Амалий машғулот № 1 Рудаларни бойитишда қўлланиладиган асосий терминлар ва шартли белгилар. Boyitishning asosiy texnologik ko'rsatkichlariga quyidagilar kiradi: komponentning dastlabki ruda va boyitish mahsulotlaridagi miqdori, boyitish darajasi, boyitish mahsulotlarining chiqishi, komponentlarni boyitish mahsulotlariga ajralishi. Komponentning miqdori deb mahsulotdagi komponent og’irligini mahsulot og’irligiga nisbatiga aytiladi. Boyitish natijasida erishiladigan boyitish darajasi deb boyitmadagi qimmatbaho komponent miqdorini uning dastlabki rudadagi miqdoriga nisbatiga aytiladi. Boyitish darajasi boyitma dastlabki mahsulotga nisbatan qancha boyligini ko'rsatadi. Boyitish mahsulotlarining chiqishi deb boyitish natijasida olingan mahsulot og’irligini dastlabki mahsulot og’irligiga bo'lgan nisbatiga aytiladi. Chiqishni foizlarda yoki birlik ulushlarida ifodalash qabul qilingan. Birlik ulushlarda ifodalangan chiqishga teskari o'lcham boyitish natijasida bir tonna mahsulot olish uchun dastlabki mahsulotning tonnalari sonini ko'rsatadi. Boyitish mahsulotlariga foydali komponentning ajralishi deb mahsulotdagi komponent og’irligini shu komponentning dastlabki rudadagi og’irligiga nisbatiga aytiladi. Ajralishni foizlarda yoki birlik ulushlarida ifodalash qabul qilingan. Foydali komponentning boyitmaga ajralishi boyitishda shu komponentning qancha qismi dastlabki mahsulotdan boyitmaga o'tganini ko'rsatadi. Boyitish mahsulotlari va dastlabki mahsulotdagi qimmatbaho komponentning miqdori bo'yicha chiqish va ajralishni hisoblash uchun formulalar chiqaramiz. Quyidagi belgilashlarni kiritamiz: Q, C va T – tegishli ravishda dastlabki mahsulot, boyitma va chiqindining og’irligi, t/soat yoki t/ sutka; α, β ва θ – dastlabki mahsulot, boyitma va chiqindidagi miqdori, %; γ - mahsulotning chiqishi, % yoki birlik ulushida; ε – ajralish, % yoki birlik ulushida. Chiqishni aniqlaymiz: komponentning boyitmaning chiqishi b С 100,% Q ch Т 100,% Q Chiqindining chiqishi Boyitish oxirgi mahsulotlari chiqishlarining yig’indisi 100 % deb qabul qilinadigan dastlabki mahsulotning chiqishiga teng. b ch С Т C T 100 100 100 100% Q Q Q Muvozanat tuzamiz: mahsulot bo'yicha Q=C+T komponent bo'yicha Q 100 C 100 T 100 Q C T Mahsulot muvozanati tenglamasidan Т=Q-C C=Q–T T va C larning qiymatini komponentning muvozanati tenglamasiga qo'ysak Q C Q C va Q Q T T bundan C Q va T Q U holda chiqishlarni hisoblash uchun hisoblash formulasini olamiz. b С 100 100,% Q ch T 100 100,% Q Komponentning ajralishini aniqlaymiz boyitmaga б C 100 100 C 100,% Q Q 100 chiqindiga ch T 100 100 T 100,% Q Q 100 Komponentni boyitishning oxirgi mahsulotlariga ajralishi yig’indisi uni 100 % deb qabul qilingan dastlabki mahsulot ajralishiga teng. b ch C T vа Q Q C T C T 100 100 100 100% Q Q Q larning yuqorida topilgan qiymatlarini b , ch ga qo'yib ajralishni hisoblash uchun formulani olamiz. b C 100 100 b Q ch T 100 100 ch Q Texnologik ko'rsatgichlar boyitish fabrikalaridagi boyitish jarayonlarini baholash uchun xizmat qiladi. 1-misol. Misli rudalarni boyituvchi fabrikaning ishlab chiqarish unumdorligi 420 t/soat. Misning miqqdori: dastlabki rudada α=1,2 % boyitmada β=22 %, chiqindida θ=0,1 %. Boyitmaning va chiqindining chiqishi, misni boyitma va chiqindiga ajralishi va boyitish darajasini aniqlang. b 1,2 0,1 1,1 100 0,0502 5,02% 22 0,1 21,9 ch 100 5,02 94,98% C Q Т Q b 100 ch 100 420 420 5,02 21,08 t / soat 100 94,98 398,92 t / soat 100 2-misol. Qo'rg’oshinli ruda tarkibidagi qo'rg’oshinning miqdori 2%, boyitma tarkibidagi qo'rg’oshin miqdori 55%, qo'rg’oshinning boyitmaga ajralishi - 85%. Boyitma va chiqindining chiqishini va chiqindi tarkibidagi qo'rg’oshinning miqdorini aniqlang. b b b b b b 85 2 3,09 % 55 ch 100 3,09 96,91 % ch 800 85 15 % ch 15 2 0,31 % ch 96,91 Амалий машғулот № 2 Бойитиш усуллари ва кўрсатгичлари, бойитиш схемлари хақида тушунча Gravitatsiya usulida boyitishning texnologik sxemasini tanlash O`ta zarur sanat ahamiyatiga ega bo`lgan 4 turdagi sochma konlar mavjud. Bular: - qimmatbaho metallar tarkibli; - kassiterit, vol’framit, tantalit tarkibli; - titanli, tsirkoniyli va toriyli kamyob er minerallari tarkibli; - olmos tarkibli. Sochma kon rudalari odatda kompleks holda uchraydi. Sochma kon rudalari foydali mineral zarralari erkin holatda joylashgan bo`lib, ularni boyitish sxemalarida maydalash va yanchish jarayonlari bo`lmaydi. Ularni boyitishga tayyorlash dezintegratsiyalash va qumlarni o`lchami 6 - 25 mm bo`lgan elaklarda elash orqali quyi sinf efel va yuqori sinf gali larga ajratiladi. elash jarayoni bir vaqtning o`zida o`chamlari bo`yicha boyitish jarayonini ham o`taydi, chunki qimmatbaho komponentlarning asosiy qismi quyi sinfda joylashgan bo`lib, yuqori sinfda ularning mifdori juda kam (katta o`lchamdagi tug’ma qimmatbaho komponentlardan tashqari). Katta o`lchamdagi tug’ma qimmatbaho komponentlarni mahsus moslamalarda ushlab qolinib, qolgan mahsulotni chiqindiga yuboriladi. Quyi sinfdagi mahsulot esa qayta ishlashga yuboriladi. Suvli muhitda dezintegratsiyalash barabanli elaklar (bochkalar)da, barabanli dezintegratorlarda (skrubberlarda), yassi elak yoki tekislikda gidromonitor orqali beriluvchi kuchli suv oqimida, shlyuzlarda amalga oshiriladi. Qiyin yuviladigan qumlar uchun skrubberdan avval o`rnatiladigan koritali yuvgichlar qo`llaniladi. Dezintegratsiyalash va elash jarayonlari odatda bitta uskunada barabanli elakda yoki skrubberli elakda amalga oshiriladi. Qumlarni boyitish sxemasi ikkita tsikl: asosiy va qayta tozalash (dovodka)dan iborat. Birinchi tsiklda chiqindiga bo`sh tog’ jinsining asosiy massasi yo`qotiladi va dag’al boyitma olinadi (tarkibiga qimmatbaho komponent maksimal ajralgan). Asosiy tsiklda olingan boyitma tarkibida qimmatbaho komponentlarning miqdori etarli bo`lmaydi. SHuning uchun ularni qayta tozalash tsiklida murakkab sxemada boyitiladi va qimmatbaho komponentlarning boyitmaga ajralishini maksimal darajaga olib chiqiladi. Sochma kon rudalarini asosiy tsiklda boyitish jarayoni shlyuzlarda, cho`ktirish mashinalarida, konusli saralagichlarda amalga oshiriladi. Olmos tarkibli qum va jinslarni boyitishda og’ir muhitda boyitish separatorlari qo`llaniladi. Mayda boyitmalarni tozalashda boyitish stollaridan foydalaniladi. Boyitish jarayonini tanlash asosan ajratiladigan mineral zarralarining zichligiga, yirikligiga va formasiga bog’liq. Agar qumda faqat yirikligi 0,2 mm dan katta bo`lgan oltin bo`lsa unumdorligi yuqori bo`lgan shlyuzlarda boyitiladi. Shlyuzda boyitish sxemasi 2.13, a rasmda keltirilgan. Kichik o`lchamdagi shlyuzlarda engil yuviladigan (tarkibida valunli materiallar kam bo`lgan) qumlar yaxshi ajratib olinadi. Bunday qumlarni gidravlik usulda qayta ishlashda esa xuddi shunday sxema qo`llaniladi, ammo bunda yuqori ajralishga erishish uchun shlyuzning eni birqancha kengroq va chuqurligi kattaroq hamda uzunligi birmuncha katta bo`ladi. Qum tarkibidagi oltin zarralari mayda bo`gan hollarda 60, b va e sxemalar qo`llaniladi. 60 v sxemada birinchi bosqich shlyuzning chiqindisi setkasi o`lchami kichik bo`lgan elakka yuborilmoqda. Ikkinchi shlyuzga tushadigan mahsulot o`lchamining kichiklashishi oqim tezligini kamaytirish imkonini beradi va mayin oltin zarralarini ushlab qolishga imkon yaratadi. Qum tarkibida yirik vam ayda oltin zarralari bo`lganda kombinatsiyalashgan sxema qo`llaniladi: shlyuzlarda va cho`ktirish mashinalarida boyitish yoki shlyuzlarda boyitish va shlyuz chiqindisini vintlt separatorlarda nazorat boyitish. CHo`ktirish mashinalari shlyuzlardan avval yoki shlyuz chiqindisida o`rnatiladi. 2.13. a rasm. Tarkibida oltin bo`lgan sochma kon rudalarini shlyuzda boyitish sxemasi. CHo`ktirish mashinalari shlyuzlardan avval o`rnatilganda shlyuzni aralashtirish zaruriyati yuqoladi, ammo qumda yirik zarrali tug’ma oltin bo`lsa cho`ktirish mashinasini to`xtatib, yirik zarrali tug’ma oltin olish keral bo`ladi. Vintli separatorlar mayin zarrali oltinni ajratishda qo`llaniladi. Yirik oltin zarralari bo`lgan holda vintli separator qisqaroq shlyuzdan so`ng o`rnatiladi. Dragalarda cho`ktirish mashinalari o`rniga vintli separatorlarni o`rnatish oltinni ajralishini 5—10 % ga oshiradi, draganing turib qolish vaqti qisqaradi, suv sarfi 35— 40 % ga qisqaradi, 15—60 % qumlarni qayta ishlash samaradorligi oshadi. SHu bilan birga dragadagi boyitish uskunalarining unumdorligi 150—165 %ga ortadi. 2.14. rasm. Titan va tsirkoniy minerallari noyob metal sochma kon qumlarini boyitish sxemasi:a va b – yirik o`lchamli qumlar uchun sxema, v – mayin zarrali qumlar usun sxema. Flotatsiya usulida boyitishning texnologik sxemasini tanlash Mineral tarkibi va metalning miqdoriga qarab polimetal rudalar to’rt guruhga bo’linadi. Birinchi guruh - rangli metallar miqdori yuqori, yaxlit sul’fidli rudalar. Bu rudalar asosan qo’rg’oshin, mis, va temir sul’fidlaridan tashkil topgan. Sul’fidlarning umumiy miqdori 75-90%, rangli metallarning miqdori 6-15%. Bu guruhdagi rudalarni boyitish uchun odatda to’g’ri selektiv flotatsiya sxemasi qo’llaniladi. Flotatsiya chiqindisi oltingugurtga etarli darajada boy va sul’fat kislota ishlab chiqaruvchi sanoat uchun xomashyo sifatida ishlatish mumkin bo’lgan holda to’g’ri selektiv flotatsiya sxemalari ayniqsa maqsadga muvofiqdir. Ikkinchi guruh - rangli metallar miqdori kam va oltingugurtning miqdori yuqori, yaxlit sul’fidli rudalar. Rudalarning bu guruhiga ko’pchilik mis-ruxli, piritli rudalar kiradi. Mis-ruxli, piritlardagi misning miqdori 1-2 %, ruxning miqdori esa 1-2,5%. Bu guruhlardagi rudalarni boyitishning eng samarali usuli boy piritli chiqindi olinuvchi mis va rux sul’fidlarini dastlabki kollektiv flotatsiyalash hisoblanadi.. Rudada oltingugurtning miqdori kam bo’lganda kollektiv flotatsiya chiqindisi oltingugurtning miqdori bo’yicha talabga javob bermaydigan hisoblanadi. Bu holda barcha sul’fidlarni dastlabki kollektiv flotatsiyalash sxemasi ayniqsa manfaatli hisoblanadi. Uchinchi guruh - rangli metallarning miqdori yuqori va ora-sira joylashgan polimetall rudalar. Bu guruhga foydalanilayotgan qo’rg’oshin, ruxli va mis–ruxli konlarning rudalari kiradi. Bu turdagi rudalarda mis, qo’rg’oshin va ruxning umumiy miqdori 8-15% gacha etadi. Foydali minerali yirik va ora-sira joylashgan rudalar to’g’ri selektiv flotatsiyali sxema bo’yicha boyitiladi. Agregatli va ora-sira joylashganda dastlabki kollektiv flotatsiyali sxema ko’proq samara beradi. To’rtinchi guruh - rangli metallarning miqdori kam bo’lgan va ora-sira joylashgan rudalar. Rangli metallarning umumiy miqdori qoidaga ko’ra 3-4% dan ortmaydi, ba`zi xollarda esa 2%. Piritning miqdori ba`zan 30-40% ga etadi. Bu guruhdagi rudalarni boyitishda iqtisodiy shartlar bo’yicha dastlabki kollektiv flotatsiya sxemasini qo’llash maqsadga muvofiq. Boyitishning alohida tsikl va bosqichlarida flotatsiya sxemalarini tuzish. Amalda ishlatiladigan flotatsiya sxemalari shuncha ko’pki ularni alohida hol uchun ko’rib chiqishga imkoniyat yo’q. Boyitish tsiklining eng oddiy misoli bitta flotatsiya operatsiyasi hisoblanadi. Lekin bunday oddiy sxema faqat bitta ohirgi mahsulot olinadigan tsiklda ishlatilishi mumkin. Masalan,birinchi bosqichda flotatsiyalashda tayyor kontsentratning bir qismi va qaytadan yanchishga va flotatsiyaning ikkinchi bosqichiga tushuvchi boy chiqindi olinishida. Agar boyitish tsiklida ikkita oxirgi mahsulot-konditsion kontsentrat va tashlab yuboriladigan chiqindi olinishi kerak bo’lsa, murakkabroq boyitish sxemalari qo’llaniladi. Flotatsiya sxemasining tarmoqlanish yo’nalishi asosan uchta shartga –rudadagi qimmatbaho mineralning miqdoriga, kontsentratga qo’yiladigan talablarga va qimmatbaho mineralning flotatsiyalanish hususiyatlariga bog’liq. Rudadagi qimmatbaho komponentning miqdori yuqori,kontsentrat sifatiga qo’yiladigan talablar past, puch tog’ jinslari flotatsion aktiv emas. Bunda kontsentratni tozalash operatsiyalarisiz, lekin chiqindini bir, ikki marta kontrol flotatsiyalash qo’llanuvchi flotatsiya sxemasini ishlatish mumkin. Bunday sxemalar ko’mir boyitish fabrikalarida, shuningdek rangli metallarning boy rudalarini boyituvchi ba`zi fabrikalarda qo’llanadi (2.15-rasm) Классификатор қуюлмаси Асосий флотация Назорат флотацияси Концентрат Чиқинди 2.15rasm. Asosiy flotatsiya chiqindisini nazorat flotatsiyalovchi flotatsiya sxemasi Qimmatbaho mineralning flotatsiyalanish qobiliyati past, kontsentrat sifatiga qo’yiladigan talablar ham past. YUzaga qalqib chiqib flotatsiyalangan minerallarni tozalash maqsadga muvofiq emas va ularni jarayondan tezda chiqarib olish kerak. Sxema kontrol flotatsiyalar sonini ortishi yo’nalishida tarmoqlanadi. Misol tariqasida mis-piritli rudalarni flotatsiyalash sxemasini keltirish mumkin (9-rasm). Kontsentratni ikki yoki uchta tozalash va bitta kontrol operatsiyali sxema qimmatbaho mineralning yuqori boyitish darajasiga erishishda yoki puch tog’ jinslarining flotatsion aktivligi yuqori bo’lganda ishlatiladi. U polimetall rudalarni boyitishning qo’rg’oshinli va ruxli tsikllarida qo’llaniladi. Rudadagi qimmatbaho mineralning miqdori kichik, kontsentrat sifatiga qo’yiladigan talablar yuqori, qimmatbaho mineral yaxshi flotatsiyalanadi. Flotatsiya sxemasi kontsentratni tozalash operatsiyalari soni ortishi yo’nalishida tarmoqlanadi. Bunday sxemalar molibdenli, grafitli rudalarni boyitishda qo’llanadi. Rudadagi molibden miqdorining kamligi kontsentratga qo’yiladigan talablar yuqoriligi sxemaga 5-8 tadan kontsentratni tozalash operatsiyalarini kiritishni talab qiladi. Molibdenitning yaxshi flotatsiyalanishi uni chiqindilar bilan yo’qolishidan cho’chimasdan ko’p sonli tozalash operatsiyalarini qo’llashga imkon beradi. Kambag’al grafitli rudalarni boyitishda 6-7 ta kontsentratni tozalash operatsiyalarini qo’llovchi flotatsiya sxemalari ishlatiladi. Янчиш Флотация I Чиқинди Янчиш Концентрат I Флотация II Чиқинди Назорат флотацияси Концентрат II Тозалаш Чиқинди Концентрат III Назорат флотацияси Концентрат Оралиқ махсулот Чиқинди 2.16-rasm Nazorat flotatsiyasi sonlarining ortishi yo’nalishida rivojlanuvchi flotatsiya sxemasiga misol Асосий флотация Концентрат Тозалаш Чиқинди Концентрат Чиқинди Назорат флотацияси Концентрат Чиқинди 2.17-rasm. Kontsentratni bir marta tozalash va bitta nazorat flotatsiyali sxema. Kontsentratni bitta tozalash operatsiyasi qo’llaniladigan flotatsiya sxemalari qimmatbaho komponentning yuqori boyitish darajasi talab qilinmaganda, kambag’al ruda va kontsentrat sifatiga qo’yiladigan talablar past; o’rtacha ruda va o’rtacha talablar, boy ruda va yuqori talablar. Bunday sxemalar ko’pincha misli rudalarni flotatsiyalashning kollektiv flotatsiyasida uchraydi. Kontsentratni bir marta tozalash operatsiyali flotatsiya sxemalari qimmatbaho komponentning yuqori boyitish darajasini olish talab qilinmaganda; kambag’al rudalar va kontsentrat sifatiga qo’yiladigan talab past bo’lganda; o’rtacha ruda va o’rtacha talablarda, boy ruda va yuqori talablarda qo’llaniladi. Bunday sxema ko’pincha misli flotatsiyaning asosiy tsiklida, polimetall rudalarni kollektiv flotatsiyalash tsiklida uchraydi. Kontsentratni ikki va uch marta tozalash va bitta nazorat flotatsiyali sxemalar qimmatbaxo mineralning yuqoriroq boyitish darajasiga erishish lozim bo’lganda yoki puch tog’ jinslarining flotatsiyalanish faolligi yuqori bo’lganda ishlatiladi. (2.18-rasm) Асосий флотация I Тозалаш Чиқинди Назорат флотацияси Концентрат Оралиқ махсулот II Тозалаш Чиқинди Чиқинди Концентрат 2.18-rasm. Kontsentratni ikki marta tozalash va bitta nazorat flotatsiyali flotatsiya sxemasi Mаgnit usulidа bоyitishbibg texnologik sхеmаlаrini tanlash Magnitli seperatsiyaningt o'ziga xos xususiyatlari rudani magnitli ajratishdan oldin tayyorlash jarayonini o'tkazish kerakligidir. Bu xususiyatlar esa rudaning xarakteristikasi , granulometrik tarkibi va qo'llaniladigan seperatsiya usuliga bog`liq holda tanlab quyidagi jarayonlarni o'z ichiga oladi. Bularga maydalash , yanchish, elash, shlamsizlantirish , changsizlantirish, magnitlash, magnitsizlantirish quritish va kuydirish kiradi. Elash – seperator ishchi tuynugidagi magnit maydoni magnit kuchlari qiymati jixatidan bir xil emas. Separatorga rudani yiriklik bo'yicha chegarada berishda eng katta va eng kichik zarra diametri zarraga ta'sir qiluvchi magnit kuchi bir necha marta farq qilishi mumkin .Magnitli separatsiyada shunday sharoit yaratish kerakki , har xil o'lchamli va xar xil magnitlanish qobiliyatiga ega zarrachalar bir xil magnit kuchi bilan tortilmasin .Xar xil magnitlanish qobiliyatiga ega , lekin bir xil magnit kuchi bilan tortiluvchi ikki mineral o'lchamlarining nisbati teng tortilish koeffitsenti deyiladi. Bu koefitsent qancha katta bo'lsa boyitish sxemasi shuncha sodda bo'ladi. Shlamsizlantirish va changsizlantirish - bu jarayonlarda dastlabki rudalardan mayda noruda zarrachalar xul separatsiyalarda shlamlar,kuruk separatsiyalarda changni chetlashtirish amalga oshiriladi. Ho'l separatsiyalanish jarayoni rudada mayda va mayin yanchilgan mahsulotning ishtirok etishiga ta'sirchan , chunki bu zarrachalarning bir qismi separatsiyada magnitli maxsulotga tushib, uning sifatini yomonlashtiradi. Bu esa mayin zarrachalar solishtirma yuzasining kattaligi va ularning qiyinroq zarrachalarga yopishish qobiliyati bilan tushuntiriladi.Htsl separatsiyalashda mahsulotning qarshiligi tufayli mayin zarrachalarning harakatlanishi qiyinlashadi va bu ham ularning magnit separatsiyasini yomonlashtiradi.Mayin zarrachalarnichetlashtirish donali qismini ajratib olishni yaxshilaydi. Magnitlash va magnitsizlash - mayin yanchilgan kuchli magnit xossasiga ega mahsulotlarning magnitli separatsiya jarayonida magnit va nomagnit zarrachalardan tashkil topgan agregatlar (flokul) jadal hosil bo'ladi va bu boyitish samaradorligiga ta'sir etadi. Respublikamiz iqtisodiyotini yuyori darajaga ko'tarishda qora metallurgiyaning ham o'rni katta , rudalardan qora rangli va kamyom metallarning ajralishini oshirish, ularning chiqindilar tarkibida maksimal darajada yo'qolishini kamaytirish uchun foydali qazilmalarni boyitishning samarali usullarni va yangi texnologik jarayonlarni tadbiq qilish ko'zda tutilmoqda. Bu masalalarni xal etishda magnit usulini qo'llab amalga oshirish mumkin. Magnit usulida boyitish keyingi yillarda jadal rivojlanmoqda. Hozirda yangi magnit usullarda boyitish, ya'ni magnitogidrodinamik va magnitogidrostatik usullaridan keng foydalanilmoqda. Magnit usulida boyitish shemasi . Dastlabki ruda Yanchishning I-bosqichi Magnit seperasiyasini I-bosqich Magnit seperasiyasini II-bosqich Sinflash Shlamsizlantiris h Magnit seperasiyasini III-bosqich Yanchish Shlamsizlantirish Magnit seperasiyasini IV-bosqich Magnit seperasiyasini V-bosqich Magnit seperasiyasini Magnit seperasiyasini VII-bosqich Shlamsizlantirish Filtrlash Chiqindi Boyitma Амалий машғулот № 3 Миқдор схемаси хақида тушунча Flotatsiya va gravitatsiya usulida boyitish jarayonining miqdor sxemasini hisoblash bir-biriga o`xshash bo`lgani uchun gravitatsiya usulida boyitish jarayonining miqdor sxemasini hisoblash usulini keltiramiz (11-rasm). Boyitishning miqdor sxemasini hisoblashda sxemadagi barcha mahsulotlar uchun asosiy texnologik ko`rsatkichlar – Q, , , larning son qiymati aniqlanadi: Q - mahsulotning og’irligi (t/soat yoki t/sut); - mahsulotlarning chiqishi, %; - mahsulotlardagi qimmatbaho komponentning miqdori, %; - mahsulotlarga ajralish, %. Ba`zi hollarda qo`shimcha ravishda Е - xususiy ajralishning qiymati aniqlanadi. Miqdor sxemasi quyidagi tartibda hisoblanadi: 1. Sxemani hisoblash uchun kerakli va yetarli bo`lgan dastlabki ko`rsatkichlarning soni aniqlanadi. 2. Dastlabki ko`rsatkichlarning, ya`ni , , , larning soni tanlanadi. 3. Dastlabki ko`rsatkichlarning son qiymati belgilanadi. 4. Sxema dastlabki ko`rsatkichlarni bog’lovchi tenglamalar orqali hisoblanadi. 5. Hisoblash natijalari jadval va grafiklar tarzida rasmiylashtiriladi. Sxemani hisoblash uchun kerak bo`ladigan dastlabki ko`rsatkichlar soni N=A-B bu yerda: N – dastlabki ko`rsatkichlarning soni; A – dastlabki ko`rsatkichlarning umumiy soni, B –tenglamalarning umumiy soni. Har qanday boyitish sxemasi ikki turdagi jarayonlarni, ya`ni ajralish va qo`shilish jarayonlarini o`z ichiga oladi. Ajralish jarayonlarida bitta mahsulotdan ikki va undan ortiq, qo`shilish jarayonlarida esa ikki va undan ortiq mahsulotdan bitta mahsulot olinadi. Sxemadagi umumiy jarayonlar soni а аа аq , bu yerda: a, aa, aq – tegishli ravishda barcha jarayonlar, ajralish va qo`shilish jarayonlari soni. Masalan, berilgan sxemada jami 8 ta jarayon bo`lib, ulardan 5 tasi ajralish va 3 tasi qo`shilish jarayonlaridir. Har qanday boyitish sxemasi 3 turdagi mahsulotlardan tashkil topadi: 1. Dastlabki mahsulotlar – nd 2. Ajralish mahsulotlari – na 3. Qo`shilish mahsulotlari – nq. N nд n a a к Berilgan sxema uchun nd=1, na=10, nq=3, N=14 Hisoblanuvchi komponentlar soni s harfi bilan belgilanadi. с=1+e (nometall rudalar uchun) bu yerda: e – hisoblanuvchi qo`shimcha komponentlar. Sxemani hisoblashda har qaysi qayta ishlanuvchi mahsulot uchun , , ni son qiymatini aniqlash kerak. Monometalli rudalar uchun с =2, ikki komponentli rudalar uchun с =3 deb qabul qilinadi. Miqdor sxemasini hisoblash tartibi 1. N с (1 na aа ) 1 formula orqali sxemani hisoblash uchun kerakli va yetarli dastlabki ko`rsatkichlarning soni aniqlanadi. 2. N с (na aа ) formula orqali qayta ishlash mahsulotlariga doir dastlabki ko`rsatkichlarning soni aniqlanadi. 3. N аjr. max na aа formula orqali sxemani hisoblash uchun kerak bo`ladigan ajralishga doir ko`rsatkichlarning soni aniqlanadi. 4. N n N N N formula orqali sxemani hisoblash uchun mahsulotlardagi qimmatbaho komponentning miqdoriga doir ko`rsatkichlarning soni aniqlanadi. Bunda N 0 va N N аjr. max deb qabul qilinadi. 5. Berilgan rudani boyitiluvchanlikka tekshirish hamda amalda ishlab turgan boyitish fabrikasi ish tajribalariga tayanib, boyitilgan mahsulot (konsentrat) uchun , E , ning son qiymatlari belgilanadi. 6. Texnologik ko`rsatkichlarni bog’lovchi tenglamalar orqali sxemadagi barcha mahsulotlar uchun n ning qiymatlari topiladi. 7. n 1 n formula orqali n ning qiymati ma`lum mahsulotlar uchun chiqish n hisoblanadi. 8. Balans tenglamalarini tuzish va hisoblash orqali sxemadagi boshqa mahsulotlarning chiqishi hisoblanadi. 9. n 1 n n formulasi orqali sxemadagi qolgan mahsulotlar uchun n ning qiymati hisoblanadi. 10. Qn Q1 n va Pn P1 n formulalari orqali mahsulotlarning og’irligi va ulardagi metallning massasi aniqlanadi. Boyitishning miqdor sxemasini hisoblashga misol Berilgan sxemada jarayonlar soni 8 ta, ulardan 5 tasi ajralish jarayonlari, 3 tasi qo`shilish jarayonlari. Ajralish mahsulotlarining soni 10 ta, qo`shilish mahsulotlarining soni 3 ta. Demak, N nd na aq nd 1 , na 10 ; nq 3 N=1+10+3=14 aa 5 ak 3 a aa aк 8 c=2 1. Sxemani hisoblash uchun dastlabki ko`rsatkichlarning kerakli va yetarli sonini aniqlaymiz. N с (1 na aа ) 1 2 (1 10 5) 1 11 2. Qayta ishlash mahsulotlariga doir dastlabki ko`rsatkichlarning kerakli va yetarli sonini aniqlaymiz. N n c (na aa ) 2 (10 5) 10 3. Ajralishga doir ko`rsatkichlarning maksimal soni aniqlanadi. N аjr. max na aа 10 5 5 4. Qimmatbaho komponentning miqdoriga doir ko`rsatkichlarni quyidagi sharoitda aniqlaymiz. N 0 ; N 5 N n N N N 10 0 N 5 N 5 5. Rudani boyitiluvchanlikka tekshirish va boyitish fabrikasi ish tajribalariga tayanib dastlabki ko`rsatkichlarning son qiymatini qabul qilamiz. Yanchish 1 Cho’ktirish 2 4 3 5 Nazorat cho’ktirish Тоzalash cho’ktirish 7 6 12 10 11 Boyitish stoli 8 9 Vintli saralagich 13 14 WO3 boyitmasi Flotatsiyaga Chiqindi saqlash havzasiga 2.20-rasm. Volframli rudalarni boyitishning tanlangan texnologik sxemasi Q1 300 t / soat , 1 3,1% E3 85% 3 40% E8 92% 6 50% E6 90% 8 60% 6. ning qiymatlarini aniqlaymiz. 6 8 E8 0,90 0,978 97,8% , 0,92 E13 8% 10 20% 8 90% 13 12% 9 6 8 97,8 90 7,8% , 5 6 E6 0,978 1,087 108,7% , 0,90 3 5 9 108,7 7,8 100,9% , 7 5 6 108,7 97,8 10,9% , 2 3 E3 1,009 1,187 118,7% , 0,85 11 2 1 118,7 100 18,7% , 4 2 3 118,7 100,9 17,8% , 10 11 7 18,7 10,9 7,8% , 12 4 10 17,8 7,8 10,0% , 14 12 13 10 8 2% 7. n 1 n formula orqali n ning ma`lum qiymatlari bo`yicha 3, 6, 8, 10, 13 n – mahsulotlarning chiqishini aniqlaymiz. 3 3,1 100,9 7,8% , 40 6 3,1 97,8 6,06% , 50 8 3,1 90 4,65% , 60 10 3,1 7,8 1,2% , 20 13 3,1 80 2% , 12 8. Muvozanat tenglamalari orqali qolgan hamma mahsulotlarning chiqishini hisoblaymiz. 9 6 8 6,06 4,65 1,41% , 5 3 9 7,8 2,41 9,21% , 7 5 6 9,21 6,06 3,15% , 11 7 10 3,15 1,2 4,35% , 2 1 11 100 4,35 104,35% , 4 2 3 104,35 7,8 96,55% , 12 4 10 96,55 1,2 95,35% , 9. n 1 n formula orqali mahsulotlardagi qimmatbaho komponentning n miqdorini hisoblaymiz. 2 3,1 118,7 3,52 , 104,35 9 3,1 7,8 17,1 , 1,41 4 3,1 17,8 0,57 , 96,55 11 3,1 18,7 13,3 , 4,35 5 3,1 108,7 36,59 , 9,21 12 3,1 10 0,32 , 95,35 7 3,1 10,9 10,72 , 3,15 14 3,1 8 0,066 93,35 10. Qn Q1 n formula orqali mahsulotlarning og’irligini aniqlaymiz. Q2 300 1,0435 313,5 t / soat , Q3 300 0,078 23,4 t / soat , Q4 300 0,9655 289,65 t / soat , Q5 300 0,0921 27,63 t / soat , Q6 300 0,0606 18,18 t / soat , Q7 300 0,0315 9,45 t / soat , Q8 300 0,465 13,95 t / soat , Q9 300 0,0141 4,23 t / soat , Q10 300 0,912 276 t / soat , Q11 300 0,0435 13,05 t / soat , Q12 300 0,9535 286,05 t / soat , Q13 300 0,02 6,0 t / soat , Q14 300 0,9335 289,05 t / soat 11. Pn P1 n formula orqali mahsulotlardagi metallning miqdorini aniqlaymiz. P1 1 Q1 P1 3,1% 100% Q1 0,0311 300 9,3t / soat P2 9,3 1,187 11,04 t / soat , P3 9,3 1,009 9,39 t / soat , P4 9,3 0,178 1,65 t / soat , P5 9,3 1,087 10,11t / soat , P6 9,3 0,978 9,09 t / soat , P7 9,3 0,109 1,02 t / soat , P8 9,3 0,9 8,37 t / soat , P9 9,3 0,078 0,72 t / soat , P10 9,3 0,078 0,72 t / soat , P11 9,3 0,187 1,74 t / soat , P12 9,3 0,01 0,93t / soat , P13 9,3 0,08 0,74 t / soat , P14 9,3 0,02 0,186 t / soat Boyitishning hisoblangan miqdor sxemasi maxsus forma asosida 6-jadvalga kiritiladi va grafikda Q, , , ko`rinishida ifodalanadi. 6-jadval. Boyitishning miqdor sxemasini qayd qilish shakli Q, t/soat ,% ,% ,% P, t/soat Yanchilgan ruda 300,0 100 3,1 100 9,3 11. Oraliq mahsulot 13,05 4,35 3,52 18,7 1,74 2. 313,05 104,35 6,62 118,7 11,04 № I Jarayonlar va mahsulotlarning nomi Cho`ktirish Tushadi: 1. Jami Chiqadi: 3. Boyitma 23,4 7,8 40 100,9 9,3 4. Chiqindi 289,65 96,55 0,57 17,8 1,65 Jami: 313,05 104,35 6,62 118,7 11,03 II Tozalash cho’ktirish Tushadi: 3. Boyitma 23,4 7,8 40 100,9 9,39 9. Boyitish stoli chiqindisi 4,23 1:41 17,15 7,8 0,72 5. Jami 27,63 9,21 57,15 108,7 10,11 Chiqadi: 6. Tozalash boyitmasi 18,18 6,06 50,0 97,8 9,09 7. Tozalash chiqindisi 9,45 3,15 10,72 10,9 1,02 Jami 27,63 9,21 57,75 108,7 10,11 Cho`ktirish chiqindisi 289,65 96,55 0,57 17,8 1,65 Jami 289,65 96,55 0,57 17,8 1,65 III Nazorat cho`ktirish Tushadi: 4. Chiqadi: 10. Nazorat cho`ktirish boyitmasi 3,6 1,2 20 7,8 0,72 12. Nazorat cho`ktirish chiqindisi 286 95,35 0,32 10,0 0,93 289,6 96,55 0,57 17,8 1.65 Tozalash boyitmasi 18,18 6,06 50,0 97,8 9,09 Jami 18,18 6,06 50,0 97,8 9,09 Jami Boyitish stoli Tushadi: 6. Chiqadi: 8. Boyitish stoli boyitmasi 13,95 4,65 60,0 90 8,37 9. Boyitish stoli chiqindisi 4,23 1,41 17,1 7,8 0,72 Jami 18,18 6,06 50,0 97,8 9,09 286,0 95,35 0,32 10,0 0,93 286,0 95,35 0,32 10,0 0,93 13. Vintli saralagich boyitmasi 6,0 2,0 12 8,0 0,744 14. Vintli saralagich chiqindisi 280,0 93,35 0,066 2,0 0,186 286 95,35 0,32 10 0,930 Vintli saralagich Tushadi: 12. Nazorat cho`ktirish chiqindisi Jami Chiqadi: Jami Амалий машғулот № 4 Бойитишнинг технологик курсаткичларини хисоблаш Амалий машғулот № 5 Майдалаш схемаларининг куриниши ва уларни хисоблаш турлари Ishdan maqsad: talabalarga rudalarni maydalash sxemalarini tanlash usullarini o’rgatish va ularda turli rudalar uchun sxema tanlash malakasini shakillantirish Ruda tayyorlash jarayonlari maydalash, elash va yanchish jarayonlarini o`z ichiga olib, rudani boyitilishga moyilligi, ishlatilishi mumkin bo`lgan dastgohlarning texnologik xususiyatlari hamda xossalari va tarkibi jihatidan o`xshash rudani qayta ishlash tajribalari asosida tanlanadi. Fabrikaga berilayotgan mahsulotning yirikligi loyihaning kon qismi bo`yicha aniqlanadi, boyitishning birinchi jarayonga kelib tushadigan mahsulotning yirikligi va boyitishning usuli boyitilishga o`tkaziladigan tadqiqotlar asosida o`rnatiladi. Rudaning fizik xususiyatlari: qattiqlik, granulometrik tarkib, namlik, loyning miqdori, maydalanuvchanlik, elanuvchanlik, yanchiluvchanlik, maydalash, elash, yanchish usullarini va bu jarayonlarni bajarish uchun apparatlar turini belgilaydi. Sxemani tanlashga loyihalashning umumiy sharoitlari: rayonning iqlimiy sharoiti, korxonaning ishlab chiqarish unumdorligi, konni qazib olish usuli, fabrikaga rudani berish usuli va boshqalar ta`sir qiladi. Ba`zan, mayda mahsulotni ajratish va bo`lakli rudani alohida to`plashga to`g’ri keladi. Loyihalovchiga tekshirilayotgan rudaga o`xshash rudani boyituvchi fabrikaning ekspluatatsiya ko`rsatkichlarini bilish muhim ahamiyatga ega. Loyihada tekshirishdan o`tgan yechimlarni qo`llash qurilgan fabrikada tuzatilishi qiyin bo`lgan xatoliklarning oldini oladi. Ayrim texnologik bo`g’imlarni qayta qurish katta harajatlarni talab qiladi va korxonaning ishlab chiqarish quvvatini o`zlashtirishga vaqtni yo`qotadi. Quyidagi sxemalarni asoslash va tahlil qilish maydalash uchun yuzli va konusli maydalagichlar, yanchish uchun esa barabanli tegirmonlarni ishlatish mumkin bo`lgan qattiq va o`rtacha qattiqlikdagi rudalar uchun keltiriladi. Maydalash jarayonlari foydali qazilmalarni tegirmonda yanchish yoki foydali mineral o`lchami kattaroq bo`lganda to`g’ridan-to`g’ri boyitishga tayyorlash uchun ishlatiladi. Maydalash-saralash fabrikalarida maydalash jarayonlari mustaqil ahamiyatga ega. Maydalash sxemalariga odatda dastlabki va tekshiruvchi elash jarayonlari kiritiladi. Ularni elakning yuqori mahsuloti (elak usti) tushadigan maydalash jarayonlariga kiritish qabul qilingan. ________ Dastlabki elash Maydalash sxemasi - + Maydalash _______ Dastlabki elash - + Maydalash _______ Dastlabki elash - + - Maydalash Tekshiruvchi elash + _______ 2.3.-rasm. Maydalash sxemasi Maydalash jarayonlari o`zlariga tegishli elash jarayonlari bilan birgalikda maydalash bosqichini, maydalash bosqichlarining yig’indisi maydalash sxemasini tashkil qiladi (2.3. – rasm). Maydalash bosqichlari to`rt ko`rinishga ega: A- dastlabki elash, maydalash va tekshiruvchi elash jarayonlari; B – dastlabki elash va maydalash jarayonlari; C – maydalash va tekshiruvchi elash jarayonlari; D – maydalash jarayonlari. Maydalash bosqichining A – ko`rinishida A' ko`rinishidagi dastlabki va tekshiruvchi elash jarayonlari birlashtirib berilgan. Ikkala variantda ham maydalangan mahsulotning yirikligi va apparatga tushadigan yuk bir xil, lekin oqimlarning harakatlanishi har xil ( 2.4.- rasm). А C B Maydalash Dastlabki elash - Maydalash Dastlabki elash + Tekshiruvchi elash + - Maydalash + - Tekshiruvchi elash + D Maydalash 2.4.-rasm. Maydalash bosqichlarining ko`rinishlari Maydalash sxemalari bir, ikki, uch va undan ortiq maydalash bosqichlarini o`z ichiga oladi. Bir bosqichli sxemalarning soni maydalash bosqichlari ko`rinishlarining soni, ya`ni, to`rtga teng. Ikki bosqichli maydalash sxemalarining mumkin bo`lgan soni nisbatan ko`p. Bir bosqichli maydalash sxemalarining har qaysi varianti maydalash bosqichlari ko`rinishlarining to`rttasidan istalgan birini qo`shish orqali ikki bosqichli maydalash sxemasiga o`tkazilishi mumkin. Masalan, B ko`rinishdagi maydalash sxemasini A, B, C, D ko`rinishdagi istalgan sxema bilan to`ldirib, to`rtta ikki bosqichli BA, BB, BV, BG sxema olish mumkin.(3-rasm) Ikki bosqichli maydalash sxemalarining umumiy soni 42 = 16 ta (AA, AB, AC, AD, BA, BB, BC, BD, CA, CB, CC, CD, DA, DB, DC, DD). Uch bosqichli maydalash sxemalarining soni 43=64 ta, n ta maydalash bosqichini o`z ichiga olgan maydalash sxemalarining mumkin bo`lgan soni Nn=4n Maydalashning mumkin bo`lgan ko`p sonli sxemalari ichidan ratsional sxemasini tanlash uchun quyidagi savollarni yechish kerak: maydalash bosqichlarinig soni, alohida maydalash bosqichlarida dastlabki va tekshiruvchi elash jarayonlarining zarurligi. Maydalash bosqichlarining soni maydalanuvchi mahsulotning boshlang’ich va oxirgi yirikligi bilan aniqlanadi. Nisbatan yirikroq ruda ochiq kon ishlarida va katta ishlab chiqarish unumdorligida, maydaroq mahsulot yer osti ishlarida va konning kichikroq ishlab chiqarish unumdorligida olinadi. BB BА Dastlabki elash - Dastlabki elash + Maydalash - + Dastlabki elash - Dastlabki vа + Maydalash tekshiruvchi elash+ Maydalash - BC BD - Maydalash Dastlabki elash + Dastlabki elash Maydalash Maydalash - + Maydalash Maydalash Tekshiruvchi elash + Maydalash 2.5.-rasm. Ikki bosqichli maydalash sxemalarining variantlari Ruda bo`lagining maksimal o`lchami loyihaning kon qismi orqali belgilanadi. Ruda bo`laklari o`lchamini konni ishlab chiqarish unumdorligi va qazib olish usuliga bog’liqligi 3-jadvalda keltirilgan. Yanchishga kelib tushadigan mahsulotning yirikligi maydalashning oxirgi bosqichida ishlatiladigan mayda maydalovchi konusli maydalagichning imkoniyatlari orqali aniqlanadi. Hozirgi vaqtda yanchish bo`limiga kelib tushadigan ruda bo`laklarining optimal yirikligi quyidagicha qabul qilingan: sterjenli tegirmonlar uchun – 15-20 mm; sharli tegirmonlar uchun – 10-15 mm. 3- jadval. Ruda boyitish fabrikalari uchun rudaning eng katta bo`laklari o`lchami № Fabrikaning ruda bo`yicha ishlab chiqarish unumdorligi, t/yil Bo`lakning maksimal o`lchami, mm Ochiq ishlar Yer osti ishlari 1 Kichik, 500 gacha 560 – 600 250 – 350 2 O`rtacha, 500-3000 700 – 1000 400 – 500 3 Katta, 3000-9000 900 – 1000 600 – 700 4 Juda katta, >9000 1200 - Yanchishning boshlang’ich bosqichida oson bo`linuvchi, shuningdek, loyli va nam rudalarni yanchishda sterjenli tegirmonlarga tushuvchi mahsulotning yirikligini 20-25 mm gacha oshirish mumkin. Rudadagi va maydalangan mahsulotdagi eng katta bo`lakning o`lchami berilganda umumiy maydalash darajasining chegarasi quyidagicha bo`ladi: Smax Smin D max d D min min d max 1200 120 10 250 12,5 20 bu yerda: S - umumiy maydalash darajasi, D va d- tegishli ravishda dastlabki rudadagi va maydalangan mahsulotdagi bo`laklarning o`lchami, mm. Umumiy maydalash darajasi alohida bosqichlar maydalash darajalarining ko`paytmasiga teng, yirik, o`rta va mayda maydalash maydalagichlari bir marta maydalashda quyidagi maydalash darajalarini beradi: yirik maydalash maydalagichlari - 5 gacha, o`rtacha maydalovchi konusli maydalagichlar tekshiruvchi elash jarayonsisiz ishlaganda - 6 gacha, shuning o`zi tekshiruvchi elash bilan yopiq siklda ishlaganda – 8 gacha. Mayda maydalovchi konusli maydalagichlar tekshiruvchi elash jarayonsisiz ishlaganda - 3-5 gacha, shu maydalagichlar yopiq siklda ishlaganda - 8 gacha. Eng kichik maydalash darajasi Smin =12,5 ga maydalagichda bitta bosqichda maydalanganda erishish mumkin emas, shuning uchun yanchishdan oldin quruq maydalash bosqichlarining soni ikkitadan kam bo`lmasligi kerak. Eng katta maydalash darajasi S = 120 uch bosqichda maydalash natijasida max olinishi mumkin. Smax 120 4 5 6 yoki Smax 120 4,5 4,5 6 Bundan maydalash sxemasini tanlashning birinchi qoidasi kelib chiqadi: rudani yanchishga tayyorlashda maydalash bosqichlarining soni ikkita yoki uchtaga teng bo`lishi kerak. Juda katta ishlab chiqarish unumdorligiga ega (40-60 ming t/yil) fabrikalar uchun fabrikaga kelib tushgan o`ta qattiq rudalar (masalan, magnetitli kvartsitlar)ni maydalashda bu qoidadan chetga chiqish mumkin. Bu holda to`rt bosqichli maydalash sxemasi ishlatiladi. Dastlabki elash jarayonlari, maydalashga tushayotgan mahsulot miqdorini qisqartirish (mayda mahsulotni elab ajratib olish hisobiga) va maydalagichning ishchi zonasida mahsulotning harakatlanishini oshirish uchun qo`llaniladi. Bu mayda mahsulot bilan yopilib qolishga moyil mayda va o`rta maydalovchi konusli maydalagichlarda maydalashda ayniqsa zarur. Maydalash sxemasiga dastlabki elash jarayonni kiritish kapital xarajatlarning ortishiga va maydalash sexining murakkablashishiga olib keladi. Shuning uchun dastlabki elash jarayonini dastlabki mahsulotda mayda mahsulotning miqdori yetarli darajada yuqori bo`lganda, shuningdek, mayda mahsulotning namligi yuqori bo`lib, maydalagichning ishlab chiqarish unumdorligini pasaytirishida qo`llash tavsiya etiladi. Birinchi bosqichda bo`shatish tuynugining kengligi katta (2100 mm) bo`lganda mayda ruda maydalagichdan bemalol o`tadi va bunda dastlabki elash faqat elak-maydalagichdan iborat bo`g’imning ish bajarish imkoniyatini oshirishga xizmat qiladi. Shuning uchun tanlangan maydalagich tushayotgan mahsulotning o`lchami bo`yicha elak o`rnatmasdan ishlab chiqarish unumdorligini ta`minlasa, dastlabki elash jarayoni ko`zda tutilmaydi. Agar elashdan voz kechish ikkita yirik maydalovchi maydalagichni o`rnatishga olib kelsa, dastlabki elash bilan bitta maydalagich o`rnatishda to`xtash kerak, chunki ikkinchi maydalagichni o`rnatish yirik maydalash bo`limini qurishga ketadigan kapital xarajatlarni deyarli ikki barobar oshiradi. Maydalashning ikkinchi bosqichida dastlabki elash jarayonsi ko`pchilik hollarda ishlatiladi. Lekin, agar mayda maydalash maydalagichlari bilan bog’langan o`rtacha maydalash maydalagichlari katta ishlab chiqarish unumdorligi zaxirasiga ega bo`lib, ishlab chiqarish unumdorligini mayda mahsulotni ajratmasdan turib ta`minlay olsa, dastlabki elash jarayonsi ko`zda tutilmaydi. Bu masalani hal etishda rudaning xususiyatini va maydalagichning mayda mahsulot bilan presslanib qolishi mumkinligini ham hisobga olish kerak. Maydalashning uchinchi bosqichida bo`shatish tuynugining kengligi kichik (6 - 7 mm) bo`lgan barcha hollarda dastlabki elash ishlatilishi kerak. Zamonaviy fabrikalarda uchinchi bosqich maydalagichlari dastlabki va tekshiruvchi elash bilan ishlaydi. Bu jarayonlar sxemalarga alohida yoki birlashgan variantlarda kiritiladi. Sxema tanlashning ikkinchi qoidasi: а) dastlabki elash jarayoni birinchi maydalash bosqichidan avval kam ishlatiladi. Agar ishlatilsa, maxsus asoslashni talab qiladi; б) ikkinchi maydalash bosqichidan oldin dastlabki elash jarayonlari ko`zda tutiladi, undan voz kechish asoslanishi kerak; в) dastlabki elash jarayonsi uchinchi maydalash bosqichidan avval hamma vaqt ishlatiladi. Maydalangan mahsulot yirikligining namunaviy xarakteristikasi maydalash sxemasini hisoblash va maydalagich hamda elaklarni tanlash uchun zarur. Yirik maydalovchi yuzli va konusli maydalagichlarda maydalangan mahsulotlarning namunaviy xarakteristikasi 4-5 rasmlarda keltirilgan. Bu yerda abtsissa o`qiga zarrachalar o`lchamining maydalagich bo`shatish tuynugining kengligiga nisbatiga teng nisbiy, ya`ni o`lchamsiz yirikliklardagi zarrachalar z = d : i, ordinata o`qiga esa chapda z dan yirikroq, o`ngda z dan maydaroq sinf joylashtirilgan. 2.6-rasm. Yuzali maydalagichlarda maydalangan mahsulotlarning yiriklik xarakteristikasi. 1-qattiq rudalar; 2- rudalar; 3- yumshoq rudalar o`rtacha qattiqlikdagi 2.7-rasm Konusli maydalagichlarda maydalangan mahsulotlarning yiriklik xarakteristikasi. 1-qattiq rudalar; 2-o`rtacha qattiqlikdagi rudalar; 3- yumshoq rudalar Bu grafiklar maydalashga maydalagich bo`shatish tuynugining kengligidan kichik mahsulot tushmaydigan, ya`ni dastlabki elak tirqishlarining o`lchami maydalagich bo`shatish tuynugining kengligiga teng a = i, elash samaradorligi esa E = 100% ga teng sharoit uchun tuzilgan. Bunday tartib maydalagichlarni tekshirish vaqtida qo`llanishi mumkin, bunda maydalangan mahsulotning namunaviy xarakteristikasi rudaning xossalari va maydalagichlarning ishlash samaradorligi bilan aniqlanadi. Boyitish fabrikalaridagi maydalagichlarning ishlash tartibida ( a i, E 100% ), maydalangan mahsulotning yiriklik xarakteristikasi faqat maydalagichning ishlash samaradorligiga emas, balki elakning ishlash samaradorligiga ham bog’liq. tartibda ishlovchi maydalagichdan bo`shatib olinayotgan a i ва E 100% mahsulotdagi sinflarning miqdorini belgilash uchun ”b” belgi qabul qilingan, boshqa barcha tartiblar uchun ushbu ko`rsatkich “β” bilan belgilanadi. Maydalangan mahsulotdagi bo`laklarning shartli maksimal kattaligi d n deb 95% mahsulot o`tadigan elak ko`zining o`lchami qabul qilingan. Shunga muvofiq maydalangan mahsulotning shartli nisbiy maksimal yirikligi Z d : i . n n Bu rasmlardagi gorizontallar 95% elanuvchi mahsulotning miqdoriga teng keladi. Gorizontalning egri chiziq bilan kesishish nuqtasi maydalangan mahsulotning shartli nisbiy maksimal yirikligi Z ni aniqlaydi. AB uzuq - uzuq chiziq ko`p hollarda egri n chiziqlardan yuqorida yotadi. Bu maydalangan mahsulotda mayda sinflarning miqdori to`g’ri chiziqli yiriklik xarakteristikasi va Z ga teng maksimal yiriklikka ega mahsulotdagiga ko`ra ko`proq bo`lishini ko`rsatadi. Yirik maydalovchi yuzli va konusli maydalagichlarga nisbatan o`rta va mayda maydalovchi maydalagichlarda bo`shatish tuynugining konus tebranishi ekstsentrisitetga nisbatan boshqacharoq bo`ladi. O`rta va mayda maydalovchi konusli maydalagichlarda ekstsentrisitet bo`shatish tuynugining o`lchamidan ortadi va maydalagichdan chiquvchi bo`lakning maksimal kattaligiga nihoyatda ta`sir qiladi. Shuning uchun yiriklik xarakteristikasi faqat bo`shatish tuynugining kengligiga qarab emas, balki maydalagichning o`lchami ga qarab ham o`zgaradi. Tekshiruvchi elash jarayonlari ortiqcha mahsulotni maydalagichga qaytarish maqsadida qo`llaniladi. O`rtacha qattiqlikdagi rudalarni mayda maydalovchi konusli maydalagichlarda tekshiruvchi elash jarayonisiz maydalanganda ortiqcha mahsulotning chiqishi 65% ga yetadi, maydalangan mahsulotning shartli maksimal yirikligi bo`shatish tuynugining kengligidan 4,5-5 marta ortadi. Qattiq rudalarda ortiqcha mahsulot 85% gacha yetadi va shartli maksimal kattalik 5,5 martani tashkil etadi. Maydalashning oxirgi bosqichida tekshiruvchi elash qo`llanilganda maydalangan mahsulotning oxirgi yirikligi o`rtacha qattiqlikdagi rudalar uchun 3 marta va qattiq rudalar uchun 3,5 marta kamayadi. Sharli va sterjenli tegirmonlarda yanchish uchun optimal hisoblanuvchi (10 – 20 mm) maydalangan mahsulot faqat elak bilan yopiq siklda ishlovchi mayda maydalovchi konusli maydalagichlarda maydalangandagina olinishi mumkin. Shuning uchun rudani sharli yoki sterjenli tegirmonlarda yanchish uchun tayyorlashda maydalashning oxirgi bosqichida tekshiruvchi elash jarayonlarini qo`llash kerak. Maydalashning elash bilan yopiq sikli dastlabki elash bilan ochiq sikliga nisbatan albatta murakkabroqdir. Tekshiruvchi elashni kiritish ko`p sonli elaklar, konveyer va ta`minlagichlarni o`rnatish lozimligini keltirib chiqaradi. Bular xarajatlarning ortishiga, maydalash sexining konstruktiv yechimlarini va ekspluatatsiya qilishni murakkablashishiga olib keladi. Lekin yopiq sikldan voz kechish faqat tegirmonga kelib tushadigan mahsulot yirikligini oshirilgandagina mumkin. Bunda fabrikadagi maydalash va yanchishning umumiy tannarxi ortadi. Yuqorida bayon qilinganlardan maydalash sxemasi tanlashning uchinchi qoidasi kelib chiqadi. Sterjenli va sharli tegirmonlarning samarali ishlashi hamda optimal yiriklikdagi maydalangan mahsulot olish uchun maydalashning oxirgi bosqichida tekshiruvchi elash jarayoni bo`lishi mumkin. Maydalash sxemasi tanlashning yuqorida ifodalangan qoidalariga muvofiq ikki turdagi sxemalar ratsional hisoblanadi: birinchisi 25 mm dan ortiq bo`lmagan mahsulot olish uchun va ikkinchisi 10-20 mm dan kichik mahsulot olish uchun. Bu sxemalar 6-rasmda keltirilgan. Ikki bosqichli BB sxemasi rudaning kichik bo`laklari va BBB sxemasi yirik bo`laklari uchun qo`llanadi. Ikkala sxema ham 25 mm dan kichik o`lchamdagi mahsulot olishni ta`minlaydi. Birinchi bosqichdan oldingi elash punktir chiziq bilan ko`rsatilgan, ular maxsus asoslash orqali qo`llaniladi. 10 - 20 mm yiriklikdagi mahsulot olinuvchi, oxirgi bosqichi yopiq siklli sxemalar ikki bosqichli BA – mayda dastlabki va BBA yirik (1200 mm gacha) dastlabki mahsulot uchun. BBA' sxemasi BBA sxemasining varianti hisoblanib, uchinchi bosqichda dastlabki va tekshiruvchi elash jarayonlari ajratilganligi bilan farq qiladi. Undan tashqari ikkinchi va uchinchi bosqichlardan yirikligi bo`yicha tayyor mahsulotga mos keluvchi material chiqarib olinadi. Shu maqsadda maydalashning ikkinchi bosqichidan oldin ikki to`rli elak qo`llanilishi kerak. Namroq yoki changlanadigan tayyor mahsulotni ajratib olish ikkinchi va uchinchi bosqich maydalagichlarining ishini normallashtiradi o`rta va mayda maydalash sexlarining maydalagichlari va barcha transport dastgohlarini ekspluatatsiya qilishni yaxshilaydi. Agar mayda sinfda birlamchi ruda shlamlari va eruvchi tuzlar yig’ilgan bo`lsa, birinchi maydalash bosqichidan keyingi olingan mayda mahsulotni alohida siklda qayta ishlash maqsadga muvofiq. Bu sxemaning o`rta va mayda maydalash qismida elaklarni maydalagich ostiga joylashtirish loyihaning ixcham yechimi hisoblanadi. Lekin bunda konstruktiv shartga asosan har qaysi maydalagichga bitta elak o`rnatish kerak. Shuning uchun mayda mahsulot (-10, -12 mm) olishda va ruda yomon elangani sababli katta elash yuzasi talab qilinganda maydalagichga istalgan miqdordagi elaklarni o`rnatish mumkin bo`lgan BBA sxemasi afzal hisoblanadi. Ko`rib chiqilgan bu beshta maydalash sxemasi boyitish fabrikalarida rudani sterjenli va sharli tegirmonlarda yanchish uchun tayyorlashda ko`proq ishlatiladi. Maydalashning o`ziga xos sxemalari. Yassi shakldagi o`ta qattiq rudalarni (magnetitli kvarsitlar turidagi) qayta ishlovchi juda katta ishlab chiqarish unumdorligiga ega boyitish fabrikalarida birinchi yirik maydalash bosqichidan oldin dastlabki elashsiz to`rt bosqichli DDBB sxemasi qo`llaniladi. Ikkinchi maydalash bosqichi dastlabki elash jarayonining (A) elak osti mahsuloti o`zining yirikligi bo`yicha uchinchi maydalash bosqichi maydalangan mahsuloti B ga yaqin bo`lsa, bu ikkita mahsulot birlashtirilishi mumkin. Bunda, BBB sxemasidan bir muncha farq qiluvchi uch bosqichli BBB' sxemasi hosil bo`ladi va uni nam rudalarni maydalash uchun ishlatish mumkin (6-rasm ). DDBB Maydalash Maydalash Dastlabki elash + - Maydalash Dastlabki elash - + Maydalash BB BА Dastlabki elash Dastlabki elash + - + - Maydalash Maydalash Dastlabki elash - Maydalash Dastlabki vа + - tekshiruvchi elash + Maydalash BBА BBB Dastlabki elash Dastlabki elash + - + Maydalash Maydalash Dastlabki elash Dastlabki elash - Maydalash + - Maydalash + Dastlabki vа Dastlabki elash - Maydalash + - tekshiruvchi elash + Maydalash BBА' Dastlabki elash - + Maydalash Dastlabki elash - + Майдал MMaydalash Dastlabki elash - + Maydalash Tekshiruvchi elash + 2.8-rasm. Maydalashning ratsional sxemalari Rudani o`zida – o`zini yanchishga tayyorlashdagi maydalash sxemalari Yanchiluvchi vosita sifatida foydali qazilmaning yirik bo`laklari hisoblanuvchi barabanli tegirmonlarda yanchish jarayoni o`zida-o`zini yanchish deyiladi. Boyitish fabrikalarida qo`llanuvchi o`zida-o`zini yanchish to`rt xil ko`rinishga ega bo`lishi mumkin: o`zida-o`zini yanchuvchi tegirmonga maksimal yirikligi 200-250 mm li ruda beriluvchi rudali o`zida-o`zini yanchish; rudali o`zida-o`zini yanchuvchi tegirmonga tegirmon hajmining 5-10% atrofida yirik po`lat sharlar qo`shiluvchi yarim o`zida-o`zini yanchish; tegirmonga yirikligi 15-25 mm li ruda va shu bilan bir vaqtda rudaning yirikroq o`lchamdagi bo`laklaridan tashkil topgan maydalovchi vosita qo`shiluvchi dag’al ruda-galkali o`zida-o`zini yanchish; tegirmonlar yanchishning ikkinchi bosqichida o`rnatiluvchi ruda-galkali yanchish. Oxirgi variantda yanchishning birinchi bosqichi sterjenli yoki sharli tegirmonlarda amalga oshirilishi mumkin. Ruda-galkali o`zida-o`zini yanchishda yanchiluvchi rudaning maksimal yirikligi 3-5 mm dan ortmaydi. Ruda-galkali o`zida-o`zini yanchish “Aerofol” turdagi quruq yanchish tegirmonlarida yoki “Kaskad” turdagi ho`l yanchish tegirmonlarida, yoki uzunligi diametridan katta barabanli tegirmonlarda amalga oshiriladi. Quruq yanchish yanchilgan mahsulotni pnevmatik klassifikatsiyalash, yanchiluvchi rudaning namligini boshqarish va ishchi sistemadan so`rib olingan va atmosferaga chiqariladigan havoni changdan tozalash uchun murakkab moslamalarni talab etadi. Shuning uchun boyitishning ho`l usullarini qo`llovchi fabrikalar uchun quruq o`zida-o`zini yanchish ho`l usulga nisbatan afzalroqdir. Maydalash sxemasini tanlash qo`llaniladigan o`zida-o`zini yanchish variantiga bog’liq. Rudali o`zida-o`zini yanchishda ruda faqat yirik maydalanadi, ayrim hollarda esa to`g’ridan-to`g’ri o`zida-o`zini yanchishga beriladi. Dag’al va oddiy ruda-galkali yanchishda rudani sharli va sterjenli tegirmonlarda yanchishga tayyorlashdagi kabi maydalash sxemalari qo`llaniladi. Farqi faqat shundaki, maydalangan mahsulotlardan elash orqali ma`lum yiriklikdagi sinf ajratib olinib, u tegirmonlarda ruda-galkali yanchishda maydalovchi vosita sifatida ishlatiladi. Ruda tayyorlashning o`zida-o`zini yanchish sxemalarini qo`llash maydalash va po`lat sharli muhitda yanchish tegirmonlaridagiga nisbatan quyidagi afzalliklarga ega: o`rta va mayda maydalash bo`limlarini, mayda maydalangan mahsulot bunkerlari va omborlarini chiqarib tashlash, kam sonli va katta o`lchamli o`zidao`zini yanchish tegirmonlari o`rnatish hisobiga kapital xarajatlar sezilarli kamayadi; sterjenlar va sharlarning sarfi kamayishi hisobiga ekspluatatsion xarajatlar kamayadi; o`rta va mayda maydalash bo`limlari shtatlari qisqarishi munosabati bilan bir ishchiga to`g’ri keladigan ishlab chiqarish unumdorligi ortadi; ba`zi hollarda rudani qayta ishlashning umumiy texnologik ko`rsatkichlari quyidagi sabablarga ko`ra yaxshilanadi: mineral zarracha yuzasini to`liqroq ochilishi; shlamlanishning kamayishi; yanchish mahsulotlarini temir bilan ifloslanishining kamayishi; oddiy maydalashda yuvish talab etiladigan loyli va nam rudalarda o`zidao`zini yanchishni yuvish bilan birgalikda qo`llash mumkin va bu bilan ruda tayyorlash sxemasini soddalashtirishga erishiladi, chunki 300 mm gacha o`lcham dagi rudani to`g’ridan-to`g’ri o`zida-o`zini yanchish tegirmonlariga berish mumkin. Biroq o`zida-o`zini yanchish sxemalari quyidagi kamchiliklarga ega: mayda vosita sifatida ishlatilashi mumkin bo`lgan, uzilganda uncha ko`p bo`lmagan miqdorda yirik bo`laklarni hosil qiluvchi g’ovak rudalarni mayin tuyushda o`zida-o`zini yanchish qo`llanilmaydi; o`ta qovushqoq rudalar uchun o`zida-o`zini yanchishni qo`llash mumkin emas; tegirmon quyulmasida, hatto ruda-galkali yanchishda maydalovchi vosita alohida bo`laklarining yorilishi, parchalanishi natijasida hosil bo`luvchi nisbatan yirik zarrachalar bo`ladi va bu zarrachalar gidrotsiklonda tekshirish maqsadida klassifikatsiyalash uchun ishlatilganda yo`qotilishi kerak; rudali o`zida-o`zini yanchishda tegirmondagi rudaning granulometrik tarkibini sozlash kerak; dag’al ruda-galkali yanchishda maydalovchi vosita sifatida ishlatiladigan ma`lum yiriklikdagi sinfni ajratish kerak, bu esa maydalash sxemasini murakkablashtiradi; o`zida-o`zini yanchishda elektr energiyaning umumiy sarfi maydalash va po`lat sharlar bilan yanchishdagiga nisbatan 1,2-1,5 barobar ortiq va tegirmonning hajmi katta. Rudali o`zida-o`zini yanchish tegirmonlariga tushuvchi rudaning granulometrik tarkibi nomuvofiq bo`lsa, yanchuvchi vosita bo`lish uchun yetarli o`lchamga ega, shu bilan bir vaqtda yirikroq bo`laklar bilan yanchilish uchun juda katta va mustahkam bo`lgani uchun unda kritik o`lchamdagi bo`laklar yig’iladi. Kritik o`lchamdagi bo`laklar ko`p bo`lganda tegirmonning ishlab chiqarish unumdorligi kamayadi. Tegirmondagi rudaning granulometrik tarkibini sozlash uchun bir necha usullar ishlatiladi. Birinchi usulda rudali o`zida-o`zini yanchish tegirmoniga tegirmon hajmining 510% miqdorida diametri 125-150 mm li po`lat sharlar solinadi. Tegirmon ishlash vaqtida sharlar bo`linib ketmasligi, ularning ishdan chiqishi kam bo`lishi uchun sharlar sifatli po`latdan tayyorlanadi. Bu usul rudali o`zida-o`zini yanchishni yarim o`zida-o`zini yanchishga aylantiradi. Ikkinchi usulda 200-350 mm gacha maydalangan ruda yirikligi bo`yicha ikkita sinfga ajratiladi va har qaysi sinf alohida omborga jo`natiladi. O`zida-o`zini yanchishdan oldin sinflar o`rtachalashtiriladi. Bu usul tegirmonga tushayotgan rudaning granulometrik tarkibidagi tebranishlarni kamaytiradi, lekin uning o`rtacha granulometrik tarkibini o`zgartira olmaydi. Shuning uchun bu usul kam ishlatiladi va faqat o`zida-o`zini yanchish uchun o`rtacha qulay yiriklik xarakteristikaga ega rudalarni qayta ishlashda qo`llanadi. Uchinchi usulda tegirmondan kritik o`lchamdagi bo`laklarni chiqarib olish uchun tegirmon panjarasida chiqarib tashlanishi kerak bo`lgan bo`lakning maksimal diametriga teng bir necha darchalar qilinadi. Tegirmon quyilmasi teshigi chiqarib tashlanadigan bo`lakning minimal o`lchamiga teng elakka tushadi. Elak usti sinfining ortiqcha miqdori jarayondan chiqarib tashlanadi, qoldiq esa tegirmonga qaytariladi. Tegirmondan chiqarib tashlanayotgan kritik o`lchamdagi sinf ruda-galkali yanchishda maydalovchi vosita sifatida ishlatilishi yoki qayta maydalangandan keyin tegirmonga qaytarilishi mumkin. To`rtinchi usulda o`zida-o`zini yanchish siklidan chiqarilgan yirik fraktsiya qayta maydalangandan so`ng alohida sharli tegirmonda yanchilishi mumkin. Birinchi, uchinchi va to`rtinchi usullar samaraliroq, chunki ular tegirmondagi mahsulotning granulometrik tarkibini o`zgartirishga, ikkinchi usul esa bu tarkibni faqat o`rtachalashtirishga imkon beradi. Birinchi yarim o`zida-o`zini yanchish usulida maydalash sxemasi ancha sodda bo`ladi. Agar uchinchi usulda tegirmondan chetlashtiriladigan kritik o`lchamdagi sinf to`liq maydalovchi vosita sifatida ishlatilishi mumkin bo`lsa, bunda ham maydalash sxemasi sodda bo`ladi. Kritik o`lchamdagi bo`laklarning bir qismini qayta maydalash usuli o`zida-o`zini yanchish sxemasini bir muncha murakkablashtiradi. Sanab o`tilgan usullarning qay birini tanlash faqat texnologik sinovlar, keyingi texnik-iqtisodiy taqqoslashlar asosida amalga oshiriladi. Dag’al ruda-galkali yanchishda maydalovchi vosita talab qilinadigan o`lchamga qarab birinchi yoki ikkinchi maydalash bosqichi mahsulotlaridan ajratib olinadi. Maydalash sxemasini hisoblash Maydalash sxemasini hisoblash uchun dastlabki ma`lumotlar Maydalash sxemasini hisoblash uchun quyidagi ma`lumotlar kerak: boyitish fabrikasining dastlabki xomashyo bo`yicha ishlab chiqarish unumdorligi; mahsulotning yiriklik xarakteristikasi, maydalangan mahsulotning maksimal yirikligi; alohida maydalangan mahsulotning yiriklik xarakteristikasi; alohida maydalash bosqichlaridagi elash samaradorligining ko`rsatgichlari. Dastlabki va maydalangan mahsulotlarning yiriklik harakteristikasi ilmiy-tadqiqot ishlari hisobotlaridan va loyihalanayotgan fabrikadagi o`xshash rudani boyituvchi fabrikaning amaliy ko`rsatkichlaridan olinadi. Maydalash sxemasida barcha mahsulotlar arab, jarayonlar rim raqamlarida ifodalanadi. Maydalash sxemasi quyidagi tartibda hisoblanadi. 1. Maydalash sexi dastgohining soatlik aniqlanadi. 2. Umumiy maydalash darajasi aniqlanadi S um ishlab chiqarish unumdorligi Dmax d max bu yerda Dmax - dastlabki rudadagi eng katta bo`lakning o`lchami ; d max - maydalangan mahsulot tartibidagi eng katta bo`lakning o`lchami. Tanlangan maydalagichlar va qabul qilingan maydalash darajalari quyidagi talablarga javob berishi kerak: maydalagichning qabul qiluvchi tuynugi unga tushuvchi ruda bo`laklarining o`lchamidan 10-20% ga katta bo`lishi kerak; maydalagich berilgan ishlab chiqarish unumdorligini ta`minlashi kerak; loyihalangan bo`shatish tuynugining kengligi shu turdagi maydalagich uchun ruxsat etilgan chegarada bo`lishi kerak; maydalagichlarning yuklash koeffitsientlari imkoni boricha yaqin bo`lishi kerak. Agar yuqorida keltirilgan maydalagichlarga qo`yiladigan talablar loyihalanayotgan maydalash sxemasida bajarilmaydigan bo`lsa, alohida maydalash bosqichlaridagi belgilangan maydalash darajalarini o`zgartirish kerak. Masalan, uchinchi bosqich maydalagichi ortiqcha yuklangan, ikkinchi bosqich maydalagichi esa yetarli darajada yuklanmagan bo`lsa, ikkinchi bosqichda maydalash darajasini oshirish va uchinchi bosqichda maydalash darajasini kamaytirish kerak. Ayrim hollarda ikki bosqichli maydalash sxemasini uch bosqichli sxemaga almashtirishga to`g’ri keladi. Maydalash sxemasi oxirgi hisoblash bajariladi va dastgohlarning to`g’ri tanlangani tekshiriladi. Maydalash sxemasini hisoblashga misol Quyidagi shartlar uchun maydalash sxemasini tanlang va hisoblang. Boyitish fabrikasining ruda bo`yicha ishlab chiqarish unumdorligi Q=4 mln t/yil; ruda ochiq usulda qazib olinadi, o`rtacha qattiqlikka ega, sochma zichligi 1,75 t/m3, eng katta bo`lakning o`lchami 900 mm, rudaning namligi 4 %. 1. Yirik maydalash bo`limining ishlab chiqarish unumdorligini aniqlaymiz. 2– jadval bo`yicha uzluksiz, 7 kunlik ish haftasini tanlaymiz. Dastgohlarning toza ish vaqti yiliga 340 kun, 7 soatdan 3 smenada. Yirik maydalash bo`limi dastgohining soatlik ishlab chiqarish unumdorligi Q y . m. s . 4 10 6 560 t / soat 340 3 7 340 3 7 Q f . y. 2. O`rta va mayda maydalash bo`limlarining ishlab chiqarish unumdorligini aniqlaymiz. Boyitish fabrikasini loyihalashning umumiy shartiga ko`ra yirik maydalangan mahsulot omborini qurishni ko`zda tutamiz. O`rta va mayda maydalash bo`limlarining ish tartibini dam olish kuni bilan qabul qilamiz, ya`ni yiliga 305 kun, 3 smenada 7 soatdan. Mashina vaqtining yillik fondi: 305 3 7 6405 soat O`rta va mayda maydalash bo`limlarining soatlik ishlab chiqarish unumdorligi Qo '.m.m.s Q f .s. 6405 625 t/soat 3. Texnik–iqtisodiy taqqoslash uchun maydalash sxemasi variantlarini tanlaymiz. Rudaning fizik xususiyatlaridan kelib chiqqan holda sharli tegirmonda yanchish variantini qabul qilamiz. Tegirmonga kelib tushadigan mahsulot yirikligini 13 mm deb qabul qilamiz (sharli tegirmonga tushadigan mahsulot yirikligi 10–15 mm oralig’ida). Bu yiriklikka yopiq siklda ishlovchi mayda maydalovchi konusli maydalagichlarda erishish mumkin. Shuning uchun hisoblashlar uchun maydalash sxemasining BBA variantini tanlaymiz. 1. Umumiy maydalash darajasini aniqlaymiz. S um Dmax 900 69,3 d max 13 2. Alohida bosqichlardagi maydalash darajasini aniqlaymiz. Sum S1 S 2 S3 , agar S1 S 2 S 3 deb qabul qilsak, S um S 3 bo`ladi. So'r 3 S 3 69,3 4,1 bu yerda, So`r – bitta bosqich uchun o`rtacha maydalash darajasi. Uchinchi bosqichi yopiq siklli maydalash sxemalarida birinchi va ikkinchi bosqich maydalash darajalari So`r dan birmuncha kichik, uchinchi bosqich maydalash darajasini esa So`r tadan katta deb qabul qilinadi. Shuning uchun birinchi va ikkinchi maydalash bosqichi uchun S1 S 2 3,8 deb qabul qilamiz. U holda S3 S um 69,3 4,8 S1 S 2 3,8 3,8 1 Dastlabki elash 2 Маydalash 3 4 5 Dastlabki elash 6 Маydalash 7 8 9 10 Dastlabki va tekshiruvchi elash 11 12 Маydalash 13 2.9.-rasm. Maydalash sxemasi BBA 3. Har qaysi maydalash bosqichidan keyingi mahsulotlarning shartli maksimal yirikligini aniqlaymiz. D5 D9 D11 Dmax 900 236 mm S1 3,8 Dmax 900 62 mm S1 S 2 3,8 3,8 Dmax 900 13 mm S1 S 2 S 3 3,8 3,8 4,8 4. Birinchi va ikkinchi maydalash bosqichlari uchun maydalagichlarning bo`shatish tuynugining kengligini aniqlaymiz. iII D5 236 157 mm 150 mm Z II 1,5 iII 150 mm da D5 iII Z II 150 1,5 225 mm iIV D9 62 30 mm Z IV 2,1 Z ning qiymatini 1,5-2,5 oralig’ida qabul qilamiz 5. Birinchi va ikkinchi maydalash bosqichi uchun elak ko`zining o`lchami va elash samaradorligini aniqlaymiz. Hisoblanadigan sxema uchun ai iII 150 mm Yirik maydalashdan oldin panjarali elaklar uchun elash samaradorligini 60–70 %, o`rta va mayda maydalashdan oldin vibratsion elaklar o`rnatilgandagi elash samaradorligi 80–85 % deb qabul qilinadi. E a I 60% aIII 1,8iIV 1,8 30 54 mm, yaxlitlab olganda а 85 % aIII 60 mm , EIII 6. Uchinchi maydalash bosqichi uchun elak va maydalagichlarning ish tartibini tanlaymiz. Elak va maydalagichlarning ish tartibini belgilovchi i, a ва E a larning son qiymatlariga bog’liq holda maydalangan mahsulotlarning yiriklik xarakteristikasi, hamda elak va maydalagichlarning kerakli soni o`zgaradi. Hisoblanayotgan sxema uchun uchinchi bosqich bo`shatish tuynugining kengligi d max : 2 13 : 2 6,5 7 mm av 13 mm , EVа 85 % . 7. Maydalash jarayonlariga tushayotgan 3,7 va 12 - mahsulotlarning massasini aniqlaymiz. 3 75% ; 75% ; 13 135% deb qabul qilamiz Qn Q1 n formula orqali mahsulotlarning og’irligini topamiz (esingizda bo`lsin, yirik, o`rta va mayda maydalash bo`limlarining ishlab chiqarish unumdorligi har xil). Q3 560 0,75 420 t / soat Q7 625 0,75 468 470 t / soat Q12 625 1,35 843 845 t / soat 8. Maydalagichlarni tanlaymiz. Maydalagichlarga qo`yiladigan talablarni (maydalash sxemasini hisoblash natijalari asosida) 4- jadvalga kiritamiz. Tanlanadigan maydalagichlarga qo`yiladigan talablar asosida kataloglardan maydalagich tanlaymiz [1,2]. Tanlangan maydalagichlarning texnologik xarakteristikasini jadval tarzida beramiz. Maydalagichlarning yuklash koeffitsienti quyidagicha aniqlanadi. k1 240 0,35 680 k2 260 0,73 360 k3 485 0,73 670 bu yerda, suratda - talab qilinadigan ishlab chiqarish unumdorligi, maxrajda maydalagichning texnologik xarakteristikasi asosidagi ishlab chiqarish unumdorligi. 4-jadvalю Maydalagichlarga qo`yiladigan talablar Maydalash bosqichlari Ko`rsatkichlar Birinchi Ikkinchi Uchinchi 900 225 60 150 30 7 420 470 845 240 260 485 Dastlabki rudadagi eng katta bo`lakning o`lchami, mm Bo`shatish tuynugining kengligi, mm Talab qilinadigan unumdorligi: t/soat, ishlab chiqarish 3 m /soat Hisoblashlar shuni ko`rsatadiki, birinchi bosqichdagi KKD–1200x150 maydalagichning yuklash koeffitsienti juda kichik. Uni yuzli maydalagich SHDP12x15 ga almashtirish mumkinligini ekanligini ko`rib chiqamiz. SHDP-12x15 maydalagichining ishlab chiqarish unumdorligi 150 mm li tirqishda 315 m3/soatga teng. k1 240 0,76 315 5 -jadval Maydalash bosqichlari Maydalagichning turi va o`lchami Qabul qilish tuynugining kengligi, mm Bo`shatish tuynugi kengligi, mm Ishlab chiqarish unumdorligi, m3/soat Birinchi Yirik maydalovchi konusli maydalagich KKD–1200 1200 130, 150, 180 680 Ikkinchi O`rtacha maydalovchi konusli maydalagich KSD-1200 350 30–60 360 Uchinchi Mayda maydalovchi konusli maydalagich KMD, 2200 130 5–16 223 Birinchi bosqichda bitta SHDP-12x15 maydalagichini o`rnatish kifoya. Uchinchi bosqichda esa berilgan ishlab chiqarish unumdorligini ta`minlash uchun KMD–2200 maydalagichidan 3 tasini o`rnatish kerak. Амалий машғулот № 6 Рудаларни майдалаш циклини хисоблаш Rudaning qabul qilingan kattaligiga muvofiq, ezilganlik darajasi: (1) Keng tarqalgan ishlatiladigan jag'li va konusli kırıcılarda, ezilme darajasi quyidagilardir: katta maydalash 3 - 5; o'rtacha maydalash 4 - 6; mayda maydalash 3 - 5, yopiq siklda 7 ga teng. Bir necha bosqichda maydalashda umumiy ezilganlik darajasi alohida bosqichlarda maydalash darajasining hosilasiga teng bo'ladi. i общ = i1∙ i2∙ …∙ in (2) Bizning holatda uch bosqichli sxemadan foydalanib, talab qilinadigan maydalanish darajasini olish mumkin. O'rtacha maydalash darajasi: Maydalash sxemalarida "ortiqcha narsalarni yo'q qilish" tamoyilini ta'minlash uchun dastlabki ko`rish mumkin. Maydalashning III bosqichi uchun uni qo'llash deyarli har doim oqlanadi; uni ikkinchi bosqichda talab etiladi. Maydalashning birinchi bosqichidan oldin oldingi g’alvirlash qo'llash uchun asoslanish kerak. III bosqich maydalash mahsulotning o'lchamlarini nazorat qilish uchun odatda tekshiruvchi g’alvirlash qo'llaniladi. 2.1.3 Maydalash sxemasini hisoblash 1) Maydalangan mahsulotning maydalanish darajasini va bosqichlarini bosqichmabosqich aniqlash i1 = 1,55; i2 = 4,0; i3 = 4,3 Maydalangan mahsulotlarning nominal hajmi quyidagicha bo'ladi: 1-rasm. Maydalash sxemasi 2) Maydalagichning qabul qilish tuynigini minimal kenglikning aniqlash Ushbu qiymatlar quyidagi formuladan topiladi: В = (1,15 – 1,20) ∙ DН, (3) bu erda B - maydalagichning qabul qiluvchi teshiklarining eni, mm; DH - maydalagichning nominal hajmi, mm. I bosqich uchun ВI = 1,15 ∙ 400 = 460 mm II bosqich uchun ВII = 1,15 ∙ dH I = 1,15 ∙ 258 = 26 mm III bosqich uchun ВIII = 1,15 ∙ dH II = 1,15 ∙64 = 75 mm 3) Maydalagichlarning bo'shatish tuynigining kengligini aniqlash Ushbu miqdorlarni aniqlash uchun quyidagi formuladan foydalanamiz: , (4) dH- maydalangan mahsulotning nominal hajmi, mm Z- kengaytirish koeffitsienti; Maydalash bosqichlari uchun Z qiymatlari: I bosqich- ZI = 1,55 II bosqich - ZII = 3,0 III bosqich - ZIII = 3,5. Bizning holatda, ochiq siklda maydalash uchun, chiqish tuyniklari quyidagilalga teng: 4) Mahsulot chiqishini aniqlash Quyidagilarni qabul qilamiz: gn- n-mahsulotning chiqishi,% original; Qn – n-mahsulotining vaznli chiqishi, t / s; Qоn - n-mahsulotning hajmli chiqishi m3 / s Maydalanishning har bir bosqichiga kiradigan mahsulotlarning nisbiy chiqishi (% da) adabiyot ma'lumotlari bo'yicha aniqlanadi: I bosqich – 100 %; II bosqich – 85 %; III bosqich – 190 %. Амалий машғулот № 7 Бир босқичли янчиш схемасини тузиш Yanchish ma’lum yiriklikka ega zarrachalar olish, yanchilgan mahsulotning berilgan solishtirma yuzasiga erishish rudali va noruda minerallar yuzasini ochish, mahsulotni fizik va kimyoviy o’zlashtirish maqsadida qo’llaniladi. Yanchish texnologiyasini foydali qazilmani qayta ishlash texnologiyasining shartlarini hisobga olgan holda tanlanadi. Boyitish fabrikalarida ruda va boshqa foydali qazilmalarni barabanli tegirmonlarda yanchish bir, ikki va uch bosqichli sxemalar orqali amalga oshiriladi. Bir bosqichli yaanchish sxemalari uncha katta bo’lmagan quvvatga ega (200 t/sutka gacha), shuningdek, katta quvvatga ega bo’lgan fabrikalardan nisbatan dag’al (0,2 mm gacha) yanchishda qo’llaniladi. Barabanli, sharli, sterjenli va ruda-galkali tegirmonlar yopiq tsiklda va kamdankam xollarda ochiq va qisman ochiq tsikllarda ishlaydi. Ochiq tsiklda yanchilgan mahsulot tegirmondan faqat bir marta o’tadi va tagirmondan tayyor yanchilgan mahsulot olinadi. Ochiq tsiklda yanchish sterjenli tegirmonlar uchun quruq va ho’l yanchishda, sharli tegirmonlar uchun esa faqat quruq yanchishda ishlatiladi. Yopiq tsiklda tegirmon spiralli klassifikator, gidrotsiklon yoki elak bilan birgalikda o’rnatiladi. Ikki bosqichli yanchish sxemalari o’rtada va katta quvvatdagi boyitish fabrikalarida rudani ancha mayin (0,15 mm gacha) tuyushda qo’llaniladi. Ikki bosqichli yanchish sxemalari mahsulotning birinchi bosqichdan ikkinchi bosqichga uzatish, yahni quyulma yoki qum bo’yicha uzatish usuli bilan bir-biridan farq qiladi. Birinchi xolda birinchi va ikkinchi bosqichdagi tegirmonlar to’liq yopiq tsiklda, ikkinchi xolda esa birinchi bosqich tegirmonlar ochiq yoki qisman ochiq tsiklda, birinchi bosqichdagisi esa yopiq tsiklda ishlaydi. Birinchi va ikkinchi bosqichdagi tegirmonlar ketma-ket o’rnatiladi. Yanchishning yopiq tsiklda yanchuvchi mahsulot tegirmondan klassifikatorlarga tushib, ikki mahsulot-quyulma ajraladi. Quyulma boyitishga yuborilsa, qum esa to talab qilinadigan kattalikkacha yanchilmaguncha qayta-qayta tegirmonga qaytariladi. Yopiq tsiklda tartibida qumning massasi doimiy aylanib, u tegirmon ichida aylanuvchi yuk deb ataladi. Tegirmonga tushadigan rudaning miqdori, o’lchami, qattiqligi, suvning berilishi, nasoslarning va gidrotsiklonlarning ishlash tartibi o’zgarganda tegirmon ichida aylanadigan yukda o’zgarishlar sodir bo’ladi. Tegirmon yopiq tsiklda ishlaganda tegirmonning ruda bo’yicha ishlab chiqarish unumdorligining ortishi bilan uning ichida aylanadigan yuk ortadi. Uncha katta bo’lmagan (400 % gacha) aylanuvchi yuk tegirmonning ishlab chiqarish unumdorligini sezilarli darajada orttiradi. Tegirmon ichida aylanuvchi yukning miqdorini ortishi muxsulotning tegirmon ichidan o’tish tezligini orttiradi, bu esa mahsulotning o’ta yanchilishining oldini olib, tegirmonning ishlab chiqarish unumdorligini orttiradi. Bu yukning keragidan ortishi tegirmonning ishlab chiqarish unumdorligining pasayishiga olib keladi. SHarli, rudali va ruda galkali tegirmonlar asosan yopiq tsiklda ishlaydi. Odatda tegirmonlar ichida aylanuvchi yuk foizlarda ifodalanadi: S=S/Q Bunda: S – qumning og’irligi: Q – dastlabki mahsulotning og’irligi. Tegirmonga tushadigan umumiy mahsulotning og’irligi Q = Q + S = Q + SQ = Q (1 + S) Aylanuvchi yuk dastlabki mahslotning og’irligiga qarab 50 dan 700 % gacha chegarada o’zgarishi mumkin. Tegirmonning dastlabki mahsulot bo’yicha ishlab chiqarish unumdorligi ortsa yoki quyulmaning mayinligi ortsa, aylanuvchi yuk ortadi. Xaddan ortiq aylanuvchi yukda yanchish sharoiti yomonlashadi. Yanchish sxemalarini tanlashda rudaning moddiy tarkibi va fizikaviy xossalari, yanchishning talab qilinadigan o’lchami, minerallar yuzasining ochilish darajasi, kapital va ekspluatatsiya xarajatlari va x.k. larni hisobga olish kerak. Rudani sharli yanchishda uning tarkibida 15 % tayyor mahsulot bo’lganda yanchishning birinchi bosqichidan oldin dastlabki klassifikatsiya ishlatiladi. To’liq yopi tsiklda tekshiruvchi klassifikatsiya yanchilgan mahsulot yirikligini nazorat qilish, tegirmonning ishlab chiqarish unumdorligini oshirish va mahsulotning shlamlanishni kamaytirish uchun qo’llaniladi. Rudali o’zini o’zi yanchishda ikki bosqichli yanchish sxemasi qo’llaniladi. Birinchi bosqichi "Kaskad" yoki "Aerofol" turdagi tegirmonlarda spiralli klassifikator, elak, pnevmatik klassifikator kabilar bilan yopiq tsiklda, ikkinchi bosqichi esa gidrotsiklonlar bilan yopiq tsiklda ishlovchi ruda-galkali tegirmonlarda amalga oshiriladi. Yanchish sxemasini tanlash turli xildagi sxemalarni sanoat yoki yarim sanoat sharoitida tajriba yo’li bilan tekshirish orqali amalga oshiriladi. Bundany ma’lumotlar yo’q bo’lsa, yanchish sxemasi dastlabki va oxirgi mahsulotning o’lchami, boyitish fabrikasining quvvati, qum va quyulmani alohida boyitish kerakligi, rudaning fizik xossalari va x. k. lar asosida tallanadi. O’zini – o’zi yanchishni nam, loyli rudaga qo’llash avzal. Tegirmonning o’lchamini va istehmol qiladigan quvvatini tanlash yiriklashgan sinov natijalari asosida tanlanadi. Agar tegirmonga tushayotgan mahsulot ichida yirik bo’laklar yetarli miqdorda bo’lmasa, ruda – galkali yanchish qo’llanilishi mumkin. Bu usul o’zini-o’zi yanchishdan qimmatroq lekin sharli va sterjenli tegirmonlarda yanchishdan arzonroq. SHunday qilib, yanchish usuli rudaning qattiqligini, moddiy va granulometrik tarkibini, tekstura tuzilishini hisobga olgan holda larni texnikiqtisodiy taqqoslash asosida tanlanadi. Yanchish sxemasini hisoblashga misollar «D» sxemasini hisoblash 1 2 Янчиш Текширувчи классификация5 Қум Қуюлманинг назорат 4 6 классификацияси Куюлма 7 Кум 8-rasm. Yanchish sxemasi. Hisoblash uchun dastlabki ma’lumotlar: Q1 200 т/ соат 4 50 % , 6 75 % , R 6 2,6 (28% qattiq zarrachalar); R 7 0,4 (nazorat klassifikatsiyasi gidrotsiklonlarda olib boriladi). 1. Q 4 va Q 7 larning qiymatini aniqlaymiz. 14–jadvaldan [1] 41 31,5 % va 61 53 % ligini topamiz. 61 (R 6 R 7 ) 0,53(2,6 0,4) Q 4 Q1 1 200 384 t/soat 1 0,315 2,6 0,53 0,4 4R 6 6R 7 Bu yerda n va n1 – n– nomerli mahsulotdagi –0,074 mm va –0,04 mm li sinflarning miqdori. Q 7 Q 4 Q1 384 200 184 т/ соат 2. Q 8 , Q 5 , Q 2 va Q 3 larning qiymatini aniqlaymiz. Dastlab tegirmon ichida aylunuvchi yukni belgilaymiz. “D” sxemani nasos ishlatmasdan amalga oshirish mumkin emasligini hisobga olib, tegirmon ichida aylanuvchi yukni 300 % deb qabul qilamiz. Q 8 Q1 C опт 200 3 600 т/ соат Q 5 Q 8 Q 7 600 184 416 т/ соат Q 2 Q 3 Q 8 Q1 600 200 800 т/ соат Hisoblash uchun ma’lumotlar: Q1 200 т/ соат; 1 7 % , 4 41 411 ; m=2; k 0,82 ; R 4 2,6 ; R 5 0,2 (spiralli klassifikator). bu yerda: m– ikkinchi bosqichdagi tegirmon xajmining birinchi bosqichdagi tegirmon xajmiga nisbati; k–tuzatish koeffitsienti (0,80–0,85). «GA va GA1» sxemasini hisoblash. 1 1 Янчиш Янчиш 2 2 Дастлабки классификация 3 Дастлабки ва текширувчи классификация 4 Қум 4' 5 Янчиш Қуюлма 5 6 Янчиш Қуюлма Қум 5' Текширувчи классификация 6 4'' 4 Қуюлма 5'' Қум 9-rasm. Yanchishning «GA va GA1» sxemasi 1. 2 ning qiymatini aniqlaymiz. 2 1 2. Q , va Q 5 1 4 1 к 1 1 k m 0,07 0,7 0,07 0,308 30,8 % 1 0,82 2 larning qiymatini aniqlaymiz. Dastlab 14–jadvaldan [1] 21 18 % , 41 48 % ligini aniqlaymiz. Q 5 1 Q 1 R 4 ( 41 21 ) 200 2,6(0,48 0,18) 136 т/ соат 0,48(2,6 0,2) 41 (R 4 R 5 ) Q 14 Q 1 Q 5 1 200 136 64 т/ соат 3. Q , Q 5 va Q 3 larning qiymatini aniqlaymiz. Optimal aylanuvchi yukni 5 1 belgilaymiz. Tegirmon va klassifikator bir–biri bilan o’z oqimi orqali bog’langanda S опт =500% deb qabul qilamiz. Q511 Q51 Cопт 136 5 680 т / соат Q 5 Q 6 Q 51 Q 511 136 680 816 т/ соат Q 3 Q1 Q 5 200 816 1016 т/ соат Sxemani hisoblash uchun dastlabki ma’lumotlar: Q1 200 т/ соат; 1 5% , 7 75% , m 1 ; k 0,82 , R 7 2,6 , R 8 0,4 (sxemaning birinchi bosqichida mexanik klassifikator, ikkinchi bosqichida gidrotsiklon o’rnatilgan). 1. 4 ning qiymatini aniqlaymiz. 4 1 к 1 1 k m 0,05 0,75 0,05 0434 43,4 % 1 0,821 2. Q5, Q2 va Q3 larning qiymatini aniqlaymiz. Optimal aylanuvchi yukni belgilaymiz C опт 300 % . Q 5 Q1 C опт 250 3 600 т/ соат Q 2 Q 3 Q1 Q 5 200 600 800 т/ соат 3. Q 8 , Q 7 , Q 7 , Q 8 , Q 9 va Q 6 larning qiymatini aniqlaymiz. 1 11 1 14–jadvaldan [1] 4 26,5 % va 71 53 % Q 81 Q 711 Q 1 R 7 ( 71 41 ) 200 2,6(0,53 0,265) 118 т/ соат 0,53(2,6 0,4) 71 (R 7 R 8 ) Q 71 Q 1 Q 8 200 118 82 т/ соат 4. Q 8 , Q 8 , Q 9 11 va Q 6 1 larning qiymatini aniqlaymiz. Tegirmon va klassifikatorning nasos orqali ulangani va mayin quyulma olinishini hisobga olib С опт 300 % deb qabul qilamiz. Q 811 Q 81 C II опт 118 3 354 т/ соат Q 8 Q 9 Q 81 Q 811 118 354 472 т/ соат VA va VA1 sxemasini hisoblash. 1 1 2 2 Янчиш 3 3 Қуюлма 4 3 Текширувчи классификация Қуюлма классификация 9 Қум Қуюлма Дастлабки классификация 7' Қуюлма Қум 8 Янчиш 9 8 Янчиш Қуюлма 4 5 Қум 6 Дастлабки ва текширувчи 7 Текширувчи классификация 7'' 7 8'' Текширувчи классификация Қуюлма Қум 5 Амалий машғулот № 8 Бир босқичли янчишнинг сув-сарфи схемасини хисоблаш Suv sarfi sxemasini loyihalashning maqsadi jarayonlardagi suyuqlikning qattiq zarrachalarga (S:Q) nisbatini, jarayonlarga qo'shiladigan va buning aksicha mahsulotlardan ajralib chiqadigan suvning miqdorini, sxemalardagi mahsulotlar uchun S:Q nisbatini, boyitish fabrikasining suvga bo'lgan umumiy ehtiyojini aniqlash va suv bo'yicha muvozanat tuzishdan iborat. Sxemani hisoblash uchun quyidagi belgilashlarni kiritamiz. Rn– suyuqlikning qattiq zarrachalarga nisbati, son qiymati (m3 suv/1 t qattiq zarrachaga teng); Wn– jarayon yoki mahsulotdagi suvning miqdori, (m3/ vaqt birligida); Ln– jarayon yoki mahsulotga qo’shiladigan suvning miqdori, (m3/ vaqt birligida); Sn– mahsulotning namligi, %; δn– mahsulotdagi qattiq zarrachalarning zichligi, t/m3; Vn– bo’tana hajmi (m3/ vaqt birligida); Ln– alohida jarayonlarga qo'shiladigan toza suvning sarfi, m3/ t; Wn Rn Q n Rn Rn Sn Wn Qn Sn 1 Sn Rn Wn 1 Rn Qn Wn Vn Wn Qn n R n Qn Vn Qn ( Rn 1 n ) Qn n ; Suv sarfi sxemasi quyidagi tartibda hisoblanadi 1. Dastlabki ko'rsatkichlarning son qiymati belgilanadi. 2. Yordamchi jadval tuziladi va sifat sxemasidan mahsulotlarning og’irligi va dastlabki ko'rsatgichlar yoziladi. 3. Wn=Rn Qn formula orqali dastlabki ko'rsatgichlar bo'yicha R ning qiymati, ma'lum mahsulotlar va jarayonlar uchun suvning miqdori hisoblanadi va yordamchi jadvalga yoziladi. 4. Muvozanat tenglamalari orqali alohida mahsulotlarga qo'shiladigan suvning miqdori aniqlanadi va bir vaqtning o'zida sxemaning barcha mahsulotlaridagi suvning miqdori aniqlanadi. 5. (9) formula orqali Rn ning qiymati aniqlanadi. 6. (12) formula orqali hamma mahsulotlar va jarayonlar uchun bo'tananing hajmi hisoblanadi. 7. Suv sarfi sxemasini hisoblashning natijalari jadval va grafik tarzida beriladi. 8. Boyitish fabrikasi bo'yicha suv muvozanati tuziladi. Suv sarfi sxemasini hisoblashga misol Yanchish, flotatsiya va suvsizlantirish jarayonlari uchun suv sarfi sxemasini hisoblang. 1. Ilmiy–tadqiqot ishlari hisobotlari va amalda ishlab turgan boyitish fabrikasi ko'rsatkichlariga asoslanib, dastlabki ko'rsatkichlarning son qiymatlarini belgilaymiz (8.1- jadval). 8.1-jadval. Suv sarfi sxemasini qisoblash uchun dastlabki ko'rsatkichlar I guruh. R ning ta'minlanishi kerak bo'lgan optimal qiymatlari II guruh. R ning III guruh. Alohida boshqarilmaydigan jarayonlardagi toza suv qiymatlari sarfining me'yorlari R1=0,3 RVI=4,0 R1=0,03 R14=2,0 R4=1,5 RVII=2,8 R5=0,25 R17=1,5 R7=2,5 RVIII=4,0 R8=0,3 R18=3,0 RIV=0,4 RX=1,0 R11=2,5 R4=2,8 R24=2,5 Boyitmani quyiltirgichga uzatish uchun l17=1,5m3/t, unda RIX=R17+l17=1,5+1,5=3,0 m3/t 2. Yordamchi jadval tuzib, alohida mahsulot va jarayonlardagi qattiq zarrachalarning miqdorini (miqdor sxemasini hisoblash natijalari asosida) suv sarfi sxemasini hisoblash uchun dastlabki ko'rsatkichlarni va W n R n n formula orqali aniqlangan Rn ning qiymatlarini jadvalga kiritamiz. 3. Alohida jarayonlarlar va mahsulotlarga qo'shiladigan suvning miqdorini hisoblaymiz. Jarayon uchun muvozanat tenglamasi bo'yicha LI ni aniqlaymiz. W 1 W 5 Lт W I LI WI W1 W5 120 6 50 64 m3 / soat Xuddi shu tartibda L va W larning keyingi qiymatlarini hisoblaymiz. LII W4 W5 W3 300 50 120 230 m3 / soat LIII W7 W8 W9 W4 500 120 160 300 160 m3 / soat LIV WIV W8 160 120 40 m3 / soat Keyingi hisoblashlarni sxema oxiridan olib boramiz. LVIII WVIII W14 160 80 80 m3 / soat W17 WVIII W16 160 45 115 m3 / soat LVIII WVI W11 W16 240 125 115 0 m3 / soat W15 WVI W14 240 80 160 m3 / soat W20 W15 W18 169 60 220 m3 / soat LV WV W7 W20 672 500 220 48 m3 / soat LV ning qiymati manfiy chiqdi. Bu degani suvni qo'shish emas, balki yo'qotish maqsadida quyultirish jarayoni qo'llaniladi. V jarayonda suvning ortiqcha miqdori unchalik ko'p bo'lmagani uchun quyultirish jarayonidan voz kechamiz. U holda LV 0 WV W7 W20 500 220 720 m3 / soat RV WV 720 3,0 QV 240 W12 WV W11 720 125 595 m3 / soat LVII WVII W12 532 595 63 m3 / soat Nazorat flotatsiyasida ham biroz ortiqcha suv bor, shuning uchun RVII ning optimal qiymatiga erishish uchun asosiy flotatsiya chiqindisi quyultirilishi kerak. Lekin ortiqcha suv uncha ko'p bo'lmagani uchun quyultirish jarayonini qo'llamaymiz. U holda: LVII 0 WVII W12 595 m3 / soat RVII WVII 595 3,13 QVII 191,3 (2,18 урнига) W19 WVII W18 595 60 536 m3 / soat 8.2-jadval. Suv sarfi sxemasini hisoblash uchun yordamchi jadval Jarayon№ Qn, t/soat Rn Wn, m3/soat Jarayon№ Qn, t/soat Rn Wn, m3/soat 1 200 0,03 6 13 60 - - 2 400 - - VI 60 4,0 240 I 400 0,03 120 14 40 2,0 80 3 400 0,03 120 15 20 - - II 400 - - VIII 40 4 160 4 200 1,5 300 16 30 1,5 45 5 200 0,25 50 17 10 - - 6 600 - - VII 190 2,8 532 III 600 - - 18 20 3,0 60 7 200 2,5 500 19 170 - - 8 400 0,3 120 20 40 - - IV 400 0,4 160 IX 30 3,0 90 9 400 0,4 160 21 0 - - 10 240 - - 22 30 1,0 30 V 240 -2,8 672 X 30 1,0 30 11 50 2,5 125 23 0 - - 12 190 - - 24 30 0,11 3,3 4. Rn vа V n ning qiymatlarini (9) va (12) formulalardan topamiz. Suv sarfi sxemasining hisoblash natijalari 8.3-jadval tarzida rasmiylashtiriladi. 8.3-jadval Mahsulotlar jarayonlar № Mahsulotlar jarayonlar nomi Q, t / soat R W , m3 / soatV , m3 / soat Asosiy Tushadi: V flotatsiya klassifikator quyulmasi 7 20 birlashgan mahsulot 200 2,5 500 5667 40 5,5 220 233,3 – – 0 0 240 3,0 720 800,0 oraliq toza suv 10 Jami Chiqadi: 11 boyitma 50 2,5 125 141,7 12 chiqindi 190 3,13 595 658,3 10 Jami 240 3,0 720 800,0 Suv muvozanati Suv sarfi sxemasi boyitish fabrikasi bo'yicha umumiy va toza suv balansini tuzilishga yordam beradi. Jarayonlarga tushayotgan umumiy suvning miqdori oxirgi mahsulotlar bilan chiqib ketayotgan suvning umumiy miqdoriga teng bo'lishi kerak. Shuning uchun suv muvozanati quyidagi tenglik orqali ifoda qilinadi. W1 L Wо bu yеrda: W1 – dastlabki mahsulotlar bilan tushadigan suv miqdori; L–jarayonga beriladigan suvning umumiy miqdori; W о miqdori. – oxirgi mahsulotlar bilan jarayondan chiqib ketadigan suvning umumiy Yuqorida hisoblangan suv sarfi sxemasi uchun suv muvozanati 8.4- jadvalda keltirilgan. 8.4- jadval. Fabrikadagi umumiy suv muvozanati Jarayonga tushadigan suv m3\soat Jarayondan chiqib ketadigan suv m3\soat Dastlabki rudabilan W1 6 Chiqinda bilan I yanchish LI 64 I klassifikatsiya LII 230 Quyultirgich quyulmasi bilan W21 II klassifikatsiya LIII 160 Filtratda W23 26,7 40 Boyitma bilan W24 3,3 II yanchish LIV 535 60 Boyitmani 2–tozakashga LVIII Охirgiboyitmaga L16 80 45 Jami tushadi: W1 L 625 Jami chiqadi: W о 625,0 Амалий машғулот № 9 Икки босқичли янчиш схемасини тузиш Yanchish ma’lum yiriklikka ega zarrachalar olish, yanchilgan mahsulotning berilgan solishtirma yuzasiga erishish rudali va noruda minerallar yuzasini ochish, mahsulotni fizik va kimyoviy o’zlashtirish maqsadida qo’llaniladi. Yanchish texnologiyasini foydali qazilmani qayta ishlash texnologiyasining shartlarini hisobga olgan holda tanlanadi. Boyitish fabrikalarida ruda va boshqa foydali qazilmalarni barabanli tegirmonlarda yanchish bir, ikki va uch bosqichli sxemalar orqali amalga oshiriladi. Bir bosqichli yaanchish sxemalari uncha katta bo’lmagan quvvatga ega (200 t/sutka gacha), shuningdek, katta quvvatga ega bo’lgan fabrikalardan nisbatan dag’al (0,2 mm gacha) yanchishda qo’llaniladi. Barabanli, sharli, sterjenli va ruda-galkali tegirmonlar yopiq tsiklda va kamdankam xollarda ochiq va qisman ochiq tsikllarda ishlaydi. Ochiq tsiklda yanchilgan mahsulot tegirmondan faqat bir marta o’tadi va tagirmondan tayyor yanchilgan mahsulot olinadi. Ochiq tsiklda yanchish sterjenli tegirmonlar uchun quruq va ho’l yanchishda, sharli tegirmonlar uchun esa faqat quruq yanchishda ishlatiladi. Yopiq tsiklda tegirmon spiralli klassifikator, gidrotsiklon yoki elak bilan birgalikda o’rnatiladi. Ikki bosqichli yanchish sxemalari o’rtada va katta quvvatdagi boyitish fabrikalarida rudani ancha mayin (0,15 mm gacha) tuyushda qo’llaniladi. Ikki bosqichli yanchish sxemalari mahsulotning birinchi bosqichdan ikkinchi bosqichga uzatish, yahni quyulma yoki qum bo’yicha uzatish usuli bilan bir-biridan farq qiladi. Birinchi xolda birinchi va ikkinchi bosqichdagi tegirmonlar to’liq yopiq tsiklda, ikkinchi xolda esa birinchi bosqich tegirmonlar ochiq yoki qisman ochiq tsiklda, birinchi bosqichdagisi esa yopiq tsiklda ishlaydi. Birinchi va ikkinchi bosqichdagi tegirmonlar ketma-ket o’rnatiladi. Yanchishning yopiq tsiklda yanchuvchi mahsulot tegirmondan klassifikatorlarga tushib, ikki mahsulot-quyulma ajraladi. Quyulma boyitishga yuborilsa, qum esa to talab qilinadigan kattalikkacha yanchilmaguncha qayta-qayta tegirmonga qaytariladi. Yopiq tsiklda tartibida qumning massasi doimiy aylanib, u tegirmon ichida aylanuvchi yuk deb ataladi. Tegirmonga tushadigan rudaning miqdori, o’lchami, qattiqligi, suvning berilishi, nasoslarning va gidrotsiklonlarning ishlash tartibi o’zgarganda tegirmon ichida aylanadigan yukda o’zgarishlar sodir bo’ladi. Tegirmon yopiq tsiklda ishlaganda tegirmonning ruda bo’yicha ishlab chiqarish unumdorligining ortishi bilan uning ichida aylanadigan yuk ortadi. Uncha katta bo’lmagan (400 % gacha) aylanuvchi yuk tegirmonning ishlab chiqarish unumdorligini sezilarli darajada orttiradi. Tegirmon ichida aylanuvchi yukning miqdorini ortishi muxsulotning tegirmon ichidan o’tish tezligini orttiradi, bu esa mahsulotning o’ta yanchilishining oldini olib, tegirmonning ishlab chiqarish unumdorligini orttiradi. Bu yukning keragidan ortishi tegirmonning ishlab chiqarish unumdorligining pasayishiga olib keladi. SHarli, rudali va ruda galkali tegirmonlar asosan yopiq tsiklda ishlaydi. Odatda tegirmonlar ichida aylanuvchi yuk foizlarda ifodalanadi: S=S/Q Bunda: S – qumning og’irligi: Q – dastlabki mahsulotning og’irligi. Tegirmonga tushadigan umumiy mahsulotning og’irligi Q = Q + S = Q + SQ = Q (1 + S) Aylanuvchi yuk dastlabki mahslotning og’irligiga qarab 50 dan 700 % gacha chegarada o’zgarishi mumkin. Tegirmonning dastlabki mahsulot bo’yicha ishlab chiqarish unumdorligi ortsa yoki quyulmaning mayinligi ortsa, aylanuvchi yuk ortadi. Xaddan ortiq aylanuvchi yukda yanchish sharoiti yomonlashadi. Yanchish sxemalarini tanlashda rudaning moddiy tarkibi va fizikaviy xossalari, yanchishning talab qilinadigan o’lchami, minerallar yuzasining ochilish darajasi, kapital va ekspluatatsiya xarajatlari va x.k. larni hisobga olish kerak. Rudani sharli yanchishda uning tarkibida 15 % tayyor mahsulot bo’lganda yanchishning birinchi bosqichidan oldin dastlabki klassifikatsiya ishlatiladi. To’liq yopi tsiklda tekshiruvchi klassifikatsiya yanchilgan mahsulot yirikligini nazorat qilish, tegirmonning ishlab chiqarish unumdorligini oshirish va mahsulotning shlamlanishni kamaytirish uchun qo’llaniladi. Rudali o’zini o’zi yanchishda ikki bosqichli yanchish sxemasi qo’llaniladi. Birinchi bosqichi "Kaskad" yoki "Aerofol" turdagi tegirmonlarda spiralli klassifikator, elak, pnevmatik klassifikator kabilar bilan yopiq tsiklda, ikkinchi bosqichi esa gidrotsiklonlar bilan yopiq tsiklda ishlovchi ruda-galkali tegirmonlarda amalga oshiriladi. Yanchish sxemasini tanlash turli xildagi sxemalarni sanoat yoki yarim sanoat sharoitida tajriba yo’li bilan tekshirish orqali amalga oshiriladi. Bundany ma’lumotlar yo’q bo’lsa, yanchish sxemasi dastlabki va oxirgi mahsulotning o’lchami, boyitish fabrikasining quvvati, qum va quyulmani alohida boyitish kerakligi, rudaning fizik xossalari va x. k. lar asosida tallanadi. O’zini – o’zi yanchishni nam, loyli rudaga qo’llash avzal. Tegirmonning o’lchamini va istehmol qiladigan quvvatini tanlash yiriklashgan sinov natijalari asosida tanlanadi. Agar tegirmonga tushayotgan mahsulot ichida yirik bo’laklar yetarli miqdorda bo’lmasa, ruda – galkali yanchish qo’llanilishi mumkin. Bu usul o’zini-o’zi yanchishdan qimmatroq lekin sharli va sterjenli tegirmonlarda yanchishdan arzonroq. SHunday qilib, yanchish usuli rudaning qattiqligini, moddiy va granulometrik tarkibini, tekstura tuzilishini hisobga olgan holda larni texnikiqtisodiy taqqoslash asosida tanlanadi. Yanchish sxemasini hisoblashga misollar «D» sxemasini hisoblash 1 2 Янчиш Текширувчи классификация5 Қум Қуюлманинг назорат 4 6 классификацияси Куюлма 7 Кум 8-rasm. Yanchish sxemasi. Hisoblash uchun dastlabki ma’lumotlar: Q1 200 т/ соат 4 50 % , 6 75 % , R 6 2,6 (28% qattiq zarrachalar); R 7 0,4 (nazorat klassifikatsiyasi gidrotsiklonlarda olib boriladi). 3. Q 4 va Q 7 larning qiymatini aniqlaymiz. 14–jadvaldan [1] 41 31,5 % va 61 53 % ligini topamiz. 61 (R 6 R 7 ) 0,53(2,6 0,4) Q 4 Q1 1 200 384 t/soat 1 0,315 2,6 0,53 0,4 4R 6 6R 7 Bu yerda n va n1 – n– nomerli mahsulotdagi –0,074 mm va –0,04 mm li sinflarning miqdori. Q 7 Q 4 Q1 384 200 184 т/ соат 4. Q 8 , Q 5 , Q 2 va Q 3 larning qiymatini aniqlaymiz. Dastlab tegirmon ichida aylunuvchi yukni belgilaymiz. “D” sxemani nasos ishlatmasdan amalga oshirish mumkin emasligini hisobga olib, tegirmon ichida aylanuvchi yukni 300 % deb qabul qilamiz. Q 8 Q1 C опт 200 3 600 т/ соат Q 5 Q 8 Q 7 600 184 416 т/ соат Q 2 Q 3 Q 8 Q1 600 200 800 т/ соат Hisoblash uchun ma’lumotlar: Q1 200 т/ соат; 1 7 % , 4 41 411 ; m=2; k 0,82 ; R 4 2,6 ; R 5 0,2 (spiralli klassifikator). bu yerda: m– ikkinchi bosqichdagi tegirmon xajmining birinchi bosqichdagi tegirmon xajmiga nisbati; k–tuzatish koeffitsienti (0,80–0,85). «GA va GA1» sxemasini hisoblash. 1 1 Янчиш Янчиш 2 2 Дастлабки классификация 3 Дастлабки ва текширувчи классификация 4 Қум 4' 5 Янчиш Қуюлма 5 6 Янчиш Қуюлма Қум 5' Текширувчи классификация 6 4'' 4 Қуюлма 5'' Қум 9-rasm. Yanchishning «GA va GA1» sxemasi 1. 2 ning qiymatini aniqlaymiz. 2 1 2. Q , va Q 5 1 4 1 к 1 1 k m 0,07 0,7 0,07 0,308 30,8 % 1 0,82 2 larning qiymatini aniqlaymiz. Dastlab 14–jadvaldan [1] 21 18 % , 41 48 % ligini aniqlaymiz. Q 5 1 Q 1 R 4 ( 41 21 ) 200 2,6(0,48 0,18) 136 т/ соат 0,48(2,6 0,2) 41 (R 4 R 5 ) Q 14 Q 1 Q 5 1 200 136 64 т/ соат 3. Q , Q 5 va Q 3 larning qiymatini aniqlaymiz. Optimal aylanuvchi yukni 5 1 belgilaymiz. Tegirmon va klassifikator bir–biri bilan o’z oqimi orqali bog’langanda S опт =500% deb qabul qilamiz. Q511 Q51 Cопт 136 5 680 т / соат Q 5 Q 6 Q 51 Q 511 136 680 816 т/ соат Q 3 Q1 Q 5 200 816 1016 т/ соат Sxemani hisoblash uchun dastlabki ma’lumotlar: Q1 200 т/ соат; 1 5% , 7 75% , m 1 ; k 0,82 , R 7 2,6 , R 8 0,4 (sxemaning birinchi bosqichida mexanik klassifikator, ikkinchi bosqichida gidrotsiklon o’rnatilgan). 1. 4 ning qiymatini aniqlaymiz. 4 1 к 1 1 k m 0,05 0,75 0,05 0434 43,4 % 1 0,821 2. Q5, Q2 va Q3 larning qiymatini aniqlaymiz. Optimal aylanuvchi yukni belgilaymiz C опт 300 % . Q 5 Q1 C опт 250 3 600 т/ соат Q 2 Q 3 Q1 Q 5 200 600 800 т/ соат 3. Q 8 , Q 7 , Q 7 , Q 8 , Q 9 va Q 6 larning qiymatini aniqlaymiz. 1 11 1 14–jadvaldan [1] 4 26,5 % va 71 53 % Q 81 Q 711 Q 1 R 7 ( 71 41 ) 200 2,6(0,53 0,265) 118 т/ соат 0,53(2,6 0,4) 71 (R 7 R 8 ) Q 71 Q 1 Q 8 200 118 82 т/ соат 4. Q 8 , Q 8 , Q 9 11 va Q 6 1 larning qiymatini aniqlaymiz. Tegirmon va klassifikatorning nasos orqali ulangani va mayin quyulma olinishini hisobga olib С опт 300 % deb qabul qilamiz. Q 811 Q 81 C II опт 118 3 354 т/ соат Q 8 Q 9 Q 81 Q 811 118 354 472 т/ соат VA va VA1 sxemasini hisoblash. 1 1 2 2 Янчиш 3 3 Қуюлма 4 3 Текширувчи классификация Қуюлма классификация 9 Қум Қуюлма Дастлабки классификация 7' Қуюлма Қум 8 Янчиш 9 8 Янчиш Қуюлма 4 5 Қум 6 Дастлабки ва текширувчи 7 Текширувчи классификация 7'' 7 8'' Текширувчи классификация Қуюлма Қум 5 Амалий машғулот № 10 Икки босқичли янчишнинг шлам схемасини хисоблаш Suv sarfi sxemasini loyihalashning maqsadi jarayonlardagi suyuqlikning qattiq zarrachalarga (S:Q) nisbatini, jarayonlarga qo'shiladigan va buning aksicha mahsulotlardan ajralib chiqadigan suvning miqdorini, sxemalardagi mahsulotlar uchun S:Q nisbatini, boyitish fabrikasining suvga bo'lgan umumiy ehtiyojini aniqlash va suv bo'yicha muvozanat tuzishdan iborat. Sxemani hisoblash uchun quyidagi belgilashlarni kiritamiz. Rn– suyuqlikning qattiq zarrachalarga nisbati, son qiymati (m3 suv/1 t qattiq zarrachaga teng); Wn– jarayon yoki mahsulotdagi suvning miqdori, (m3/ vaqt birligida); Ln– jarayon yoki mahsulotga qo’shiladigan suvning miqdori, (m3/ vaqt birligida); Sn– mahsulotning namligi, %; δn– mahsulotdagi qattiq zarrachalarning zichligi, t/m3; Vn– bo’tana hajmi (m3/ vaqt birligida); Ln– alohida jarayonlarga qo'shiladigan toza suvning sarfi, m3/ t; Wn Rn Q n Rn Rn Sn Wn Qn Sn 1 Sn Rn Wn 1 Rn Qn Wn Vn Wn Qn n R n Qn Vn Qn ( Rn 1 n ) Qn n ; Suv sarfi sxemasi quyidagi tartibda hisoblanadi 1. Dastlabki ko'rsatkichlarning son qiymati belgilanadi. 2. Yordamchi jadval tuziladi va sifat sxemasidan mahsulotlarning og’irligi va dastlabki ko'rsatgichlar yoziladi. 3. Wn=Rn Qn formula orqali dastlabki ko'rsatgichlar bo'yicha R ning qiymati, ma'lum mahsulotlar va jarayonlar uchun suvning miqdori hisoblanadi va yordamchi jadvalga yoziladi. 4. Muvozanat tenglamalari orqali alohida mahsulotlarga qo'shiladigan suvning miqdori aniqlanadi va bir vaqtning o'zida sxemaning barcha mahsulotlaridagi suvning miqdori aniqlanadi. 5. (9) formula orqali Rn ning qiymati aniqlanadi. 6. (12) formula orqali hamma mahsulotlar va jarayonlar uchun bo'tananing hajmi hisoblanadi. 7. Suv sarfi sxemasini hisoblashning natijalari jadval va grafik tarzida beriladi. 8. Boyitish fabrikasi bo'yicha suv muvozanati tuziladi. Suv sarfi sxemasini hisoblashga misol Yanchish, flotatsiya va suvsizlantirish jarayonlari uchun suv sarfi sxemasini hisoblang. 1. Ilmiy–tadqiqot ishlari hisobotlari va amalda ishlab turgan boyitish fabrikasi ko'rsatkichlariga asoslanib, dastlabki ko'rsatkichlarning son qiymatlarini belgilaymiz (8.1- jadval). 8.1-jadval. Suv sarfi sxemasini qisoblash uchun dastlabki ko'rsatkichlar I guruh. R ning ta'minlanishi kerak bo'lgan optimal qiymatlari II guruh. R ning III guruh. Alohida boshqarilmaydigan jarayonlardagi toza suv qiymatlari sarfining me'yorlari R1=0,3 RVI=4,0 R1=0,03 R14=2,0 R4=1,5 RVII=2,8 R5=0,25 R17=1,5 R7=2,5 RVIII=4,0 R8=0,3 R18=3,0 RIV=0,4 RX=1,0 R11=2,5 R4=2,8 R24=2,5 Boyitmani quyiltirgichga uzatish uchun l17=1,5m3/t, unda RIX=R17+l17=1,5+1,5=3,0 m3/t 2. Yordamchi jadval tuzib, alohida mahsulot va jarayonlardagi qattiq zarrachalarning miqdorini (miqdor sxemasini hisoblash natijalari asosida) suv sarfi sxemasini hisoblash uchun dastlabki ko'rsatkichlarni va W n R n n formula orqali aniqlangan Rn ning qiymatlarini jadvalga kiritamiz. 3. Alohida jarayonlarlar va mahsulotlarga qo'shiladigan suvning miqdorini hisoblaymiz. Jarayon uchun muvozanat tenglamasi bo'yicha LI ni aniqlaymiz. W 1 W 5 Lт W I LI WI W1 W5 120 6 50 64 m3 / soat Xuddi shu tartibda L va W larning keyingi qiymatlarini hisoblaymiz. LII W4 W5 W3 300 50 120 230 m3 / soat LIII W7 W8 W9 W4 500 120 160 300 160 m3 / soat LIV WIV W8 160 120 40 m3 / soat Keyingi hisoblashlarni sxema oxiridan olib boramiz. LVIII WVIII W14 160 80 80 m3 / soat W17 WVIII W16 160 45 115 m3 / soat LVIII WVI W11 W16 240 125 115 0 m3 / soat W15 WVI W14 240 80 160 m3 / soat W20 W15 W18 169 60 220 m3 / soat LV WV W7 W20 672 500 220 48 m3 / soat LV ning qiymati manfiy chiqdi. Bu degani suvni qo'shish emas, balki yo'qotish maqsadida quyultirish jarayoni qo'llaniladi. V jarayonda suvning ortiqcha miqdori unchalik ko'p bo'lmagani uchun quyultirish jarayonidan voz kechamiz. U holda LV 0 WV W7 W20 500 220 720 m3 / soat RV WV 720 3,0 QV 240 W12 WV W11 720 125 595 m3 / soat LVII WVII W12 532 595 63 m3 / soat Nazorat flotatsiyasida ham biroz ortiqcha suv bor, shuning uchun RVII ning optimal qiymatiga erishish uchun asosiy flotatsiya chiqindisi quyultirilishi kerak. Lekin ortiqcha suv uncha ko'p bo'lmagani uchun quyultirish jarayonini qo'llamaymiz. U holda: LVII 0 WVII W12 595 m3 / soat RVII WVII 595 3,13 QVII 191,3 (2,18 урнига) W19 WVII W18 595 60 536 m3 / soat 8.2-jadval. Suv sarfi sxemasini hisoblash uchun yordamchi jadval Jarayon№ Qn, t/soat Rn Wn, m3/soat Jarayon№ Qn, t/soat Rn Wn, m3/soat 1 200 0,03 6 13 60 - - 2 400 - - VI 60 4,0 240 I 400 0,03 120 14 40 2,0 80 3 400 0,03 120 15 20 - - II 400 - - VIII 40 4 160 4 200 1,5 300 16 30 1,5 45 5 200 0,25 50 17 10 - - 6 600 - - VII 190 2,8 532 III 600 - - 18 20 3,0 60 7 200 2,5 500 19 170 - - 8 400 0,3 120 20 40 - - IV 400 0,4 160 IX 30 3,0 90 9 400 0,4 160 21 0 - - 10 240 - - 22 30 1,0 30 V 240 -2,8 672 X 30 1,0 30 11 50 2,5 125 23 0 - - 12 190 - - 24 30 0,11 3,3 4. Rn vа V n ning qiymatlarini (9) va (12) formulalardan topamiz. Suv sarfi sxemasining hisoblash natijalari 8.3-jadval tarzida rasmiylashtiriladi. 8.3-jadval Mahsulotlar jarayonlar Mahsulotlar jarayonlar nomi Q, t / soat R 200 2,5 W , m3 / soatV , m3 / soat № V 7 Asosiy Tushadi: flotatsiya klassifikator quyulmasi birlashgan oraliq 500 5667 20 mahsulot 40 5,5 220 233,3 – – 0 0 240 3,0 720 800,0 toza suv 10 Jami Chiqadi: 11 boyitma 50 2,5 125 141,7 12 chiqindi 190 3,13 595 658,3 10 Jami 240 3,0 720 800,0 Suv muvozanati Suv sarfi sxemasi boyitish fabrikasi bo'yicha umumiy va toza suv balansini tuzilishga yordam beradi. Jarayonlarga tushayotgan umumiy suvning miqdori oxirgi mahsulotlar bilan chiqib ketayotgan suvning umumiy miqdoriga teng bo'lishi kerak. Shuning uchun suv muvozanati quyidagi tenglik orqali ifoda qilinadi. W1 L Wо bu yеrda: W1 – dastlabki mahsulotlar bilan tushadigan suv miqdori; L–jarayonga beriladigan suvning umumiy miqdori; W о – oxirgi mahsulotlar bilan jarayondan chiqib ketadigan suvning umumiy miqdori. Yuqorida hisoblangan suv sarfi sxemasi uchun suv muvozanati 8.4- jadvalda keltirilgan. 8.4- jadval. Fabrikadagi umumiy suv muvozanati Jarayonga tushadigan suv m3\soat Jarayondan chiqib ketadigan suv m3\soat Dastlabki rudabilan W1 6 Chiqinda bilan I yanchish LI 64 I klassifikatsiya LII 230 Quyultirgich quyulmasi bilan W21 II klassifikatsiya LIII 160 Filtratda W23 26,7 40 Boyitma bilan W24 3,3 II yanchish LIV 535 60 Boyitmani 2–tozakashga LVIII Охirgiboyitmaga L16 80 45 Jami tushadi: W1 L 625 Jami chiqadi: W о 625,0 Амалий машғулот № 11 Гидроциклон параметрларини хисоблаш Ishdan maqsad: Gidrosiklonlarni tanlash va parametrlarini hisoblash o`rganish. Spirali klassifikatorlar gidrotsiklonlarga nisbatan kam elektr energiya sarflaydi, nisbatan yirikroq mahsulotni tasniflay oladi va uzoqroq ta`mirlash davriga ega. Asosiy kamchiligi narxining balandligi va gabarit o`lchamlarining kattaligi. Bu esa dastgohlarga va boyitish fabrikasi binolarining qurilishiga kapital xarajatlarni oshiradi. Shu kamchiliklar tufayli spiralli klassifikatorlar gidrotsiklonlar tomonidan siqib chiqarilmoqda. Dastlabki vaqtlarda gidrosiklonlar mexanik klassifikatorlar o`rniga asosan yanchishning ikkinchi bosqichida o`rnatildi. Bu shu bilan tushuntiriladiki, ikkinchi bosqich tegirmonidan tushiriladigan mayin yanchilgan mahsulotda nasoslar va gidrotsiklonlarning ishdan chiqishi, gidrotsiklon nasadkasining yopilib qolish ehtimoli yanchishning birinchi bosqichidagi tegirmondan chiqayotgan yirik mahsulotga nisbatan kam. Keyinroq, qo`pol spiralli tasniflagichdan qutulish va shu bilan nasos va gidrotsiklonlar ishini osonlashtirish uchun birinchi bosqich sterjenli tegirmonlar mahsuloti to`g’ridan-to`g’ri ikkinchi bosqich sharli tegirmoniga tushuvchi yanchish sxemasi qo`llanila boshlandi. Bu sxemaning kamchiligi shundaki, ikkinchi bosqichda yanchish tegirmoniga katta miqdorda yiriklik bo`yicha tayyor mahsulot tushadi. Bu rudaning ortiqcha shlamlanishiga va tegirmonning yangidan hosil bo`layotgan tayyor sinf bo`yicha ishlab chiqarish unumdorligini pasayishiga olib keladi. Ba`zi boyitish fabrikalarida sterjenli tegirmonlarning quyulmasi gidrotsiklonlarga tushadi, bunda tegirmonning bo`g’ziga yirik mahsulotni ajratib olish uchun butara o`rnatiladi. Gidrosiklonlarni sterjenli tegirmonlar quyulmalarini tasniflash uchun ishlatilishi mumkinligi spiralli tasniflagichlarni ishlatish sohalarini yanada chegaralaydi. Mexanik klassifikatorlarning o`lchamini kichraytirish uchun tasniflagichning maksimal ishlab chiqarish unumdorligiga to`g’ri keluvchi zichlikda imkon boricha dag’al (-0,6-0,8mm) sliv olish kerak. Qolgan barcha hollarda gidrosiklonlarni qo`llash afzal. Gidrosiklonga kiradigan mahsulotning qattiqlik miqdori 30-60% oralig’ida bo`ladi va u birinchi bosqichda yanchishda yuqori. Shuni e`tiborga olish kerakki, slivning talab qilingan o`lchami qancha mayin va uning zichligi qancha katta bo`lsa, gidrotsiklonning diametri shuncha kichik bo`lishi kerak. O`ta mayin slivni Q:S ni va gidrosiklonga kirishdagi bosimning qiymati katta bo`lganda olish mumkin. Gidrotsiklonlarni hisoblash Gidrotsiklonlarni tanlash klassifikatsiyaning shlamli sxemasini aniqlashdan boshlanishi kerak. Klassifikatsiya yoki yanchishning yopiq sikli bilan bog’lanmagan shlamsizlantirish jarayonlarini hisoblashda, odatda, dastlabki bo`tananing suyuqligi va granulometrik tarkibi, shuningdek quyulmaning yirikligi (faqat ma`lum sinf bo`yicha) beriladi. Hisoblashlar uchun quyidagi holatlarni qabul qilish tavsiya etiladi: 1) dastlabki mahsulot va quyulmaning granulometrik tarkibini Rozin va Rammlerning soddalashtirilgan tenglamasi bilan ta`riflanadi: 1-β-d = l-kd , bu yerda β-d mahsulotdagi d dan mayda sinfning miqdori; k–tenglamaning parametri. 2) 0,15 dn dan mayda sinf (uni β1 deb belgilaymiz) mahsulotlar uchun suvdek taqsimlanadi, bu yerda dn - slivning naminal yirikligi, ya`ni ustida 5% mahsulot qoluvchi elakning o`lchami. Qc Rc Qк с Qd Rd Qd d 1 1 o1 Rc 1 Rd d bu yerda: Qc va Qd - sliv va dastlabki mahsulot bo`yicha ishlab chiqarish unumdorligi. 3) slivning suyuqligi Rc =0,67-0,33 (65-75% qat), qattiq zarrachalarning bundan ortiq miqdori yirik quyulma va katta zichlikdagi rudalarga to`g’ri keladi. 4) yuqoridagi holatlar asosida slivning va qumning (jarayondan) chiqishini hisoblaymiz. d 1 Ro o1 Rqum с o ( Ro Rqum ) qum 1 o bu yerda: βd1 va βo1 - dastlabki mahsulot va slivdagi mayda sinf (-0,15 dn)ning miqdori . Gidrosiklonni tegirmon bilan yopik tsiklda ishlagandagi shlam sxemasini hisoblash uchun tegirmon ichida aylanuvchi yukni berish kerak. 1) Shunday qilib slivning chiqishi dastlabki ko`rsatgichlar qatorida namoyon bo`ladi: c Qg Q g (1 C ) 1 1 C bu yerda: C- tegirmon ichida aylanuvchi yuk kattaligi; Qqum: Qg =C 2) slivning yirikligi berilgan 3) slivdagi qattiq zarrachalarning miqdorini quyidagi empirik formuladan aniqlash mumkin. c qat [1 0.7 c 74 ( 2,7 qat ) 0, 25 ] qum c 0.74 qat qum [1 0.7 r ( 2.7 ) 0.25 ](1 c ) bu yerda: βcqat va βqum qat –gidrosiklon slivi va qumdagi qattiq zarrachalarning miqdori; βc-74 -lsivdagi -74 mkm sinfning miqdori ; γc -slivning chiqishi . Gidrosiklonning dastlabki ruda bo`yicha ishlab chiqarish unumdorligi quyidagi empirik formuladan aniqlanadi. V 3 k k D d n d P0 bu yerda: V- ishlab chiqarish unumdorligi, m3/ soat; kα – gidrosiklon konuslik burchagiga tuzatish. α kα 100 1.15 200 1.0 kD- gidrosiklon diametriga tuzatish k D 0.8 1.2 1 0.1D bu yerda: D-gidrosiklon diametri. D, sm 15 25 36 50 71 100 140 200 kD 1,28 1,14 1,06 1,0 0,95 0,91 0,88 0,81 Ng, m - - - - 3,5 4,5 6 8 dn -bo`tana bilan ta`minlanuvchi teshikning diametri, sm, P0 -bo`tananing gidrosiklonga kirishdagi bosimi, MPa Diametri 50 sm dan katta bo`lganda gidrosiklonning balandligini ham hisobga olish kerak: P0 P 0.01 Н g п bu yerda: P0 - gidrosiklonga kirishdagi bosim MPa; Ng -gidrotsiklon balandligi, m; ρn – dastlabki bo`tananing zichligi, g/sm3 Gidrosiklonning zarur bo`ladigan soni quyidagi formuladan topiladi: пр Qd Qg bu yerda, Qd – dastlabki mahsulot bo`yicha ishlab chiqarish unumdorligi, m3/soat. Gidrosiklonning qum bo`yicha zo`riqishi quyidagi formuladan topiladi: qк Qк 0,785 d b2 bu yerda, Qк – gidrosiklonning qum bo`yicha ishlab chiqarish unumdorligi, t/soat. db-bo`tana bilan ta`minlanuvchi teshikning diametri, sm, 2-jadval. Gidrosiklonni tanlash uchun yordamchi jadval D , mm , grad. d н , mkm d б , sm d сл , sm d к , sm 500 20 50-200 13 16 13 710 20 60-250 15 20 20 1000 20 70-280 21 25 25 Misol: Berilgan: dastlabki qattiq mahsulotning quvvati Q=317,6 t/soat; 74 mkm sinfdagi mahsulotning miqdori – 55 %; qattiq mahsulotning zichligi 4 t/m3; qumning suyuqligi (razjijeniya) Rd = 1,23. 69 % yirikligi 74 mkm bo`lgan sliv olish kerak. Gidrosiklonning diametrini aniqlang. Echilishi: 69 % 74 mkm sinfdagi mahsulotga nominal o`lcham d n=180 mkm ga mos keladi (14-jadval) [1]. Bunday o`lchamdagi slivda 0,15 ∙dn = 0,15∙180 = 27 mkm dan kichik zarrachalar tasniflash mahsulotlarida suv kabi tarqalib ketadi. Gidrotsiklon qumidagi qumning suyuqligi (razjijeniya)ni belgilaymiz Rq = 0,41 (71 % qat) va formuladan slivning chiqishini aniqlaymiz. Bosh mahsulot va slivdagi 20 mkm sinfdagi mahsulot miqdori βd = 0,35 %, va βs = 0,43 % [14-jadval [1]]. Slivning suyuqligi quyidagi formuladan aniqlnaadi: Rs Rd s d bu yerda Rd – dastlabki mahsulotdagi qumning suyuqligi, birlik ulushida; βs – slivdagi 20 mkm sinfdagi mahsulot miqdori, birlik ulushida; βd – bosh mahsulotdagi 20 mkm sinfdagi mahsulot miqdori birlik ulushida. U holda, Rs 1,23 0,43 1,5 0,35 Rs=1,5 (40 % qat) slivning juz`iy chiqishi quyidagi formuladan aniqlnaadi: s d Rs s Rq s ( Rs Rq ) bu yerda γs – slivning juz`iy chiqishi, %; Rp – Gidrosiklon qumidagi qumning suyuqligi. U holda, s 0,35 1,5 0,43 0,41 75 % 0,43 (1,5 0,41) Unumdorligi 317,6 t/soat va slivning yirikligi 180 mkm bo`lgan mahsulotga diametri 710 mm bo`lgan gidrosiklon mos keladi [45-jadval [1]]. Kirishdagi bosim 0,1 MPa (1 kgs/sm2) va standart parametrlar dp=15 sm, ds=20 sm, α=1 hol uchun bitta gidrosiklonning ish unumdorligini aniqlaymiz. Qg 3 1,0 0,95 15 20 0,1 270 , m3/soat U holda, gidrosiklonlarning umumiy soni: ng 317,6 1,17 2 270 dona bo`ladi. Diametri 710 mm bo`lgan gidrotsiklondan o`rnatishga 2 dona va zahiraga 2 dona tanlaymiz. Gidrosiklonning qum bo`yicha zo`riqishini topamiz: qq 158,8 0,9 t/(m 3 soat) 0,785 152 qq 0,5 2,5 , t/m3 ∙soat bo`lishi shart, demak shart bajarildi. Амалий машғулот № 12 Спиралли классификаторларнинг параметрларини хисоблаш Механик классификаторлар ва гидроциклонлар. Механик классификаторларга рейкали, спиралли ва косали классификаторлар киради. Рейкали ва косали классификаторлар қумни чиқариб юбориш механизмининг мураккаблиги туфайли спиралли классификаторлар томонидан сиқиб чикарилган ва хозирда қурилаётган фабрикаларда қўлланилмайди. Спиралли классификаторлар икки турда-ботмаган ва ботган спиралли қилиб тайёрланади. Амалдаги бойитиш фабрикаларида иккала турдаги классификаторларни учратиш мумкин. Лекин спиралли классификаторлар ҳам гидроциклонларга алмаштирилмокда. Спирали классификаторлар гидроциклонларга нисбатан кам электр энергия сарфлайди, нисбатан йирикрок маҳсулотни классификациялай олади ва узоқрок таъмирлаш даврига эга. Асосий камчилиги нархининг баландлиги ва габарит ўлчамларининг катталиги. Бу дастгоҳларга ва бойитиш фабрикаси биноларининг қурилишига капитал харажатларни оширади. Шу камчиликлар туфайли спиралли классификаторлар гидроциклонлар томонидан сиқиб чикарилмокда. Дастлабки вақтларда гидроциклонлар механик классификаторлар ўрнига асосан янчишнинг иккинчи босқичида ўрнатилди. Бу шу билан тушунтириладики иккинчи босқич тегирмонидан тушириладиган майин туюлган маҳсулотда насослар ва гидроциклонларнинг ишдан чиқиши, гидроциклон насадкасининг ёпилиб қолиш эхтимоли янчишнинг биринчи босқичидаги тегирмондан чикаётган йирик маҳсулотга нисбатан кам. Кейинроқ, қўпол спиралли классификатордан кутулиш ва шу билан насос ва гидроциклонлар ишини осонлаштириш учун биринчи босқич стерженли тегирмонлар маҳсулоти тўғридан-тўғри иккинчи босқич шарли тегирмонига тушувчи янчиш схемаси қўлланила бошланди. Бу схеманинг камчилиги шундаки, иккинчи босқичда янчиш тегирмонига катта миқдорда йириклик бўйича тайёр маҳсулот тушади. Бу руданинг ортиқча шламланишига ва тегирмоннинг янгидан ҳосил бўлаётган тайёр синф бўйича ишлаб чиқариш унумдорлигини пасайишига олиб келади. Баъзи бойитиш фабрикаларида стерженли тегирмонларнинг қуюлмаси гидроциклонларга тушади, бунда тегирмоннинг бўғзига йирик маҳсулотни ажратиб олиш учун бутара ўрнатилади. Гидроциклонларни стерженли тегирмонлар қуюлмаларини классификациялаш учун ишлатилиши мумкинлиги спиралли классификаторларни ишлатиш соҳаларини янада чегаралайди Бироқ бир қатор шароитларни жамлаганда спиралли классификаторларни ўрнатиш тежамлироқ ҳисобланиши мумкин. Бундай шароитларга қуйидагилар киради: тегирмонни битта спиралли классификатор билан боғлашга имкон берувчи ўртача ўлчами, йирик ва абразив маҳсулотни классификациялаш зарурияти, электр энергиянинг юқори нархи, марказдан қочувчи насос ва гидроциклонларнинг алмаштирилувчи қисмлари учун ейилмайдиган материаллар қўллаш имконининг чегараланганлиги. Бу ҳолда спиралли классификаторнинг роли гидроциклонга келиб тушадиган маҳсулот таркибидаги нисбатан йирик қумларни ажратиб олиб, шарли тегирмонга йуналтиришга қаратилган. Механик классификаторларнинг ўлчамини кичрайтириш учун классификаторнинг максимал ишлаб чиқариш унумдорлигига тўғри келувчи зичликда имкон борича дағал (-0,6-0,8мм) қуюлма олиш керак. Қолган барча ҳолларда гидроциклонларни қўллаш афзал. Спиралли классификаторларни ҳисоблаш Қурилмага танланган классификатор талаб қилинадиган ишлаб чиқариш унумдорлигини қуюлма ва қум бўйича таъминланиши керак. Спиралли классификаторларнинг қуюлмадаги қаттиқ заррачаларнинг массаси бўйича ишлаб чиқариш унумдорлиги классификатор тогорасининг ўлчами ва қиялик бурчагига, қуюлманинг йириклигига, зичлигига, классификацияланувчи маҳсулотнинг гранулометрик таркибига, бўтананинг қовушқоқлигига боғлиқ. Спиралли классификаторнинг қуюлма бўйича унумдорлиги қуйидаги формуладан топилади: Q 4.55 m k k k c k D 1 765 бу ерда: m-спираллар сони; k -қуюлманинг йириклигига тузатиш коэффициенти; k -руданинг зичлигига тузатиш коэффициенти; kc -қуюлманинг зичлигига тузатиш коэффициенти; k -классификатор тубининг қиялик бурчагига тузатиш коэффициенти. α0 kα 14 15 16 17 18 19 20 1.12 1.10 1.06 1.03 1 0.97 0.94 kδ – классификацияланувчи маҳсулотнинг зичлиги 2,2 дан 5,0 т/м3 орасида бўлганда k 2 .7 kc коэффициентининг қиймати Rт :2,7 нисбатдан топилади; бу ерда: k2.7=С:К нинг базис нисбати (13-жадвалдан), Rт-классификатор С:К нинг технологик жараённинг талаб қилинадиган шароитлари бўйича нисбати. 13- жадвал Қуюлманинг суюқлигини ҳисобга олувчи kc коэффициенти Руданинг зичлиги т/м3 Rт: R2.7 нисбати 0,4 0,6 0,8 1,0 1,2 1,5 2,7 0,60 0,73 0,86 1,00 1,13 1,33 3,0 0,63 0,77 0,93 1,07 1,23 1,44 3,3 0,66 0,82 0,98 1,15 1,31 1,55 3,5 0,68 0,85 1,02 1,20 1,37 1,63 4,0 0,73 0,92 1,12 1,32 1,52 1,81 4,5 0,78 1,00 1,22 1,45 1,66 1,99 Майин шламларнинг миқдори кўп маҳсулотни классификациялашда бўтананинг қовушқоқлиги ортади, натижада заррачаларнинг чиқиш тезлиги секинлашади. Шунинг учун формула бўйича хисобланган ишлаб чиқариш унумдорлиги бирламчи шламларнинг миқдори юқори бўлган рудалар учун 2025% га, шламларнинг миқдори кам бўлган рудалар учун 10-20% га камайтирилиши керак. Амалий машғулот № 13,14 Цикллар орасида чуктириш миқдор схемаларини хисоблаш Чўктириш машиналари Кейинги йилларда чўктиришнинг оғир суспензияларда ва винтли сепараторларда бойитиш билан сиқиб чикарилаётгани учун чўктириш машиналарининг ишлатиш соҳалари бир мунча қисқармоқда, лекин бир қатор ҳолларда, масалан, дастлабки маҳсулотда шламланувчи минералларнинг иштирок этиши, ғовак рудани бойитиш фабрикаларининг ишлаб чиқариш унумдорлиги кичик бўлганда оғир суспензияларда бойитиш чўктириш билан рақобатлаша олмайди. Чўктиришни кўмирни бойитишда қўллаш оғир фракциянинг миқдори билан чегараланади. Агар дастлабки кўмирда зичлиги 1,8 ва 2,0 г/см3 дан ортиқ фракцияларнинг миқдори 50-55 % дан ортиқ бўлса, чўктиришнинг кўрсаткичлари кескин ёмонлашади. Чўктириш усулида бойитилувчи маҳсулот йириклигининг юқори чегараси: тошкўмир учун 120-175 мм, рудалар учун 4050 мм. Йирикликнинг қуйи чегараси ажратилаётган минералларнинг зичлигига боғлиқ: кўмир учун 0,3-0,5 мм, қора ва рангли металлар рудалари учун 0,1-0,15 мм, камёб металлар рудалари учун 0,05-0,1 мм. Чўктириш машиналарининг турини танлаш қайта ишланаётган маҳсулотнинг турига, машинага келиб тушадиган маҳсулотнинг йириклигига ва бойитиш маҳсулотларига қўйиладиган талабларга боғлиқ. Камёб ва рангли металлар рудаларини чўктириш усулида бойитиш учун чўктириш машиналарида нисбатан кичик амплитудада тебранишлар сонини ошириш (250-500 мин-1) талаб қилинади. Конструктив шартлар бўйича чўктиришнинг бундай тартиби конусли пульсаторли машиналарда ҳосил қилинади. Шунингдек, сув тебранишининг чўктириш панжарасининг бутун юзаси бўйлаб бир текис тақсимланиши ҳам катта аҳамиятга эга. Бундай шартга диафрагмаси панжара остида жойлашган машиналар жавоб беради. Қимматбахо компонент ора-сира жойлашган рудалар ва тошкўмир учун бўтананинг тебраниши сиқилган ҳаво ёрдамида ҳосил қилинувчи поршенсиз чўктириш машиналарини қўллаш тавсия қилинади. Чўктириш машиналарининг ишлаб чиқариш унумдорлиги панжаранинг 1 м2 юзасига тўғри келувчи солиштирма юк нормалари бўйича аниқланади. Машинанинг ишлаб чиқариш унумдорлиги ажралувчи минераллар зичлигидаги фарқнинг ва дастлабки маҳсулот йириклигининг ортиши билан кўтарилади. Думалоқ ва кубсимон шаклдаги заррачаларда ишлаб чиқариш унумдорлиги ясси ва чўзиқ шаклдагига нисбатан юқори. Чўктириш машиналарининг дастлабки маҳсулот бўйича тахминий солиштирма юки 13-жадвалда келтирилган. Солиштирма юк меёрлари айнан шунга ўхшаш рудани бойитувчи фабриканинг чўктириш усулида бойитиш амалий маълумотларини умумлаштириш ёки тажриба йўли билан белгиланади. Аниқ ҳолларда солиштирма юк меёрлари ўртачадан ошиши мумкин. Масалан, енгил бойитилувчи кўмирни бойитишда юк 20-25% га ортиши, қийин бойитилувчи кўмирни бойитишда (чўктиришда) 25-30% га камайиши мумкин. Бирламчи бойитмаларни бойитишда тозалаш жараёнларида солиштирма юкни 14 – жадвалда келтирилгандан 30-40% га камайтириб қабул қилинади. Колумбитли ва касситеритли сочма кон рудаларини бойитишда чўктириш панжараларининг ҳар бир метр кенглигига 10 т/соат гача юк рухсат этилади. Сочма конлар олтинли рудаларини бойитишда олтиннинг йириклиги ва чўктириш маҳсулотларининг сифатига боғлиқ ҳолда солиштирма юк кенг чегарада ўзгаради. Йирик олтин заррачаларини ажратиш учун чўктириш машинаси енгил циклга ўрнатилса, айниқса юқори солиштирма юкка (20-40 т/м2соат) ча рухсат этилади. 14-жадвавл Бойитилувчи маҳсулот Олинадиган маҳсулот Дастлабки маҳсулот бўйича солиштирма юк, т/м2соат Марганецли ва темирли рудалар, 15-20 мм йириклик учун Бойитма, оралиқ маҳсулот ва чиқинди 5-7 Марганецли ва темирли Бойитма, оралиқ маҳсулот ва рудалар, 4-2 мм йириклик чиқинди учун 2-5 Қалайли ва вольфрамли туб кон рудалари, 8-16 мм йириклик учун Дағал бойитма ва кейинги қайта ишлаш учун бой чиқиндилар 5-17 Қалайли ва вольфрамли туб кон рудалари, 3-1 мм йириклик учун Ташлаб юбориладиган чиқинди ва камбагал бойитма кейинги қайта ишлаш учун 4-6 Олтинли сочма кон рудалари, бирламчи чўктириш Ташлаб юбориладиган чиқинди ва камбагал бойитма кейинги қайта ишлаш учун 10-20 Олтинли туб кон рудалари, чўктириш машинаси майин туюш ва классификация циклида ишлайди Бойитмада йирик олтин 20-50 ва ундан ортиқ Қўрғошин - рухли полиметалл ва рухли, мисли монометалл рудалар Охирги бойитма, чиқинди ва оралиқ маҳсулотлар 1-2 Айрим ҳолларда чўктириш машинаси шундай шароитда ишлаганда солиштирма юк 80-100 т/м2соат га етади. Амалий машғулот № 15 Флотация схемаларини танлаш ва параметрларини ҳисоблаш Алоҳида турдаги полиметалл принципиал схемаларини танлаш. рудалар учун флотациянинг Минерал таркиби ва металнинг миқдорига қараб полиметал рудалар тўрт гуруҳга бўлинади. Биринчи гуруҳ - рангли металлар миқдори юқори бўлган яхлит сульфидли рудалар. Бу рудалар асосан қўрғошин, мис ва темир сульфидларидан ташкил топган. Сульфидларнинг умумий миқдори 75-90%, рангли металларнинг миқдори 6-15%. Бу гуруҳдаги рудаларни бойитиш учун одатда тўғри селектив флотация схемаси қўлланилади. Флотация чиқиндиси олтингугуртга етарли даражада бой ва сульфат кислота ишлаб чиқарувчи саноат учун хомашё сифатида ишлатиш мумкин бўлган ҳолда тўғри селектив флотация схемалари айниқса мақсадга мувофиқдир. Иккинчи гуруҳ - рангли металлар миқдори кам ва олтингугуртнинг миқдори юқори, яхлит сульфидли рудалар. Рудаларнинг бу гуруҳига кўпчилик мис-рухли, пиритли рудалар киради. Мис-рухли, пиритлардаги миснинг миқдори 1-2 %, рухнинг миқдори эса 1-2,5%. Бу гуруҳлардаги рудаларни бойитишнинг энг самарали усули бой пиритли чиқинди олинувчи мис ва рух сульфидларини дастлабки коллектив флотациялаш ҳисобланади. Рудада олтингугуртнинг миқдори кам бўлганда коллектив флотация чиқиндиси олтингугуртнинг миқдори бўйича талабга жавоб бермайдиган ҳисобланади. Бу ҳолда, айниқса, барча сульфидларни дастлабки коллектив флотациялаш схемаси манфаатли ҳисобланади. Учинчи гуруҳ - рангли металларнинг миқдори юқори ва ора-сира жойлашган полиметалл рудалар. Бу гуруҳга фойдаланилаётган қўрғошинли, рухли ва мис–рухли конларнинг рудалари киради. Бу турдаги рудаларда мис, қўрғошин ва рухнинг умумий миқдори 8-15% гача етади. Фойдали минерали йирик ва ора-сира жойлашган рудалар тўғри селектив флотациялаш схемаси бўйича бойитилади. Агрегатли ва ора-сира жойлашганда дастлабки коллектив флотация схемаси кўпроқ самара беради. Тўртинчи гуруҳ - рангли металларнинг миқдори кам бўлган ва ора-сира жойлашган рудалар. Рангли металларнинг умумий миқдори қоидага кўра 3-4% дан ортмайди, баъзи ҳолларда эса 2%. Пиритнинг миқдори баъзан 30-40% га етади. Бу гуруҳдаги рудаларни бойитишда иқтисодий шартлар бўйича дастлабки коллектив флотация схемасини қўллаш мақсадга мувофиқ. Бойитишнинг алоҳида цикл ва босқичларида флотация схемаларини тузиш. Амалда ишлатиладиган флотация схемалари шунча кўпки уларни алоҳида ҳол учун кўриб чиқишга имконият йўқ. Бойитиш циклининг энг оддий мисоли битта флотация жараёни ҳисобланади. Лекин бундай оддий схема фақат битта оҳирги маҳсулот олинадиган циклда ишлатилиши мумкин. Масалан, биринчи босқичда флотациялашда тайёр бойитманинг бир қисми ва қайтадан янчишга ва флотациянинг иккинчи босқичига тушувчи бой чиқинди олинишида. Агар бойитиш циклида иккита охирги маҳсулот-кондицион бойитма ва ташлаб юбориладиган чиқинди олиниши керак бўлса, мураккаброқ бойитиш схемалари қўлланилади. Флотация схемасининг тармоқланиш йўналиши асосан учта шартга – рудадаги қимматбаҳо компонентнинг миқдорига, бойитмага қўйиладиган талабларга ва қимматбаҳо минералнинг флотацияланиш ҳусусиятларига боғлиқ. Рудадаги қимматбаҳо компонентнинг миқдори юқори, бойитма сифатига қўйиладиган талаблар паст, пуч тоғ жинслари флотацион фаол эмас. Бунда бойитмани тозалаш жараёнларисиз, лекин чиқиндини бир, икки марта назорат флотациялаш қўлланилувчи флотация схемасини ишлатиш мумкин. Бундай схемалар кўмирни бойитиш фабрикаларида, шунингдек рангли металларнинг бой рудаларини бойитувчи баъзи фабрикаларда қўлланади (8расм) Классификатор қуюлмаси Асосий флотация Назорат флотацияси Бойитма Чиқинди 8-расм. Асосий флотация чиқиндисини назорат флотацияловчи флотация схемаси Қимматбаҳо минералнинг флотацияланиш қобилияти паст, бойитма сифатига қўйиладиган талаблар ҳам паст. Юзага қалқиб чиқиб флотацияланган минералларни тозалаш мақсадга мувофиқ эмас ва уларни жараёндан тезда чиқариб олиш керак. Схема назорат флотациялар сонини ортиши йўналишида тармоқланади. Мисол тариқасида мис-пиритли рудаларни флотациялаш схемасини келтириш мумкин (9-расм). Янчиш Флотация I Бойитма I Чиқинди Янчиш Флотация II Чиқинди Назорат флотацияси Бойитма II Тозалаш Бойитма III Чиқинди Назорат флотацияси Бойитма Оралиқ махсулот Чиқинди 9-расм. Назорат флотацияси сонларининг ортиши йўналишида ривожланувчи флотация схемасига мисол Асосий флотация Бойитма Тозалаш Чиқинди Бойитма Чиқинди Назорат флотацияси Бойитма Чиқинди 10-расм. Бойитмани бир марта тозалаш ва битта назорат флотацияли схема. Бойитмани икки ёки учта тозалаш ва битта контрол жараёнли схема қимматбаҳо минералнинг юқори бойитиш даражасига эришишда ёки пуч тоғ жинсларининг флотацион активлиги юқори бўлганда ишлатилади. У полиметалл рудаларни бойитишнинг қўрғошинли ва рухли циклларида қўлланилади. Рудадаги қимматбаҳо минералнинг миқдори кам, бойитма сифатига қўйиладиган талаблар юқори, қимматбаҳо минерал яхши флотацияланади. Флотация схемаси бойитмани тозалаш жараёнлари сони ортиши йўналишида тармоқланади. Бундай схемалар молибденли, графитли рудаларни бойитишда қўлланади. Рудадаги молибден миқдорининг камлиги бойитмага қўйиладиган талаблар юқорилиги схемага 5-8 тадан бойитмани тозалаш жараёнларини киритишни талаб қилади. Молибденитнинг яхши флотацияланиши уни чиқиндилар билан йўқолишидан чўчимасдан кўп сонли тозалаш жараёнларини қўллашга имкон беради. Камбағал графитли рудаларни бойитишда 6-7 та бойитмани тозалаш жараёнларини қўлловчи флотация схемалари ишлатилади. Бойитмани бир марта тозалаш жараёнли флотация схемалари қимматбаҳо компонентнинг юқори бойитиш даражасини олиш талаб қилинмаганда; камбағал рудалар ва бойитма сифатига қўйиладиган талаб паст бўлганда; ўртача руда ва ўртача талабларда, бой руда ва юқори талабларда қўлланилади. Бундай схема кўпинча мисли флотациянинг асосий циклида, полиметалл рудаларни коллектив флотациялаш циклида учрайди. Бойитмани икки ва уч марта тозалаш ва битта назорат флотацияли схемалар қимматбаҳо минералнинг юқорироқ бойитиш даражасига эришиш лозим бўлганда ёки пуч тоғ жинсларининг флотацияланиш фаоллиги юқори бўлганда ишлатилади. (11-расм). Асосий флотация I Тозалаш Чиқинди Назорат флотацияси Бойитма Оралиқ махсулот II Тозалаш Чиқинди Чиқинди Бойитма 11-расм. Бойитмани икки марта тозалаш ва битта назорат флотацияли флотация схемаси Амалий машғулот № 16 Мис рудаларини қайнар қатлам печларида куйдириш жараёнини ҳисоблаш Рационал таркиби ҳисобланаётган мис бойитмасининг кимёвий таркиби қуйидагича,%: Сu - 17; Ғе - 34; S - 36; Zn - 6; SiO2 - 4; Al2O3 - 1 ва бошқа элементлар - 2. Асосий минералларга халькопирит CuFeS2, пирит FeS2, пирротин Fe7S8, сфалерит ZnS, силикатлар ва бошқалар киради (бу ерда пирротин моноклин формасида иштирок этади деб белгилаймиз). Ҳисоб-китобларни 100 кг шихта учун олиб борамиз. Даставвал сфалеритдаги олтингугурт миқдорини топамиз: Х1 (S) = 32 5 : 65 = 2,45 кг Бундан келиб чиқиб, ҳаммаси бўлиб сфалеритнинг умумий миқдори: (ZnS) = 6 + 2,45 = 8,45 кг бўлади. Халькопиритдаги темир ва олтингугурт миқдорини ҳисоблаймиз: олтингугурт миқдори мис миқдорига, яъни 17 кг га тенг, темир миқдори эса Х2 (Fe) = 56 17 : 64 = 14,9 кг Халькопиритнинг умумий миқдори: (CuFeS2) = 17 + 14,9 + 17 = 48,9 кг га тенг. Олтингугурт ва темирнинг қолдиқ миқдорини топамиз: (S) = 36 - 17 - 2,45 = 16,55 кг; (Fe) = 34 - 14,9 = 19,1 кг. Пиритдаги темир миқдорини Х3 кг ва пирротиндаги миқдори 19,1-Х3 кг деб белгилаймиз. Пиритдаги боғланган олтингугурт миқдори Х3 64 : 56, пирротиндаги олтингугуртнинг миқдори эса (19,1 - Х3) (32 8) : (56 7) кг. Уларнинг умумий суммаси олтингугуртнинг бутун қолдиғига тенг: Х3 64 : 56 + (19,1 - Х3) (32 8) : (56 7) = 16,54 кг Тенгламани ечиб, Х3=8,3 кг эканлигини топамиз. Бу ердан пиритдаги олтингугурт миқдорини топамиз: (S) = 64 8,3 : 56 = 9,5 кг. Пиритни умумий миқдори эса 8,3 + 9,5 = 17,8 кг га тенг. Пирротиндаги темир миқдори Ғе = 19,1 - Х3 = 19,15 - 8,3 = 10,8 кг, олтингугурт миқдори эса S = 256 10,8 : 392 = 7,05 кг га тенг. Бундан келиб чиқиб, пирротиннинг умумий миқдори 10,8 + 7,05 = 17,85 кг бўлади. Ҳисоб-китоблар натижасини 1-жадвалга киритамиз. 1-жадвал. Мис бойитмасининг рационал таркиби, % Минералларнинг номланиши Халькопирит Сu Fe S Бошқалар Zn Ҳаммаси 17 14,9 17 - - 48,9 Пирит - 8,3 9,5 - - 17,8 Пирротин - 10,8 7,05 - - 17,85 Сфалерит - - 2,45 6 - 8,45 Бошқалар - - - - 7 7 17 34 36 6 7 100 Жами Амалий машғулот № 17 Рух бойитмаларини куйдриш жараёнини ҳисоблаш Рух бойитмасининг рационал таркибини ҳисоблаш Қуйидаги таркибли рух бойитмасининг рационал таркибини ҳисоблаймиз, %: Zn-51; Pb-1,5; Cu-0,7; Fe-7,43; S-31,0; CaO-1,0; MgO-0,5; SiO2 -3,0; Al2O3 -1,1; бошқалар-1,44. Асосий минералларга сфалерит ZnS, халькопирит CuFeS2, галенит PbS, пирит FeS2, кварц ва бошқалар киради. Бу мисолда темир уч минерал таркибида учрайди: халькопирит, пирит, пирротин. Халькопирит таркибидаги темир ва олтингугурт миқдорини аниқлаймиз. Халькопиритнинг кимёвий формуласи бўйича унинг таркибидаги олтингугурт миқдори мис миқдорига тенг, яъни бизнинг мисолимизда бу 0,7 кг бўлади. Халькопирит таркибидаги темир миқдорини топамиз: Х = 0,7 56 : 64 = 0,61 кг Халькопиритнинг умумий миқдори: 0,7 + 0,61 + 0,7 = 2,01 кг га тенг. Галенит таркибидаги олтингугурт миқдори қуйидагича бўлади: 1,5 32 : 207 = 0,23 кг. Галенитнинг умумий миқдори 1,5 + 0,23 = 1,73 кг. Сфалерит таркибидаги олтингугурт миқдорини топамиз: 51 32 : 65 = 25,1 кг. Сфалеритнинг умумий миқдори эса 25,1 + 51,0 = 76,1 кг. Олтингугурт ва темирнинг қолдиқ миқдорларини топамиз: олтингугурт = 31,0 - 0,7 - 0,23 - 25,1 = 4,97 кг; темир = 7,43 - 0,61 = 6,82 кг. Оддий сульфиддаги темир миқдорини 6,82 - Х билан белгилаб тенглама тузамиз: Х 32 : 56 + (6,82 - Х) 64 : 56 = 4,97 кг. Тенгламани ечиб, х = 4,93 кг темир эканлигини топамиз. Бу билан боғланган олтингугурт миқдори 4,93 32 : 56 = 2,82 кг тенг. Ҳаммаси бўлиб темир сульфидининг миқдори 2,82 + 4,97 = 7,79 кг бўлади. Бу миқдор сфалерит массасининг 7,79 100 : 76,1 = 10,24 фоизини ташкил қилади. Бу кўрсаткич минералогия бўйича адабиётларда келтирилган сфалеритда 20% гача ҒеS бўлилиш хақидаги маълумотларга тўғри келади. Бундан келиб чиқиб сфалерит таркибида 4,93 кг темир ва 2,82 кг олтингугурт бўлади. Пиритнинг бойитмадаги миқдори 1,89 + 2,15 = 4,4 кг ни ташкил қилади. Пирит таркибидаги темир миқдори 6,82 - 4,93 = 1,89 кг, олтингугурт миқдори 4,97 2,82 = 2,15 кг бўлади. Бойитмадаги СаСО3 миқдори 1 100 : 56,1 = 1,78 кг га, шу билан бирга СО2 миқдори 1,78 – 1 = 0,78 кг га тенг. MgCO3 миқдори 0,5 84,3 : 40,3 = 1,05 кг га, шу билан бирга СО2 миқдори 1,05 - 0,5 = 0,55 кг га тенг. Ҳисоб-китоб натижаларидан 2-жадвални тузамиз. 2 - жадвал. Рух бойитмасининг рационал таркиби, %. Минерал номи Zn Сфалерит Халькопирит Галенит Пирит Cu 51 Pb S Fe CaO MgO 27,92 4,93 0,7 0,7 CO2 БошқаҲаммалар си 83,85 0,61 2,01 1,5 0,23 1,73 2,15 1,89 СаСО3 4,04 1 MgCO3 1 0,78 1,78 0,55 1,55 SiO2 3,0 3,0 Al2O3 1,1 1,1 Бошқалар 1,44 1,44 5,54 100 Жами 51 1,7 1,5 31,00 7,43 1 1 1,33 Амалий машғулот № 18 Қўрғошин бойтимларни агломерацион куйдриш жараёнини ҳисоблаш Бойитманинг кимёвий таркиби: 52,0% Рb, 12,0% Zn, 4,0% Сu, 10,0% Fe, 16,0% S, 6% бошқалар. Бойитма таркибида кўрсатилган элементлардан ташқари олтин, кумуш, мышьяк, сурьма, висмут, селен ва теллур, каби элеметлар хам бор булар кейинги хисоблашларда инобатга олинмайди. Булардан ташқари бўш тоғ жинслари хам учрайди. Асосий минераллар: галенит, сфалерит, халькопирит, пирит. Гохида арсенопирит хам учрайди. Галенит миқдорини ва ундаги олтингугирт миқдорини топамиз: галенит миқдори 239 ∙ 52 : 207 = 59,99 кг; ундаги олтингугирт эса 52 : 207 ∙ 32 = 8,03 кг ни ташкил этади. Олтингугирт миқдорини оддий усул билан топса бўлади яъни галенет умумий массасидан қўрғошин миқдорини айирмаси хам шу қийматни беради: 59,99 - 52,00 = 7,99 кг. Натижаларнинг бир бирига мос тушишида (0,5% га хатолик кўзатилди) бу хатолик атом массасини ихчамлаштириш оқибатида юз беради. Унинг атом массасини аниқ билиш оқибатида галенит массасини топамиз 60,04 кг ва ундаги олтингугирт 8,04 кг ни ташкил этади. Халькопирит миқдорини аниқлаймиз: всего 4 ∙ 184 : 64 = 11,50 кг; ундаги олтингугирт миқдорини мос равишда формулага мос равишда, 4 кг; Темир эса аниқланган қийматлар фарқи орқали топилади 11,50 - 8 = 3,5 кг; по стехиометрия буйича 4 ∙ 56 : 64 = 3,5 кг. Сфалерит миқдорини ва ундаги олтингугирт миқдорини топамиз: 12∙97 : 65 = 17,90 кг сфалерит; 12∙32 : 65 = 5,90 кг олтингугирт. Қолган темир миқдори 10 - 3,5 = 6,5 кг га тенг. Қолдиқ олтингугирт миқдори 16 - 8,01 - 5,90 4 = -1,91 кг. Қолдиқ олтингугирт миқдорини аниқлашдаги олинган қиймат шуни кўрсатадики, яъни дастлабки маълумотлар аниқмаслигини билдиради.. Энди қандай қилиб хатолик сабабларини урганамиз. Бизнинг мисолимиз даги олтингугиртнинг етишмовчилигини учта сабаби мавжуд: 1) Бойитманинг кимёвий таркиби нотўғри кўрсатилган (олтингугирт кам); 2) бойитманинг минералогик таркиби нотуғри аниқланган, бунга мисол тариқасида фактик жихатдан кам олтингугиртли халькозин минерали мавжуддир, бундан ташқари юқори олтингугиртли халькопирит; 3) Булардан ташқари бойитма таркибида қўрғошин ва рух сульфидли эмас балки уларнинг оксидлари хам мавжуддир. Xalkozin uchun xalkopiritni qayta hisoblash bir vaqtning o'zida ikkala oltingugurtni (3 kg) va temirni (3,5 kg) ham chiqarib tashlaydi, shuning uchun barcha 10 kg temirni va 1 kg oltingugurtni bog’lash kerak. Misol uchun, 4 kg oltingugurtni chiqarish uchun karbonatdagi yarim sulfidning qayta hisoblanishi qayta tiklanmaydi, bu katta miqdorda karbonat hosil bo'lishiga olib keladi. Bizning misolimizda ko'rsatilgan kontsentratlar tarkibi eritiladigan qo'rg'oshidan oltingugurt tashqari barcha elementlar uchun erigan konsentratlar tarkibiga mos keladi. Zavodda konsentratlarda 20-21% mavjud. Shunday qilib, biz oltingugurt miqdorini 21 foizga oshirishimiz va temir miqdorini 2,0 foizga, boshqa mahsulotlarni esa 3,0 foizga kamaytirishimiz kerak. Keyinchalik temir va oltingugurt qoldiqlari: temir 8 3,5 = 4,5 kg, oltingugurt 21 - 8,01 - 5,90-4,00 = 3,09 kg. Пирит ва оддий сульфидлардаги темир миқдорини аниқлаш учун қуйидаги тенгламани тузамиз: Х 64 : 56 + (4,5 — X) 32 : 56 = 3,09. Бу ерда X = 0,75 кг ва пирит миқдори 0,75 + 64 : 56-0,75 = 1,61 кг га тенг бўлади. Оддий сульфидлардаги темир эса 4,5 — 0,75 + 3,09 — 0,86 = 3,75 + 2,23 = 5,98 кг. Олинган натижаларни 2.4 жадвалга киргизамиз. Қўрғошин бойитмасининг рационал таркиби Минерал номланиши Галенит Сфалерит Халькопирит Пирит Бошқалар Жами Pb 52 52,0 Zn 12 12,0 Cu 4 4,0 Fe 3,75 3,50 0,75 8,00 2.4 - Жадвал S 8,04 8,13 4,00 0,86 21,00 Бошқалар 3,0 3,0 Жами 60,04 23,79 11,50 1,61 3,00 100,00