va “A” simon minoralar. Minorani qismlariva elementlari. Minoraosti mexanizmlari. JJ 315 / 45 – K4 vishkasi haqida tushuncha. Burg‘ilash uskunasini tuzulishi bilan tanishish. Burg‘ilash uskunalarini jihozlarini joylashish sxemasi. Minorani tayyorlashda ishlatiladigan materiallar. Minorani tuzilishi o‘lchamlari. Minoralarni ishlatish qoidalari. Minoralarni tashish yoki tortib yurish usullari. Minorani yuk ko‘tarish qobiliyati va uni hisoblash. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Burg‘ilash uskunasi komplektiga kiruvchi mexanizmlar. Burg‘ilash uskunasini tashish, yig‘ish va buzish ishlari. (montajdemontaj) Burg‘ilash minoralari ularni turlari, elementlari. Burg‘ilash uskunasini konstruksiyalari Minoralar tuzilishi va yuk ko‘tarish qobiliyati. Kronblok va tal Kronblok va tal bloklarni asosiy vazifalari. bloklar tuzilishi, Kronblok va tal blokni o‘qlari, roliklari. Kronblok va tal blokni ishlatish. Kronblok va vazifasi. tal bloklarni o‘rnatish va yechib olish. Ularni texnik ko‘rsatkichlari. Burg‘ilash AKB.TSK.UMK. Havo bilan ishlaydigan quvurlarini ochib osma kuluch PBK, burg‘ilash quvurlarini yopishda ochish va yopishda ishlatiladigan kuluchlar va ularning qismlari. Elevatorlar va 107 Mustaqil ta’lim Mavzuning nomi O‘qitishni tashkiliy shakli № Jami 2. O‘quv dasturi mazmuni 2 N 1 2 N 1 2 N 1 2 A 1 2 N 1 2 A 1 2 A 1 2 N 1 2 A 1 ishlatiladigan shtropalarning turlari, ishlatilishi hamda uskunalar tuzulishi. kalitlar, elevatorlar va shtropalar 10. Ko‘tarib-tushirish ishlarini avtomatlashtiruvchi mexanizimlar. 11. Burg‘ilash lebyodkasini tuzilishi va asosiy vazifasi. 12. Vertlyugni tuzilishi, asosiy vazifasi. ASP. Ko‘tarib tushirish ishlarida ishlatiladigan yuqori yuritgich, uning kismlari va afzalliklari. Bir ikki va uch valli lebyodkalar. Lentali lebyodkalar. Gidravlik lebyodkalarning texnik xaraktrestkasi. Vertlyuglarning tuzilishi va ularning qismlari. Ulardan foydalanish, texnik xizmat ko‘rsatish va ta’mirlash. 13. Rotorning tuzilishi Rotor yuritmalari, rotor stoli va uning va asosiy vazifasi. kismlari. Rotorning ishlash xususiyati va uning vazifalari. Burg‘ilash Nasoslarning mexanik va gidravlik qismlari 14. nasoslarni turlari va va ularga o‘rnatilgan jihozlar. Burg‘ilash nasoslarning texnik xarakteristikasi. asosiy vazifalari. Nasoslarni ishlatish uslubi. Porshenli nasosni Porshenli nasoslarda so‘rish va siqish 15. jarayonlari. Burg‘ilash nasosini yuritmasini ishlatish uslublari. quvvati. Havo kompensatorlari. Burg‘ilash eritmalarini tayyorlash asbob16. Burg‘ilash qorishmalarini uskunalari. Qum ajratuvchi gidrosiklon. tozalashda Balchiq arjatuvchi gidrosiklon va ishlatiladigan sentrafugalarning turlari, tuzulishi va texnik Gidrosiklon, ko‘rsatkichlari. Eritmani tayyorlovchi asbobsentrafugalarning uskunalarda ishlash tartibi. Uskunalarga ishlatilishi. xizmat ko‘rsatish ishlar muddatlari. Gidromonitorli aralashtirgich. UPR-R17. Burg‘ilash qorishmalarini 2,Gidravlik aralashtirgich. Suyuqlik tayyorlash aralashtirgich blokining tuzilishi va texnik jihozlari. xarakteristkasi. Gidromonitorli aralashtirgich. UPR-R-2. Gidravlik aralashtirgich. Suyuqlik aralashtirgich bloki. Kran KP-12-3, KP-8-2. yordamchi lebyodka. 18. Yuk ko‘taruvchi kranlar va Protivozataskivatel, tal blok, kronblok. ehtiyotlovchi Diafragmamoslamasi. moslamalar. Transmissiyalarning ishlash prinsipi. ShPM19. Transmissiya muftalari. muftalarining ishlatish maqsadi, o‘rnatilishi 108 2 A 1 2 N 1 2 N 1 2 N 1 2 N 1 2 A 1 2 A 1 2 N 1 2 N 1 2 N 1 20. Burg‘ilash uskunalari yuritmalari. va tuzilishi. ShP Muftalarni qisilgan havo bilan ta’minlash. Kompressorlar KS-5m, havo to‘plagich (vozduxosbornik V-4) qisilgan havoni uzatish. Burg‘ilash uskunalarining IYoD-ichki yonuv dvigatelli yuritmalari (dizelnoy privod) Qo‘llaniladigan dizellar turlari, tuzilishi va texnik ko‘rsatkichlari. Dizellarni ishlatish uslubi. Dizellarni suv va yonilg‘i moylash materiallari bilan ta’minlash. Burg‘ilash uskunasi uchun ishlatiladigan elektr dvigatellari turlari. Elektr dvigatellarining texnik ko‘rsatkichlari. Jami 2 40 A 1 20 3. O‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini baholash O‘quv dasturi davomida o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilgan bilim va ko‘nikmalar ichki nazorat bo‘yicha amaldagi tartib asosida baholanadi. Baholash usullari yozma, og‘zaki, savol-javob, test, amaliy topshiriqlardan iborat bo‘lib, ular o‘quv elementini o‘zlashtirish natijalarini aniqlashga imkon beradi. Nazorat savollari va topshiriqlar qo‘yilgan maqsadga hamohang bo‘lishi lozim. 4.Tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati: 1. Shavkat Mirziyoev “Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz” Toshkent – “O‘zbekiston”-2018. 2. Shavkat Mirziyoev “Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy baxodir” Toshkent – “O‘zbekiston”-2018. 3. Shavkat Mirziyoev “Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz” Toshkent – “O‘zbekiston”-2016. 4. Shavkat Mirziyoev “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak” Toshkent – “O‘zbekiston”-2017. 5. Shavkat Mirziyoev “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan birga quramiz”Toshkent – “O‘zbekiston”-2018. 6. Shavkat Mirziyoev “Niyati ulug‘ xalqning ishi ham ulug‘, hayoti yorug‘ va kelajagi farovon bo‘ladi” Toshkent – “O‘zbekiston”-2019 7. Yu.V.Vadeskiy. Burenie NG skvajin. Moskva. Akademiya. 2006g. 8. V.R.Raximov. Burg‘ilash va portlatish ishlari. T.Tur.Ikb. 2007y. 9. A.Aminov va boshq. Burg‘ilash eritmalari. Toshkent. Chulpon. 2006y. 10. A.Aminov. Burg‘ilash mashinalari va uskunalari. Toshkent. Turon ikbol. 2008y. 11. B.Sh.Akramov Neft va gaz konlar.mashina va mexanizmlari. Toshkent. Ukituvchi. 2004y. Internet saytlari -http: //www.book.tr200.net/ -http: //www.portal.tru.ru/ -http: www.gubkin.ru/ -http: www.achtng.ru/ -http: www.ipng.ru/ -http: www.geoinform.ru 109 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI O‘RTA MAXSUS PROFESSIONAL TA’LIMNING 5.53.04.03–Foydali qazilma konlarini qidirish va aniqlashning geofizik usullari mutaxassisligining Foydali qazilma konlarining qidiruv va razvedka qilish asbob-uskunalari va qurilmalariga texnik xizmat ko‘rsatish fanidan O‘QUV DASTURI Kvalifikatsiya nomi: O‘quv rejadagi tartib raqami: 1. Texnik-geofizik 2.08 Ajratilgan soat: 60 Toshkent-2021 110 O‘quv dasturi Pedagogik innovatsiyalar, kasb-hunar ta’limi boshqaruv hamda pedagog kadrlarning qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti Metallurgiya va Konchilik ishi yo‘nalishlari bo‘yicha O‘quv metodik birlashmasining 2021-yil 23-avgustdagi 4-sonli majlis bayoni bilan ma’qullangan. Tuzuvchilar: Taqrizchilar: Sh.J.Ro‘ziyev A.H.Akbarov Uchquduq sanoat texnikumi maxsus fan o‘qituvchisi Davlat geologiya qidiruv ekspeditsiyasi Kokpatas geologiya qidiruv bo‘limi bosh muxandisi 111 1. O‘quv dasturi umumiy talablari Dastur nomi Ajratilgan soat O‘qituvchining mashg‘ulotida qatnashib o‘zlashtirilishi lozim bo‘lgan mavzular soni Dasturning maqsadi O‘zlashtirish (o‘qitish) natijalari Bilimlar Foydali qazilma konlarining qidiruv va razvedka qilish asbobuskunalari va qurilmalariga texnik xizmat ko‘rsatish 60 27 Foydali qazilma konlarini baholash va razvedka qilish maqsadida Yer qobig‘i tuzilishini fizik usullar bilan o‘rganish. Foydali qazilma konlarini baholash va razvedka qilish usullari tabiiy maydonlar (gravitatsion, magnit, elektr, seysmik, termik, yadroviy nurlanishlar)ni o‘rganish va razvedka qilish asbob-uskunalari va qurilmalariga texnik xizmat ko‘rsatish asoslanadi. Yer tortish kuchi maydonini o‘rganuvchi gravimetrik razvedka. Yer tabiiy magnit maydonini o‘rganuvchi magnitorazvedka. Yerning tabiiy elektr maydonini, asosan, sun’iy hosil qilinadigan o‘zgarmas va o‘zgaruvchan elektromagnit maydonlarni o‘rganuvchi elektrorazvedka. Portlovchi moddalarni portlatish yoki mexanik zarblarda hosil qilinadigan va Yer qobig‘ida tarqaluvchi seysmik tebranishlar maydonini o‘rganuvchi seysmorazvedka. Tog‘ jinslarining issiqlik o‘tkazuvchanligi orasidagi farqqa asoslanib, burg‘i quduqlaridagi haroratni o‘rganuvchi geotermik razvedka. Tog‘ jinslari va rudalarning tabiiy radioaktiv nurlanishini o‘rganuvchi yadro geofizikasi. Burg‘ilash quduqlaridagi fizik maydonlarni o‘rganuvchi karotaj. Burg‘ilash quduqlari oraliqlaridagi ruda gavdalarini aniqlashga asoslangan burg‘i quduqlari geofizikasi. -Foydali qazilma konlarini izlash va razvedka qilish bosqichlari. -Razvedka qilishning asosiy tamoillarini. -Foydali qazilma konlarini izlash va razvedka qilishni o‘z ichiga oluvchi geologik tizimlar. -Foydali qazilma konlarini razvedka qilishning gidrogeologik va geofizik usullarini. -Qattiq foydali qazilma konlari. -Foydali qazilma konlarini izlash va razvedka qilishning texnik vositalarini. -Regional ishlarni rejalashtirish va o‘tkazish. -Foydali qazilma konlarini razvedka qilish uchun geologik, geofizik, gidrogeologik, geokimyoviy burg‘ilash va sinash usullarni. -Burg‘ilash jarayonidan olingan ma’lumotlariga ishlov berish va tahlil qilish. - Razvedka to‘rlarining shakllarini tanlash omillarini. -Geologiya-qidiruv ishlari jarayonida xujjatlashtirish va namunalash ishlarini. -Qattiq foydali qazilma konlari va ma’dannamoyonlarini o‘z ichiga olgan ma’danli maydonlar. -Foydali qazilma konlaridagi qidirish, baholash va razvedka qilish ishlari jarayonlarini bajarish va texnikiqtisodiy tahlil qilish. 112 15.Ma’danli maydonlarni burg‘ilash uchun tayyorligini aniqlash. -Izlash va razvedka qilishda burg‘u quduqlarini va tog‘ lahimlarini joylashtirish. -Foydali qazilmalarga belgilanadigan konditsiya ko‘rsatkichlarini. -Foydali qazilma o‘zgaruvchanligini o‘rganishning nazariy asoslari. -Razvedka to‘rlarining zichligini aniqlashda zaxiralar tasnifidan foydalanish bo‘yicha yo‘riqnomani qo‘llashni. -Razvedka jarayonida ma’dan tanalarini chegaralash qoidalarini. -Namunalash natijalari bo‘yicha geologik qirqimdagi ma’dan tanasini chegaralashni. -Razvedka maqsadlarida konlarni guruhlarga ajratish tamoyillari. -Razvedka natijalari bo‘yicha konni geologik-iqtisodiy baholash tamoyillari. -Foydali qazilmalarning balans va balansdan tashqari zahiralari. -Qazib olinadigan zahiralar balansi. -Foydali qazilma konlarining zaxiralarini toifalari (kategoriyalari). -Foydali qazilma konlarining zaxiralarini hisoblash usullari. -Oddiy statistik usulda zahira hisoblash va shu kabi ma’lumotlar. Qattiq foydali qazilma konlarini baholash va razvedka qilish usullarida tabiiy va sun’iy hosil qilinadigan fizik maydonlardan foydalaniladi. Tabiiy maydon usullari nisbatan arzon va bir xildagi, oson solishtiriladigan ma’lumotlar bergani uchun katta hududlardagi ishlarda ko‘llaniladi. Bu usul qimmatbaho burg‘ilash Ko‘nikmalar va tog‘ ishlarining aniq yo‘nalishlarini belgilab, ularning samaradorligini oshiradi. Shuning uchun rekognossirovka ishlarida asosan tabiiy maydonli geofizik razvedka usullari (magnitorazvedka), kichik hududlardagi ishlarda asosan sun’iy fizik maydonlar (seysmorazvedka) qo‘llaniladi. O‘quv rejasiga muvofiq “Foydali qazilma konlarini qidirish va razvedka qilish asoslari”, o‘zaro bog‘liq bo‘lgan “Konlarning genetik va sanoat turlari” dasturlari fanning nomi N – Nazariy ta’lim; O‘qitishni tashkiliy A – Amaliy ta’lim; shakli NA – Nazariy va amaliy ta’lim birgalikda tashkil etiladi; Dasturga qo‘yilgan talab Majburiy Guruhda belgilangan o‘qitish tili asosida O‘qitish tili Baholash bo‘yicha amaldagi tartib asosida Baholash tartibi O‘quvchilarning bilim va Yozma, og‘zaki, savol-javob, test, amaliy topshiriq ko‘nikmalarini baholash Mavzuning qisqacha mazmuni Foydali qazilma konlarini Foydali qazilma konlarini izlash va izlash va razvedka qilish razvedka qilish bosqichlari. bosqichlari. 113 Mustaqil ta’lim 1. Mavzuning nomi O‘qitishni tashkiliy shakli № Jami 2. O‘quv dasturi mazmuni 2 N 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Razvedka qilishning asosiy tamoyillari. Foydali qazilma konlarini izlash va razvedka qilishni o‘z ichiga oluvchi geologik tizimlar. Foydali qazilma konlarini razvedka qilishning gidrogeologik va geofizik usullarida ishlatiladigan asbob-uskunalari va qurilmalariga texnik xizmat ko‘rsatish Qattiq foydali qazilma konlari Razvedka qilishning asosiy tamoyillari. Foydali qazilma konlarini izlash va razvedka qilishni o‘z ichiga oluvchi geologik tizimlar. Foydali qazilma konlarini izlash va razvedka qilishning texnik vositalari va asbobuskunalari va qurilmalariga texnik xizmat ko‘rsatish Regional ishlarni rejalashtirish va o‘tkazishda ishlatiladigan asbobuskunalari va qurilmalariga texnik xizmat ko‘rsatish Foydali qazilma konlarini razvedka qilish uchun geologik, geofizik, gidrogeologik, geokimyoviy burg‘ilash va sinashda ishlatiladigan asbobuskunalari va qurilmalariga texnik xizmat ko‘rsatish. Burg‘ilash jarayonidan olingan ma’lumotlariga ishlov berish va tahlil qilishda ishlatiladigan asbobuskunalari va qurilmalariga texnik xizmat ko‘rsatish Razvedka to‘rlarining shakllarini tanlash omillari. Geologiya-qidiruv ishlari jarayonida xujjatlashtirish va namunalash ishlari da ishlatiladigan asbobuskunalari va qurilmalariga texnik xizmat ko‘rsatish Qattiq foydali qazilma konlari va ma’dan namoyonlarini o‘z ichiga olgan ma’danli maydonlar. Foydali qazilma konlarini izlash va razvedka qilishning texnik vositalari va asbob-uskunalari va qurilmalariga texnik xizmat ko‘rsatish Regional ishlarni rejalashtirish va o‘tkazishda ishlatiladigan asbobuskunalari va qurilmalariga texnik xizmat ko‘rsatish Foydali qazilma konlarini razvedka qilishning gidrogeologik va geofizik usullarida ishlatiladigan asbobuskunalari va qurilmalariga texnik xizmat ko‘rsatish Qattiq foydali qazilma konlari. Foydali qazilma konlarini razvedka qilish uchun geologik, geofizik, gidrogeologik, geokimyoviy burg‘ilash va sinashda ishlatiladigan asbob-uskunalari va qurilmalariga texnik xizmat ko‘rsatish Burg‘ilash jarayonidan olingan ma’lumotlariga ishlov berish va tahlil qilishda ishlatiladigan asbobuskunalari va qurilmalariga texnik xizmat ko‘rsatish Razvedka to‘rlarining shakllarini tanlash omillari. Geologiya-qidiruv ishlari jarayonida xujjatlashtirish va namunalash ishlari da ishlatiladigan asbob-uskunalari va qurilmalariga texnik xizmat ko‘rsatish Qattiq foydali qazilma konlari va ma’dan namoyonlarini o‘z ichiga olgan ma’danli maydonlar. 114 2 N 1 2 N 1 2 N 1 2 N 1 2 N 1 2 N 1 4 N, A 2 2 N 1 2 N 1 2 N 1 2 N 1 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 Foydali qazilma konlaridagi qidirish, baholash va razvedka qilish ishlari jarayonlarini bajarish va texnikiqtisodiy tahlil qilish da ishlatiladigan asbob-uskunalari va qurilmalariga texnik xizmat ko‘rsatish Ma’danli maydonlarni burg‘ilash uchun tayyorligini aniqlash da ishlatiladigan asbob-uskunalari va qurilmalariga texnik xizmat ko‘rsatish Izlash va razvedka qilishda burg‘u quduqlarini va tog‘ lahimlarini joylashtirish da ishlatiladigan asbobuskunalari va qurilmalariga texnik xizmat ko‘rsatish Foydali qazilmalarga belgilanadigan konditsiya ko‘rsatkichlari. Foydali qazilma o‘zgaruvchanligini o‘rganishning nazariy asoslari. Razvedka to‘rlarining zichligini aniqlashda zaxiralar tasnifidan foydalanish bo‘yicha yo‘riqnomani qo‘llash. Razvedka jarayonida ma’dan tanalarini chegaralashda ishlatiladigan asbobuskunalari va qurilmalariga texnik xizmat ko‘rsatish Namunalash natijalari bo‘yicha geologik qirqimdagi ma’dan tanasini chegaralash da ishlatiladigan asbobuskunalari va qurilmalariga texnik xizmat ko‘rsatish Razvedka maqsadlarida konlarni guruhlarga ajratishda ishlatiladigan asbobuskunalari va qurilmalariga texnik xizmat ko‘rsatish Razvedka natijalari bo‘yicha konni geologik-iqtisodiy baholashda ishlatiladigan asbob-uskunalari va Foydali qazilma konlaridagi qidirish, baholash va razvedka qilish ishlari jarayonlarini bajarish va texnik iqtisodiy tahlil qilish da ishlatiladigan asbob-uskunalari va qurilmalariga texnik xizmat ko‘rsatish Ma’danli maydonlarni burg‘ilash uchun tayyorligini aniqlash da ishlatiladigan asbob-uskunalari va qurilmalariga texnik xizmat ko‘rsatish Izlash va razvedka qilishda burg‘u quduqlarini va tog‘ lahimlarini joylashtirish da ishlatiladigan asbob-uskunalari va qurilmalariga texnik xizmat ko‘rsatish Foydali qazilmalarga belgilanadigan konditsiya ko‘rsatkichlari. Foydali qazilma o‘zgaruvchanligini o‘rganishning nazariy asoslari. Razvedka to‘rlarining zichligini aniqlashda zaxiralar tasnifidan foydalanish bo‘yicha yo‘riqnomani qo‘llash. Razvedka jarayonida ma’dan tanalarini chegaralash da ishlatiladigan asbob-uskunalari va qurilmalariga texnik xizmat ko‘rsatish Namunalash natijalari bo‘yicha geologik qirqimdagi ma’dan tanasini chegaralash da ishlatiladigan asbob-uskunalari va qurilmalariga texnik xizmat ko‘rsatish Razvedka maqsadlarida konlarni guruhlarga ajratishda ishlatiladigan asbob-uskunalari va qurilmalariga texnik xizmat ko‘rsatish Razvedka natijalari bo‘yicha konni geologik-iqtisodiy baholashda ishlatiladigan asbob-uskunalari va 115 2 N 1 2 A 1 2 A 1 2 N 1 2 N 1 2 N 1 2 A 1 4 N, A 2 2 A 1 2 A 1 23 24 25 26 27 qurilmalariga texnik xizmat ko‘rsatish. Foydali qazilmalarning balans va balansdan tashqari zahiralarini aniqlashda ishlatiladigan asbobuskunalari va qurilmalariga texnik xizmat ko‘rsatish. Qazib olinadigan zahiralar balansini aniqlashda ishlatiladigan asbobuskunalari va qurilmalariga texnik xizmat ko‘rsatish. Foydali qazilma konlarining zaxiralarini toifalari (kategoriyalari)ga ajratishda ishlatiladigan asbobuskunalari va qurilmalariga texnik xizmat ko‘rsatish. Foydali qazilma konlarining zaxiralarini hisoblashda ishlatiladigan asbobuskunalari va qurilmalariga texnik xizmat ko‘rsatish Oddiy statistik usulda zahira hisoblashda ishlatiladigan asbob-uskunalari va qurilmalariga texnik xizmat ko‘rsatish qurilmalariga texnik xizmat ko‘rsatish Foydali qazilmalarning balans va balansdan tashqari zahiralarini aniqlashda ishlatiladigan asbobuskunalari va qurilmalariga texnik xizmat ko‘rsatish Qazib olinadigan zahiralar balansini aniqlashda ishlatiladigan asbob-uskunalari va qurilmalariga texnik xizmat ko‘rsatish. Foydali qazilma konlarining zaxiralarini toifalari (kategoriyalari)ga ajratishda ishlatiladigan asbob-uskunalari va qurilmalariga texnik xizmat ko‘rsatish. Foydali qazilma konlarining zaxiralarini hisoblashda ishlatiladigan asbob-uskunalari va qurilmalariga texnik xizmat ko‘rsatish Oddiy statistik usulda zahira hisoblashda ishlatiladigan asbobuskunalari va qurilmalariga texnik xizmat ko‘rsatish Jami 2 N 1 4 N, A 2 2 A 1 2 A 1 2 A 1 60 30 3. O‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini baholash O‘quv dasturi davomida o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilgan bilim va ko‘nikmalar ichki nazorat bo‘yicha amaldagi tartib asosida baholanadi. Baholash usullari yozma, og‘zaki, savol-javob, test, amaliy topshiriqlardan iborat bo‘lib, ular o‘quv elementini o‘zlashtirish natijalarini aniqlashga imkon beradi. Nazorat savollari va topshiriqlar qo‘yilgan maqsadga hamohang bo‘lishi lozim. 4.Tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati: 1. Shavkat Mirziyoev “Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz” Toshkent – “O‘zbekiston”-2018. 2. Shavkat Mirziyoev “Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy baxodir” Toshkent – “O‘zbekiston”-2018. 3. Shavkat Mirziyoev “Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz” Toshkent – “O‘zbekiston”-2016. 4. Shavkat Mirziyoev “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak” Toshkent – “O‘zbekiston”-2017. 5. Shavkat Mirziyoev “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan birga quramiz” Toshkent – “O‘zbekiston”-2018. 6. Shavkat Mirziyoev “Niyati ulug‘ xalqning ishi ham ulug‘, hayoti yorug‘ va kelajagi farovon bo‘ladi” Toshkent – “O‘zbekiston”-2019 116 Internet saytlari -http: //www.geolcom.ru/ -http: //www.twirpx.com/ -http: //www.mirknig.com/ -http: //www.arhibook.ru/ -http: //www.book.tr200.net/ -http: //www.portal.tru.ru/ 117 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI O‘RTA MAXSUS PROFESSIONAL TA’LIMNING 5.53.04.03–Foydali qazilma konlarini qidirish va aniqlashning geofizik usullari mutaxassisligining Karotaj ishlari va geofizik usullarni komplekslash fanidan O‘QUV DASTURI Kvalifikatsiya nomi: O‘quv rejadagi tartib raqami: 1. Texnik-geofizik 2.09 Ajratilgan soat: 60 Toshkent-2021 118 O‘quv dasturi Pedagogik innovatsiyalar, kasb-hunar ta’limi boshqaruv hamda pedagog kadrlarning qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti Metallurgiya va Konchilik ishi yo‘nalishlari bo‘yicha O‘quv metodik birlashmasining 2021-yil 23-avgustdagi 4-sonli majlis bayoni bilan ma’qullangan. Tuzuvchilar: Taqrizchilar: Sh.J.Ro‘ziyev A.H.Akbarov Uchquduq sanoat texnikumi maxsus fan o‘qituvchisi Davlat geologiya qidiruv ekspeditsiyasi Kokpatas geologiya qidiruv bo‘limi bosh muxandisi 119 1. O‘quv dasturi umumiy talablari Karotaj ishlari va geofizik usullarni komplekslash Dastur nomi 60 Ajratilgan soat 30 Mavzular soni O‘quvchilariga “Karotaj ishlari va geofizik usullarni komplekslash” Dasturning maqsadi fanini o‘rgatish va ularga burg‘ilash quduqlarida geofizik tadqiqot usullarini o‘rganish bo‘yicha bilim va ko‘nikmalarni shakllantirish. O‘zlashtirish (o‘qitish) Geofizik usullar haqida umumiy ma’lumotlarni; natijalari Elektrokarotajning fizik asoslari, o‘lchanadigan va o‘rganiladigan fizik kattaliklarni; Elektrokarotajning shakllari, o‘lchash texnikasini; Elektrokarotaj natijalarini qayta ishlashni; Geofizik asbob-uskunalarga qo‘yilgan asosiy talablarni; Avtomatik karotaj stansiyalarini; Karotaj stansiyalarining jixozlari va karotaj anjomlarini; Badioaktivlik, radioaktivlik qonuni, radioaktivlikning o‘lchov birliklarini; radioaktiv karotaj shakllari. O‘lchovasboblari va o‘lchash texnikasini Burg‘ilash uskunalarini qurishda atrof muhitni himoya qilish ishlarini bilish. Geofizik usullar haqida umumiy ma’lumotlarni; Bilimlar Elektrokarotajning fizik asoslari, o‘lchanadigan va o‘rganiladigan fizik kattaliklarni; Elektrokarotajning shakllari, o‘lchash texnikasini; Elektrokarotaj natijalarini qayta ishlashni; Geofizik asbob-uskunalarga qo‘yilgan asosiy talablarni; Avtomatik karotaj stansiyalarini; Karotaj stansiyalarining jixozlari va karotaj anjomlarini; Badioaktivlik, radioaktivlik qonuni, radioaktivlikning o‘lchov birliklarini; radioaktiv karotaj shakllari. O‘lchovasboblari va o‘lchash texnikasini Burg‘ilash quduqlarini geofizik tadqiqotlashning boshqa usullarini; Ko‘nikmalar Burg‘ilash qudug‘i o‘qining og‘ishini (inklinometriya) va diametrini o‘lchash (kavernometriya), rasxodometriya asoslarini; Burg‘ilash qudug‘ida qatlam elementlarini, (profilemetriya), haroratni (termokarotaj) o‘lchash va sement halqasi balandligini, qoplama quvurlar xollatini aniqlashni; Burg‘ilash quduqlarida teshish (perforatsiya) va namuna olish ishlarini bajarishni; Burg‘ilash quduqlarida geologik masalalarni yechishda geofizik usullarni tanlashni; Burg‘ilash qudug‘i kesimini litologik ajratish, korrelyatsiyalash va interpretatsiyaqilishni O‘quv rejasiga “Neft va gaz quduqlarini burg‘ilash texnologiyasi” muvofiq o‘zaro bog‘liq bo‘lgan fanning nomi 120 O‘qitishni tashkiliy shakli Dasturga qo‘yilgan talab O‘qitish tili Baholash tartibi O‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini baholash N – Nazariy ta’lim; A – Amaliy ta’lim; NA – Nazariy va amaliy ta’lim birgalikda tashkil etiladi; Majburiy Guruhda belgilangan o‘qitish tili asosida Baholash bo‘yicha amaldagi tartib asosida Yozma, og‘zaki, savol-javob, test, amaliy topshiriq 1. 2. Mavzuning nomi Geofizik usullar haqida umumiy ma’lumotlarni Elektrokarotajning fizik asoslari, o‘lchanadigan va o‘rganiladigan fizik kattaliklarni, elektrokarotajning shakllari, o‘lchash texnikasi Elektrokarotaj natijalarini qayta ishlash Geofizik asbob-uskunalarga 4. qo‘yilgan asosiy talablari Avtomatik karotaj 5. stansiyalari Karotaj stansiyalarining 6. jixozlari va karotaj anjomlari Radioaktivlik, radioaktivlik 7. qonuni, radioaktivlikning o‘lchov birliklari Radioaktiv karotaj shakllari. 8 o‘lchov asboblari va o‘lchash texnikasi Burg‘ilash quduqlarini 9 geofizik tadqiqotlashning boshqa usullari Burg‘ilash qudug‘i o‘qining og‘ishini (inklinometriya) 10. va diametrini o‘lchash (kavernometriya), rasxodometriya asoslari 11. Burg‘ilash qudug‘ida qatlam elementlarini, 3. O‘qitishni tashkiliy shakli Mustaqil ta’lim № Jami 2. O‘quv dasturi mazmuni 2 N 1 2 N 1 2 N 1 2 N 1 2 N 1 Karotaj stansiyalarining jixozlari va karotaj anjomlarini bilish 2 N 1 Radioaktivlik, radioaktivlik qonuni, radioaktivlikning o‘lchov birliklarini bilish 2 N 1 2 A 1 2 N 1 2 N 1 2 A 1 Mavzuning qisqacha mazmuni Geofizik usullar haqida umumiy ma’lumotlarni Elektrokarotajning fizik asoslari, o‘lchanadigan va o‘rganiladigan fizik kattaliklarni; elektrokarotajning shakllari, o‘lchash texnikasini bilish Elektrokarotaj natijalarini qayta ishlashni bilish Geofizik asbob-uskunalarga qo‘yilgan asosiy talablarni bilish Avtomatik karotaj stansiyalarini Radioaktiv karotaj shakllari. o‘lchov burg‘ilash quduqlarini geofizik tadqiqotlashning boshqa usullarini bilish Burg‘ilash quduqlarini geofizik tadqiqotlashning boshqa usullarini bilish Burg‘ilash qudug‘i o‘qining og‘ishini (inklinometriya) va diametrini o‘lchash (kavernometriya), rasxodometriya asoslarini bilish Burg‘ilash qudug‘ida qatlam elementlarini, (profilemetriya), haroratni (termokarotaj) 121 (profilemetriya), haroratni (termokarotaj) o‘lchash va sement halqasi balandligini, qoplama quvurlar xolatini aniqlash Burg‘ilash quduqlarida teshish (perforatsiya) va 12. namuna olish ishlarini bajarish 13. Burg‘ilash quvurlarini ochib yopishda ishlatiladigan uskunalar kalitlar, elevatorlar va shtropalar o‘lchash va sement halqasi balandligini, qoplama quvurlar xollatini aniqlashni bilish Burg‘ilash quduqlarida teshish (perforatsiya) va namuna olish ishlarini bajarishni bilish AKB.TSK.UMK. Havo bilan ishlaydigan osma kuluch PBK, burg‘ilash quvurlarini ochish va yopishda ishlatiladigan kuluchlar va ularning qismlari. Elevatorlar va shtropalarning turlari, ishlatilishi hamda tuzilishi. 14. Ko‘tarib-tushirish ishlarini ASP. Ko‘tarib tushirish ishlarida ishlatiladigan avtomatlashtiruvchi yuqori yuritgich, uning kismlari va mexanizimlar. afzalliklarini bilish. Bir ikki va uch valli lebyodkalar. 15. Burg‘ilash lebyodkasini tuzilishi va asosiy vazifasi. Lentali lebyodkalar. Gidravlik lebyodkalarning texnik xaraktrestkasini o‘rganish 16. Vertlyugni tuzilishi, asosiy Vertlyuglarning tuzilishi va ularning qismlari. Ulardan foydalanish, texnik xizmat ko‘rsatish vazifasi. va ta’mirlashni o‘rganish Rezina metalli shlanglarga qo‘yilgan talablar. 17. Rezina metalli shlanglar tuzilishi. Vertlyuglar va shlanglardan foydalanishda mehnat xavfsizligi va atrof – muhit muhofazasini bilish 18. Rotorning tuzilishi va asosiy Rotor yuritmalari, rotor stoli va uning kismlari. Rotorning ishlash xususiyati va uning vazifasi. vazifalarini bilish 19. Burg‘ilash nasoslarni turlari Nasoslarning mexanik va gidravlik qismlari va ularga o‘rnatilgan jihozlar. Burg‘ilash va asosiy vazifalari. nasoslarning texnik xarakteristikasi. Nasoslarni ishlatish uslublarini o‘rganish Porshenli nasoslarda so‘rish va siqish 20. Porshenli nasosni ishlatish uslublari. jarayonlari. Burg‘ilash nasosini yuritmasini quvvati. Havo kompensatorlarini bilish Burg‘ilash qorishmasini tozalovchi tebranma 21. Burg‘ilash qorishmalarini tozalashda ishlatiladigan elakning turlari, tuzilishi va o‘lchamlari. tebranma elakning Tebranma elakning texnik xarakteristikasi. ishlatilishi. Uskunalarga xizmat ko‘rsatish ishlar muddatlarini bilish 22. Burg‘ilash qorishmasini tozalovchi degazatorlar 23. Burg‘ilash qorishmalarini tozalashda ishlatiladigan Gidrosiklon, Burg‘ilash qorishmasi tarkibidagi gazlarni tozalsh uchun ishlatiladigan Degazatorlar va ularni ishlash prinsipini o‘rganish. Burg‘ilash eritmalarini tayyorlash asbobuskunalari. Qum ajratuvchi gidrosiklon. Balchiq arjatuvchi gidrosiklon va 122 2 A 1 2 N 1 2 A 1 2 N 1 2 N 1 2 A 1 2 N 1 2 N 1 2 N 1 2 A 1 2 N 1 2 A 1 sentrafugalarning ishlatilishi. sentrafugalarning turlari, tuzulishi va texnik ko‘rsatkichlari. Eritmani tayyorlovchi asbobuskunalarda ishlash tartibi. Uskunalarga xizmat ko‘rsatish ishlar muddatlarini bilish. Burg‘ilash qorishmasinig zichligini aniqlash. 24. Burg‘ilash qorishmalarinig parametrlari, zichligi, Ariometr. Qovushqoqligini aniqlash Viskozimetr.Suvlangaligini o‘lchash VM-6 qovushqoqligi va 2 A 1 asboblarining tuzilishi va qismlarini suvlanganligi. o‘rganish. Mexanik ikkivallik aralashtirgich, Frezerli 25. Burg‘ilash qorishmalarini tayyorlash jihozlari. maydalagich,Agregat APPJ-4,UPPJ-2 Mexanik ikkivallik agregatlarining vazifalari,tuzilishi va texnik 2 A 1 aralashtirgich. Frezerli xarakteristkasi.Ushbu agregatlar bilan maydalagich.Agregat APPJ- ishlashda atrof muhit muhofazasini bilish. 4,UPPJ-2. Gidromonitorli aralashtirgich. UPR-R26. Burg‘ilash qorishmalarini tayyorlash jihozlari. 2,Gidravlik aralashtirgich. Suyuqlik Gidromonitorli aralashtirgich blokining tuzilishi va texnik aralashtirgich. UPR-R-2. xarakteristkasini bilish. 2 N 1 Gidravlik aralashtirgich. Suyuqlik aralashtirgich bloki. Rotorni aylanishiga sarflanadigan kuchni 27. Burg‘ilash jarayonini ko‘rsatkichlarini nazorat ko‘rsatuvchi “Momentomer” GIV-6 Ilgakdagi 2 A 1 etuvchi avtomatik (kryuk)og‘irlikni ko‘rsatuvchi. Avtomatik moslamalar. o‘lchovchi uskunalarni ishini nazorat qilish. Tishli uzatmalar. Tasmali uzatmalar. 28. Aylanma harakatlarni Zanjirliuzatmalar. Kardanli uzatmalar. 2 N 1 uzatish usullari. Chervyakliuzatmalar. Burg‘ilash uskunalari Burg‘ilash uskunalarining IYoD-ichki yonuv 29. yuritmalari. dvigatelli yuritmalari (dizelnoy privod) Qo‘llaniladigan dizellar turlari, tuzilishi va texnik ko‘rsatkichlari. Dizellarni ishlatish uslubi. Dizellarni suv va yonilg‘i moylash 2 N 1 materiallari bilan ta’minlash. Burg‘ilash uskunasi uchun ishlatiladigan elektr dvigatellari turlari. Elektr dvigatellarining texnik ko‘rsatkichlari. Uralmash BU-6500 D.G rusumli burg‘ilash 30. Chuqur va o‘ta chuqur quduqlarini burg‘ilash uskunasini texnik ko‘rsatkichlari. Burg‘ilash uskunasining komplektiga kiruvchi mashina uskunalari. va mexanizmlar. Burg‘ilash uskunasini avtomatlashtirilgan tizimi. BU-8000 2 A 1 burg‘ilash uskunalarining tuzilishi, texnik ko‘rsatkichlari. BU-6500 va BU-8000 burg‘ilash uskunalarini montaj qilish va tortib o‘rnatish usullari. Jami 60 30 3. O‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini baholash O‘quv dasturi davomida o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilgan bilim va ko‘nikmalar ichki nazorat bo‘yicha amaldagi tartib asosida baholanadi. 123 Baholash usullari yozma, og‘zaki, savol-javob, test, amaliy topshiriqlardan iborat bo‘lib, ular o‘quv elementini o‘zlashtirish natijalarini aniqlashga imkon beradi. Nazorat savollari va topshiriqlar qo‘yilgan maqsadga hamohang bo‘lishi lozim. 4.Tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati: 1. Shavkat Mirziyoev “Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz” Toshkent – “O‘zbekiston”-2018. 2. Shavkat Mirziyoev “Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy baxodir” Toshkent – “O‘zbekiston”-2018. 3. Shavkat Mirziyoev “Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz” Toshkent – “O‘zbekiston”-2016. 4. Shavkat Mirziyoev “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak” Toshkent – “O‘zbekiston”-2017. 5. Shavkat Mirziyoev “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan birga quramiz” Toshkent – “O‘zbekiston”-2018. 6. Shavkat Mirziyoev “Niyati ulug‘ xalqning ishi ham ulug‘, hayoti yorug‘ va kelajagi farovon bo‘ladi” Toshkent – “O‘zbekiston”-2019 7. Yu.V.Vadeskiy. Burenie NG skvajin. Moskva. Akademiya. 2006g. 8. V.R.Raximov. Burgilash va portlatish ishlari. T.Tur.Ikb. 2007y. 9. A.Aminov va boshq. Burg‘ilash eritmalari. Toshkent. Chulpon. 2006y. 10. A.Aminov. Burgilash mashinalari va uskunalari. Toshkent. Turon ikbol. 2008y. 11. B.Sh.Akramov Neft va gaz konlar.mashina va mexanizmlari. Toshkent. Ukituvchi. 2004y. Internet saytlari -http: //www.book.tr200.net/ -http: //www.portal.tru.ru/ -http: www.gubkin.ru/ -http: www.achtng.ru/ -http: www.ipng.ru/ -http: www.geoinform.ru -http: //www.burenie-vsem.ru/ -http: //www.intradrill.com/ -http: //www.burovik45.ru/ -http: //www.hanlyma.ru/ -http: //www.kamera.ru/ -http: //www.kamteh.com/ -http: //www.geomash.ru/ -http: //www.kurganbur.ru/ 124 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI O‘RTA MAXSUS PROFESSIONAL TA’LIMNING 5.53.04.03–Foydali qazilma konlarini qidirish va aniqlashning geofizik usullari mutaxassisligining Foydali qazilma konlarini qidirish, baholash, bashoratlash, razvedka qilish asoslari va razvedka qilishning geofizik usullari fanidan O‘QUV DASTURI Kvalifikatsiya nomi: O‘quv rejadagi tartib raqami: 1. Texnik-geofizik 2.10 Ajratilgan soat: 204 Toshkent-2021 125 O‘quv dasturi Pedagogik innovatsiyalar, kasb-hunar ta’limi boshqaruv hamda pedagog kadrlarning qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti Metallurgiya va Konchilik ishi yo‘nalishlari bo‘yicha O‘quv metodik birlashmasining 2021-yil 23-avgustdagi 4-sonli majlis bayoni bilan ma’qullangan. Tuzuvchilar: Taqrizchilar: Sh.J.Ro‘ziyev A.H.Akbarov Uchquduq sanoat texnikumi maxsus fan o‘qituvchisi Davlat geologiya qidiruv ekspeditsiyasi Kokpatas geologiya qidiruv bo‘limi bosh muxandisi 126 1. O‘quv dasturi umumiy talablari Dastur nomi Ajratilgan soat O‘qituvchining mashg‘ulotida qatnashib o‘zlashtirilishi lozim bo‘lgan mavzular soni Dasturning maqsadi O‘zlashtirish (o‘qitish) natijalari Bilimlar Ko‘nikmalar Foydali qazilma konlarini qidirish, baholash, bashoratlash, razvedka qilish asoslari va razvedka qilishning geofizik usullari 204 53 Foydali qazilma konlarni ochish usullari, tayyorlash sxemasi va qazish tizimlarini bajarish tamoyillarini, mavjud kon-geologik sharoit uchun uning ratsional parametrlarini hisoblashni va xavfsiz mehnat sharoitini ta’minlashni o‘rganish bilan shug‘ullanadigan fan. Bu bilimlar har xil murakkab kon-geologik sharoitlarda qazish kav joylarida foydali qazilmalarni qazish bilan bog‘liq jarayonlarni bajarishda, lahimlarni qazib o‘tishda, ma’danni tashishda, qazish kavjoylarini shamollatishda, lahimlarni ta’mirlashda keng qo‘llaniladi. Foydali qazilma konlarini qidirish va bashoratlashning nazariy asoslari. Foydali qazilma konlarini qidirish va bashoratlashning iqtisodiy va matematik nazariy asoslari. Geologiya-qidiruv ishlarining turli bosqichlarida bashoratlashning xususiyatlari haqida tasavvurga ega bo‘lish. Foydali qazilma konlarini iqlim mezoni bo‘yicha bashortalashni. Foydali qazilma konlarini stratigrafiya mezoni bo‘yicha bashortalashni. Foydali qazilma konlarini litologiya mezoni bo‘yicha bashortalashni. Foydali qazilma konlarini magmatik mezon bo‘yicha bashortalashni. Foydali qazilma konlarini geokimyoviy-mineralogik mezon bo‘yicha bashortalashni. Foydali qazilma konlarini qidirish mezonlari va belgilari bo‘yicha umumiy bashortalashni. Turli geologik va geografikiqtisodiy sharoitlardan kelib chiqib qidirish usullarini tanlashni. Namunalarni olish va ularga ishlov berish hamda tahlil qilish usullarini tanlashni bilishi va ulardan foydalana olishni. Ma’danli maydonlar, konlar va ma’dannamoyonlari bo‘yicha bashoratli xaritalar tuzish. Bashortali xaritalarni ijodiy-tanqidiy tahlil qilish. Qidirish loyixalari uchun bashoratli qirqimlar tuzish va shu kabi ma’lumotlarni. Foydali qazilma konlarini qidirish va bashoratlashning nazariy asoslari. Foydali qazilma konlarini qidirish va bashoratlashning iqtisodiy va matematik nazariy asoslari. 127 Geologiya-qidiruv ishlarining turli bosqichlarida bashoratlashning xususiyatlari haqida tasavvurga ega bo‘lish. Foydali qazilma konlarini iqlim mezoni bo‘yicha bashortalashni. Foydali qazilma konlarini stratigrafiya mezoni bo‘yicha bashortalashni. Foydali qazilma konlarini litologiya mezoni bo‘yicha bashortalashni. Foydali qazilma konlarini magmatik mezon bo‘yicha bashortalashni. Foydali qazilma konlarini geokimyoviy-mineralogik mezon bo‘yicha bashortalashni. Foydali qazilma konlarini qidirish mezonlari va belgilari bo‘yicha umumiy bashortalashni. Turli geologik va geografikiqtisodiy sharoitlardan kelib chiqib qidirish usullarini tanlashni. Namunalarni olish va ularga ishlov berish hamda tahlil qilish usullarini tanlashni bilishi va ulardan foydalana olishni. Ma’danli maydonlar, konlar va ma’dannamoyonlari bo‘yicha bashoratli xaritalar tuzish. Bashortali xaritalarni ijodiy-tanqidiy tahlil qilish. Qidirish loyixalari uchun bashoratli qirqimlar tuzish va shu kabi ma’lumotlarni o‘rganadi; O‘quv rejasiga muvofiq “Kon ishlari asoslari” ,”Umumiy geologiya va foydali qazilmalar o‘zaro bog‘liq bo‘lgan asoslari ” fanning nomi N – Nazariy ta’lim; O‘qitishni tashkiliy A – Amaliy ta’lim; shakli NA – Nazariy va amaliy ta’lim birgalikda tashkil etiladi; Majburiy Dasturga qo‘yilgan talab Guruhda belgilangan o‘qitish tili asosida O‘qitish tili Baholash bo‘yicha amaldagi tartib asosida Baholash tartibi Yozma, og‘zaki, savol-javob, test, amaliy topshiriq O‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini baholash Mavzuning qisqacha mazmuni Foydali qazilma konlarni Foydali qazilma konlarni qazib qazib olishning kon- olishning kon-geologik sharoitlari. Ma’danli konlar, jins yoki puch geologik sharoitlari. jinslar, kon massasi haqida tushuncha. Ma’danli konlarning yotish shakllari. 128 Mustaqil ta’lim 1. Mavzuning nomi O‘qitishni tashkiliy shakli № Jami 2. O‘quv dasturi mazmuni 2 N 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Foydali qazilma konlarning o‘lchamlari va ma’dan zahiralari. Foydali qazilma konlarinig qalinlik va og‘ish burchagi bo‘yicha tasniflanishi. Foydali qazilmaning balansli, balansdan tashqari va sanoat zahiralari. Foydali qazilmani yer qa’ridan qazib olishni baholovchi asosiy ko‘rsatkichlar. Ma’danning yo‘qotilishi va sifatsizlanishi. Rudnik haqida tushuncha. Rudnikning ishlab chiqarish quvvati. Qazib olishda va qirqishda bloklar soni. Yer osti usulida qazib olish texnologiyasi va yer osti rudnigining texnologik sxemasi xaqida tushuncha. Asosiy va yordamchi texnologik jarayonlar. Ma’danli konlarni ochish. Kon jinslari surilishi va qulashining asosiy qonuniyatlari. Shaxta stvollari. Ochish sxemasining tasnifi. Konlarni vertikal stvollar bilan ochish. Qiya stvollar bilan ochish. Skipli ko‘tarish uskunasi bilan jihozlangan qiya stvollar bilan ochish sxemasi. Shtolnya bilan ochish. Aralash ochish usullari. Tayyorlash usullarining tasnifi va konlarni tayyorlashga qo‘yiladigan talablar. Polli tayyorlash. Qavatli tayyorlash.Tik konlarni qavat va bloklarga bo‘lish. Qavat Foydali qazilma konlarning o‘lchamlari va ma’dan zahiralari. Foydali qazilma konlarinig qalinlik va og‘ish burchagi bo‘yicha tasniflanishi. Foydali qazilmaning balansli, balansdan tashqari va sanoat zahiralari. Ma’danning sifati va mexanik xossalari. 4 N,A 2 Foydali qazilmani yer qa’ridan qazib olishni baholovchi asosiy ko‘rsatkichlar. Ma’danning yo‘qotilishi va sifatsizlanishi. 4 N,A 2 Rudnik haqida tushuncha. Rudnikning ishlab chiqarish quvvati. Qazib olishda va qirqishda bloklar soni. 2 N 1 Yer osti usulida qazib olish texnologiyasi va yer osti rudnigining texnologik sxemasi xaqida tushuncha. Asosiy va yordamchi texnologik jarayonlar. 2 N 1 Ma’danli konlarni ochish. Kon jinslari surilishi va qulashining asosiy qonuniyatlari. Shaxta stvollari. Ochish sxemasining tasnifi. 2 N 1 Konlarni vertikal stvollar bilan ochish. 4 N,A 2 Qiya stvollar bilan ochish. Skipli ko‘tarish uskunasi bilan jihozlangan qiya stvollar bilan ochish sxemasi. 4 N,A 2 4 N,A 2 Tayyorlash usullarining tasnifi va konlarni tayyorlashga qo‘yiladigan talablar. Polli tayyorlash. 4 N,A 2 Qavatli tayyorlash. Tik konlarni qavat va bloklarga bo‘lish. Qavat va bloklarni qazib olish tartibi. 4 N,A 2 Shtolnya bilan ochish. Aralash ochish usullari. 129 12 13 14 15 16 17 18 va bloklarni qazib olish tartibi. Konlarni qavatli tayyorlashda tashish gorizontida lahimlarni joylashtirish. Ma’danni ajratib olish (maydalab urib tushirish) usullarining tasnifi. Ma’danni shpurli ajratib olish. Perfaratorlar va o‘zi yurar burg‘ilash uskunalari qo‘llanilganda shpurli ajratib olish sxemalari. Shpurlarni burg‘ilashning asosiy usullari. Shpurlarni zaryadlash va portlatish. Ma’danni skvajinali ajratib olish. Skvajinalarnig diametrini tanlash. Ma’danni vertikal, gorizontal va qiya tabaqalar bilan ajratib olish. Ajratib olinadigan tabaqada skvajinalarni joylashtirish.Skvajinalarn i burg‘ilash uchun qo‘llaniladigan burg‘ilash vositalari. Ma’danning noo‘lcham bo‘laklarini qaytadan maydalash. Ma’danni eltish usullarining tasnifi. Ma’danni o‘z og‘irligi ta’sirida eltish. Ma’danni ruda tushirgichlar orqali o‘z og‘irligi ta’sirida eltish. Ma’danni qazib olish bo‘shlig‘i bo‘ylab o‘z og‘irligi ta’sirida eltish. Ma’danni kurakli sidirg‘ichlar yordamida eltish. Sidirish gorizontining sxemasi. Ma’danni eltishiga mo‘ljallangan kurakli sidirg‘ichlar. Kurakli sidirg‘ichlarning ish unumdorligi. Konlarni qavatli tayyorlashda tashish gorizontida lahimlarni joylashtirish. Ma’danni ajratib olish (maydalab urib tushirish) usullarining tasnifi. 4 N,A 2 Ma’danni shpurli ajratib olish. Perfaratorlar va o‘zi yurar burg‘ilash uskunalari qo‘llanilganda shpurli ajratib olish sxemalari. Shpurlarni burg‘ilashning asosiy usullari. Shpurlarni zaryadlash va portlatish. 4 N,A 2 Ma’danni skvajinali ajratib olish. Skvajinalarnig diametrini tanlash. Ma’danni vertikal, gorizontal va qiya tabaqalar bilan ajratib olish. Ajratib olinadigan tabaqada skvajinalarni joylashtirish. Skvajinalarni burg‘ilash uchun qo‘llaniladigan burg‘ilash vositalari. 4 N,A 2 Ma’danning noo‘lcham bo‘laklarini qaytadan maydalash. 4 N,A 2 Ma’danni eltish usullarining tasnifi. 4 N,A 2 Ma’danni o‘z og‘irligi ta’sirida eltish. Ma’danni ruda tushirgichlar orqali o‘z og‘irligi ta’sirida eltish. Ma’danni qazib olish bo‘shlig‘i bo‘ylab o‘z og‘irligi ta’sirida eltish. 4 N,A 2 Ma’danni kurakli sidirg‘ichlar yordamida eltish. Sidirish gorizontining sxemasi. Ma’danni eltishiga mo‘ljallangan kurakli sidirg‘ichlar. Kurakli sidirg‘ichlarning ish unumdorligi. 4 N,A 2 130 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 O‘zi yurar uskunalar yordamida ma’danni eltish. Yuklovchi mashinalar.Eltuvchi mashinalar. Yuklab tashuvchi mashinalar, yuklab tashuvchi mashinalarning ish unumdorligi. O‘zi yurar uskunalar qo‘llanilganda eltuvchi lahimlarning ko‘ndalang kesim yuzasini tanlash. Ma’danni ta’minlagichlar yordamida eltish. Ta’minlagich turlari. Ta’minlagichlarni o‘rnatish sxemalari. Ta’minlagichlarning ish unumdorligi. Qazib olingan bo‘shliqni asrash usullari. Qazib olingan bo‘shliqni tabiiy xolda asrash. Qazib olingan bo‘shliqni asrashda qo‘llaniladigan seliklar. Qazib olingan rudaga atrof kon jinslarini qulatish Qazib olingan bo‘shliqni sun’iy xolda asrash. Qazib olingan bo‘shliqni puch jinslar yoki boshqa materiallar bilan to‘ldirish. Qazib olingan bo‘shliqni mustaxkamlash. Ma’danli konlarni qazish tizimlarining tasnifi. O‘zi yurar uskunalar yordamida ma’danni eltish. Yuklovchi mashinalar.Eltuvchi mashinalar. 4 N,A 2 Yuklab tashuvchi mashinalar, yuklab tashuvchi mashinalarning ish unumdorligi. O‘zi yurar uskunalar qo‘llanilganda eltuvchi lahimlarning ko‘ndalang kesim yuzasini tanlash. 4 N,A 2 Ma’danni ta’minlagichlar yordamida eltish. Ta’minlagich turlari. Ta’minlagichlarni o‘rnatish sxemalari. Ta’minlagichlarning ish unumdorligi. 4 N,A 2 Qazib olingan bo‘shliqni asrash usullari. Qazib olingan bo‘shliqni tabiiy xolda asrash. Qazib olingan bo‘shliqni asrashda qo‘llaniladigan seliklar. 4 N,A 2 Qazib olingan rudaga atrof kon jinslarini qulatish 4 N,A 2 Qazib olingan bo‘shliqni sun’iy xolda asrash. Qazib olingan bo‘shliqni puch jinslar yoki boshqa materiallar bilan to‘ldirish. Qazib olingan bo‘shliqni mustaxkamlash. 4 N,A 2 Ma’danli konlarni qazish tizimlarining tasnifi. 4 N,A 2 4 N,A 2 4 N,A 2 4 N,A 2 Sidirg‘asiga qazish tizimi. qazish tizimining qazish Sidirg‘asiga mazmuni, qo‘llanish sohasi, afzalligi va kamchiliklari. Kamera-ustunli qazish Kamera-ustunli qazish tizimi. Kamera-ustunli qazish tizimining tizimi. mazmuni, qo‘llanish sohasi, afzalligi va kamchiliklari. Kamerali qazish tizimi. Kamerali qazish tizimi. Kamerali qazish tizimining mazmuni, Sidirg‘asiga tizimi. 131 qo‘llanish sohasi, kamchiliklari. 29 30 31 32 33 34 Ma’danni yer qa’ridan qazib olishni baholovchi asosiy ko‘rsatkichlarni aniqlash. Yer osti rudnigining texnologik sxemasini o‘rganish. Ma’danli konlarni ochish usullarini o‘rganish. Bosh stvol ruda tanasining ost yoki ust tomonida joylashgan ochish sxemalari bilan tanishish. Shpurli va skvajinali ajratib olish, shpur va skvjinalarni burg‘ilashda qo‘llaniladigan burg‘ilash vositalari bilan tanishish. Shpur va skvajinalarni zaryadlash va portlatish tartibini o‘rganish. Ajratib olingan ma’danni eltish usullarini o‘rganish. Kurakli sidirg‘ichlar, yuklovchi, eltuvchi va yuklab tashuvchi mashinalar bilan tanishish. afzalligi va Ma’danni yer qa’ridan qazib olishni baholovchi asosiy ko‘rsatkichlarni aniqlash. 4 N,A 2 Yer osti rudnigining texnologik sxemasini o‘rganish. Ma’danli konlarni ochish usullarini o‘rganish. Bosh stvol ruda tanasining ost yoki ust tomonida joylashgan ochish sxemalari bilan tanishish. 4 N,A 2 Shpurli va skvajinali ajratib olish, shpur va skvjinalarni burg‘ilashda qo‘llaniladigan burg‘ilash vositalari bilan tanishish. Shpur va skvajinalarni zaryadlash va portlatish tartibini o‘rganish. 4 N,A 2 Ajratib olingan ma’danni eltish usullarini o‘rganish. Kurakli sidirg‘ichlar, yuklovchi, eltuvchi va yuklab tashuvchi mashinalar bilan tanishish. 4 N,A 2 4 N,A 2 4 N,A 2 Ma’danli konlarning qazish tizimlari tasnifi bilan tanishish. Qazish bo‘shlig‘ini tabiiy saqlashga va undagi ma’danni Ma’danli konlarning mexanizatsiyalashgan usulda yoki qazish tizimlari tasnifi o‘z og‘irligi ta’sirida eltishga bilan tanishish. Qazish asoslangan qazish tizimlarini bo‘shlig‘ini sun’iy o‘rganish. Ularni qiyosiy baholash. saqlashga asoslangan Qazib olingan bo‘shliqni qazish tizimlarini asramagan holda ruda va atrof kon o‘rganish. jinslarini qulatishga asoslangan qazish tizimlarini o‘rganish. Ularni qiyosiy baholash. Qazish bo‘shlig‘ini sun’iy saqlashga asoslangan qazish tizimlarini o‘rganish. Foydali qazilmalarni Foydali qazilmalarni qidirish va qidirish va o‘rganishning o‘rganishning geofizik usullarining geofizik usullarining rivojlanish tarixi xaqida ma’lumot. rivojlanish. Geofizika usullarining respublika 132 Magnitorazvedka usulining fizik-geologik asoslari 35 Geomagnit maydon elementlarini o‘lchash asbob-uskunalari 36 Protonli magnitometr bilan tanishish. 37 Kvantli magnitometrni ishga tayyorlash, energiya manbaini tekshirish va almashtirishni o‘zlashtirish. 38 Gravirazvedka usulining fizik-geologik asoslari 39 mineral xam ashyo bazasining yaratish va mustaxkamlashdagi roli, asosiy vazifalari va axamityati. Magnitorazvedka usulining fizikgeologik asoslari. Magnitorazvedka usulining mazmuni va u yordamida yechiladigan maasalalar. Magnit maydoni. Geomagnit maydon: uning elementlari. Normal va anomal magnit maydonlari. Tog‘ jinslarining magnit hususyatlari: Geomagnit maydon gradienti. Magnit maydoni variatsiyalari. Normal magnit maydon va variatsiyalar xaritalari, ulardan amalda foydalanish. Gomagit maydon elementlarini o‘lchash usullari, absalyut va nisbiy o‘lchashlar. Magnitorazvedka o‘lchash asbobsozlikning zamonaviy rivojlanganlik darajasi. Ferrozond, protonli va kvantli magnitometrlar nazariyasi. Magnitometrlarning tuzilishi, asosiy bo‘laklari, ishlash prinsipi. Magnitometrlarning bloksxemalari. Ularni ishga tayyorlash, o‘rnashtirish, olib yurish talablari. Magnitometrning ayrim bo‘laklari bilan tanishish, ularning vazifasini o‘zlashtirish. Magnitometrning ishga tayyorlash, ish qobilyatini aniqlash. Magnitometr yordamida xisob olishni o‘zlashtirish. Magnitometrning boshqarish organlari bilan tanishish, ularning xolatini va vazifalarni o‘zlashtirish. Magnitometrning o‘lchash-qayd etish blokining ishini tekshirish. Termoavtomatika blokini tekshirishni o‘zlashtirish. Magnitometrning o‘lchov nuqtasiga o‘rnatish va avtomatik rejimda ishga tushirishni o‘zlashtirish. Magnitometr yordamida nuqtada o‘lchash ishlarini bajarishni o‘zlashtirish. Gravirazvedka usulining mazmuni va usul yordamida yechiladigan masalalar.Butun olam tortilish qonuni. Og‘irlik kuchi xaqida tushuncha. Yer sharining 133 4 N,A 2 4 N,A 2 4 N,A 2 4 N,A 2 4 N,A 2 40 41 42 43 gravitatsiya maydoni uning kuchlanganligi. Gravitatsiya potensiali va uning xosilalari. Og‘irlik kuchining va uning gradientini o‘lchov birliklari. Normal og‘irlik kuchi maydoni. Og‘irlik kuchi maydoni anomaliyalari. Tog‘ jinslarining zichligi, aniqlash usullari. Tog‘ jinslarining zich ligini densimetr yordamida aniqlash. Gravitatsiya kuchi Gravitatsiya maydoni absolyut va maydoni elementlarini nisbiy qiymatlarini o‘lchash usullari. Og‘irlik kuchini o‘lchash o‘lchash usullari. Gravimetrlar xaqida umumiy ma’lumotlar, guruxlari.Gravimetrlarning turlari, vazifalari. Texnik ko‘rsatkichlari. Gravi metrning tuzilishi, asosiy qismlari haqida ma’lumotlar. Gravitatsiya variometrlari va gradientometrlar, vazifalari, tuzilishi, asosiy bo‘laklari. Variometr va gradientometrlarni ishga tayyorlash, o‘lchash ishlarini bajarish tartibi. Gravimetrlarning Gravimetrning ayrim bo‘laklari, tuzilishi va boshqarish ularning vazifasi va ishlash prinsipi organlari bilan tanishish. bilan tanishish. Gravimetrning kvars sistemasining tuzilishi va ishlash prin sipini o‘zlashtirish. Gravimetrlarda xisob olish tartibini o‘zlashtirish. Gravimetrni ishga yaroqliligini tekshirish va baxolash. Elektrorazvedka Tog‘ jinslari va ma’danlarning usulining fizik-geologik elektr xossalari. Tabiiy va sun’iy elektromagnit maydonlar. asoslari Elektrorazvedka o‘rganadigan elektr maydonlari elementlari, ularning fizik mazmuni va o‘lchov birliklari. Turli shakldagi geologik jismlar xosil qiladigan elektr maydonlar. Elektr maydonini Elektromagnit maydonining o‘lchash asbob- o‘lchash mumkin bo‘lgan elementlari, o‘lchov birliklari. uskunalari Elektrorazvedka usullarida o‘lchanadigan va o‘rganiladigan fizik kattaliklar. Kuchlanish va tok kuchini o‘lchash usullari. Fazometrlar. qo‘lda ko‘tarib yuriladigan o‘lchash asoblari. 134 4 N,A 2 4 N,A 2 4 N,A 2 4 N,A 2 Asbob uskunalarni ishga tayyorlash, o‘lchash texnikasini o‘zlashtirish. 44 O‘zgarmas va o‘zgaruvchan tok usullari bilan tanishish. 45 Seysmorazvedka usulining fizik-geologik asoslari 46 Seysmik o‘lchash asbob uskunalari 47 Elektrorazvedka stansiyalari. Elektrorazvedkada qo‘llaniladigan uskuna va anjomlar. O‘lchov asboblarini ishga tayyorlash va sozlash, o‘lchov ishlarini bajarish. EA-72, ANCh-3 va shular kabi o‘lchash asboblarini ishga tayyorlash va tekshirish.Elektrorazvedka stansiyasining tuzilishini o‘rganish, ishga xozirlash va tekshirish. EA-72 yoki ANCh-3 o‘lchov asbobida o‘lchash ishlarini bajarish. Elektr profillash usullarida ish olib borish texnikasini o‘rganish. O‘lchov natijalarini xujjatlashtirish, qayta ishlash va geologik talqin qilish. Zaryad usulida o‘lchash ishlari bajarish texnikasini o‘rganish. O‘lchash natijalarini xujjatlashtirish. Tabiiy elektr maydon usulida o‘lchash ishlarini bajarish. O‘lchash natijalarni qayta ishlash va tarxiy tasvirlash. Elastik deformatsiyalar va kuchlanishlar xaqida tushuncha. Guk qonuni, elastiklik Moduli, ularning fizik mazmuni va namoyon bo‘lishi. Seysmik to‘lqinlar, ularni guruhlash, ko‘rsatkichlari. Geometrik seysmikaning asosiy tamoyillari va qonunlari. qaytgan va singan to‘lqinlarning hosil bo‘lishi. qaytgan va singan to‘lqin usullari. Tog‘ jinslarining tezlik tavsif lari. Seysmorazvedka usullarini qo‘llanish shart—sharoitlari. Seysmoravzedka usulining zamonaviy o‘lchash asbobuskunalariga qo‘yilgan asosiy talablar. Seysmik stansiyalar, turlari, vazifalari. Zamonaviy seysmik stansiyasining blok sxemasi. Seysmik stansiyasining seysmik kanali. Elektrodinamik va p’ezoelektrik tebranish o‘zgartirgichlari haqida tushuncha.Seysmopriemniklar, vazifasi, ishlash prinsipi, tuzilishi. Tebranma xarakat hosil qilish asbob-uskunalari, tuzilishi, ishlash prinsipi va vazifalari. 135 4 N,A 2 4 N,A 2 4 N,A 2 4 N,A 2 Seysmopriemnikning tuzilishini, ayrim qismlar va vazifalarini o‘rganish. 48 Seymostansiyani ishga tayyorlash. Stansiyaning ayrim qismlari orasida gi galvanik tutashishlarni mustahkamligini tekshirish.Elektr filrlarning chastota tavsifini olish. Kuchaytirgichlarning kuchaytirish koeffitsien tini, chastota tavsifini olish. Seysmik kanallarining o‘xshashliklarini tekshirish, test lentasini olish.Seymostansiyada ish bajarish texnikasini o‘zlashtirish, seysmik tebra nishlarni qayd etish va qayta yozib olish. Dala sharoitiga yaqin O‘lchash natijalarini muxitda seysmik xujjatlashtirish. Sinov to‘lqinlar qo‘zg‘atish va kuzatishlarini bajarish. qayd etishni o‘rganish. Qaytgan to‘lqinlar usulida o‘lchash ishlarini bajarish, o‘lchash natijalarini xujjatlashtirish, godograf chizish va qayta ishlash. 49 4 N,A 2 4 N,A 2 4 N,A 2 4 N,A 2 4 N,A 2 Singan to‘lqinlarning korrelyatsiya usulida seysmik kuzatishlarni bajarish. Umumiy chuqurlik nuqtasi usulida seysmik kuzatish ishlarini bajarish o‘lchash natijalarini qata ishlash. 50 Radiometriya va yadro fizikasi usullari Burg‘u quduqlarini geofizik tadqiqotlash. 51 Karotaj asbobuskunalarini turlari va tuzilishi bilan tanishish. 52 Gamma usullarining fizik-geologik asoslari. Radiometrik o‘lchash asbob-uskunalari. Radiometriya usulida ishlash uslubi va texnikasi. Elektr va elektromagnit karotaj. Karotaj stansiyalri va uskunalari. Radioaktiv karotaj. Karotaj ishlarining boshqa turlari. Burg‘i quduqlarida turli operatsiyalar o‘tkazish. Mavjud karotaj stansiyasida o‘lchov asboblari va yordamchi uskunalarning joylashishini o‘rganish. Mavjud karotaj stansiyasining tuzilishini o‘rganish. Karotaj stan siyasini ishga tayyorlash, sozlash. Karotaj kabeli izolyatsiyasining mustaxkam ligini tekshirish. Gamma karotaj radioktiv karotaj elektrik karotaj gazokarataj akustik karotaj magnitli karotaj termokarotaj inklinometrya 136 Geofizik usullarni majmualash. 53 kavernometrya va rasxodometrya usullarini o‘rganish. Geofizika usullarini qo‘llanish shart-sharoitlari. Geofizik usullarinig maqbul majmuasining tanlash. Geofizik usullari natijalarini majmuaviy qayta ishlash va interpretatsiya. Jami 4 204 N,A 2 102 3. O‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini baholash O‘quv dasturi davomida o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilgan bilim va ko‘nikmalar ichki nazorat bo‘yicha amaldagi tartib asosida baholanadi. Baholash usullari yozma, og‘zaki, savol-javob, test, amaliy topshiriqlardan iborat bo‘lib, ular o‘quv elementini o‘zlashtirish natijalarini aniqlashga imkon beradi. Nazorat savollari va topshiriqlar qo‘yilgan maqsadga hamohang bo‘lishi lozim. 4.Tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati: 1. Shavkat Mirziyoev “Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib,yangi bosqichga ko‘taramiz” Toshkent – “O‘zbekiston”-2018. 2. Shavkat Mirziyoev “Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy baxodir” Toshkent – “O‘zbekiston”-2018. 3. Yedinыe pravila bezopasnosti pri razrabotke rudnыx, nerudnыx irossыpnыx mestorojdeniy podzemnыm sposobom.- Tashkent, 2005g Internet saytlari 1. http://www.ziyonet.uz. 137 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI O‘RTA MAXSUS PROFESSIONAL TA’LIMNING 5.53.04.03–Foydali qazilma konlarini qidirish va aniqlashning geofizik usullari mutaxassisligining Qidiruv va razvedka ishlari texnologiyasi fanidan O‘QUV DASTURI Kvalifikatsiya nomi: O‘quv rejadagi tartib raqami: 1. Texnik-geofizik 2.11 Ajratilgan soat: 80 Toshkent-2021 138 O‘quv dasturi Pedagogik innovatsiyalar, kasb-hunar ta’limi boshqaruv hamda pedagog kadrlarning qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti Metallurgiya va Konchilik ishi yo‘nalishlari bo‘yicha O‘quv metodik birlashmasining 2021-yil 23-avgustdagi 4-sonli majlis bayoni bilan ma’qullangan. Tuzuvchilar: Taqrizchilar: Sh.J.Ro‘ziyev A.H.Akbarov Uchquduq sanoat texnikumi maxsus fan o‘qituvchisi Davlat geologiya qidiruv ekspeditsiyasi Kokpatas geologiya qidiruv bo‘limi bosh muxandisi 139 1. O‘quv dasturi umumiy talablari Dastur nomi Ajratilgan soat O‘qituvchining mashg‘ulotida qatnashib o‘zlashtirilishi lozim bo‘lgan mavzular soni Dasturning maqsadi O‘zlashtirish (o‘qitish) natijalari Bilimlar Qidiruv va razvedka ishlari texnologiyasi 80 27 Qidiruv va razvedka ishlari texnologiyasi fanining maqsadida Yer qobig‘i tuzilishini fizik usullar bilan o‘rganish. Qattiq foydali qazilma konlarini baholash va razvedka qilish usullari tabiiy maydonlar (gravitatsion, magnit, elektr, seysmik, termik, yadroviy nurlanishlar)ni o‘rganishga asoslanadi. Yer tortish kuchi maydonini o‘rganuvchi gravimetrik razvedka. Yer tabiiy magnit maydonini o‘rganuvchi magnitorazvedka. Yerning tabiiy elektr maydonini, asosan, sun’iy hosil qilinadigan o‘zgarmas va o‘zgaruvchan elektromagnit maydonlarni o‘rganuvchi elektrorazvedka. Portlovchi moddalarni portlatish yoki mexanik zarblarda hosil qilinadigan va Yer qobig‘ida tarqaluvchi seysmik tebranishlar maydonini o‘rganuvchi seysmorazvedka. Tog‘ jinslarining issiqlik o‘tkazuvchanligi orasidagi farqqa asoslanib, burg‘i quduqlaridagi haroratni o‘rganuvchi geotermik razvedka. Tog‘ jinslari va rudalarning tabiiy radioaktiv nurlanishini o‘rganuvchi yadro geofizikasi. Burg‘ilash quduqlaridagi fizik maydonlarni o‘rganuvchi karotaj. Burg‘ilash quduqlari oraliqlaridagi ruda gavdalarini aniqlashga asoslangan burg‘i quduqlari geofizikasi. -Foydali qazilma konlarini izlash va razvedka qilish bosqichlari. -Razvedka qilishning asosiy tamoillarini. -Foydali qazilma konlarini izlash va razvedka qilishni o‘z ichiga oluvchi geologik tizimlar. -Foydali qazilma konlarini razvedka qilishning gidrogeologik va geofizik usullarini. -Qattiq foydali qazilma konlari. -Foydali qazilma konlarini izlash va razvedka qilishning texnik vositalarini. -Regional ishlarni rejalashtirish va o‘tkazish. -Foydali qazilma konlarini razvedka qilish uchun geologik, geofizik, gidrogeologik, geokimyoviy burg‘ilash va sinash usullarni. -Burg‘ilash jarayonidan olingan ma’lumotlariga ishlov berish va tahlil qilish. - Razvedka to‘rlarining shakllarini tanlash omillarini. -Geologiya-qidiruv ishlari jarayonida xujjatlashtirish va namunalash ishlarini. 140 Ko‘nikmalar O‘quv rejasiga o‘zaro bog‘liq fanning nomi -Qattiq foydali qazilma konlari va ma’dannamoyonlarini o‘z ichiga olgan ma’danli maydonlar. -Foydali qazilma konlaridagi qidirish, baholash va razvedka qilish ishlari jarayonlarini bajarish va texnikiqtisodiy tahlil qilish. 15.Ma’danli maydonlarni burg‘ilash uchun tayyorligini aniqlash. -Izlash va razvedka qilishda burg‘u quduqlarini va tog‘ lahimlarini joylashtirish. -Foydali qazilmalarga belgilanadigan konditsiya ko‘rsatkichlarini. -Foydali qazilma o‘zgaruvchanligini o‘rganishning nazariy asoslari. -Razvedka to‘rlarining zichligini aniqlashda zaxiralar tasnifidan foydalanish bo‘yicha yo‘riqnomani qo‘llashni. -Razvedka jarayonida ma’dan tanalarini chegaralash qoidalarini. -Namunalash natijalari bo‘yicha geologik qirqimdagi ma’dan tanasini chegaralashni. -Razvedka maqsadlarida konlarni guruhlarga ajratish tamoyillari. -Razvedka natijalari bo‘yicha konni geologik-iqtisodiy baholash tamoyillari. -Foydali qazilmalarning balans va balansdan tashqari zahiralari. -Qazib olinadigan zahiralar balansi. -Foydali qazilma konlarining zaxiralarini toifalari (kategoriyalari). -Foydali qazilma konlarining zaxiralarini hisoblash usullari. -Oddiy statistik usulda zahira hisoblash va shu kabi ma’lumotlar. Qattiq foydali qazilma konlarini baholash va razvedka qilish usullarida tabiiy va sun’iy hosil qilinadigan fizik maydonlardan foydalaniladi. Tabiiy maydon usullari nisbatan arzon va bir xildagi, oson solishtiriladigan ma’lumotlar bergani uchun katta hududlardagi ishlarda ko‘llaniladi. Bu usul qimmatbaho burg‘ilash va tog‘ ishlarining aniq yo‘nalishlarini belgilab, ularning samaradorligini oshiradi. Shuning uchun rekognossirovka ishlarida asosan tabiiy maydonli geofizik razvedka usullari (magnitorazvedka), kichik hududlardagi ishlarda asosan sun’iy fizik maydonlar (seysmorazvedka) qo‘llaniladi. muvofiq “Foydali qazilma konlarini qidirish va razvedka qilish bo‘lgan asoslari”, “Konlarning genetik va sanoat turlari” dasturlari O‘qitishni tashkiliy shakli Dasturga qo‘yilgan talab O‘qitish tili Baholash tartibi N – Nazariy ta’lim; A – Amaliy ta’lim; NA – Nazariy va amaliy ta’lim birgalikda tashkil etiladi; Majburiy Guruhda belgilangan o‘qitish tili asosida Baholash bo‘yicha amaldagi tartib asosida 141 O‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini baholash Yozma, og‘zaki, savol-javob, test, amaliy topshiriq 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Mavzuning qisqacha mazmuni Mustaqil ta’lim 1. Mavzuning nomi O‘qitishni tashkiliy shakli № Jami 2. O‘quv dasturi mazmuni Foydali qazilma konlarini izlash va razvedka qilish bosqichlari. Razvedka qilishning asosiy tamoyillari. Foydali qazilma konlarini izlash va razvedka qilishni o‘z ichiga oluvchi geologik tizimlar. Foydali qazilma konlarini razvedka qilishning gidrogeologik va geofizik usullari. Qattiq foydali qazilma konlari. Foydali qazilma konlarini izlash va razvedka qilishning texnik vositalari. Regional ishlarni rejalashtirish va o‘tkazish. Foydali qazilma konlarini razvedka qilish uchun geologik, geofizik, gidrogeologik, geokimyoviy burg‘ilash va sinash usullari. Burg‘ilash jarayonidan olingan ma’lumotlariga ishlov berish va tahlil qilish. Razvedka to‘rlarining shakllarini tanlash omillari. Geologiya-qidiruv ishlari jarayonida xujjatlashtirish va namunalash ishlari. Qattiq foydali qazilma konlari va ma’dannamoyonlarini o‘z ichiga olgan ma’danli maydonlar. Foydali qazilma konlaridagi qidirish, baholash va Foydali qazilma konlarini izlash va razvedka qilish bosqichlari. 2 N 1 2 N 1 2 N 1 2 N 1 2 N 1 2 N 1 4 N, A 2 4 N, A 2 4 N, A 2 2 N 1 4 N, A 2 2 N 1 4 N, A 2 Razvedka qilishning asosiy tamoyillari. Foydali qazilma konlarini izlash va razvedka qilishni o‘z ichiga oluvchi geologik tizimlar. Foydali qazilma konlarini razvedka qilishning gidrogeologik va geofizik usullari. Qattiq foydali qazilma konlari. Foydali qazilma konlarini izlash va razvedka qilishning texnik vositalari. Regional ishlarni rejalashtirish va o‘tkazish. Foydali qazilma konlarini razvedka qilish uchun geologik, geofizik, gidrogeologik, geokimyoviy burg‘ilash va sinash usullari. Burg‘ilash jarayonidan olingan ma’lumotlariga ishlov berish va tahlil qilish. Razvedka to‘rlarining shakllarini tanlash omillari. Geologiya-qidiruv ishlari jarayonida xujjatlashtirish va namunalash ishlari. Qattiq foydali qazilma konlari va ma’dannamoyonlarini o‘z ichiga olgan ma’danli maydonlar. Foydali qazilma konlaridagi qidirish, baholash va razvedka qilish 142 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 razvedka qilish ishlari jarayonlarini bajarish va texnikiqtisodiy tahlil qilish. Ma’danli maydonlarni burg‘ilash uchun tayyorligini aniqlash. Izlash va razvedka qilishda burg‘u quduqlarini va tog‘ lahimlarini joylashtirish. Foydali qazilmalarga belgilanadigan konditsiya ko‘rsatkichlari. Foydali qazilma o‘zgaruvchanligini o‘rganishning nazariy asoslari. Razvedka to‘rlarining zichligini aniqlashda zaxiralar tasnifidan foydalanish bo‘yicha yo‘riqnomani qo‘llash. Razvedka jarayonida ma’dan tanalarini chegaralash qoidalari. Namunalash natijalari bo‘yicha geologik qirqimdagi ma’dan tanasini chegaralash. Razvedka maqsadlarida konlarni guruhlarga ajratish tamoyillari. Razvedka natijalari bo‘yicha konni geologik-iqtisodiy baholash tamoyillari. Foydali qazilmalarning balans va balansdan tashqari zahiralari. Qazib olinadigan zahiralar balansi. Foydali qazilma konlarining zaxiralarini toifalari (kategoriyalari). Foydali qazilma konlarining zaxiralarini hisoblash usullari. Oddiy statistik usulda zahira hisoblash va shu kabi ma’lumotlar. ishlari jarayonlarini bajarish va texnikiqtisodiy tahlil qilish. Ma’danli maydonlarni burg‘ilash uchun tayyorligini aniqlash. Izlash va razvedka qilishda burg‘u quduqlarini va tog‘ lahimlarini joylashtirish. Foydali qazilmalarga belgilanadigan konditsiya ko‘rsatkichlari. Foydali qazilma o‘zgaruvchanligini o‘rganishning nazariy asoslari. Razvedka to‘rlarining zichligini aniqlashda zaxiralar tasnifidan foydalanish bo‘yicha yo‘riqnomani qo‘llash. Razvedka jarayonida ma’dan tanalarini chegaralash qoidalari. Namunalash natijalari geologik qirqimdagi tanasini chegaralash. bo‘yicha ma’dan Razvedka maqsadlarida konlarni guruhlarga ajratish tamoyillari. Razvedka natijalari bo‘yicha konni geologik-iqtisodiy baholash tamoyillari. Foydali qazilmalarning balans va balansdan tashqari zahiralari. Qazib olinadigan zahiralar balansi. Foydali qazilma konlarining zaxiralarini toifalari (kategoriyalari). Foydali qazilma konlarining zaxiralarini hisoblash usullari. Oddiy statistik usulda zahira hisoblash va shu kabi ma’lumotlar. Jami 4 N, A 2 4 N, A 2 2 N 1 2 N 1 4 N, A 2 4 N, A 2 4 N, A 2 2 N 1 4 N, A 2 4 N, A 2 4 N, A 2 4 N, A 2 2 N 1 2 N 1 80 3. O‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini baholash 143 40 O‘quv dasturi davomida o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilgan bilim va ko‘nikmalar ichki nazorat bo‘yicha amaldagi tartib asosida baholanadi. Baholash usullari yozma, og‘zaki, savol-javob, test, amaliy topshiriqlardan iborat bo‘lib, ular o‘quv elementini o‘zlashtirish natijalarini aniqlashga imkon beradi. Nazorat savollari va topshiriqlar qo‘yilgan maqsadga hamohang bo‘lishi lozim. 4.Tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati: 1. Shavkat Mirziyoev “Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz” Toshkent – “O‘zbekiston”-2018. 2. Shavkat Mirziyoev “Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy baxodir” Toshkent – “O‘zbekiston”-2018. 3. Shavkat Mirziyoev “Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz” Toshkent – “O‘zbekiston”-2016. 4. Shavkat Mirziyoev “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak” Toshkent – “O‘zbekiston”-2017. 5. Shavkat Mirziyoev “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan birga quramiz” Toshkent – “O‘zbekiston”-2018. 6. Shavkat Mirziyoev “Niyati ulug‘ xalqning ishi ham ulug‘, hayoti yorug‘ va kelajagi farovon bo‘ladi” Toshkent – “O‘zbekiston”-2019 Internet saytlari -http: //www.geolcom.ru/ -http: //www.twirpx.com/ -http: //www.mirknig.com/ -http: //www.arhibook.ru/ -http: //www.book.tr200.net/ -http: //www.portal.tru.ru/ 144 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI O‘RTA MAXSUS PROFESSIONAL TA’LIMNING 5.53.04.03–Foydali qazilma konlarini qidirish va aniqlashning geofizik usullari mutaxassisligining Foydali qazilma konlarini izlash va razvedka qilishning geofizik usullarini amaliy o‘rganish o‘quv amaliyotidan O‘QUV DASTURI Kvalifikatsiya nomi: O‘quv rejadagi tartib raqami: 1. Texnik-geofizik 3.01 Ajratilgan soat: 360 Toshkent-2021 145 O‘quv dasturi Pedagogik innovatsiyalar, kasb-hunar ta’limi boshqaruv hamda pedagog kadrlarning qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti Metallurgiya va Konchilik ishi yo‘nalishlari bo‘yicha O‘quv metodik birlashmasining 2021-yil 23-avgustdagi 4-sonli majlis bayoni bilan ma’qullangan. Tuzuvchilar: Taqrizchilar: Sh.J.Ro‘ziyev A.H.Akbarov Uchquduq sanoat texnikumi maxsus fan o‘qituvchisi Davlat geologiya qidiruv ekspeditsiyasi Kokpatas geologiya qidiruv bo‘limi bosh muxandisi 146 1. O‘quv dasturi umumiy talablari Dastur nomi Ajratilgan soat O‘qituvchining mashg‘ulotida qatnashib o‘zlashtirilishi lozim bo‘lgan mavzular soni Foydali qazilma konlarini izlash va razvedka qilishning geofizik usullarini amaliy o‘rganish o‘quv amaliyoti 360 47 Foydali qazilma konlarini izlash va razvedka qilishning geofizik usullarini amaliy o‘rganish fani bo‘yicha olgan nazariy bilimlarni kengaytirish va mustahkamlash, o‘quvchilarda ustaxonalarda bajariladigan texnik xizmat ko‘rsatish va ta’mirlash ishlarini amalga Dasturning maqsadi oshirish, ishlatiladigan asbob uskuna, jihozlar bilan ishlash, ish joyini tashkil qilishni amalga oshirish kabi turli xil geodezik ishlarni bajarish bo‘yicha amaliy ko‘nikmalar hosil qilish. Geofizik qidiruv usullari to‘g‘risida bilish; Geofizik asbob-uskunalari to‘g‘risida ma’lumotlar bilish. Geofizik apparaturalarning asosiy ko‘rsatkichlarini o‘rganish. Geofizik qidiruv usullarida olingan malumotlar bilan O‘zlashtirish (o‘qitish) natijalari tanishish. Geofizik uskunalarini joylashish sxemasini o‘rganish. Geofizik apparaturlarni uskunalarini qurishda atrof muhitni himoya qilish ishlarini bilish. Asbob-uskunlarga texnik xizmat ko‘rsatishni bilish. Geofizik qurilmalarni tarkibi va maqsadi tanlash; Foydali qazilma konlarini qidirishda geofizik usullarini tanlash ; Dala sharoitida geofizik asbob-uskunlarni joylashtirish; Ko‘nikmalar Geofizik asbob-uskunalarni profil bo‘ylab joylashtirish; Geofizik uskunlarni ishini nazorat kilish; Geofizik usullarda olingan malumotlarni tahlil qilish; Geofizik asbob-uskunalarni ishlatish va ularga texnik xizmat ko‘rsatish; Geofizik qidiruv usullarini turlari va asosiy ko‘rsatkichlarini aniqlash; Magnitorazvedka qidiruv usullarini vazifalari va asbobuskunalarni; Gravirazvedka usulining asosiy vazifalari; O‘quv rejasiga muvofiq o‘zaro Elektrorazvedka usullarining vazifalari va bog‘liq bo‘lgan fanning nomi ishlatiladigan asbob-uskunalar; Seysmorazvedka qidiruv usullaring vazifalarini; Radiometriya usullarining turlari va qo‘llanilishini; Quduqlarda o‘tkaziladigan karotaj usullarini vazifalari va turlari. A – Amaliy ta’lim; O‘qitishni tashkiliy shakli U – Ustaxonada o‘tkaziladigan mashg‘ulot. 147 Dasturga qo‘yilgan talab O‘qitish tili Baholash tartibi O‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini baholash Majburiy Guruhda belgilangan o‘qitish tili asosida Baholash bo‘yicha amaldagi tartib asosida Yozma, og‘zaki, savol-javob, test, amaliy topshiriq Mavzuning nomi Mavzuning qisqacha mazmuni Dasturga kirish. 1. 2. 3. 4. 5. Foydali qazilmalarni qidirish va o‘rganishning geofizik usullarining rivojlanish tarixi xaqida ma’lumot. Geofizika usullarining respublika mineral xam ashyo bazasining yaratish va mustaxkamlashdagi roli, asosiy vazifalari va axamityati. Magnitorazvedka Magnitorazvedka usulining fizik-geologik usulining fizik- asoslari. Magnitorazvedka usulining mazmuni va u yordamida yechiladigan geologik asoslari maasalalar. Magnit maydoni. Geomagnit maydon: uning elementlari. Normal va anomal magnit maydonlari. Tog‘ jinslarining magnit hususyatlari: Geomagnit maydon gradienti. Magnit maydoni variatsiyalari. Normal magnit maydon va variatsiyalar xaritalari, ulardan amalda foydalanish. Geomagnit maydon Gomagit maydon elementlarini o‘lchash elementlarini o‘lchash usullari, absalyut va nisbiy asbob-uskunalari o‘lchashlar.Magnitorazvedka o‘lchash asbobsozlikning zamonaviy rivojlanganlik darajasi. Ferrozond, protonli va kvantli magnitometrlar nazariyasi. Magnitometrlarning tuzilishi, asosiy bo‘laklari, ishlash prinsipi. Magnitometrlarning blok-sxemalari. Ularni ishga tayyorlash, o‘rnashtirish, olib yurish talablari. O‘qitishni tashkiliy shakli shakli Mustaqil ta’lim № Jami 2. O‘quv dasturi mazmuni Protonli magnitometr Magnitometrning ayrim bo‘laklari bilan bilan tanishish. tanishish, ularning vazifasini o‘zlashtirish. Magnitometrning ishga tayyorlash, ish qobilyatini aniqlash. Magnitometr yordamida xisob olishni o‘zlashtirish. Kvantli magnitometrni Magnitometrning boshqarish organlari ishga tayyorlash, bilan tanishish, ularning xolatini va energiya manbaini vazifalarni o‘zlashtirish. Magnitometrning 148 6 A 3 12 A 6 12 A 6 6 A 3 12 A 6 va o‘lchash-qayd etish blokining ishini tekshirish. Termoavtomatika blokini tekshirishni o‘zlashtirish. Magnitometrning o‘lchov nuqtasiga o‘rnatish va avtomatik rejimda ishga tushirishni o‘zlashtirish. Magnitometr yordamida nuqtada o‘lchash ishlarini bajarishni o‘zlashtirish. Gravirazvedka Gravirazvedka usulining mazmuni va usul usulining fizik- yordamida yechiladigan masalalar.Butun olam tortilish qonuni. Og‘irlik kuchi geologik asoslari xaqida tushuncha. Yer sharining gravitatsiya maydoni uning kuchlanganligi. Gravitatsiya potensiali va uning xosilalari. Og‘irlik kuchining va uning gradientini o‘lchov birliklari. Normal og‘irlik kuchi maydoni. Og‘irlik kuchi maydoni anomaliyalari. Tog‘ jinslarining zichligi, aniqlash usullari. Tog‘ jinslarining zich ligini densimetr yordamida aniqlash. Gravitatsiya kuchi Gravitatsiya maydoni absolyut va nisbiy maydoni elementlarini qiymatlarini o‘lchash usullari. Og‘irlik kuchini o‘lchash usullari. Gravimetrlar o‘lchash xaqida umumiy ma’lumotlar, guruxlari.Gravimetrlarning turlari, vazifalari. Texnik ko‘rsatkichlari. Gravi metrning tuzilishi, asosiy qismlari haqida ma’lumotlar. Gravitatsiya variometrlari va gradientometrlar, vazifalari, tuzilishi, asosiy bo‘laklari. Variometr va gradientometrlarni ishga tayyorlash, o‘lchash ishlarini bajarish tartibi. Gravimetrlarning Gravimetrning ayrim bo‘laklari, ularning tuzilishi va boshqarish vazifasi va ishlash prinsipi bilan tanishish. organlari bilan Gravimetrning kvars sistemasining tuzilishi va ishlash prin sipini tanishish. o‘zlashtirish. Gravimetrlarda xisob olish tartibini o‘zlashtirish. Gravimetrni ishga yaroqliligini tekshirish va baxolash. Elektrorazvedka Tog‘ jinslari va ma’danlarning elektr usulining fizikxossalari. Tabiiy va sun’iy elektromagnit maydonlar. Elektrorazvedka o‘rganadigan geologik asoslari elektr maydonlari elementlari, ularning fizik mazmuni va o‘lchov birliklari. Turli shakldagi geologik jismlar xosil qiladigan elektr maydonlar. Elektr maydonini Elektromagnit maydonining o‘lchash o‘lchash asbob- mumkin bo‘lgan elementlari, o‘lchov uskunalari birliklari. Elektrorazvedka usullarida o‘lchanadigan va o‘rganiladigan fizik kattaliklar. Kuchlanish va tok kuchini tekshirish almashtirishni o‘zlashtirish. 6. 7 8 9 10 149 12 A 6 6 A 3 6 A 3 12 A 6 6 A 3 11 Asbob uskunalarni ishga tayyorlash, o‘lchash texnikasini o‘zlashtirish. O‘zgarmas va o‘zgaruvchan tok usullari bilan tanishish. 12 Seysmorazvedka usulining fizikgeologik asoslari 13 Seysmik o‘lchash asbob uskunalari 14 15 Seysmopriemnikning tuzilishini, ayrim qismlar va vazifalarini o‘rganish. o‘lchash usullari. Fazometrlar. qo‘lda ko‘tarib yuriladigan o‘lchash asoblari. Elektrorazvedka stansiyalari. Elektrorazvedkada qo‘llaniladigan uskuna va anjomlar. O‘lchov asboblarini ishga tayyorlash va sozlash, o‘lchov ishlarini bajarish. EA-72, ANCh-3 va shular kabi o‘lchash asboblarini ishga tayyorlash va tekshirish.Elektrorazvedka stansiyasining tuzilishini o‘rganish, ishga xozirlash va tekshirish. EA-72 yoki ANCh-3 o‘lchov asbobida o‘lchash ishlarini bajarish. Elektr profillash usullarida ish olib borish texnikasini o‘rganish. O‘lchov natijalarini xujjatlashtirish, qayta ishlash va geologik talqin qilish. Zaryad usulida o‘lchash ishlari bajarish texnikasini o‘rganish. O‘lchash natijalarini xujjatlashtirish. Tabiiy elektr maydon usulida o‘lchash ishlarini bajarish. O‘lchash natijalarni qayta ishlash va tarxiy tasvirlash. Elastik deformatsiyalar va kuchlanishlar xaqida tushuncha. Guk qonuni, elastiklik Moduli, ularning fizik mazmuni va namoyon bo‘lishi. Seysmik to‘lqinlar, ularni guruhlash, ko‘rsatkichlari. Geometrik seysmikaning asosiy tamoyillari va qonunlari. qaytgan va singan to‘lqinlarning hosil bo‘lishi. qaytgan va singan to‘lqin usullari. Tog‘ jinslarining tezlik tavsif lari. Seysmorazvedka usullarini qo‘llanish shart—sharoitlari. Seysmoravzedka usulining zamonaviy o‘lchash asbob-uskunalariga qo‘yilgan asosiy talablar. Seysmik stansiyalar, turlari, vazifalari. Zamonaviy seysmik stansiyasining blok sxemasi. Seysmik stansiyasining seysmik kanali. Elektrodinamik va p’ezoelektrik tebranish o‘zgartirgichlari haqida tushuncha.Seysmopriemniklar, vazifasi, ishlash prinsipi, tuzilishi. Tebranma xarakat hosil qilish asbob-uskunalari, tuzilishi, ishlash prinsipi va vazifalari. Seymostansiyani ishga tayyorlash. Stansiyaning ayrim qismlari orasida gi galvanik tutashishlarni mustahkamligini tekshirish.Elektr filrlarning chastota tavsifini olish. Kuchaytirgichlarning kuchaytirish koeffitsien tini, chastota 150 12 A 6 6 A 3 12 A 6 6 A 3 12 A 6 tavsifini olish. Seysmik kanallarining o‘xshashliklarini tekshirish, test lentasini olish.Seymostansiyada ish bajarish texnikasini o‘zlashtirish, seysmik tebra nishlarni qayd etish va qayta yozib olish. Dala sharoitiga yaqin O‘lchash natijalarini xujjatlashtirish. muxitda seysmik Sinov kuzatishlarini bajarish. to‘lqinlar qo‘zg‘atish Qaytgan to‘lqinlar usulida o‘lchash va qayd etishni ishlarini bajarish, o‘lchash natijalarini o‘rganish. xujjatlashtirish, godograf chizish va qayta ishlash. 16 12 A 6 6 A 3 6 A 3 6 A 3 12 A 6 Kirish. Fanning mohiyati va yechadigan vazifalari. Geofizik usullarning turlari. 6 A 3 Kon geofizikasining rivojlanish tarixi. Dunyo va Respublikamiz olim va ishlab 6 A 3 Singan to‘lqinlarning korrelyatsiya usulida seysmik kuzatishlarni bajarish. Umumiy chuqurlik nuqtasi usulida seysmik kuzatish ishlarini bajarish o‘lchash natijalarini qata ishlash. 17 Radiometriya va yadro fizikasi usullari Burg‘u quduqlarini geofizik tadqiqotlash. 18 Karotaj asbobuskunalarini turlari va tuzilishi bilan tanishish. 19 Geofizik usullarni majmualash. 20 Kirish. Fanning mohiyati va 21. yechadigan vazifalari. Geofizik usullarning turlari. Kon geofizikasining 22 rivojlanish tarixi. Gamma usullarining fizik-geologik asoslari. Radiometrik o‘lchash asbobuskunalari. Radiometriya usulida ishlash uslubi va texnikasi. Elektr va elektromagnitkarotaj. Karotaj stansiyalri va uskunalari. Radioaktiv karotaj. Karotaj ishlarining boshqa turlari. Burg‘i quduqlarida turli operatsiyalar o‘tkazish. Mavjud karotaj stansiyasida o‘lchov asboblari va yordamchi uskunalarning joylashishini o‘rganish. Mavjud karotaj stansiyasining tuzilishini o‘rganish. Karotaj stan siyasini ishga tayyorlash, sozlash. Karotaj kabeli izolyatsiyasining mustaxkam ligini tekshirish. Gamma karotaj radioktiv karotaj elektrik karotaj gazokarataj akustik karotaj magnitli karotaj termokarotaj inklinometrya kavernometrya va rasxodometrya usullarini o‘rganish. Geofizika usullarini qo‘llanish shartsharoitlari. Geofizik usullarinig maqbul majmuasining tanlash. Geofizik usullari natijalarini majmuaviy qayta ishlash va interpretatsiya. 151 23 24 25 26 27 28 Dunyo va Respublikamiz olim va ishlab chiqarish xodimlarining fan rivojiga qo‘shgan hissalari. Solishtirma elektr qarshilik va uning har xil omillarga bog‘liqligi Solishtirma qarshilikni o‘lchash prinsiplari. Zondlar va ularning turlari. Tog‘ jinslarining haqiqiy qarshiligini aniqlash. BKZ va uning mohiyati, yechadigan vazifalari. Ko‘p elektrodli zondlar va ularni BKZ o‘tkazishda ishlatish. BKZ paletkalari. BKZ ning imkon chegaralari Ehtimoliy qarshilikni mikrozondlar bilan o‘lchash. Mikrozond turlari. O‘lchash prinsipi. Yechadigan vazifalari. Mikrogradient va mikropotensial zondlar bilan ehtimoliy qarshilikni bir paytda yozish. Ehtimoliy qarshilikni ekranlashtirilgan zondlarda o‘lchash. Uch va yetti elektrodli ekranlashtirilgan zondlar. Zondlarning afzalliklari va yechadigan vazifalari. Quduqlarni o‘rganishning induksion usullari. Induksion zondlar. Doll nazariyasi. Ko‘p g‘altakli zondlar. Usulning ishlatish sharoitlari. chiqarish xodimlarining qo‘shgan hissalari. fan rivojiga Solishtirma elektr qarshilik va uning har xil omillarga bog‘liqligi 12 A 6 Solishtirma qarshilikni o‘lchash prinsiplari. Zondlar va ularning turlari. 6 A 3 Tog‘ jinslarining haqiqiy qarshiligini aniqlash. BKZ va uning mohiyati, yechadigan vazifalari. Ko‘p elektrodli zondlar va ularni BKZ o‘tkazishda ishlatish. BKZ paletkalari. BKZ ning imkon chegaralari 6 A 3 Ehtimoliy qarshilikni mikrozondlar bilan o‘lchash. Mikrozond turlari. O‘lchash prinsipi. Yechadigan vazifalari. Mikrogradient va mikropotensial zondlar bilan ehtimoliy qarshilikni bir paytda yozish. 12 A 6 Ehtimoliy qarshilikni ekranlashtirilgan zondlarda o‘lchash. Uch va yetti elektrodli ekranlashtirilgan zondlar. Zondlarning afzalliklari va yechadigan vazifalari. 6 A 3 Quduqlarni o‘rganishning induksion usullari. Induksion zondlar. Doll nazariyasi. Ko‘p g‘altakli zondlar. Usulning ishlatish sharoitlari. 6 A 3 152 29 30 31 32 33 34 35 36 Xususiy qutblanish potensiallari usuli, ularning fizik mohiyati va yechadigan vazifalari. Quduqlarni o‘rganishning radioaktiv usullari. Radioaktivlikni o‘lchash birliklari. Tabiiy radioaktivlik. Cho‘kindi tog‘ jinslarining tabiiy radioaktivligi. Gamma usuli (GK).Fizik mohiyati va yechadigan vazifalari. Qo‘llaniladigan asbobuskunalar. Gamma-gamma usuli. Gamma nurlarning moddalar bilan o‘zaro ta’siri. GGK usulining zichlik va selektiv uslublari, ulaning yechadigan vazifalari. Quduqlarni o‘rganishning neytron usullari. Neytron manbalar. Neytronlarning modda bilan o‘zaro ta’siri.Tog‘ jinslarining neytron xususiyatlari. Neytron-neytron usuli (NNK). Neytronneytron usulining issiqlik neytronlarining zichligini o‘lchash (NNK-T). Usulning fizik mohiyati va yechadigan vazifalari. Yuqori issiqliq neytronlarining zichligini o‘lchovchi (NNK-NT) uslubi. Neytron gamma usuli NGK. Fizik mohiyati va yechadigan vazifalari. Ta’sirlangan (navedennaya) aktivlik Xususiy qutblanish potensiallari usuli, ularning fizik mohiyati va yechadigan vazifalari. 6 A 3 Quduqlarni o‘rganishning radioaktiv usullari. Radioaktivlikni o‘lchash birliklari. Tabiiy radioaktivlik. Cho‘kindi tog‘ jinslarining tabiiy radioaktivligi. 6 A 3 Gamma usuli (GK).Fizik mohiyati va yechadigan vazifalari. Qo‘llaniladigan asbob-uskunalar. 6 A 3 Gamma-gamma usuli. Gamma nurlarning moddalar bilan o‘zaro ta’siri. GGK usulining zichlik va selektiv uslublari, ulaning yechadigan vazifalari. 6 A 3 Quduqlarni o‘rganishning neytron usullari. Neytron manbalar. Neytronlarning modda bilan o‘zaro ta’siri.Tog‘ jinslarining neytron xususiyatlari. 6 A 3 Neytron-neytron usuli (NNK). Neytronneytron usulining issiqlik neytronlarining zichligini o‘lchash (NNK-T). Usulning fizik mohiyati va yechadigan vazifalari. Yuqori issiqliq neytronlarining zichligini o‘lchovchi (NNK-NT) uslubi. 12 A 6 Neytron gamma usuli NGK. Fizik mohiyati va yechadigan vazifalari. 6 A 3 Ta’sirlangan (navedennaya) aktivlik (faollik) usuli. Uning fizik mohiyati va 6 A 3 153 37 38 39 40 41 42 43 44 (faollik) usuli. Uning fizik mohiyati va yechadigan vazifalari. Impuls neytronneytron usullari (INNK). Uning mohiyati va yechadigan vazifalari. Akustik usul (AK). To‘lqin turlari. Tog‘ jinslarining qayishqoqlik xususiyatlari. Tog‘ jinslarida to‘lqin tarqalish tezligi. Tezlik bo‘yicha akustik usul (AK-S). Akustik usulning to‘lqinlarni so‘nishini o‘rganuvchi usuli (AK-Z) Quduqlarni o‘rganishning geoximik usullari. Gaz usuli. Burg‘ilash davomida va undan so‘nggi gaz usuli Termik usullar. Tog‘ jinslarining termik xususiyatlari. Tabiiy issiqlik maydoni usuli. Termometrlar. Sun’iy issiqlik maydoni usuli Quduqlarning texnik holatini o‘rganish. Quduqlarni og‘ishini o‘lchash. Inklinometriya. Quduqlarning diametrini o‘lchash. Kavernomer va ularning turlari. Quduqlarning sementlanganlik sifatini geofizik usullarda aniqlash. Termometriya usuli. Izotop usuli Sementlash sifatini gamma-gamma va akustik usullari bilan aniqlash. yechadigan vazifalari. Impuls neytronneytron usullari (INNK). Uning mohiyati va yechadigan vazifalari. Akustik usul (AK). To‘lqin turlari. Tog‘ jinslarining qayishqoqlik xususiyatlari. 6 A 3 Tog‘ jinslarida to‘lqin tarqalish tezligi. Tezlik bo‘yicha akustik usul (AK-S). Akustik usulning to‘lqinlarni so‘nishini o‘rganuvchi usuli (AK-Z) 6 A 3 Quduqlarni o‘rganishning geoximik usullari. Gaz usuli. Burg‘ilash davomida va undan so‘nggi gaz usuli 6 A 3 Termik usullar. Tog‘ jinslarining termik xususiyatlari. Tabiiy issiqlik maydoni usuli. Termometrlar. Sun’iy issiqlik maydoni usuli 6 A 3 Quduqlarning texnik holatini o‘rganish. Quduqlarni og‘ishini o‘lchash. Inklinometriya. 6 A 3 Quduqlarning diametrini o‘lchash. Kavernomer va ularning turlari. 6 A 3 Quduqlarning sementlanganlik sifatini geofizik usullarda aniqlash. Termometriya usuli. Izotop usuli 6 A 3 Sementlash sifatini gamma-gamma va akustik usullari bilan aniqlash. 6 A 3 154 45 46 47 Quduqlarga oqib keladigan neft, gaz, suvlar miqdorini aniqlash, Debitometriya. Quduqlarga haydalaniladigan suv xarjini o‘lchash. Rasxodometriya. Quduqlarda otish va portlatish ishlarini olib borish. Portlatish moddalari va vositalari. Perforatsiya. Perforator turlari. Torpedalash. Tog‘ jinsi namunalarini olish. Quduqlarga oqib keladigan neft, gaz, suvlar miqdorini aniqlash, Debitometriya. Quduqlarga haydalaniladigan suv xarjini o‘lchash. Rasxodometriya. 6 A 3 Quduqlarda otish va portlatish ishlarini olib borish. Portlatish moddalari va vositalari. Perforatsiya. Perforator turlari. 6 A 3 Torpedalash. Tog‘ jinsi namunalarini olish. 6 A 3 Jami 360 180 3. O‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini baholash O‘quv dasturi davomida o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilgan bilim va ko‘nikmalar ichki nazorat bo‘yicha amaldagi tartib asosida baholanadi. Baholash usullari yozma, og‘zaki, savol-javob, test, amaliy topshiriqlardan iborat bo‘lib, ular o‘quv elementini o‘zlashtirish natijalarini aniqlashga imkon beradi. Nazorat savollari va topshiriqlar qo‘yilgan maqsadga hamohang bo‘lishi lozim. 4.Tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati: 1. Shavkat Mirziyoev “Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz” Toshkent – “O‘zbekiston”-2018. 2. Shavkat Mirziyoev “Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy baxodir” Toshkent – “O‘zbekiston”-2018. 3. Shavkat Mirziyoev “Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz” Toshkent – “O‘zbekiston”-2016. 4. Shavkat Mirziyoev “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak” Toshkent – “O‘zbekiston”-2017. 5. Shavkat Mirziyoev “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan birga quramiz” Toshkent – “O‘zbekiston”-2018. 6. Shavkat Mirziyoev “Niyati ulug‘ xalqning ishi ham ulug‘, hayoti yorug‘ va kelajagi farovon bo‘ladi” Toshkent – “O‘zbekiston”-2019 Internet saytlari -http: //www.geolcom.ru/ -http: //www.twirpx.com/ -http: //www.mirknig.com/ -http: //www.arhibook.ru/ -http: //www.book.tr200.net/ -http: //www.portal.tru.ru/ -http: www.gubkin.ru/ -http: www.achtng.ru/ 155 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI O‘RTA MAXSUS PROFESSIONAL TA’LIMNING 5.53.04.03–Foydali qazilma konlarini qidirish va aniqlashning geofizik usullari mutaxassisligining Qidiruv razvedka ishlarini olib borish o‘quv amaliyotidan O‘QUV DASTURI Kvalifikatsiya nomi: O‘quv rejadagi tartib raqami: 1. Texnik-geofizik 3.02 Ajratilgan soat: 360 Toshkent-2021 156 O‘quv dasturi Pedagogik innovatsiyalar, kasb-hunar ta’limi boshqaruv hamda pedagog kadrlarning qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti Metallurgiya va Konchilik ishi yo‘nalishlari bo‘yicha O‘quv metodik birlashmasining 2021-yil 23-avgustdagi 4-sonli majlis bayoni bilan ma’qullangan. Tuzuvchilar: Taqrizchilar: Sh.J.Ro‘ziyev A.H.Akbarov Uchquduq sanoat texnikumi maxsus fan o‘qituvchisi Davlat geologiya qidiruv ekspeditsiyasi Kokpatas geologiya qidiruv bo‘limi bosh muxandisi 157 1. O‘quv dasturi umumiy talablari Dastur nomi Ajratilgan soat O‘qituvchining mashg‘ulotida qatnashib o‘zlashtirilishi lozim bo‘lgan mavzular soni Dasturning maqsadi O‘zlashtirish (o‘qitish) natijalari Bilimlar Qidiruv razvedka ishlarini olib borish (o‘quv amaliyoti) 360 20 Qidiruv razvedka ishlarini olib borish fani bo‘yicha olgan nazariy bilimlarni kengaytirish va mustahkamlash, o‘quvchilarda ustaxonalarda bajariladigan texnik xizmat ko‘rsatish va ta’mirlash ishlarini amalga oshirish, ishlatiladigan asbob uskuna, jihozlar bilan ishlash, ish joyini tashkil qilishni amalga oshirish kabi turli xil geodezik ishlarni bajarish bo‘yicha amaliy ko‘nikmalar hosil qilish. Yer tortish kuchi maydonini o‘rganuvchi gravimetrik razvedka. Yer tabiiy magnit maydonini o‘rganuvchi magnitorazvedka. Yerning tabiiy elektr maydonini, asosan, sun’iy hosil qilinadigan o‘zgarmas va o‘zgaruvchan elektromagnit maydonlarni o‘rganuvchi elektrorazvedka. Portlovchi moddalarni portlatish yoki mexanik zarblarda hosil qilinadigan va Yer qobig‘ida tarqaluvchi seysmik tebranishlar maydonini o‘rganuvchi seysmorazvedka. Tog‘ jinslarining issiqlik o‘tkazuvchanligi orasidagi farqqa asoslanib, burg‘i quduqlaridagi haroratni o‘rganuvchi geotermik razvedka. Tog‘ jinslari va rudalarning tabiiy radioaktiv nurlanishini o‘rganuvchi yadro geofizikasi. Burg‘ilash quduqlaridagi fizik maydonlarni o‘rganuvchi karotaj. Burg‘ilash quduqlari oraliqlaridagi ruda gavdalarini aniqlashga asoslangan burg‘i quduqlari geofizikasi. -Foydali qazilma konlarini izlash va razvedka qilish bosqichlari. -Razvedka qilishning asosiy tamoillarini. -Foydali qazilma konlarini izlash va razvedka qilishni o‘z ichiga oluvchi geologik tizimlar. -Foydali qazilma konlarini razvedka qilishning gidrogeologik va geofizik usullarini. -Qattiq foydali qazilma konlari. -Foydali qazilma konlarini izlash va razvedka qilishning texnik vositalarini. -Regional ishlarni rejalashtirish va o‘tkazish. -Foydali qazilma konlarini razvedka qilish uchun geologik, geofizik, gidrogeologik, geokimyoviy burg‘ilash va sinash usullarni. -Burg‘ilash jarayonidan olingan ma’lumotlariga ishlov berish va tahlil qilish. - Razvedka to‘rlarining shakllarini tanlash omillarini. -Geologiya-qidiruv ishlari jarayonida xujjatlashtirish va namunalash ishlarini. -Qattiq foydali qazilma konlari va ma’dannamoyonlarini o‘z ichiga olgan ma’danli maydonlar. -Foydali qazilma konlaridagi qidirish, baholash va razvedka qilish ishlari jarayonlarini bajarish va texnikiqtisodiy tahlil qilish. 158 15.Ma’danli maydonlarni burg‘ilash uchun tayyorligini aniqlash. -Izlash va razvedka qilishda burg‘u quduqlarini va tog‘ lahimlarini joylashtirish. -Foydali qazilmalarga belgilanadigan konditsiya ko‘rsatkichlarini. -Foydali qazilma o‘zgaruvchanligini o‘rganishning nazariy asoslari. -Razvedka to‘rlarining zichligini aniqlashda zaxiralar tasnifidan foydalanish bo‘yicha yo‘riqnomani qo‘llashni. -Razvedka jarayonida ma’dan tanalarini chegaralash qoidalarini. -Namunalash natijalari bo‘yicha geologik qirqimdagi ma’dan tanasini chegaralashni. -Razvedka maqsadlarida konlarni guruhlarga ajratish tamoyillari. -Razvedka natijalari bo‘yicha konni geologik-iqtisodiy baholash tamoyillari. -Foydali qazilmalarning balans va balansdan tashqari zahiralari. -Qazib olinadigan zahiralar balansi. -Foydali qazilma konlarining zaxiralarini toifalari (kategoriyalari). -Foydali qazilma konlarining zaxiralarini hisoblash usullari. -Oddiy statistik usulda zahira hisoblash va shu kabi ma’lumotlar. Qattiq foydali qazilma konlarini baholash va razvedka qilishusullarida tabiiy va sun’iy hosil qilinadigan fizik maydonlardan foydalaniladi. Tabiiy maydon usullari nisbatan arzon va bir xildagi, oson solishtiriladigan ma’lumotlar bergani uchun katta hududlardagi ishlarda ko‘llaniladi. Bu usul qimmatbaho Ko‘nikmalar burg‘ilash va tog‘ ishlarining aniq yo‘nalishlarini belgilab, ularning samaradorligini oshiradi. Shuning uchun rekognossirovka ishlarida asosan tabiiy maydonli geofizik razvedka usullari (magnitorazvedka), kichik hududlardagi ishlarda asosan sun’iy fizik maydonlar (seysmorazvedka) qo‘llaniladi. O‘quv rejasiga muvofiq “Foydali qazilma konlarini qidirish va razvedka qilish asoslari”, o‘zaro bog‘liq bo‘lgan “Konlarning genetik va sanoat turlari” dasturlari fanning nomi A – Amaliy ta’lim; O‘qitishni tashkiliy U – Ustaxonada o‘tkaziladigan mashg‘ulot. shakli Majburiy Dasturga qo‘yilgan talab Guruhda belgilangan o‘qitish tili asosida O‘qitish tili Baholash bo‘yicha amaldagi tartib asosida Baholash tartibi Yozma, og‘zaki, savol-javob, test, amaliy topshiriq O‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini baholash Mavzuning qisqacha mazmuni 159 Mustaqil ta’lim Mavzuning nomi O‘qitishni tashkiliy shakli № Jami 2. O‘quv dasturi mazmuni 1. 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Foydali qazilma konlarini izlash va razvedka qilish bosqichlari. Razvedka qilishning asosiy tamoillarini. Foydali qazilma konlarini izlash va razvedka qilishni o‘z ichiga oluvchi geologik tizimlar. Foydali qazilma konlarini razvedka qilishning gidrogeologik va geofizik usullari. Qattiq foydali qazilma konlari. Foydali qazilma konlarini izlash va razvedka qilishning texnik vositalari. Regional ishlarni rejalashtirish va o‘tkazish. Foydali qazilma konlarini razvedka qilish uchun geologik, geofizik, gidrogeologik, geokimyoviy burg‘ilash va sinash usullari. Burg‘ilash jarayonidan olingan ma’lumotlariga ishlov berish va tahlil qilish. Razvedka to‘rlarining shakllarini tanlash omillari. Geologiya-qidiruv ishlari jarayonida xujjatlashtirish va namunalash ishlari. Qattiq foydali qazilma konlari va ma’dannamoyonlarini o‘z ichiga olgan ma’danli maydonlar. Foydali qazilma konlaridagi qidirish, baholash va razvedka qilish ishlari jarayonlarini bajarish va texnikiqtisodiy tahlil qilish. Ma’danli maydonlarni burg‘ilash uchun tayyorligini aniqlash. Izlash va razvedka qilishda burg‘u quduqlarini va tog‘ lahimlarini joylashtirish. Foydali qazilmalarga belgilanadigan konditsiya ko‘rsatkichlari. Foydali qazilma o‘zgaruvchanligini o‘rganishning nazariy asoslari. Foydali qazilma konlarini izlash va razvedka qilish bosqichlari. Razvedka qilishning asosiy tamoillarini. Foydali qazilma konlarini izlash va razvedka qilishni o‘z ichiga oluvchi geologik tizimlar. Foydali qazilma konlarini razvedka qilishning gidrogeologik va geofizik usullari. Qattiq foydali qazilma konlari. Foydali qazilma konlarini izlash va razvedka qilishning texnik vositalari. Regional ishlarni rejalashtirish va o‘tkazish. Foydali qazilma konlarini razvedka qilish uchun geologik, geofizik, gidrogeologik, geokimyoviy burg‘ilash va sinash usullari. Burg‘ilash jarayonidan olingan ma’lumotlariga ishlov berish va tahlil qilish. Razvedka to‘rlarining shakllarini tanlash omillari. Geologiya-qidiruv ishlari jarayonida xujjatlashtirish va namunalash ishlari. Qattiq foydali qazilma konlari va ma’dannamoyonlarini o‘z ichiga olgan ma’danli maydonlar. Foydali qazilma konlaridagi qidirish, baholash va razvedka qilish ishlari jarayonlarini bajarish va texnikiqtisodiy tahlil qilish. Ma’danli maydonlarni burg‘ilash uchun tayyorligini aniqlash. Izlash va razvedka qilishda burg‘u quduqlarini va tog‘ lahimlarini joylashtirish. Foydali qazilmalarga belgilanadigan konditsiya ko‘rsatkichlari. Foydali qazilma o‘zgaruvchanligini o‘rganishning nazariy asoslari. 160 18 A,U 9 18 A,U 9 18 A,U 9 18 A,U 9 18 A,U 9 18 A,U 9 18 A,U 9 18 A,U 9 18 A,U 9 18 A,U 9 18 A,U 9 18 A,U 9 18 A,U 9 18 A,U 9 18 A,U 9 16 17 18 19 20 Razvedka to‘rlarining zichligini aniqlashda zaxiralar tasnifidan foydalanish bo‘yicha yo‘riqnomani qo‘llash. Razvedka jarayonida ma’dan tanalarini chegaralash qoidalari. Namunalash natijalari bo‘yicha geologik qirqimdagi ma’dan tanasini chegaralash. Razvedka maqsadlarida konlarni guruhlarga ajratish tamoyillari.Razvedka natijalari bo‘yicha konni geologikiqtisodiy baholash tamoyillari. Foydali qazilmalarning balans va balansdan tashqari zahiralari. Qazib olinadigan zahiralar balansi. Foydali qazilma konlarining zaxiralarini toifalari (kategoriyalari). Foydali qazilma konlarining zaxiralarini hisoblash usullari. Oddiy statistik usulda zahira hisoblash va shu kabi ma’lumotlar. Razvedka to‘rlarining zichligini aniqlashda zaxiralar tasnifidan foydalanish bo‘yicha yo‘riqnomani qo‘llash. Razvedka jarayonida ma’dan tanalarini chegaralash qoidalari. Namunalash natijalari bo‘yicha geologik qirqimdagi ma’dan tanasini chegaralash. Razvedka maqsadlarida konlarni guruhlarga ajratish tamoyillari.Razvedka natijalari bo‘yicha konni geologik-iqtisodiy baholash tamoyillari. Foydali qazilmalarning balans va balansdan tashqari zahiralari. Qazib olinadigan zahiralar balansi. Foydali qazilma konlarining zaxiralarini toifalari (kategoriyalari). Foydali qazilma konlarining zaxiralarini hisoblash usullari. Oddiy statistik usulda zahira hisoblash va shu kabi ma’lumotlar. 18 A,U 9 18 A,U 9 18 A,U 9 18 A,U 9 18 A,U 9 Jami 360 180 3. O‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini baholash O‘quv dasturi davomida o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilgan bilim va ko‘nikmalar ichki nazorat bo‘yicha amaldagi tartib asosida baholanadi. Baholash usullari yozma, og‘zaki, savol-javob, test, amaliy topshiriqlardan iborat bo‘lib, ular o‘quv elementini o‘zlashtirish natijalarini aniqlashga imkon beradi. Nazorat savollari va topshiriqlar qo‘yilgan maqsadga hamohang bo‘lishi lozim. 4.Tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati: 1.Shavkat Mirziyoev “Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz” Toshkent – “O‘zbekiston”-2018. 2.Shavkat Mirziyoev “Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy baxodir” Toshkent – “O‘zbekiston”-2018. 3.Shavkat Mirziyoev “Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz” Toshkent – “O‘zbekiston”-2016. 4.Shavkat Mirziyoev “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak” Toshkent – “O‘zbekiston”-2017. 5.Shavkat Mirziyoev “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan birga quramiz” Toshkent – “O‘zbekiston”-2018. 6.Shavkat Mirziyoev “Niyati ulug‘ xalqning ishi ham ulug‘, hayoti yorug‘ va kelajagi farovon bo‘ladi” Toshkent – “O‘zbekiston”-2019 Internet saytlari -http: //www.geolcom.ru/ -http: //www.twirpx.com/ -http: //www.mirknig.com/ -http: //www.arhibook.ru/ 161 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI O‘RTA MAXSUS PROFESSIONAL TA’LIMNING 5.53.04.03–Foydali qazilma konlarini qidirish va aniqlashning geofizik usullari mutaxassisligining Ishlab chiqarish amaliyotidan O‘QUV DASTURI Kvalifikatsiya nomi: O‘quv rejadagi tartib raqami: 1. Texnik-geofizik 4.01 Ajratilgan soat: 360 Toshkent-2021 162 O‘quv dasturi Pedagogik innovatsiyalar, kasb-hunar ta’limi boshqaruv hamda pedagog kadrlarning qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti Metallurgiya va Konchilik ishi yo‘nalishlari bo‘yicha O‘quv metodik birlashmasining 2021-yil 23-avgustdagi 4-sonli majlis bayoni bilan ma’qullangan. Tuzuvchilar: Taqrizchilar: Sh.J.Ro‘ziyev A.H.Akbarov Uchquduq sanoat texnikumi maxsus fan o‘qituvchisi Davlat geologiya qidiruv ekspeditsiyasi Kokpatas geologiya qidiruv bo‘limi bosh muxandisi 163 1. O‘quv dasturi umumiy talablari Ishlab chiqarish amaliyoti 360 30 Geologik kuzatuv uskunalarining tavsifnomasi, kidiruv uskunasi to‘g‘risida ma’lumotlar, kidiruv uskunasining turlari va asosiy ko‘rsatkichlari, kidiruv uskunasining komplekti, kidiruv uskunalarini joylashish sxemasi, kidiruv uskunalarining qurish yo‘llari, kidiruv usullarining turlari va asosiy ko‘rsatkichlari, kuzatuv v kidiruv uskunalarini qurishda atrof muhitni himoya qilish ishlarini shakillantirish. Kuzatuv uskunalarining tavsifnomasini bilsh; Kidiruv uskunasi to‘g‘risida ma’lumotlar bilish. Kidiruv uskunasining turlari va asosiy ko‘rsatkichlarini o‘rganish. Kidiruv uskunasining komplekti bilan tanishish. Kuzatuv va kidiruv uskunalarini joylashish sxemasini urganish. Kuzatuv va kidiruv uskunalarini qurishda atrof muhitni himoya qilish ishlarini bilish. Dastur nomi Ajratilgan soat Mavzular soni Dasturning maqsadi O‘zlashtirish (o‘qitish) natijalari 1. Amaliyot tanishish joyi Mavzuning qisqacha mazmuni bilan Amaliyot o‘tkaziladigan joylar bilan tanishish. Amaliyot rahbaridan tashkiliy 164 12 A Mustaqil ta’lim Mavzuning nomi O‘qitishni tashkiliy shakli № Jami Kidiruv qurilmalarni tarkibi va maqsadi tanlash; Foydali kazilmalarni kidirishda kidiruv usullarni tanlash Quduqlarni burg‘ilash texnologiyasini tanlash; Bilimlar Burg‘ilash uskunalarini joylashish sxemasini tanlash; Quduqlarni burg‘ilash usullarni tanlash; Geologik kidiruv asboblarni ishlatishni bilish; Quduqlarni burg‘ilash jarayonida burg‘ilash uskunalarini ishlatish va ularga texnik xizmat ko‘rsatish; Burg‘ilash uskunasining turlari va asosiy ko‘rsatkichlarini aniqlash; Foydali kazilma konlarini burg‘ulash usullarini; Ko‘nikmalar Geodeziya asboblarni vazifasi va klassifikatsiyasini; Qidiruv uskunlarni turlari, konstrukciyasi; Portlatish ishlarining vazifasi, klassifikatsiyasi; O‘quv rejasiga muvofiq “Geologik kuzatuv va qidiruv ishlari texnologiyasi” o‘zaro bog‘liq bo‘lgan fanning nomi A – Amaliy ta’lim; O‘qitishni tashkiliy shakli Dasturga qo‘yilgan talab Majburiy Guruhda belgilangan o‘qitish tili asosida O‘qitish tili Baholash bo‘yicha amaldagi tartib asosida Baholash tartibi O‘quvchilarning bilim va Yozma, og‘zaki, savol-javob, test, amaliy topshiriq ko‘nikmalarini baholash 2. O‘quv dasturi mazmuni 6 Dala ishlarini olib borish texnikasi va metodikasi. 2. Foydali qazilmalarni qidirish va izlab topish jihozlari va apparatlari. 3. 4. Geofizik usullarning foydali qazilmalarni izlab topishda qo‘llanilishi. Qidiruv ishlarini olib borishda kompyuter texnologiyalaridan foydalanish qoidalari. 5. 6. 7. Qidiruv bajarilishida bo‘yicha tushunchalar. ishlarini tartibi asosiy Geodeziya asboblari niviler, taxeometrlar, teodolitlar, kipregel, eklimetr, dalnomer asboblaridan foydalanish qoidalari. ko‘rsatmalar olish. Mehnat muhofazasi va xavfsizlik texnikasi Yerning shakli va ulchamlarini o‘rganish.Yer satxining yuzasi.Yer yuzasining tekislikda tasvirlanish usullarini bajarish.Plan va xarita.Meridian, azimut, rumb. Geografik va tugri burchakli koordinatalar bilan ishlash.Geofizik qidiruv usullarini tanlash. Foydali qazilmalarni qidirish va izlab topish jihozlaridan yerning magnit maydonini o‘rganishda magnitometrlar,yerning og‘irlik kuchi maydonini o‘rganishda gravimetirlar,Seysmopryomniklar va korotaj usullarda qo‘llaniladigan jihozlarni ishlatish. Yer ostini tasvirga tushiruvchi oddiy asboblaridan foydalanish. Yer ostini oddiy burchak o‘lchov asboblari bilan tasvirga tushirish va ularni ishlatish soxasini o‘rganish. Tasvirga tushirish. Chukur laxmlarni o‘lchash usullarini bajarish. Tog jinslarini tekshirish ishlarida xavfsizlik koidalarini o‘rganish. Qidiruv ishlari xaqida tushuncha va uning turlarini to‘rganish.Qidiruv ishlarida olingan ma’lumotlarni kompyuterlarda qayta ishlay olish. Qidiruv ishlarining tarixini bilish. quduq ustida o‘rnatiladigan uskunalar turlarini o‘rganish. Quduk ko‘rish elementlari, Burg‘ilash uskunalari bilan tanishish. Quduqning ko‘rish jarayonini o‘rganish. Atrof - muxit muxofazasini bilish. Burg‘ilash uskunalarining tavsifnomasi bilan tanishish. Burg‘ilash uskunasi to‘grisida ma’lumotlarni bilish. Burg‘ilash uskunasining turlari va asosiy ko‘rsatkichlarini aniqlash. Burg‘ilash uskunasining komplekti bilan tanishish. Burg‘ilash uskunalarini joylashish sxemasi bilan tanishish. Teodolitlar, ularning tuzilishi va qo‘llanilishini bilish. Teodolitni sozlay olish.Teodolit yo‘llarini tayanch punktlariga bog‘lashni o‘rganish. Nivelir turlari va ularning tuzilish sxemasini o‘rganish. Nivelir reykalari va turlarini bilish. Nivelirlarni tekshirishni bajarish. Taxeometrlarning turlarini bilish. 165 12 A 6 12 A 6 12 A 6 12 A 6 12 A 6 12 A 6 Aylanma taxeometr va uni tekshirish ishlarini bajarish. Doimiy burchakli dalnomer. Dalnomer koeffitsientini aniqlashni bilish. Dalnomer tuzilishini o‘rganish. Kipregel bilan menzulani o‘rganish. Kipregel bilan planshetda ishlash. Geofizik apparaturalar Protonli magnitometrni ishga xozirlash magnitometrlar va tekshirish. O‘quv poligonida magnitometrik o‘lchash ishlarini bajarish. gravimetrlar Gravimetrni graduirovka qilishni seysmopryomniklar o‘rganish. Seysmik kuzatish nuqtasida pezopryomniklar karotoj stansiyalaridan o‘lchov olishga tayyorgarlik ishlarini o‘rganish va tashkil qilishni foydalanish qoidalari. o‘zlashtirish.Qaytgan to‘lqinlar usulida 8. kuzatish tizimini xosil qilishva tekshirish. Mavjud karotaj stansiyasi yordamida elektrokarotaj ishlarini bajarish.Inklinometrni graduirovka qilish.Kavernometrni graduirovka qilish.Radioaktivkarotaj(gamma karotaj) usulida o‘lchash ishlarini bajarish. Geologik xaritalashning Geologik xaritalashning maqsadi, o‘ziga maqsadi va turlari xos xususiyatlari va o‘tkazilish sharoitlari bilan tanishish.Xaritalash masshtablari va ishlarning aniqligi, bajarish usulini 9. o‘rganish. Ma’lumotlarni topografik tushirish usullarini o‘rganish. Xaritalash ishlarining texnikasi bilan tanishish. Xaritalash ishlarining Geologik xaritalash ishlarining tashkil tayyorgarlik bosqichi. qilinishini bilan tanishish. Ishlar bo‘linmalarini o‘rganish. Tayyorgarlik bosqichining maqsadlari va vazifalari 10. bilan tanishish. Uskunalar va jihozlar, transport vositalari, mehnat xavfsizligiga amal qilish. Xaritalash ishlarining Xaritalashning dala ishlari bosqichiining dala ishlari bosqichi maqsadlari, vazifalari va bosqichlarini bilish. Dala ishlari usullarini o‘rganish. Kuzatuv nuqtalari va ob’ektlari bilan tanishish. Xaritalash ishlari davomida kuzatuvlarni va hujjatlarni olib borish tartibini o‘rganish. Dala xaritalari va 11. yozuvlari. Kuzatuv nuqtalarini topografik asosga tushirish ishlarini bajarish. Namunalarni olish va ularni xujjatlashtirish ishlarini bajarish.Stratigrafik ustun tuzishni o‘rganish. Geologiya qidiruv Izlash ishlarining bosqichlari bilan 12 ishlarining zamonaviy tanishish. Izlashning xozirgi zamon usullari. usullarini o‘rganish. Geologiya– 166 12 A 6 12 A 6 12 A 6 18 A 9 12 A 6 13 14 15 16 mineralogiya, geoximik, geofizik usullarni o‘rganish. Izlash usullarining to‘plamlari bilan tanishish. Yonuvchi foydali Yonuvchi foydali qazilmalar xaqida qazilmalar konlari umumiy ma’lumotlar, ularning turlari va aloxida xossalarini o‘rganish.Ko‘mir, torf ularning xosil bo‘lishi va asosiy xususiyatlari, ko‘ mirlarning genetik turlari va sifati, sanoat turlari, ko‘mir konlari va basseynlarini o‘rganish.Neft va tabiiy yonuvchi gazlar; ularning xossalari va qo‘llanilishini bilish. Neft va gaz konlarining xosil bo‘lishini o‘rganish. Yer osti kon laxmlarini Marksheyderlik ishlarini bajarish. Ordinatalar usuli bilan aniq s’emkalash olib borish qoidalari. ishlarini bajarish. Yer osti laxmlarida nivelirlash ishlarini bajarish.Yer ostini tasvirga tushirish ishlarini bajarish. Marksheyderlik belgilari. Yo‘l o‘lchovi. Yo‘l uzun ligini o‘lchovini aniqligini baxolash. Poligon yo‘lkalari tomonla ri uzunliklarining o‘lchovlarini to‘g‘rilash va bu to‘g‘rilashlarni xisoblash.Yer ostini tasvirga tushiruvchi oddiy asboblar. Yer ostini od diy burchak o‘lchov asboblari bilan tasvirga tushirish va ularni ishlatish soxasi. Tasvirga tushirish. Chuqur laxmlarni o‘lchash usullari. Tog‘ jinslarini tekshirish ishlarida xavfsizlik qoidalari. Yer usti kon laxmlarini Aeros’emka va uning qo‘llanilishini olib borish qoidalari. o‘rganish. Aeros’emka usullarini bajarish. S’emkalash texnikasini o‘rganish. Xarita va plan larni tuzishda aerofotos’emkaning qo‘llanilishini o‘rganish. Asbobuskunalari bilan tanishish. Aerofotosurat va uning vazifasini o‘rganish. Aerofotosuratning mas shtabini belgilash. Fotoapparatning yer yuzasiga nisbatan qiyaligi sababli aerofotosuratlardagi noaniqliklarni o‘rganish. Suratlarni aniqlashtirishni bajarish. Topografik xaritalar va Masshtab olishni bajarish. Masshtab planlardan foydalanish turlari va ularni tuzishni o‘rganish. Masshtablarning aniqligini o‘rganish. qoidalari. Plan va xarita bilan tanishish. Qabul qilingan masshtablar bilan tanishish. Topografik xaritalar nomenklaturasi bilan tanishish. Joydagi jismlarning belgilanishini o‘rganish. Shartli belgilarni qo‘yish. 167 12 A 6 12 A 6 12 A 6 12 A 6 17 18 19. 20. 21. 22 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29 30 Tekshirishning tamoyillari, usullari va texnik vositalari Tekshirish ishlarini olib borishning usullari, texnika va texnologiyasini bilish. Tekshirishning texnik vositalari, ko‘llaniladigan tizimlari bilan tanishish. Burg‘ilash quduqlari Burg‘ilash quduqlari yordamida tekshirish yordamida tekshirish ishlarini bajarish. Burg‘ilash quduqlari yordamida tekshirish uchun mos sharoitlar bilan tanishish. Tog‘ jinslaridan namuna olish. Ish Tanishuv va geologik uchastkasining geologik xususiyatlarini marshrutlar o‘tish o‘rganish Tog‘ jinsi namunalarini olish, saralash, Namunalar olish tashish va saqlash. Namunalarni qayta Olingan tog‘ jinsi namunalarini qayta ishlash ishlash. Tog‘ jinsi namunalarini saralash, tahlil Namunalarni tahlil qilish va tahlil natijalarini jadvalga qayd qilish etish Ma’muriy va iqtisodiy sharoitni o‘rganish. Geologik xaritalash Turli tabiiy sharoitda geologik xaritalash xususiyatlari Dala va laboratoriya sharoitida kuzatish Geologik kuzatuv nuqtalari Laxmlarni qazish Tog‘ laxmlarini qazish va burg‘ulash Yer yuzasida kanavalash, shurflash va Quduqlarni qazish va kalta burg‘ilash quduqlarni qazib, ularni hujjatlashtirish hujjatlashtirish Dala geologiyasida lozim bo‘lgan sharoitlarda yer osti laxmlarini Geologik qazish ishlari qazish.Quduqlarni qazish ishlarini olib borish. Burg‘ulash quduqlarini qazish ishlarini olib borish. Bosh usta, bosh geolog yoki katta geolog Geologiya kollektori ustozligida kollektor geolog lavozimida ishlash. Amaliyot oxirida olingan bilimlarni Hujjatlarni egallash uchun barcha ma’lumotlarni rasmiylashtirish yig‘ish va tahlil qilish. Hisobot davri Hisobot tayyorlash va topshirish Jami 18 A 9 12 A 6 12 A 6 12 A 6 12 A 6 12 A 6 12 A 6 12 A 6 12 A 6 12 A 6 12 A 6 12 A 6 6 A 3 6 A 3 18 0 360 3. O‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini baholash O‘quv dasturi davomida o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilgan bilim va ko‘nikmalar ichki nazorat bo‘yicha amaldagi tartib asosida baholanadi. Baholash usullari yozma, og‘zaki, savol-javob, test, amaliy topshiriqlardan iborat bo‘lib, ular o‘quv elementini o‘zlashtirish natijalarini aniqlashga imkon beradi. Nazorat savollari va topshiriqlar qo‘yilgan maqsadga hamohang bo‘lishi lozim. 4.Tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati: 1. Shavkat Mirziyoev “Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz” Toshkent – “O‘zbekiston”-2018. 168 2. Shavkat Mirziyoev “Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy baxodir” Toshkent – “O‘zbekiston”-2018. 3. Shavkat Mirziyoev “Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz” Toshkent – “O‘zbekiston”-2016. 4. Shavkat Mirziyoev “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak” Toshkent – “O‘zbekiston”-2017. 5. Shavkat Mirziyoev “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan birga quramiz” Toshkent – “O‘zbekiston”-2018. 6. Shavkat Mirziyoev “Niyati ulug‘ xalqning ishi ham ulug‘, hayoti yorug‘ va kelajagi farovon bo‘ladi” Toshkent – “O‘zbekiston”-2019 7. Ananev V.P., Potapov A.D. Injenernaya geologiya. – M.: Vыssh. shk., 2000. – 511 s. 8. Koronovskiy N.V., Yasamanov N.A. Geologiya. – M.: Izdatelskiy sentr «Akademiya», 2003 . – 448 s. 9. Prakticheskoe rukovodstvo po obщey geologii /A.I. Guщin, M.A. Romanovskaya, A.N. Stafeev i dr.; pod red. N.V. Koronovskogo. – 2-ye izd., ster. – M.: Izdatelskiy sentr «Akademiya», 2007. – 160 s. 10 Rыchagov G.I. Obщaya geomorfologiya. – M.: Izd-vo Mosk. un-ta: Nauka, 2006. – 416 s. Internet manbalari http://www.ziyonet..uz/technics http://www.ref.uz http://www.tsau.uz http://www.timi.uz http://www.ref.uz http://www.tdtu.uz http://www.tadi.uz http://www.google.ru/search http://www.yandex.ru/search 169 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI O‘RTA MAXSUS PROFESSIONAL TA’LIMNING 5.53.04.03–Foydali qazilma konlarini qidirish va aniqlashning geofizik usullari mutaxassisligining Diplom oldi amaliyotidan O‘QUV DASTURI Kvalifikatsiya nomi: O‘quv rejadagi tartib raqami: Ajratilgan soat: 1. Texnik-geofizik 4.02 360 Toshkent-2021 170 O‘quv dasturi Pedagogik innovatsiyalar, kasb-hunar ta’limi boshqaruv hamda pedagog kadrlarning qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti Metallurgiya va Konchilik ishi yo‘nalishlari bo‘yicha O‘quv metodik birlashmasining 2021-yil 23-avgustdagi 4-sonli majlis bayoni bilan ma’qullangan. Tuzuvchilar: Taqrizchilar: Sh.J.Ro‘ziyev A.H.Akbarov Uchquduq sanoat texnikumi maxsus fan o‘qituvchisi Davlat geologiya qidiruv ekspeditsiyasi Kokpatas geologiya qidiruv bo‘limi bosh muxandisi 171 1. O‘quv dasturi umumiy talablari Dastur nomi Diplom oldi amaliyoti 360 Ajratilgan soat 19 Mavzular soni Geologik kuzatuv uskunalarining tavsifnomasi, kidiruv uskunasi to‘g‘risida ma’lumotlar, kidiruv uskunasining turlari va asosiy ko‘rsatkichlari, kidiruv uskunasining komplekti, kidiruv uskunalarini joylashish sxemasi, kidiruv uskunalarining qurish yo‘llari, kidiruv Dasturning maqsadi usullarining turlari va asosiy ko‘rsatkichlari, kuzatuv v kidiruv uskunalarini qurishda atrof muhitni himoya qilish ishlarini shakillantirish. Kuzatuv uskunalarining tavsifnomasini bilsh; Kidiruv uskunasi to‘g‘risida ma’lumotlar bilish. Kidiruv uskunasining turlari va asosiy ko‘rsatkichlarini o‘rganish. O‘zlashtirish (o‘qitish) Kidiruv uskunasining komplekti bilan tanishish. natijalari Kuzatuv va kidiruv uskunalarini joylashish sxemasini urganish. Kuzatuv va kidiruv uskunalarini qurishda atrof muhitni himoya qilish ishlarini bilish. Mavzuning qisqacha mazmuni 172 Mustaqil ta’lim Mavzuning nomi O‘qitishni tashkiliy shakli № Jami Kidiruv qurilmalarni tarkibi va maqsadi tanlash; Foydali kazilmalarni kidirishda kidiruv usullarni tanlash ; Quduqlarni burg‘ilash texnologiyasini tanlash; Bilimlar Burg‘ilash uskunalarini joylashish sxemasini tanlash; Quduqlarni burg‘ilash usullarni tanlash; Geologik kidiruv asboblarni ishlatishni bilish; Quduqlarni burg‘ilash jarayonida burg‘ilash uskunalarini ishlatish va ularga texnik xizmat ko‘rsatish; Burg‘ilash uskunasining turlari va asosiy ko‘rsatkichlarini aniqlash; Foydali kazilma konlarini burg‘ulash usullarini; Ko‘nikmalar Geodeziya asboblarni vazifasi va klassifikatsiyasini; Kidiruv uskunlarni turlari, konstrukciyasi; Portlatish ishlarining vazifasi, klassifikatsiyasi; O‘quv rejasiga “Geologik kuzatuv va qidiruv ishlari texnologiyasi” muvofiq o‘zaro bog‘liq bo‘lgan fanning nomi A – Amaliy ta’lim; O‘qitishni tashkiliy shakli Majburiy Dasturga qo‘yilgan talab Guruhda belgilangan o‘qitish tili asosida O‘qitish tili Baholash bo‘yicha amaldagi tartib asosida Baholash tartibi O‘quvchilarning bilim Yozma, og‘zaki, savol-javob, test, amaliy topshiriq va ko‘nikmalarini baholash 2. O‘quv dasturi mazmuni 1. Amaliyotjoyi bilan tanishish Amaliyot o‘tkaziladigan joylar bilan tanishish. Amaliyot rahbaridan tashkiliy ko‘rsatmalar olish. Mehnat muhofazasi va xavfsizlik texnikasi 12 A 6 2. Dala ishlari Dala ishlarini metodikasi. 18 A 9 Foydali qazilmalarni qidirish va izlab topish jihozlari va apparatlarining tuzilishi. 18 A 9 Geofizik o‘rganishlarda texnologiyalaridan foydalanish. 18 A 9 24 A 12 18 A 9 18 A 9 18 A 9 18 A 9 18 A 9 18 A 9 18 A 9 18 A 9 24 A 12 18 A 9 18 A 9 3. 4. Geologik aparatlar bilan tanishish Kompyuter texnologiyalarida n foydalanishni o‘rganish Qidiruv ishlarida qatnashish olib borish texnikasi va kompyuter qidiruv ishlari tartibi bo‘yicha asosiy tushunchalar Geodeziya asbob-uskunalari, geofizik Geodeziya asbob apparatlar, jihozlar va asboblari, ulardan 6. uskunalari foydalanish qoidalarini o‘rganish Geofizik Geologiya qidiruv ishlari, dala ishlari, geofizik va to‘plangan ekspeditsiya materiallari texnikasi 7. ekspiditsiya materiallari va metodikasi Geologik Injener-geologik, gidrogeologik o‘rganishlar 8. o‘rganishlar metodikasi metodikasi Geologik qidiruv ishlarining Geologik suratga olish va geologiya qidiruv 9. zamonaviy ishlarining zamonaviy metodlari va tamoyillari metodlari Yorug‘lik Yorug‘lik tarqalishi morfologiyasi va 10. morfologiyasi shakllanish mexanizmi Geologiya qidiruv Geologiya qidiruv ishlari kuzatuvini tabiiylikka 11. metodlari ko‘chirish metodlari. Qazilmalarni Yer osti va yer usti kon qazilmalarini olib borish 12 tashish qoidalari qoidalari Geologik Cho‘kindilarni tekshirishning maqsad va 13 tekshirish vazifalari Geologik xaritalarni tuzishning asosiy turlari va vazifalari. Geologik 14 Geologik xaritalar, aerofotosurat hamda xaritalarni tuzish kosmofotosuratlar turlari, mazmuni, vazifasi, masshtabi va ularni rasmiylashtirish talablari Geologik xaritalarga Turli tog‘ jinslari qatlamlari shakllari va ularni 15 tasvirlash geologik xaritalarga tasvirlash usullari usullarini o‘rganish Geologik Foydali qazilma zahiralarini hisoblashning zaxiralarni 16 asosiy metodlari, kvalifikatsiyasi va mineral hisoblash va xomashyo resurslar prognozini baholash bashorat qilish 5. 173 17 18 19 Texnogen faoliyat ta’sirini o‘rganish Kollektor geolog ishchisi bo‘lib ishlashni o‘rganish Hisobot davri Hududning geomorfologiyasiga texnogen faoliyati ta’siri insonning 18 A 9 Ustoz-shogird qoidalari asosida o‘zidan yuqori toifali ishchi xodimning ustozligi qo‘l ostida kollektor geolog lavozimida ishlash 18 A 9 Hisobot tayyorlash va topshirish 12 A 6 Jami 360 180 3. O‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini baholash O‘quv dasturi davomida o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilgan bilim va ko‘nikmalar ichki nazorat bo‘yicha amaldagi tartib asosida baholanadi. Baholash usullari yozma, og‘zaki, savol-javob, test, amaliy topshiriqlardan iborat bo‘lib, ular o‘quv elementini o‘zlashtirish natijalarini aniqlashga imkon beradi. Nazorat savollari va topshiriqlar qo‘yilgan maqsadga hamohang bo‘lishi lozim. 4.Tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati: 1. Shavkat Mirziyoev “Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz” Toshkent – “O‘zbekiston”-2018. 2. Shavkat Mirziyoev “Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy baxodir” Toshkent – “O‘zbekiston”-2018. 3. Shavkat Mirziyoev “Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz” Toshkent – “O‘zbekiston”-2016. 4. Shavkat Mirziyoev “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak” Toshkent – “O‘zbekiston”-2017. 5. Shavkat Mirziyoev “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan birga quramiz” Toshkent – “O‘zbekiston”-2018. 6. Shavkat Mirziyoev “Niyati ulug‘ xalqning ishi ham ulug‘, hayoti yorug‘ va kelajagi farovon bo‘ladi” Toshkent – “O‘zbekiston”-2019 7. Ananev V.P., Potapov A.D. Injenernaya geologiya. – M.: Vыssh. shk., 2000. – 511 s. 8. Koronovskiy N.V., Yasamanov N.A. Geologiya. – M.: Izdatelskiy sentr «Akademiya», 2003 . – 448 s. 9. Prakticheskoe rukovodstvo po obщey geologii /A.I. Guщin, M.A. Romanovskaya, A.N. Stafeev i dr.; pod red. N.V. Koronovskogo. – 2-ye izd., ster. – M.: Izdatelskiy sentr «Akademiya», 2007. – 160 s. Internet manbalari http://www.ziyonet..uz/technics http://www.ref.uz http://www.tsau.uz http://www.timi.uz http://www.ref.uz http://www.tdtu.uz http://www.tadi.uz http://www.google.ru/search http://www.yandex.ru/search 174