Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі М.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті Түменбаева Н.Т., Бектұрғанов Б.Б., Момбаева Б.Қ. АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ӨСІМДІКТЕРІНІҢ ЗИЯНКЕСТЕРІ ЖӘНЕ АУРУЛАРЫ Оқу құралы «Тараз университеті» баспасы Тараз, 2018 ӘОЖ КБЖ Түменбаева Н.Т., Бектұрғанов Б.Б., Момбаева Б.Қ. Ауылшаруашылық өсімдіктерінің зиянкестері және аурулары.Оқу құралы. - Тараз: Тараз университеті, 2018. ISBN 965-697-66-0 Пікір жазғандар: Сейтбаев Қ. – Алтынсариев А. – Зияева Г.Қ. – а/ш.ғ.к., доцент, Тараз инновациялық гуманитарлық университеті; а/ш.ғ.к., доцент, Тараз мемлекеттік педагогикалық институты; б.ғ.к., доцент, М.Х.Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті; Оқулықтың негізгі мақсаты студенттерді, магистранттарды, фитосанитарлық диагностика мен болжам саласында жұмыс жасайтын мамандарды, биология және өсімдік қорғау саласында және ғылыми қызметкерлерді зиянды әрі ерекше қауіпті зиянды организмдердің таралуын, санын, зияндылығын анықтауды, негізгі зиянкестер, арамшөптер және аурулардың дамуын бақылау мен есеп жүргізуде қазіргі заманға сай тәсілдерді игеруге, сонымен қатар болжауды дайындап, әрі қарай таралу себептерін алдын ала үйрету. КБЖ 42.143 М.Х. Дулати атындағы ТарМУ Ғылыми-әдістемелік кеңесінің шешімі бойынша басылымға ұсынылады (Хаттама №__ «__» «________» 2018 ж). ISBN 965-697-66-0 © Түменбаева Н.Т., Бектұрғанов Б.Б. Момбаева Б.Қ. 2018 © М.Х. Дулати атындағы ТарМУ, 2018 2 Кіріспе Әр түрлі жағдайларға бейімделген көптеген зиянкестер, аурулар мен арамшөптер ауылшаруашылығына орасан зор зиянын тигізеді. БҰҰ-ғы ФАО мәліметтері бойынша дүние жүзінде жыл сайын зиянды организмдер әсерінен ауылшаруашылығы өнімінің шығыны 35% құрайды. Сонымен қатар тікелей шығыннан басқа өнімнің сапасы нашарлайды. Қазақстанда ауылшаруашылығы дақылдарының 60 түрі егіледі, оларға 50 түрге жуық көпқоректілер және 100-ден астам маманданған зиянкестер, 70 түрден астам аурулар мен 120 түрдей арамшөптер зиян тигізеді. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылдың 10 желтоқсанындағы №1295 Қаулысына сәйкес «Карантиндік нысандар мен ерекше қауіпті зиянды организмдердің тізімін бекіту туралы» (23.11.2005ж. толықтырылған және өзгертілген) ауылшаруашылығына үлкен көлемде айтарлықтай шығын келтіретін карантиндік мәні бар немесе ерекше қауіпті түрлеріне қарсы қорғау шаралары мемлекеттік қаржы есебінен жүргізіледі. «Ауылшаруашылық өсімдіктерінің ерекше қауіпті зиянкестері және аурулар тізіміне» шегірткелер (азиялық, марокколық шегіртке, прус), саршұнақтар, тышқантәрізді кеміргіштер, астық сұр көбелегі, зиянды бақашық, гессен шыбыны, астық қоңыздары, қәдімгі өрмекші кене, мақта көбелегі, картоптың колорадо қоңызы, астық дақылдарының тат және септориоз аурулары кіреді. Өсімдік қорғауды ұтымды ұйымдастырудың негізі, біріншіден, зиянкестер мен арамшөптердің таралуын, саны мен зияндылығы есептеу, аурулардың даму деңгейін, олардың шығуын болжау және қорғау шараларының жүргізу мерзімдерін хабарлау болып саналады. Болжау тек қана зиянды нысандардың таралуы мен дамуындағы болуы мүмкін өзгерістерді ғана емес, сонымен қатар олардың зияндылығын азайтатын шараларды анықтауға бағытталады. Өсімдіктердің зиянды организмдеріне қарсы қорғау шараларын жүргізгенде жоғары дәрежедегі нақты болжамды қолдану пестицидтердің шығынын 25-30%-ға қысқартып қана қоймай, қоршаған ортаның ластануын айтарлықтай азайтады. Анық болжам беру үшін нақты сол аймақ бойынша толық агроклиматтық, агротехникалық және фенологиялық ақпараттар қажет. Қорғау шараларының тиімділігі олардың толық және дер кезінде түсуіне байланысты. Аудан, шаруашылық территориясында міндетті түрде зиянкестердің, аурулардың және арамшөптердің түрлік құрамын, олардың таралуы мен зияндылығын, сонымен қатар басқа да көрсеткіштерді, экологиялық ортаның өзгерісін сипаттайтын және қорғау шараларының тиімділігін білу қажет. Зиянды организмдердің фитосанитарлық диагностикасы мен болжам міндетіне егістерді, отырғызылған ағаштар мен ауылшаруашылығына жарамды жерлердегі зиянкестер, аурулар мен арамшөптерді тексеру, олардың түр құрамын анықтау, зиянды нысандар мен егістердің (отырғызылған ағаштардың) жағдайын бағалау, олардың нақты 3 агроценоздағы өзара байланыстылығының сараптамасы фитосанитарлық жағдайы жөнінде нақты ақпарат алуға мүмкіндік береді. Оқулықтың негізгі мақсаты PhD докторанттарды, магистранттарды, студенттерді, фитосанитарлық диагностика мен болжам саласында жұмыс жасайтын мамандарды, биология және өсімдік қорғау саласын және ғылыми қызметкерлерді зиянды әрі ерекше қауіпті зиянды организмдердің таралуын, санын, зияндылығын анықтауды, негізгі зиянкестер, арамшөптер және аурулардың дамуын бақылау мен есеп жүргізуде қазіргі заманға сай тәсілдерді игеруге, сонымен қатар болжауды дайындап, әрі қарай таралу себептерін алдын ала үйрету. 4 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ДАҚЫЛДАРЫ МЕН АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНА ЖАРАМДЫ ЖЕРЛЕРДЕГІ ЗИЯНКЕСТЕРДІ ЕСЕПТЕУ ТӘСІЛДЕРІ ЖӘНЕ БОЛЖАУ (диагностикасы, морфологиясы, зиянкестердің биологиялық ерекшеліктері, мониторингі және болжауы) Кіріспеде көрсетілгендей, Қазақстанда өсірілетін ауылшаруашылығы дақылдарына 50-ге жуық көп қоректі және 100 астам маманданған зиянкестер түрлері кездеседі. Әрі қарай өте қауіпті зиянкестердің таралуы, морфологиясы мен биологиясына қысқаша сипаттама беріледі. КӨП ҚОРЕКТІ ЗИЯНКЕСТЕР Саршұнақтар- Суслики Кеміргіштердің ішінде, ауыл шаруашылығына үлкен зиянды саршұнақтар келтіреді; олар Sciuridae тұқымдасына, Citellus Oken. туысына жатады. Саршұнақтар далалық жерлерде егістерді, жайылымдарды және шабындықтарды зақымдайды. Олардың ішінде едәуір қауіптілері - кіші, қызылұрт cаршұнақтар, балпақ және зорман. Саршұнақтар – негізінен күндіз белсенді қоректенетін жануарлар. Бұл кеміргіштер белгілі мерзімде ғана белсенді тіршілік етеді, себебі олар жылдың көп бөлігін ұйқыда өткізеді. Саршұнақтар ерте көктемде ұйқыдан оянады. Тіпті бір жердің өзінде саршұнақтардың ұйқыдан ояну уақыты 15-20 күнге созылады. Әдетте бірінші болып кәрі саршұнақтар оянады (екі немесе үш жыл қыстағандар); олар көтеріңкі (биіктеу) жерлерде жайғасады. Кейінірек жастары оянады, негізінде олардың ұйықтайтын індері төмендеу жерлерде орналасады. Алғашқы ұйқыдан ояну мерзімі көктемнің шығуына және топырақтың температурасына байланысты болады. Ояна салысымен, олардың 10-30 күнге созылатын, шағылысу процесі басталады. Саршұнақтардың жүктілік мерзімі 20-25 күнге дейін созылады. Аналықтары 1- ден 12-ге дейін, көбіне 6-7жас саршұнақ туады. 20-22 күн өткен соң жас туылған саршұнақтар індерінен жер бетіне шыға бастайды. Жас саршұнақтар 2 ай шамасында жеке тіршілік етуге бейімделе бастайды. Шағылысу уақыты біткен соң қыстап шыққан аталықтары белсенді қоректеніп, жедел май қорын жинауға кіріседі. Оянғаннан екі ай өткен соң олардың салмағы екі есеге жуық өседі, мысалы, кіші саршұнақтар 300450 г, ал кейде одан жоғары; зормандікі – 1500-2000 г дейін жоғарылайды. Бұдан кейін ересек аталықтардың белсенділігі төмендеп, әрі қарай қайтадан келесі жылдың көктеміне дейін ұйқыға кетуге кіріседі. Туған аналық саршұнақтардың май жинауы аталықтар мен қысыр аналақтарға қарағанда ұрпақтарын емізіп болғанан кейін – шамамен 1 айдан соң басталады. Соған байланысты, олар ұйқыға да аталықтар мен қысыр аналықтардан кейін бір ай кеш кетеді. 5 Қолайлы жағдайда жаңа туған саршұнақтар тез арада май жинап үлгеріп, қыстаудан шыққан кеміргіштерден бір айдан кейін ұйқыға кетеді. Жас саршұнақтарға азық жетіспеген жағдайында май жинауы тежеледі, бұл олардың белсенді болуын ұзартады. Құрғақшылық, қоректің жетіспеуі және сонымен қатар кейде жаз мерзілінде күннің ұзақ салқындаған жылдары саршұнақтар майын толық жинамай ұйқыға ерте кетеді. Қыстық майын толық жинай алмай қалған саршұнақтар қыс мезгілін ауыр өткізеді және қиналып шығады. Саршұнақтардың өміршендігі 4-5 жылдан аспайды. Бірақта осы жасқа тек кейбір дарақтары ғана жетеді. Көбіне олар 2-3 жыл өмір сүреді. Кіші саршұнақ – малый суслик (Citellus pyqmaeus Pall.). Еуропада Днепрден бастап, Қара теңіз бен Кавказ тауларына дейін таралған. Қазақстанда Атырау, Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Қызылорда, Қостанай, Қарағанды облыстарында кездеседі. Кең таралған бұл саршұнақтың әр облыста сан мөлшері де әр түрлі. Әсіресе, Батыс Қазақстан аймағында, ал Ресейде: Орынбор, Саратов, Волгоград облыстарында оның қоры мол (1 гектарға 40-60 саршұнақтан келеді). Басқа аймақтарда оларды 1 га жерде 8-10 данаға дейін кездестіруге болады. Саршұнақтардың ішіндегі ең кішкентайы. Дене тұрқы 17,0-21,0 см, салмағы 300-400 г, құйрығы қысқа (3-4 см). Реңі сұр, арқасында теңбілдері бар, бауыры ақшыл-сары (1 сурет). Сортаң топырақты келген жусанды даладағы жайылымдық жерлерді, жол бойында және егіс маңында қоныстануды ұнатады. Шөбі аласа, жазық жерлерде ін қазып, соны бірнеше жыл бойы қатарынан пайдаланады. Күні бойы азық іздейді. Негізгі қоректері өсімдіктер. Жабайы өсетін шөптердің 60 түрімен қоректенеді. Ауыл шаруашылығы дақылдарынан – бидай, жүгері, тары, сұлы, қарбыз, асқабақ, қырыққабаттармен де қоректенеді. Сонымен бірге құмырсқалармен, қоңыздармен және жұлдызқұрттармен де 1 суретКіші саршұнақ қоректене береді. Балпақ – рыжеватый суслик (Сitellus major Pallas). Ресей және Қазақстанда кең таралған. Бұл кеміргіш Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Атырау, Қостанай және Ақмола облыстарының территориясын мекендейді. Қоныстайтын аудандарда оның саны да әртүрлі. Әсіресе, Жайық, Елек, Барбастау өзендерінің алқабында бір гектар жерде 6-8 балпақтан кездеседі. 6 Дене тұрқы 25,0-34,0 см. Арқасының түсі сары-сұрлау, сұр-қоңырлау келеді. Көзінің үстінде және астында қоңыр теңбілдері бар. Бұл саршұнақ көбінесе шөптесін өсімдіктерге бай далалық өңірді мекендеуге бейімделген. Қоңыстарында ін қазып, жеке-жеке тіршілік етеді. Тек аналықтары балаларын туған кезде олармен біраз уақыт бірге тұрады. Індерінен жер бетіне жайылуға таңертең және кешкілік уақыттарда шығады. Негізгі азықтары – өсімдіктердің сабағы, жапырағы, тұқымы, жемісі. Шамасымен 40-қа жуық жабайы өсетін өсімдіктердің түрімен, сол сияқты ауыл шаруашылығы дақылдарынан бидай, апра, сұлы, тары, сонымен қатар бұршақ тұқымдастарының жаңа шығып келе жатқан өскінімен де қоректенеді. Сонымен қатар құмырсқаны, қоңыздарды қорек етеді. Қызылұрт саршұнақ – краснощекий суслик (Citellus erythroqenys Brandt). Таралу аймағы Қазақстанның солтүстігі, Ресейдің Омбы және Новосібір облыстарының территориясын қамтиды. Қазақстанның солтүстік аймағында Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Павлодар, Шығыс Қазақстан облыстарында таралған. Павлодар облысының Ертіс өзені жағасында 1 гектарда 140, ал Шығыс Қазақстан облысында 200-300 іні есепке алынған. Дене тұрқы 22,0-25,0 см. Жотасының түсі сұрғылт сары. Оның басқа саршұнақтардан айырмашылығы – ұртында қызғылт түсті дақтары болады. Қызылұрт саршұнақтар елді мекендердің, мал фермаларының төңірегін, көл маңын және сай-салаларды мекендейді. Ін қазып, сонда тіршілік етеді. Олардың қорегі – өсімдіктердің сабақтары, жапырағы, дәндері және бунақденелілер. Зиянкес 40 түрлі өсімдік түрімен қоректенеді. Әсіресе, қара құмықты, ебелекті, бедені, жусанды сүйсініп жейді. Зорман – желтый суслик (Citellus fulvus Lictenstein). Жайық өзенінен бастап, Оңтүстік және Орталық Қазақстанда, Орта Азияда, Солтүстік Иранда және Ауғанстанда таралған. Ол Атырау, Батыс Қазақстан облыстарынан бастап Іле өзеніне дейінгі аралықта жатқан шөл және шөлейтті өңірлерді мекендейді. Зорман Ақтөбе, Қостанай, Қарағанды, әсіресе Алматы (Жамбыл, Қарасай аудандары) және Жамбыл облыстарында (Қордай, Шу, Мерке, Т. Рысқұлов атындағы және Мойынқұм аудандарында) бұл кеміргіш көптеп кездеседі. Саршұнақтардың ішіндегі ең ірісі. Дене тұрқы 23,0-37,0 см, салмағы 7001600 г. 2 сурет- Зорман 7 Арқасының реңі құм түстес, сары-қара, қоңырлау болып келеді, бауыры ашық сарғылт (2 сурет). Негізгі мекені – сазды топырақты шөлді жерлер, құмды төбелер, шөлейтті жазықтар. Мал фермаларының маңайын, жол мен арық, сай-сала жиектерін мекендеуді ұнатады. Зорман ауыл шаруашылығы дақылдарының зиянкестері. Кеміргіш бидай, қара бидай, арпаны, қарбыз, қауын, жүзім отырғызылған жас ағаштарды кеміріп, зақымдайды. Санын есептеу әдістемелері. Саршұнақтарға қарсы күрес шараларын ұйымдастыруды дұрыс жоспарлау үшін олардың таралу аймағын бақылау қажет, бұл нақты таралу көлемін және орташа қоныстану тығыздығын анықтауға мүмкіндік береді. Саршұнақтар мекендейтін территорияда шаруашылық жүргізетін субъектілердің қолында кеміргіштердің қоныстану және тығыздығы көрсетілген карта болуы тиіс. Ауыл шаруашылығына жарамды жерлердің саршұнақтармен қоныстануын анықтауда індер санын маршрутты тексеру мен «аландар» арқылы анықталады. Әр тексерілген алқапта ұзындығы 500м кем емес екі маршруттар арқылы анықталынады. Тың және көпжылдық шөптер өсетін жерлерде ені 5м алқапта жаңадан ашылған тік және қиғаш індер саны есепке алынады. Өсімдік қалың өскен участоктарда есептеу алаңының ені 2м аспауы керек. Бақылау жұмыстары көктемде саршұнақтар қыстау орнынан шыққаннан кейін және жазда жас кеміргіштер таралғаннан кейін (маусым) жүргізіледі. Маршрутты бақылау әр түрлі участоктарда жүргізілуі тиіс – көтереңкі мен төмен орналасқан участоктарда, ауыл шаруашылығына жарамды жерлердің шетінде, ортасында және т.б. Есептеулердің нәтижесін 1 нұсқауға енгізеді. Жаңа қазылған індер өрмекші өрнегінің болмауынан, жаңа түскен саңғырық пен зәрдің болуымен ерекшеленеді; тік індерде – тереңдікке жол міндетті түрде болады, әдетте олар салбырап жатқан өсімдіктердің астында орналасады. Қиғаш қазылған індер топырақ тасталғанынан белгілі. Тігінен қазылған індердің тереңдігін анықтау үшін жұмсақ темір мен сым пайдаланады. Есеп жүргізілетін көлем мына теңдеу бойынша анықталады: маршрут ұзындығы (км) х маршрут ені (м) Есептеу алаңы (га) = ------------------------------------------------------------10 Тексеру нормасы - 500 гектардан 0,5 га-дан кем емес көлем тексеріледі. Жаңа (тұрғын) індер саны еш уақытта кеміргіштердің санына сәйкес келмейді. Әдетте ін саны кеміргіштер санынан 2-3 есе артық болады. Саршұнақтарға есеп жүргізу кезінде көбіне «Крыльцов қақпағы» жиі қолданылады, оның құрылысы ұзындығы 30 см сыммен, қаңылтыр темірден ойылған 2 дөңгелекті жалғастыру арқылы құрастырылады. Олардың ортасынан диаметрі 3см болатын төменгі дөңгелек айнымайтындай етіп бекітіледі; жоғарғысы (диаметрі 8см) сымның бойында сақинаның жоғары бөлігінен белгіленген мөлшерден аспай еркін қозғалады. Тік қазылған іннің 8 бетіне қақпақша төменгі жағымен нықталып қойылады, ал жоғарғы дөңгелек саршұнақтың інге сырттан кіретін жолын толықтай жабады. Есеп жүргізетін алаңда таңертең (немесе кеш батар алдында) тігінен қазылған індердің барлығына қақпақша бекітіледі. Кешке дейін қақпағы ашылған індер саны осы көлемдегі белсенді саршұнақтардың санына сәйкес келеді. Егістік алқаптарында саршұнақтардың саны жүргізілетін агротехникалық шараларға байланысты өзгеріп отырады. Бақылау кезінде бірінші кезекте еркекшөп егістігіне, тыңайған жерлерге, аңыздары бар егістіктерге ерекше мән беру керек. Атап көрсетілген әдісті кіші, қызылұрт және балпақ саршұнақтарды есептеу кезінде пайдаланады. Зорман саршұнағының санын есептеу кезінде негізінде маршрутты әдіс қолданылады. Саршұнақтарға қарсы ерте көктемде жүргізілетін күресу шаралары ауыл шаруашылығы дақылдары егістіктеріне жақын орналасқан тыңайған жерлерде және өткен жылы пайдаланған участкелерде жүргізу бірінші кезекте жоспарланады. Ауыл шаруашылығы дақылдарына жақын орналасқан көлденеңі 300 м кем емес еркек шөп егісінде, егістердің ортасындағы тың жерлерде және саршұнақтар топтасқан аңызда, тынайған жерлерде және егістіктерде міндетті түрде күресу шаралары өткізіледі. Ауыл шаруашылығы дақылдар егістері мен оған жақын орналасқан үш жүз метрдегі аймақта саршұнақтардың сан шегі - 1 га 5 кеміргіш, ал егістерге 2 км жақын тың жолақта - 1 га 15-20 данадай зиянкестер болуы тиіс. Тышқантәрізді кеміргіштер Осы зиянкестер тобына аламантәрізділер (Сricetidae) тұқымдасына (тоқалтістілер, құмтышқандар, аламандар) және қаптесерлер (Muridae) тұқымдасына (қаптесерлер мен егеуқұйрықтар) жатады. Бұлардың ішінде ең қауіптілері қаптесерлер мен тоқалтістілер. Кеміргіштер негізгі зияндылықты қарқынды түрде көбейгенде келтіреді; олардың осы мерзімде кең таралуы популяцияның тығыздығының өскенін байқатады. Үй қаптесері - домовая мышь (Mus musculus L.). Адамдардың көмегімен дүние жүзіне таралған. Қазақстанда қаптесерлер барлық жерлерде кездеседі. Сан мөлшері көп. Дене тұрқы 100 мм аспайтын ұсақ кеміргіш, салмағы 10,5-31,0г. Реңі сұр-қоңыр, бурыл-қоңыр болып келеді. Үйлерде, үй маңайындағы құрылыстарда және табиғи жағдайда тіршілік ете береді. Дала және шөлді аймақтарда өзен және көлдердің жағаларын мекендейді. Тіршілігінің негізгі ерекшеліктері – маусымдық қоныс аударуы болып табылады. Көктемде үйлер мен құрылыстардан далаға, бау-бақшаларға, егіс, көкөніс алқаптарына, күзде қайтадан құрылысқа 9 қайтып оралады. Үйлерде қабырғаны, еденді кеміріп, ін қазады. Негізгі тіршілігі түнде өтеді. Үй қаптесерлері жыл бойы көбейе береді. Үйлерде, құрылыс алаңшаларында қыс айларында да өсіп жетілсе, ал далада бұл процесс тек жылдың жылы кезінде ғана өтеді. Қазақстанның солтүстігінде шағылысқаннан кейін 20 күн өткеннен соң 5-тен 14-ке дейін, оңтүстігінде 4ден 11-ге дейін ұрпақ береді. Орман қаптесері – лесная мышь (Apodemus sylvaticus Zinnaeus). Орман қаптесері барлық жерлерде кездеседі. Орманды, бұталы жерлерді, шабындықтарды мекендейді. Қоныстарында тұрақты тіршілік етеді. Індерін бұталар мен ағаштардың арасынан қазады, ағаш түбірлері мен тастар астында да кездеседі. Орман қаптесері азық іздеуге қараңғы түсе шығады. Дене тұрқы 82-115 мм, құйрығының ұзындығы 68-96 мм, салмағы 1628 г. Сырт қарағанда құлағы мен көзі үлкен болып көрінеді. Арқа жоны жирен сары немесе қоңырлау, арқасында қара жолағы жоқ, бауыры ақшылдау. Орман қаптесері далалық және орманды-далалы аймақтарда орналасқан аудандарда дәнді, дәндібұршақ, майлы, көкөніс, бақша дақылдарына, сонымен қатар жеміс пен орман дақылдарына және жылы жайда өсірілетін көшеттерге зиян келтіреді. Дала қаптесері – полевая мышь (Apodemus agrarius Pallas). Cолтүстік және Шығыс Қазақстанда кең таралған. Сонымен бірге Іле Алатауының етектерінде көбірек, ал қалған қоныстарында сиректеу кездеседі. Дене тұрқы 91-117 мм, құйрығының ұзындығы 63-99 мм, салмағы – 2744 г. Арқасындағы жүнінің түсі сұрғылт қызылдау, ұзына бойына созылып жатқан қара жолағы бар (3сурет). Дала қаптесерін қалың өскен қамыс құрағы, ағашы бар өзендер бойында, бидай, жүгері, арпа, күнбағыс, жоңышқа еккен жерлерде, бау-бақшаларда, итмұрын бұталарының араларында кездестіруге болады. Қоңыстарында ін қазып тіршілік етеді. Азығын түнде іздейді. Негізгі азықтары – мәдени өсімдіктердің тұқымы, жемісжидектер, өсімдіктердің сабағы, жапырағы, тамырлары. 3 сурет- Дала қаптесері 10 Кәдімгі тоқалтіс - обыкновенная полевка (Microtus arvalis Pallas). Cолтүстік, Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның таулы, тау бөктері мен орман-далалы аймақтарында мекендейді және осы жерлерде олардың саны едәуір келеді. Дене тұрқы 94-124 мм, салмағы 20-45,2 г. Арқасының реңі қоңырқызғылт, құйрығының үстіңгі жағы қоңыр, астыңғы жағы ақшылдау болып келеді (4 сурет). Онша қоныс тандамайтын кеміргіш. Тіршілікке қолайлы жердің барлығында қоныстанған. Інде тіршілік етеді. Қыс айларында шөмелелердің, қардың астын ұя жасап, сонда мекендей береді. Негізгі қорегі – жасыл өсімдіктер. Қысқа азық қорын жинайды. Қыстың күні шөп маялары мен қардың астында да көбеюі мүмкін. Әр көбейген сайын 1-ден 10-ға дейін ұрпақ береді. Кеміргіш егін шаруашылығына едәуір зиянын тигізеді, жер бетіндегі және оның астындағы өсімдік бөліктерімен қоректенеді. Бір күннің ішінде кәдімгі тоқалтіс 4,6 г астық дәнін немесе 22,2 г көк-жасыл өсімдікті жейді. Кәдімгі тоқалтіс әр түрлі дала дақылдарына, көпжылдық шөптерге, әсіресе жас жеміс және орман көшеттердің қабығын кеміріп едәуір залал тигізеді. 4 сурет- Кәдімгі тоқалтіс Сүйірбас тоқалтіс - узкочерепная или стадная полевка (Microtus gregalis Pallas). Қазақстанның солтүстік және солтүстік-шығыс облыстарын мекендейді. Құйрығы қысқа, кіші келген кеміргіш. Дене тұрқы 93-130 мм, салмағы 27,5-58,0 г. Жүнінің түсі – қоңырлау. Ашық ылғалды жерлерді мекендеуді ұнатады. Қыстап шыққан ұрғашы кеміргіштер бір жазда 4-5 рет көбеюге қатысып, 2-ден 13 данаға дейін өсім береді. Жыл бойы күндіз де, түнде де індерінен шығып азық іздейді. Незізгі азықтары – өсімдіктердің сабағы, жапырағы, гүлі және жемісі. Бұл тоқалтіс астық дақылдары, күнбағыс, көпжылдық шөптер егістеріне және қыста жас алма ағаштардың қабығын кеміріп үлкен зиян келтіреді. Дала алақоржыны – степная пестпушка (Zagurus lagurus Pallas). Кеміргіштердің таралу аймағы Қазақстаннның солтүстік бөлігін алып жатыр. Оңтүстік-шығыста дала алақоржыны Жонғар Алатауының етегін, Күнгей Алатауының шығысын және Орталық Тянь-Шань тауларын мекендейді. Бұл кеміргіштің саны әсіресе, солтүстік облыстарда көп, тіршілік етуіне 11 қолайлы жерлерде 1 га жерде бірнеше жүз дала алақоржынын санауға болады. Дене тұрқы 96-125 мм, құйрығының ұзындығы 19 мм, салмағы 24-32 г болатын кішкентай кеміргіш. Жүнінің реңі сұр қоңыр. Арқасында маңдайынан бастап құйрығына дейін созылып жатқан қара жолағы болады. Қоныстарында күрделі құрылысты індер қазып, семьяларымен тұрады. Індерге кіретін бірнеше ауыздары, бір-екі ұя қуысы болады. Бүкіл тәулік бойы қозғалыста болып, өздеріне азық іздейді. Қазақстанда бұл кеміргіштің өсімдіктердің 100-ден аса түрімен қоректенетіні анықталған. Әсіресе дәнді дақылды шөптерді, көде, жусан сияқты өсімдіктерді ұнатады. Құмтышқандар – песчанки (Gerbillinae). Шөл және шөлейтті аймақтарда өмір сүруге жақсы бейімделген. Бұлардың денесі орташа және кіші келеді, тұмсығы ұзынша, көзі үлкен. Құйрығын жақсы түк басқан, ал оның ұшы шашақталған. Күрек тісінің алдыңғы жағында сызығы бар. Үлкен құмтышқан – большая песчанка (Rhombomys opimus Lichtenstein). Шығыс Каспий өңірі мен алдыңғы Азиядан бастап, Оңтүстік Балқаш өңірі аралығында кездеседі. Қазақстанның батысы, оңтүстігі мен оңтүстік-шығысындағы шөлді, шөлейтті аймақтарда таралған. Құмтышқандардың ішіндегі ең ірісі. Дене тұрқы 172-199 мм, салмағы 171-248 г. Арқасы құм түстес, бауыры ақшыл, түктерінің түбі – қара. Құйрығы біртүсті, ұшында қара қылшықты шашағы болады. Шөл-шөлейтті аймақтарда сексеуіл, теріскен, жыңғыл және басқа бұталар өскен құмды және сортаң жерлерді мекендейді. Құрылысы өте күрделі індерде топтанып тіршілік етеді. Қор жинайды. Ағаштардың, бұталардың бұтақтарымен және шөптесін өсімдіктермен қоректенеді. Қорегінің құрамында сексеуілдің жас бұтақтары басым болып келеді. Қазақстанның көпшілік аудандарында алғашқы шағылысуы ақпанның аяғы мен наурыздың басында басталады. Көбеюі қазанның аяғына дейін созылады. Осы уақыт аралығында 2-3 рет көбейіп, әрқайсысында 1-ден 14-ке дейін өсім береді. Қызылқұйрық құмтышқан – краснохвостая песчанка (Meriones libycis Zichtenstein. Қазақстанда Каспий теңізінен Солтүстік Балқаш өңіріне дейін кездеседі. Дене тұрқы 100-180 мм, салмағы 61-147 г. Арқасы құм түстес, бауырындағы түктерінің түбі – қаралау. Құйрығының ұзындығы дене пішінінен қысқа, ұшында қара немесе қара-сұр шашағы болады. Өкшесі жалаңаш. Тасты, тақырлы жерлерде тұрақты тіршілік етеді. Тараған аудандарында біркелкі орналасқан. Тұрақты және уақытша індері болады. Алғашқылардың ұзындығы 6-20 м, ұяларының тереңдігі 40 см ден 2 м-ге жетеді. Уақытша індерінің ұзындығы 1-2 м, олар тұрақты баспаналарының 12 айналасында орналасады. Түрлі өсімдіктердің сабағы, жапырағы, тұқымы, жуашығымен қоректенеді. Қызылқұйрық құмтышқан наурыздан бастап, қыркүйек-қазан айларына дейін 2-3 рет көбеюге қатысады. Шағылысқаннан кейін 24-35 күн өткен соң, әр көбейген сайын 2-ден 12-ге дейін өсім береді. Санын есептеу әдістемелері. Бір жылда территорияны тексеру екі рет ұсынылады: күзде және көктемде. Көктемдегі тексеру – қыстап шыққан кеміргіштердің санын білу үшін өткізіледі. Тышқантәрізді кеміргіштердің санын анықтау үшін егістерге жақын шоғырланған стацияларда есеп жүргізіледі: ормандарда, бұтақталы шіліктерде, шабылмаған шалғында, жайылымда, бақтарда. Егістерде шілде айында қосымша есептеу жұмыстары жүргізіледі (2 нұсқау). Тышқантәрізді кеміргіштердің санын есептеуге үш тәсіл ұсынады: маршрутты-қоныстанғандық, маршруттық және арнайы ұстайтын қақпандар арқылы. Есептеуде маршрутты-қоныстанғандық тәсілді қолданғанда бір бағытта ұзындығы 2 км көлденең 5м-дегі кездескен кеміргіштердің бар қоныстары (ұялы індері) саналады, сөйтіп 1 га келетін кеміргіштің саны анықталынады. Одан кейін 1га-да (100х100 м) барлық ашылған індердің аузы жабылады, бір тәуліктен кейін олар тексеріліп, тұрақты індердің пайызы анықталынады. Содан кейін әрбір түріне әсіресе қауіпті зиянды саршұнаққа, көлемі әдеттегі қоңыстанғандардың 5%-нан кем емес індері қазылады, кездескен кеміргіштер саны арқылы маршруттағы бар қоңыстанғандардағы жалпы саны туралы толық мәлімет беруге болады. Індерді қазу көп енбекті сіңіруді қажет етеді, бірақ та бұл толық нәтиже береді. Қоныстанғандардың шектері байқалмаған жағдайда немесе көлемі үлкен аймақты тексерген жағдайда тышқан тәрізді кеміргіштердің санына жалпы сипаттама беру үшін маршруттық тәсіл пайдаланады. Есеп жүргізуші бір бағыттағы жолақтың ені 2 м-дегі бар ашылған індерді есптеп шығады (жаппай есеп жүргізуде әр жарамды жерлерде ұзындығы 1 км маршрут жеткілікті). Содан кейін көлемі 0,25 га участоктерде бар ашылған індерді санап, оларды қазып, кеміргіштерді ұстап, артынан зиянкестер санын 1 га шағады. Кеміргіштердің абсолюттік санын білу үшін осындай қазу жұмыстарды егістер мен ормансыз жерлерде жүргізеді. Қалың өскен өсімдіктерде қоныстану шектерін анықтау қиындағанда және орман алқаптарында, шөп маялары мен сабандар жиналған және оған жақын орналасқан жерлерде Геро типті тышқан ұстағыш қақпандарға түскен қаптесерлер мен тоқалтістердің сан мөлшері пайызбен анықталады. Қақпандардың орташасы мен үлкенің пайдаланған дұрыс, өлшемі 6х6см, ал серіппесі қатты болуы керек. Әр күн сайын күнбағыс маймен араластырған қара нан қабығы еліктіргіш түрінде қалдалынады. Қақпандарды кеміргіштердің індері мен басқа белгілерінің болуына байланысты әр 5 м сайын түзу немесе қисық бағытта қойылады. Еліктіргіш қадалынған 13 қақпандарды (25, 50 немесе 100 данадан) бір түнге қояды. Оларды таңертен тексереді. Қақпандарға түскен кеміргіштер болып онда ұсталған немесе зиянкестердің аяқтары, терісі, құйрықтары қалғанда ғана саналады. Қақпан ашылып, тіпті еліктіргіш желінседе ол есепке алынбайды. Бұл есептеу тәсілі кең қолданады және тышқантәрізді кеміргіштердің түр құрамы мен олардың жарамды жерлерді қоңыстанғаны туралы жалпы түсінік береді. Шөп маяларында қақпандарды шахмат тәртіп түрінде екі қатармен әр 2 м сайын – шөмеленің түбімен 1 м биікте арнайы жасалған қуыстарда орналастырады. Қоймалар, булыжайлар мен жылыжайларда әр 10м2 бір қақпан салынады, бірақта ол әр зерттеу объектісіне үштен кем болмау керек. Қыркүйек айында тышқантәрізді кеміргіштермен шоғырланған жас жеміс ағаштарда, ал сәуірде ауыл шаруашылығы дақылдар егістеріне жақын орналасқан жерлерде өткізіледі. 10-12 жасқа жетпеген жас жеміс ағаштарында кәдімгі тоқалтісті тексереді. Шөптері қалың және биік өскен бау бақтарда бір түнге 25-50 қақпандар қойылады. Кәдімгі тоқалтістер байқалса немесе олардың тіршілік індері (қоныстанғандары) кездессе күресу шараларды қазан айының соңғы күндерінен кешікпей өткізу керек. Көктемде ауыл шаруашылығы дақылдар егістеріне жақын орналасқан орман алқаптары мен бұтақталы шіліктерде тышқантәрізді кеміргіштерді тексереді. Бір түнге арнайы бағытта әр 5 м сайын 25 қақпан құрылады. Кеміргіштердің 25 қақпанға түсетін саны 3-тен асса (100 қақпанға ауыстырғанда 11% жоғары) және учаскеде жапалақтардың жиналғаны байқалса- бұл күресу шараларының қажеттігін көрсетеді. Тышқантәрізді кеміргіштерге қарсы келесі жылы күресу шараларды жоспарлағанда және күз-қыс мерзімінде атқаратын қорғау жұмыстардың негізі - күзде өткізетін тексерулер. Көктемдегі тексеру арқылы көктемде жүретін күресу жұмыстарының жоспары анықталынады және жаз мерзіміне қажетті агротехникалық шаралар белгіленеді. Сонымен қатар, бұлар күзге таман кеміргіштердің санының өзгеру тендециясын нақты бағалау мүмкіндігін тудырады. 14 Зиянкес шегірткелер Зиянкес шегірткелер бунақденелілер класы, тура қанаттылар (Orthoptera) тобының өкілдері болып табылады. Қазақстанда шегірткелердің 270-тен астам түрлері тіршілік етеді, олардың арасында 10-15 түрі астық, техникалық, көкөніс дақылдарының, сонымен қатар жайылымдық пен шабындық жерлердің аса қауіпті зиянкестері. Шегірткелердің мұртшалары қысқа, оның ұзындығы денесінің жартысынан да кемдеу. Аяқтарының табандары үшбуынды. Аналықтарының жұмыртқасалғышы қысқа, төрт ілгек тәрізді створкадан тұрады. Тимпанальды (есту) органдары бірінші құрсақ сегменттерінің бүйір жағында орналасқан. Шегірткелер үйірлі және саяқ болып бөлінеді. Аса қауіпті және зиянды түрлеріне, үйірлі шегірткелер өкілдері – азиялық, немесе ұшпа, мароккалық және итальяндық шегіртке, немесе прус жатады. Саяқ шегірткелерден – атбасарлық, сібірлік, ақ жолақты, қарақанатты, айқышты, кіші айқышты саяқ шегірткелер және Фишер шөптесін, далалық конек, тұрандық, шөлдік саяқ шегірткелер кеңінен таралған. Үйірлі шегірткелер шоғырлар (дернәсілдердің шоғырлануы) мен үйірлер (ересек дарақтардың топтасуы) құрап, бірігіп тіршілік етеді. Шегірткелердің шоғырлары мен үйірлері ұзақ арақашықтықтарға (жылжуы және ұшуы) бара алады. Үйірлі түрлердің екі фазасы болады: үйірлі және саяқ. Бұл фазалардың аралық формасы - өтпелі фаза-деп, ерекшеленеді. Бұл түрленулер олардың биологиясындағы сыртқы ерекшеліктері мен морфологиялық өзгерістеріне сай келеді. Саяқ фазасының үйірлі фазаға ауысуы, шегірткелердің шектеулі бір учаскелерде санының артуының нәтижесінде пайда болса, ал үйірлі фазадан саяқ фазасына ауысуышегірткелер санының кемуінің арқасында пайда болады. Саяқ шегірткелердің дернәсілдері мен ересектері шоғырланбай, үйір түзбей, өздері жұмыртқадан жер бетіне шыққан учаскелерде тіршілік етеді. Олар әр түрлі бағытта бейберекет және алысқа ұзамай жылжиды. Шегірткелер бір ұрпақ беріп дамиды. Күбіршек ішіне салынған жұмыртқалары топырақтың беткі қабатында қыстап шығады. Ауа райының жағдайына байланысты дернәсілдер көктемде жер бетіне шыға бастайды. Олардың дамуы 30-60 күнге созылып, бұл кезең аралығында олар 4-5 жастан өтеді. Соңғы түлеуден кейін дернәсіл ересек, 4-5 түлеуден кейін қанатты дараққа айналады. Шегірткелер түрлерінің күбіршектерге жұмыртқа салуы әр түрлі кезеңдерде өтеді. Әдетте ұрғашы дарақ 2-3 күбіршек салып, олардың әрқайсысында 35-120 жұмыртқа болады. Жұмыртқа салып болғаннан кейін ұрғашы шегіртке тіршілігін тоқтатады. Жою шараларын жүргізгенде дернәсілдердің жасын дұрыс анықтаудың маңызы өте зор. Дене тұрқы, формасы мен қанат бастамаларының орналасуы, мұртшаларындағы буындар санына қарай саяқ шегірткелердің дернәсілдерінің жасы анықталады: 15 1-ші жас – қанат бастамалары жоқ немесе шала жетілген. Мұртшалары 13-14 буынды. 2-ші жас – қанат бастамалары біліне бастайды. Қанатының тарамыстары бірен-саран және көзге ілінер-ілінбестей. Көптеген түрлерде мұртшалардың саны 15-19-ға жетеді. 3-ші жас – дернәсіл денесінің бүйіріне орналасқан қанат бастамалары жақсы білінеді, олардың жетілген тарамыстарның саны өте көп. Мұртшалары 17-22 буынды. 4-ші жас – қанат бастамалары үш бұрышты пластинка тәрізді дернәсілдердің арқасында орналасқан, әдетте оның ұзындығы алдыңғы арқадан қысқалау. Мұртшалары 21-25 буынды. 5-ші жас – қанат бастамалары алдыңғы арқадан ұзынырақ немесе онымен тең. Ұзындығы бойынша үстіңгі қанатымен теңдей. Мұртшалары 23-36 буынды. Дернәсілдері және ересектері зиян келтіреді. Ауа райының ашық, жылы кезінде, ауа температурасы 22-30ºС аралығында белсенді қоректенеді. Салқын және бұлтты күндері немесе күннің өте ыстық кездерінде шегірткелер қоректенуін тоқтатады. Ауыл шаруашылығы дақылдарының маңы, жайылымдықтар мен шабындық жерлер шегірткелер санының экономикалық зияндылық шегіне (үйірлі түрлер – 5 дана./м2 және саяқ түрлер – 8-10 дана./м2) жеткен кезінде химиялық құралдармен (инсектицидтер) өңделеді. Ол «Қазақстан Республикасы аумағында қолдануға рұқсат берілген пестицидтер (улы химикаттар) тізімде », 2013 ж. келтірілген. Үйірлі шегірткелер- Стадные саранчовые Мароккалық шегіртке - мароккская саранча (Dociostraurus maroccanus Thunb.. Бұл шегіртке Оңтүстік-Қазақстан және Жамбыл облыстарында таралған. Астық, техникалық және көкөніс дақылдарын зақымдайды. Ал еліміздің оңтүстігінде тың жерлер мен жайылымдықтардан өрістеген шегірткелер мақта мен мақсары егістіктеріне кейбір жылдары елеулі зиян келтіреді. Ересегінің (имаго) – дене тұрқы орташа, мүсінді келген. Еркектерінің денесінің ұзындығы 16,5-28,5, ал ұрғашылары – 20,5-38,0 мм. Басының төбе шұңқыры кеңдеу болып келеді, төртбұрышты. Үстіңгі қанаты жақсы дамыған, оның ұзындығы артқы бөксесінің төбе тұсынан да арырақ өткен, түсі мөлдірлеу, кейде сұр немесе қоңырлау дақтары бар. Аталықтардың үстіңгі қанатының ұзындығы 17,5-27,0, аналықтары – 23,0-36,0 мм. Қанаттары түссіз. Артқы бөкселері мүсінді, олардың ұзындығы енінен 3,7-4,2 рет ұзындау. Еркектерінің артқы бөксесінің ұзындығы – 13,2-17,4, ал ұрғашылары-15,5-21,6 мм. Денесінің жалпы түсі сұрғылт-сары, қоңыр дақты. Фазалық кезеңіне байланысты артқы бөксесінде қара нүктелі дақтардың болуы және болмауы мүмкін. Артқы сирағының (жіліншігі) түсі әдетте 16 қызыл, сирек жағдайда сары түсті, қызғылттау немесе ақшылдау. Алдыңғы арқасындағы айқышты суреті сарғыштау немесе ақшылдау, оның қатарлары тарлау және көлденең сызықтан кейін ұлғаймайды. Саяқ фазасындағы аталықтардың кептірілген салмағы – 0,133, аналықтары – 0,271 г (5 сурет). а – имагосы б - қуыршағы 5 сурет Мароккалық шегіртке 1-ші жастағы дернәсілдер. Дернәсілдердің барлық жастағы дене мөлшерлері 1 кестеде көрсетілген. Алдыңғы арқасында Х тәріздес таңбашасы бар. Қанат бастамалары мен астыңғы қанаттары жоқ. Жыныстық белгілерін айыру өте қиын. Денесінің түсі қара немесе қоңырқай-қара. Артқы бөксесінің іш жағында 3 қара дағы бар. Артқы сирағы қара, түп жағында боз түсті сақина орналасқан. Кесте 1 – Мароккалық шегіртке белгілері Дернәсілдердің жасы I II III IV V дернәсілдерінің кейбір морфологиялық Денесінің ұзындығы, мм 5,0-8,0 6,0-11,0 8,0-14,0 13,0-22,0 17,0-28,0 Артқы бөксесінің ұзындығы, мм 3,0-4,0 3,8-5,0 5,5-7,0 7,5-10,0 10,5-14,5 Мұртшаларының буын саны 13 15-17 20 21-22 23-24 2-ші жастағы дернәсілдер. Артқы қанаттары мен қанат бастамалары ортаңғы және артқы арқаларының төменгі жағына қарай қайырылған. Жыныстық белгілері анық байқалады. Денесінің түсі қоңырқай-қара, Х тәріздес таңбашасы 1-ші жастағы дернәсілдерге қарағанда анығырақ көрінеді. 3-ші жастағы дернәсілдер. Үстіңгі қанаттары (0,5 мм) мен астыңғы қанаттарының (1,3 мм) бастамасы жақсы қалыптасқан үш бұрышты қара 17 пластинка тәріздес, бойлық тарамыстары айқын. Жыныстық белгілері анық. Жалпы денесінің түсі бозғылттау. Дернәсілдің бас бөлігінің бет жағындағы және алдыңғы арқасының бүйіріндегі қара түсті дақтар анық байқалады. 4-ші жастағы дернәсілдер. Үстіңгі қанат пен артқы қанат бастамалары дернәсілдің арқасына жайылған, бірақ алдыңғы арқадан қысқалау; қанат бастамалары ұзынша келген, үшбұрышты, үстіңгі қанаттың ұзынша және енсіздеу бастамаларын жауып тұрады. Жыныстық белгілері анық білінеді. Қанық қара түсті дақтары айқыштанып, денесінің түсі бозғылт тартады. 5-ші жастағы дернәсілдер. Үстіңгі қанат пен артқы қанат бастамалары алдыңғы арқадан ұзынырақ, құрсағының 1/3 –1/2 бөлігінің ұзындығындай; ішкі қос жұбы сыртқысынан қысқа емес. Қанатының тарамыстары анық білінеді. Қанат бастамаларының түп жағында бүйрек түстес бозғылт дағы бар. Жыныстық белгілері анық білінеді. Денесінің түсі әлі де болса бозғылттау, сарғыш-жирен, қара дақтары бар. Х тәрізді таңбашасы анық білінеді. Саяқ және үйірлі фазаларының ерекшеліктері. Саяқ фазасындағы шегіртке түсінің өзіндік белгісі-үстіңгі қанаттарында қара дақтарының болуы, ал үйірлі фазадағы дарақтардың қанаттары түссіз, кейде сирек кездесетін сұрша дақтары болады. Дегенмен, негізгі фазалық ерекшелігі, саяқ дарақтардың артқы бөксесінің үстіңгі жағында 3 қара дақтың болуы, сол дақтардың бөксенің сыртқы жағына қиғаш белдемше түрінде ұласуы. Бұл дақтар саяқ шегірткелерде анық білінсе, өтпелі формаларда өше бастайды, ал үйірлі шегірткелерде толық жойылып кетеді. Түсінің осындай ерекшелігімен қатар, саяқ дарақтар үйірлілеріне қарағанда майдалау болып келеді. Аталық саяқ шегіртке денесінің ұзындығы 16,5-22,5, үйірлісінің ұзындығы - 22,0-28,5 мм; ал саяқ аналықтарының - 20,5-28,5, үйірлілерінің ұзындығы - 25,0-38,0 мм. Саяқ дарақтарда Е/F индексі 1,30-дан 1,57-ге дейін болса (орташа 1,451,47), ал үйірлілерінде 1,58-ден 1,83-ке дейін болады (орташа 1,69-1,71). Күбіршесі тік немесе доғаша келген, оның ұзындығы 16-35 мм, диаметрі 4,5-5,5 мм. Қабырғаларының қалыңдығы 0,3-1,0 мм, төменгі жағы беріктеу болып келеді. Күбіршенің үстінгі жағындағы шығар тесігінің қалыңдығы 1,0 мм, топырақтан жасалған, қабырғаларымен бітіскен томпақ қақпақшамен жабылған. Бүйірдегі қабырғалары қақпақшасынан 0,5 мм шығыңқы. Күбіршедегі жұмыртқаларды бекітуші көбіктің түсі жылтыр, түссіз, ұсақтүйіршікті. 3-4 қатармен күбіршек қабырғаларына қиғаштау бекітілген жұмыртқаларының саны 18-42 дана (орташа 30-36 дана), олардың арасындағы бекітуші көбіктің мөлшері аздау. Итальяндық шегіртке - итальянский прус (Calliptamus italicus L.). Қазақстанда кеңінен таралған, бірақ солтүстік және батыс Қазақстанда көп шоғырланған. Қазақстанның далалық және шөлдік аймақтарындағы құмды дала жерлердегі астық тұқымдастар мен жусанды шөптер өскен учаскелерді мекендейді. Астық, мақта, көкөніс дақылдарын, сонымен қатар күнбағыс пен жоңышқаны зақымдайды. 18 Ересектері (имаго) – дене молшері орташа, гүржиген, (аталықтары 14,5-28,7, аналықтары – 21,9-41,6 мм). Көздері доғаша иілген, олардың ұзындығы енінен екі есе үлкен. Үстіңгі қанаттары жақсы жетілген (аталықтарының қанатының ұзындығы – 10,4-22,2, аналықтары - 14,2-32,0 мм), тарамыстары сиректеу. Артқы бөкселері жуан және қысқа: бөкселерінің ұзындығы 3,2-3,8 рет енінен асып түседі. Түсі әр түрлі болып келеді. Қошқыл-қоңыр, сұр-қошқыл, қошқыл, қоңыр түсті, сирек жағдайда боз және ақшыл реңді. Денесінде ақшыл бойлық жолақтар мен дақтар көбірек ұшырасады. Артқы қанаттарының түп жақтары әдетте қызғылттау. Артқы бөксесінің үстіңгі жағында 1-3 қара түсті белдемшелері бар, бөкселері ішкі жағында қызыл немесе қызғылттау түсті, кәдімгі жағдайда бөксенің жоғарғы жағынан басталатын 2 қаралау жартылай көлденең белдемшесі бар. Артқы сирағы қызыл, қызылдау немесе қызғылттау, кейде тіпті ақшылдау. Саяқ фазасындағы аталықтарының кептірілген салмағы – 0,083, аналықтары – 0,276 г (6 сурет). а – имагосы б – қуыршағы 6 сурет Итальянский прус 1-ші жастағы дернәсілдер. Дернәсілдердің барлық жастағы дене мөлшерлері 2 кестеде көрсетілген. Төбелік шұңқыршасы жоқ. Алдыңғы арқасы ортаңғы арқасының шетін ғана жауып тұрады. Үстіңгі қанаттың бастамалары мен артқы қанаттары әлі жоқ. Жыныстық белгілерін айыру өте қиын. Түсі әдетте қара немесе ақшыл суреті бар қара. 2-ші жастағы дернәсілдер. Төбелік шұңқыршасы жоқ. Алдыңғы арқасы ортаңғы арқадан асып түседі. Үстіңгі қанат бастамалары мен артқы қанаттары төменгі жағына қарай қайырылған. Қанаттарының радиалды тарамыстары әзер білінеді. Жыныстық белгілерін айыру өте қиын. Түсі 1-ші жастағы дернәсілдікі сияқты немесе бедерсіз, ақшыл түсті. 19 Кесте 2 – Итальяндық шегіртке дернәсілдерінің кейбір морфологиялық белгілері Дернәсілдердің жасы I II III IV V Денесінің ұзындығы, мм 5,0-6,0 6,0-7,0 11,0-16,0 10,0-22,0 12,0-28,0 Артқы бөксесінің ұзындығы, мм 2,5-3,0 3,8-5,5 5,0-8,0 7,0-12,0 9,0-15,0 Мұртшаларының буын саны 13 16-17 18-20 21-23 23-24 3-ші жастағы дернәсілдер. Төбелік шұңқыршасы жоқ. Алдыңғы арқасы ортаңғы арқаны толықтай жауып тұрады. Үстіңгі қанаттары мен артқы қанаттарының бастамасы жақсы қалыптасқан үш бұрышты қара пластинка тәріздес, бойлық тарамыстары айқын. Жыныстық белгілері анық. Түсі ересектерінікі сияқты. 4-ші жастағы дернәсілдер. Төбелік шұңқыршасы жоқ. Алдыңғы арқасы ортаңғы арқаны толық жауып, артқы арқаның шетін көмкереді. Үстіңгі қанат пен артқы қанат бастамалары дернәсілдің арқасына жайылған, бірақ алдыңғы арқадан қысқалау; астыңғы қанат бастамалары үстіңгі қанат бастамаларының көп бөлігін жауып тұрады. Жыныстық белгілері анық білінеді. Түсі ересектерінікі сияқты. 5-ші жастағы дернәсідерл. Төбелік шұңқыршасы жоқ. Алдыңғы арқасы үстіңгі қанат пен қанат бастамаларының түбін жаба бастайды. Үстіңгі қанат пен артқы қанат бастамалары құрсағының 3-4 сегментіне дейін жетеді; қанат бастамалары үстіңгі қанат бастамаларының көп бөлігін жауып тұрады. Жыныстық белгілері анық. Түсі ересектерінікі сияқты. Саяқ және үйірлі фазаларының ерекшеліктері. Басқа үйірлі шегірткелерден бірден бір айырмашылығы, итальяндық прустың түсі біркелкі. Ал морфологиялық ерекшеліктері: үйірлі фазадағы дарақтары ірі, ал олардың үстіңгі қанаттары мен қанаттары саяқтарыныкіне қарағанда ұзынырақ. Дарақтардың үйірлі немесе саяқ фазасын анықтау үшін, олардың дене бөліктерінің мөлшерін және олардың ара қатынасын (индекс) анықтайды. Әдетте үйірлі дарақтарды анықтау үшін үстіңгі қанаттың ұзындығын (Е) артқы бөксенің (F) ұзындығымен салыстырады. Итальян шегірткесінің саяқ дарақтарының көрсеткіші 1,40 аспайды, ал аналықтарында 1,42 тең. Жалпы үйірлі шегірткелердің индексі (аналықтары) Е/F>1,60 болса, ал аталықтарынікі > 1,625. Күбіршесі доға тәрізді, ұзындығы 22-42 мм. Ол негізі екі бөліктен: көбіктен және жұмыртқа капсуласынан тұрады. Көбіктің биіктігі 10-21, диаметрі 3,5-4,0 мм, түсі ақшыл-мөлдір, ірітүйіршікті. Жұмыртқа капсуласының ұзындығы 10-22, диаметрі 5,5-5,6, қабырғасының қалыңдығы 0,2-0,5 мм. Жұмыртқалары жирен түсті, саны 30-45 дана, күбірше қабырғасына 45-800 бұрышпен 4 тығыз қатарға орналастырылған. Олар жирен түсті буалдыр бекітуші көбікпен толтырылған. 20 Азиялық немесе ұшпа шегіртке – азиатская саранча (Locusta migratoria migratoria L.). Азиялық, немесе ұшпа шегірткенің ең ірі ұяшықтары – Балқаш-Алакөл, Сырдария, Батыс Қазақстандағы қамыс (Қамыс-Самар көлдер жүйесі) қопалары және Атырау облысындағы Орал өзенінің төменгі сағасы мен Каспий теңізінің жағалауы. Кішірек ұяшықтары Ақтөбе облысындағы Ырғыз маңы және Шығыс Қазақстан облысындағы Зайсан көлінің жағалауында орналасқан. Әр түрлі ауыл шаруашылығы дақылдары және жайылымдықтар мен шабындықтардағы астық тұқымдас шөптерді зақымдайды. Оңтүстік-шығыс Қазақстандағы ұяшықтарында негізгі қоректік өсімдік – қамыс пен құрақ. Ересектері (имаго) – ірі бунақденелі. Аталықтардың денесінің ұзындығы 35-50, аналықтары– 45-55 мм. Маңдайы тік. Мандибуласы (жоғарғы жағы) көк түсті. Алдыңғы арқасында Х тәрізді таңбашасы жоқ. Үстіңгі қанаттары ұзын, көптеген қоңыр дақты, жылтыр. Артқы қанаттары мөлдір, тек түп бөлімі ғана сарғыш-жасыл реңді болып келеді. Аталықтардың ұзындығы – 43,5-56,0, аналықтары – 49,0-61,0 мм. Артқы бөксесінің ішкі жағының түп бөлімі көкшіл-қара түсті. Аталықтардың артқы бөксесінің ұзындығы 22,0-26,0, аналықтары – 20,0-32,0 мм. Артқы сирағы (жіліншігі) сарғыш немесе қызыл түсті. Кеудесінің астыңғы жағын қысқа және қалың түк басқан. Денесінің түсі фазалық кезеңіне байланысты құбылып тұрады, әдетте жасыл, қоңыр, сарғыш-жасыл немесе сұр түсті. Саяқ фазасындағы аталықтардың орташа кептірілген салмағы – 0,296, аналықтары – 0,877 г (7 сурет). а – имагосы б - қуыршағы 7 сурет- Азиялық немесе ұшпа шегіртке 1-ші жастағы дернәсілдер. Дернәсілдердің барлық жастағы дене мөлшерлері 3 кестеде көрсетілген. Үстіңгі қанаттың бастамалары мен артқы қанаттары жоқ. Жыныстық белгілерін айыру өте қиын. Үйірлі фазасының 21 түсі қара-сұр немесе қара, арқасының ортасын бойлай созылған ақшыл жолағы бар. Саяқ фазасының түсі бір реңкті, қара-сұр. 2-ші жастағы дернәсілдер. Үстіңгі қанат бастамалары мен артқы қанаттары төменгі жағына қарай қайырылған. Қанаттарының әзер білінетін тарамыстары бар. Жыныстық белгілері танылады. Саяқ фазасының түсі қарасұр немесе қара, басы қоңыр-қошқыл түсті, төбесінде екі қара дағы бар, Кесте 3 – Азиялық шегіртке дернәсілдерінің кейбір морфологиялық белгілері Дернәсілдердің жасы I II III IV V Денесінің ұзындығы, мм 7,0-10,0 10,0-14,0 16,0-21,0 24,0-26,0 25,0-40,0 Артқы бөксесінің ұзындығы, мм 4,0 5,0-6,0 8,0-9,0 11,0-13,0 15,0-18,0 Мұртшаларының буын саны 13-14 18 20-21 22-23 24-25 алдыңғы арқасының бүйірінде дәл сондай дақтары орналасқан. Саяқ фазасының түсі сұр немесе сұрғылт-жасыл. 3-ші жастағы дернәсілдер. Үстіңгі қанат пен артқы қанат бастамалары денесінің бүйірінде көптеген тарамыстарымен анық байқалады. Жыныстық белгілері анық білінеді. Үйірлі фазасының түсі қошқыл-сұр, алдыңғы арқасы орта бөлігінде қара-барқыт сияқты. Саяқ фазасының түсі 2-ші жастағы дернәсілдің түсіндей. 4-ші жастағы дернәсілдер. Үстіңгі және астыңғы қанат бастамалары үш бұрышты қалақша түрінде арқаға орналасқан, алдыңғы арқадан қысқарақ; үстіңгі қанат бастамаларының ішкі жұбы сыртқысынан қысқалау. Жыныстық белгілері анық білінеді. Үйірлі фазасының түсі анықтау көріне бастайды, жирен реңкіде қара дақтары айқыштана түседі. Саяқ фазасының түсі 3-ші жастағы дернәсілдің түсіндей. 5-ші жастағы дернәсілдер. Үстіңгі және астыңғы қанаттарының бастамаларының пошымы мен орналасуы 4-ші жастағы дернәсілдікіндей, яғни ішкі жұбы сыртқысынан қысқа емес.Жыныстық белгілері анық. Үйірлі фазасының түсі ақшыл-қоңыр, қызғылт-боз реңкті, 4-ші жастағы дернәсілдің түсіне қарағанда қанықтау. Саяқ фазасының түсі бұрынғыша бір реңкті - сұр, қара, боз, жасыл немесе сұрғылт-жасыл. Саяқ және үйірлі фазаларының ерекшеліктері. Дернәсілдердің түсінің айырмашылығы жоғарыда айтылды. Олар кәдімгі үйірлі шегірткелердің көпшілік түрлерінің түсіндей: үйірлі фаза дернәсілдері қанық қара-жирен түсті, ал саяқ кезңінің дернәсілдері бір реңкті, көбінесе субстраттың түсіне сәйкес келеді. Азиялық шегірткенің әр кезеңдегі дарақтары алдыңғы арқаның пошымына қарай анықталады. Үйірлі фазадағы дарақтың алдыңғы арқасының жотасы аттың ері сияқты біртегіс болады, орталық қыры (срединный киль) тікелеу немесе аздап қана бүгілген (алдынан қарағанда). Саяқ фазасындағы дарақтың алдыңғы арқасының жотасы биік, 22 доға тәрізді иілген. Үстіңгі қанат ұзындығының артқы бөксенің ұзындығына салыстырмалы қатынасы (индекс Е/F) үйірлі дарақта >2 ( 2,23-ке дейін) болса, ал саяқ дарақта 1,96-дан аспайды. Күбіршесі аздап қусырылған, ұзындығы 50-85, диаметрі 7-10 мм. Оның қабырғалары жұқалау, қошқыл түсті, топырақтың өте майда түйіршіктерімен қапталған. Күбіршектің беткі қабатын құрайтын көбіктің биіктігі 15-25 мм. Ондағы жұмыртқаның саны 55-120 дана, көбікпен бекітілмеген, күбіршектің қабырғаларына 40-450 бұрышпен 4 қатарға орналастырылған. Саяқ шегірткелер – нестадные саранчовые Атбасарлық саяқ шегіртке – атбасарская кобылка (Dociostaurus kraussi Ing.). Бұл шегіртке құрғақ далалық және шөлді аудандарда таралған. Кейбір жылдары Маңғыстау мен Үстірттің шөлейтті жайылымдық жерлерінде жаппай көбейіп, астық тұқымдас шөптермен қатар, өзінің сүйсініп жейтін шөбі - жусанға көп зиян келтіреді. Ересек шегірткенің ұзындығы 16-26 мм. Денесі қоңыр, сұр немесе сазды топырақ түстес. Алдыңғы арқасында ақшыл айқышты суреті бар. Аталықтардың үстіңгі қанаты құрсағынан сәл ұзындау, ал аналықтарында құрсағының ұшына жетпейді. Артқы саны жуан, артқы сирақтары қызыл түсті (сурет 8). 8 сурет- Атбасарлық саяқ шегіртке Күбіршегі жуандау, иілген. Оның ұзындығы 11-15, ені 5-5,6 мм, қабырғалары ішкі қабықтан және сыртқы тығыз топырақты қабаттан тұрады. Дернәсілдердің шығатын тесігі топырақтан жасалған қақпақшамен жабылған. Күбіршенің түбінде 5-16 жұмыртқа орналасады. Дернәсілдері ерте мезгілде жер бетіне шығады, еліміздің солтүстік өңірлерінде мамырдың бірінші онкүндігінде шықса, ал оңтүстікте наурыздың соңына қарай шығады. Дернәсілдердің дамуы 25-35 күнге созылады. Ұрғашылары қанаттанғаннан кейін бір аптадан соң шағылысып, жұмыртқа 23 сала бастайды. Әр бір ұрғашы дарақ тығыз, немесе жеңіл топырақты жерлерге 3-5 күбіршектен салады. Қазақстанның оңтүстігінде атбасарлық саяқ шегірткенің зиянды айқышты саяқ шегіртке - Dociostaurus kraussi nigrogeniculatus Tarb. түр тармағы тіршілік етеді. Түсі сұр, қошқыл реңкті. Аталықтардың дене ұзындығы 12-18 мм, аналықтары 16-25 мм. Аналықтарының артқы сирағы қызыл, аталықтары – сары түсті. Аналықтарының үстіңгі қанаты артқы санының төбе тұсына дейін жете қабыл немесе толық жетеді. Күбіршегінің ұзындығы 27, ені 4-6 мм, оның жоғарғы жағы тіктеу болып келеді. Күбіршекте 15-21 жұмыртқа болады. Жаппай көбейген жылдары атбасарлық саяқ шегіртке, әсіресе айқышты саяқ шегіртке жапсарлас жатқан далалық және шөлейттік учаскелерден ауысып, астық дақылдарына едәуір зиян келтіреді. Оңтүстікте мақта дақылы егістігін зақымдағаны тіркелген. Сібірлік саяқ шегіртке – сибирская кобылка (Gomphocerus sibiricus L.). Еліміздің солтүстік өңірлерінде қауіпті зиянкес шегірткелердің бірі болып саналады. Дәнді астық тұқымдас өсімдіктерді зақымдайды. Шөптері селдірлеу, жақсы жылынатын, тыңайған ескі және мал жайылып, тапталып қалған жайылымдық жерлерді жақсы көреді. Аталықтардың дене ұзындығы 15-20, аналықтары 19-25,9 мм. Түсі қоңыр, зәйтүн түстес немесе жасылдау. Аталық дарағының мұртшасының ұшы түйреуіш тәрізді доғалданған. Алдыңғы арқасынын бүйірінде ақшыл қыры бар, оның сыртқы жағы қара түсті сақинамен көмкерілген, аталықтарында алдыңғы жағы өте қатты үрілген. Үстіңгі қанаты қоңырқай, қанаттары мөлдір түсті. Аталықтардың алдыңғы сирағы алмұрт тәрізді үрілген. Артқы сирағы қоңырқай, қызылдау немесе сарғыштау (сурет 9). 9 сурет- Сібірлік саяқ шегіртке Күбіршегінің орта тұсы иілген, ортасынан бастап жоғарғы және төменгі ұшына қарай қусырылған, төменгі жағы үшкірлеу. Күбіршегінің 24 ұзындығы 8-16, диаметрі 4-6 мм. Оның қабырғасы топырақ түйіршектерін көбікпен қатырып тасталған заттан тұрады. Күбіршектің іші жұмыртқаға толы болады, онда үш қатарға орналасқан, саны 9-18 дана жұмыртқа орналасады. Дернәсілдің шығатын тесігі жұқа, ойық қақпақшамен жабылған. Дернәсілдер мамырдың бас кезінде және ортасына қарай жер бетіне шығады. 24-28 тәулікте 4 жастан өтіп, түлейді. Қанаттанғаннан кейін көп ұзамай-ақ шағылысып, жұмыртқалай бастайды. Ересек саяқ шегіртке алысқа ұша алмайды. Дәнді дақылдардан басқа ол шабындықтарға аса қауіпті. Оңтүстік–шығыс Қазақстанда сібір саяқ шегірткесінің басқа түр тармағы кейбір жылдары биік тау жоталарындағы альпі өсімдіктері мен жайылымдықтарды қатты зақымдайды. Қара қанатты саяқ шегіртке –темнокрылая кобылка (Stauroderus scalaris F.W.). Бұл шегіртке еліміздің солтүстік өңірлерінде және оңтүстік пен оңтүстік-шығыста биік таулы аудандарда таралған. Сібірлік саяқ шегірткеге қарағанда ылғалы молдау жерлерді ұнатқанымен, көбінесе олар бірігіп тіршілік етеді. Дәнді астық тұқымдастар мен шабындықтардың көгін зақымдайды.Егістіктерге сібірлік саяқ шегірткеден кейін ауыса бастайды. Ересек дарақтарының ұзындығы 18-27 мм. Денесінің түсі қоңыр, немесе қанық жасыл, алдыңғы арқасында қара түсті жолақтары бар.Үстіңгі және артқы қанаттары буалдыр, көлденең тарамыстары бар. Артқы сирағы жирен, қызылдау болып келеді (сурет 10). Ересек аталық дарағы өзіндік дыбыс шығарып ұшады. Күбіршегі сібірлік саяқ шегірткенің күбіршегіне ұқсас. Оның ұзындығы 7-10, ені 3-5 мм. 10 сурет- Қара қанатты саяқ шегіртке Қара қанатты саяқ шегірткенің дернәсілі сібірлік саяқ шегірткеден 7-10 күндей кеш, яғни мамырдың екінші жартысында – маусымның бас кезінде шыға бастайды. Дернәсілдері 4 жастан өтіп, түлейді. Дернәсілдің дамуы 2733 күнге созылады. Қанаттанғаннан соң көп ұзамай-ақ жұмсақ топырақты жерлерге күбіршегін салады. 25 Ақ жолақты немесе мүсінді саяқ шегіртке – белополосая или стройная кобылка (Chorthippus albomarginatus Deg.). Кеңінен таралған түр. Қазақстанның солтүстігінде орманды-далалы және далалық аймақтарда, шалғындық және астық тұқымдас шөптесін далаларда көптеп кездеседі. Астық дақылдарын және шабындық шөптерін зақымдайды. Ересек аталық дарағының ұзындығы 13-18, аналықтары 18-23 мм. Түсі алуан түсті: қоңыр, сұрлау немесе сабан түстес сары, ал кей кездері көлденең созылған қара немесе ақшыл жолақтармен көмкерілген. Алдыңғы арқасы жазық, артына қарай білінер-білінбес екіұштанатын бүйір қыры бар. Үстіңгі қанаттарының ұшы артқы санының төмпешігіне жетеді немесе одан асып түседі. Артқы саны көмескі сарғыш, еркектерінде төменгі жағы шымқай қара түсті (сурет 11). 11 сурет- Ақ жолақты немесе мүсінді саяқ шегіртке Күбіршегі цилиндр пішінді, төмен қарай аздап жуандай бастайды, оның ұзындығы 6-10 мм. Ішкі жағы топырақтың өте майда түйіршіктері жабысқан қабықпен қапталған. Жұмыртқаларының саны 4-14 дана, үш қатарға орналастырылып, сарғыш немесе жирен-сұрғылт түсті көбікті массамен бекітілген. Дернәсілдің шығатын тесігі жұқа қабықша тәрізді қақпақшамен жабылған. Дернәсілдер әдетте маусымның бірінші онкүндігінде, жер бетіне кеш шығады. Олар 4 жастан өтіп, дамуын 25 күннен соң аяқтайды. Аналықтары күбіршектерін жұмсақ топырақты жерлерге салады. Айқышты саяқ шегіртке – крестовая кобылка (Pararcyptera microptera F.W.). Елімізде кеңінен таралған түр. Астық дақылдарының, сонымен қатар шабындық пен жайылымдықтардың қауіпті зиянкесі. Аталықтардың дене ұзындығы 19-22, аналықтары 24-29 мм. Түсі сарғыш-қоқшылдау немесе зәйтүн түстес, сұр немесе сары дағы бар. Алдыңғы арқасындағы бүйірлік қыры арқаның алдыңғы жағында доғаша иілген. Үстіңгі қанаттарының сұр дақтары бар және қанаттарының алдыңғы 26 жағында сарғыштау жолақтары көрініп тұрады. Үстіңгі қанаттарының ұшы артқы санының төмпешігіне жетеді немесе одан асып түседі. Артқы сандарының ішкі жағы қызғылт түсті, сирақтары шымқай қызыл (сурет 12). 12 сурет- Айқышты саяқ шегіртке Күбіршектері түзу немесе аз ғана иілген, ұзындығы 10-12, диаметрі жоғарғы жағында 4-5, төменгі жағында 8,5 мм. Күбіршекте 5-тен 17-ге дейін жұмыртқа болады, олар өзара желімделмеген. Күбіршек қатты және жуан қақпақшамен жабылған. Дернәсілдері ерте жер бетіне шығады, далалық аймақтарда мамырдың бірінші жартысында, ал оңтүстікте сәуір айларында пайда болады. Дернәсілдер 5 жастан өтіп, түлейді, ал олардың дамуы 30-35 күнге созылады. Фишер шөптесін саяқ шегірткесі – травянка Фишера (Stenobothrus fischeri Ev.). Кең таралған түр. Далалық аймақта көптеп кездеседі, әсіресе орталық Қазақстанның шөлейт аудандарындағы далалық учаскелерде шөптесін өсімдіктерге зиян келтіреді. Бұл түр кейбір жылдары саяқ шегірткелер популяциясының басым бөлігін құрайтындықтан, Қазақстанның солтүстік аудандарында астық дақылдарына едәуір зиян келтіруі мүмкін. Ересек дарақтарының ұзындығы 19-24 мм. Денесінің түсі жасыл немесе ақшыл – қоңыр. 13 сурет- Фишер шөптесін саяқ шегірткесі 27 Үстіңгі қанаттарында қара жолақтары бар, қанаттары түссіз, мөлдір. Аталықтарының қанаттары артқы санының төбесіне дейін жетсе, ал аналықтарында қысқалау болып келеді. Артқы сандарында қоңыр немесе қара жолақтары бар. Ересектерінің артқы сирағының түсі қызыл (сурет 13). Күбіршектері тура, доғалдау, төменгі жағы жуандаған. Ұзындығы 7-9, ені 3,5-4,0 мм дейін жетеді. Күбіршектегі жұмыртқаларының үстінде жұқа көбік массасы болады да, ал оның үстінде бос кеңістік орналасқан. Күбіршекте 4-тен 8-ге дейін тіке орналасқан жұмыртқалары жатады. Дернәсілдері жер бетіне ерте шығады, олардың жетілуі бір айға кейде одан да көп уақытқа созылады. Ал ересектері маусымның екінші жартысында пайда болады. Тұран немесе шөлейт саяқ шегірткесі – туранский (богарный) прус (Calliptamus turanicus Tarb). Негізі бұл түр оңтүстік және оңтүстік-шығыс Қазақстанның жартылай шөл және шөлді аймақтарындағы сазды тың жерлерде таралған. Оңтүстік Қазақстан және Жамбыл облыстарында, сонымен қатар Алматы облысының кейбір жерлерінде көптеп кездеседі. Оңтүстік Қазақстан облысында көбінесе мароккалық шегірткемен қатар тіршілік етеді. Суарылмайтын жерлерде егілетін астық дақылдары егістігі мен мақта дақылын зақымдайды. Аталықтардың ұзындығы 23,8-31,5, аналықтары – 34,5-48,2 мм. Аталық дарағының үстіңгі қанаттарының ұзындығы 17,5-25, аналықтары – 23,5-39 мм болады. Артқы сандарының ішкі жағы бір түсті сары немесе қара дақсыз сұр болса , ал оның жоғарғы жағында көлденең жолақтары бар. Артқы сирағының жоғарғы тұсы сарғыштау, ал ішкі жағы ақшыл-сары. Еркегінің жыныс мүшесінің (церк) Күбіршегінің ұзындығы 35-59 мл; оның жоғарғы тұсының диаметрі 5,5 мл, ал төменгі тұсы 7 мл дейін кеңейеді; жұмыртқаларының саны 27-68 дана, көбінесе 50-ден аспайды. Олар күбіршек ішінде ретсіз орналастырылған. Күбіршек топырақтың 2-5 см тереңдігіне салынады. Дернәсілдер сәуір айының соңына қарай мамырдың бас кезінде пайда болады да, олардың дамуы 35-40 күнге созылады. Олар 5 жастан өтеді. Қанаттанғаннан кейін 10-15 күннен соң шағылысу басталады, ал бірнеше күннен кейін жұмыртқалай бастайды. Жаппай жұмыртқа салу шілденің екінші жартысынан тамыздың ортасына дейін жалғасады. Аналықтары күбіршелерін топырағы тығыздау және өсімдігі селдірлеу жерлерге салады. Шегірткелер жұмыртқалау басталған мерзімнен бір айдан соң өле бастайды. Шөл шегірткесі – пустынный прус (Calliptamus barbarus Costa.). Еліміздің солтүстік өңірлерінен басқа барлық жерлерде таралған. Жұмсақ бидай, мақта дақылдарының егістігін, жоңышқаны, сонымен қатар шөл жерлердегі жайылымдықтардың шөптерін зақымдайды. Аталық дарақтарының денесінің ұзындығы 13-24, аналықтары 19-41 мм. Артқы сирақтарының жоғарғы тұсы қызғылттау немесе қызғылт-қызыл. Артқы санының ішкі жағы көлденең орналасқан қара жолақтарға толы 28 немесе көбінесе түгелімен қара түсті, бірақ кейде арасында 2 ақ жолағы болуы мүмкін; немесе үлкен қара түсті жұмыртқа тәрізді дағы болады. Күбіршегі ұзынша цилиндр тәрізді, доғаша иілген, екі бөліктен тұратын сияқты көрінеді; ұзындығы 24-28 мм, төменгі жағы жуандалмаған. Жұмыртқаларының саны 30-34 дана, 3-4 қатарға орналасқан, сарғыш түсті көбікшемен аздап қана бекіген. Қара жолақты саяқ шегіртке – чернополосая кобылка (Oedaleus decorus Germ.). Қазақстанда кең таралған. Солтүстік өңірде құрғақ далалы жерлерді, ал оңтүстік-шығыста таулы аудандарды мекендейді. Астық тұқымдас дақылдар мен жайылымдық шөптерін зақымдайды. Еліміздің оңтүстігіндегі таулы аудандарда дәнді астық дақылдарын қатты деңгейде зақымдағаны тіркелген. Аталық дарағының ұзындығы 18-31мл, аналықтары 25-43 мм. Денесінің түсі жасыл немесе сары-қоңыр, үлкен қара жолақтары бар. Алдыңғы арқасы әдетте ақшыл Х тәрізді суретпен айқышталған. Қанаттары жалпақ қара түсті жолақты, оның түп жағы сарғыштау немесе жасылдау (сурет 14). Дернәсілдері жер бетіне мамырдың екінші жартысында шыға бастайды. Дернәсілдері 5 жастан өтеді. Ересектері дернәсілдері шыға бастағаннан кейін 35-45 күннен соң пайда бола бастайды, ал бір айдан кейін жұмыртқалау басталады. 14 сурет- Қара жолақты саяқ шегіртке Аналықтары астық тұқымдас шөптер өсетін, жұмсақ топырақты учаскелерге жұмыртқа сала бастайды. Күбіршегі ұзын, цилиндр пішінді, аздап иілген, мөлшері 28-40 мм, ондағы жұмыртқа саны 21-ден 36-ға дейін болады. Ересектері тамыздың екінші жартысында тіршілігін тоқтата бастайды. Қанатсыз саяқ шегіртке – бескрылая кобылка (Podisma pedestris L.). Қанатсыз саяқ шегіртке солтүстік және батыс Қазақстанда таралған. Көбінесе орманды-далалық аймақты мекендейді. Биік және қаулап өскен мезофитті өсімдіктері бар учаскелерді мекендейді. Жаппай көбейіп кеткен жылдары астық, бақша, көкөніс дақылдарын, шабындықтарды, сонымен қатар жеміс бақтарына зиян келтіреді. Ересек аталық дарағы денесінің ұзындығы 15-24, аналықтары - 18,5-38 мм. Түсі қошқылдау, сарыиқара дақтары бар. Аталықтарының мұртшасының ұзындығы алдыңғы арқадан асып түссе, ал аналықтарында алдыңғы арқаға 29 жетеді. Көздері дөңгелек дерлік. Алдыңғы арқасында бүйірлік қыры жоқ, ол доғалданған немесе орта тұсында аз ғана иілген артқы топшысы бар. Үстіңгі қанаттары жаурынша сияқты қатты қысқарған, бүйірдегілері көбінесе 3-ші құрсақтық тергитке жетіп тұрады. Қанаттары мүлдем жоқ немесе қанатының түбі аз ғана білініп тұрады. Аталықтарының үстіңгі қанатының ұзындығы 2,0-4,5, аналықтарының - 1,8-6,5 мм жетеді. Артқы сирағы көгілдір түстес. Күбіршектері жалпақтау болып келеді, аздап иілген, бүйір тұсынан көбінесе сығыңқылау, төртқырлы. Оның ұзындығы 9-16 мм, бүйір қабырғаларының аралық ені 4,5-5,5 мм. Жоғарғы тұсында азды-көпті төмпешік бар. Ол жерде тегіс қақпақшамен жабылған дернәсілдің сыртқа шығатын тесігі орналасқан. Бүйір қабырғасына 450, 4 қатарға бекітілген, саны 16-24 дана болатын жұмыртқалары орналасқан. Дернәсілдері жер бетіне тым ерте мезгілде, яғни мамыр айында шыға бастайды. Дернәсілдері 4 жастан өтеді. Зиянкес шегірткелердің санын анықтау әдістері. Бұрынғы уақыттарда есептеу жұмыстары жүргізілмеген учаскелерде, зиянкес шегірткелерді анықтау, белгіленген мезгілдерде бағыттық есептеу жұмыстарының атқарылуы арқасында жүзеге асырылады. Бұл жұмыстар сол жердегі зиянкес шегірткелердің нақты түр құрамына және олардың биологиялық ерекшеліктеріне тығыз байланысты. Шегірткелердің мекен-жайын анықтау - олардың санын, жайлаған ошағының аумағын білу және оларға қарсы жою шараларының қажеттілігін нақтылау үшін жүргізіледі. Тұрақты тіршілік ететін жерлерінде олардың саны аз болған жылдары, сонымен қатар өткен жылдары үйірлі шегірткелердің көбею ошағы байқалғанда есеп жүргізудің 2 түрі атқарылады: 1. Қанаттанған шегірткелердің шағылысуы және жұмыртқалауы кезінде олардың санын жазғы есептеу жұмысы. 2. Күз мезгілінде күбіршелерді есептеу жұмысы. Шегірткелердің жаппай көбейіп, саны жоғары болған жылдары есеп жүргізудің 4 түрі атқарылады: 1. Көктемде күбіршелерді бақылап, есеп жүргізу жұмысы. 2. Көктемде және жаздың бас мезгілінде дернәсілдерді есептеу жұмысы. 3. Қанаттанған шегірткелердің шағылысуы және жұмыртқалауы кезінде олардың санын жазғы есептеу жұмысы. 4. Күз мезгілінде күбіршелерді есептеу жұмысы. Көктемде күбіршелерді бақылап, есеп жүргізу жұмысы. Бұл жұмыстың мақсаты – қыстап шыққан күбіршелердегі жұмыртқалардың қурап, солып қалғандарын және тіршілікке қабілеті барларының санын білу, сонымен қатар дернәсілдердің жер бетіне шығу мерзімдерін анықтау. Есептеу жұмыстары көктемде қар еріп, жер кебе бастағанда жүргізіледі. Былтырғы жылы күбіршелер салынған жерлердің, жалпы барлық аумақтың таңдалып алынған 10% бөлігінде есептеу жұмыстары жүргізілуі 30 тиіс. Таңдалып алынған учаскелерде, арнайы бағыттар бойымен әр бір 100 м жер сайын 0,5 × 0,5 м (0,25 м2) топырақ үлгісі алынады. Әр бір 10 га аумаққа 1 үлгіден алынып, сол жерде күрекпен топырақтың 5-8 см тереңдігінен үлгі алынуы керек. Үлгідегі топырақты майдалап, електен өткізіп, мұқият қарап, ондағы табылған жұмыртқалардың өлі-тірісінің санын анықтайды. Күбіршелер табылған жерлерге арнайы белгілер (қазықтар, жалаушалар, GPS құралымен арнайы картаға белгілеу) салынады. Жұмыс аяқталған соң, табылған күбіршектер арнайы қапшықтар немесе пакеттерге салынып, этикеткаға табылған жер атауы, есеп жүргізілген күн белгіленіп және оны жүргізген маманның аты-жөні жазылады (3 нұсқау). Көктемгі есеп жүргізу жұмыстарының нәтижесі арқылы шегітке зиянкестеріне қарсы жүргізілетін жою шараларының көлемі айқындалады. Көктемде және жаздың бас мезгілінде дернәсілдерді есептеу жұмысы. Мақсат – дернәсілдің шыққан жерін және пайда болған мезгілін, олардың жайлаған аумағының көлемін айқындау, сонымен қатар жою шараларының мерзімі мен көлемін анықтау. Алғашқы кезекте күбіршелердің күз және көктем мезгілдерінде ең көп саны табылған жерлерде есептеу жұмыстары жүргізіледі. Бұл жұмыс дернәсілдер шыға бастағаннан оларды жою шаралары басталғанға дейін атқарылады. Зиянкестерді реттеу ерекшеліктеріне және есепке алынатын аумақтың көлеміне байланысты арнайы есеп жүргізу бағыттары анықталады. Бұл бағыттармен шегірткелердің негізгі тіршілік ететін жерлері қамтылуы тиіс. Бағыттардың ара қашықтығы 100 м-ден 300 м-ге дейін созылуы мүмкін. Дернәсілдерді есептеу әр бір 100 м сайын 1 м2 жердегі көзбен шолу немесе рамалық әдіспен жүзеге асырылады. Егер де рамалық әдіс қолданылатын болса, онда рама тасталғаннан соң 2 сағаттан кейін есепке алу жұмысын жүргізу керек. Есептеу жұмыстары таңертеңгілік немесе кешкілік мезгілдерде, яғни дернәсілдер аз қозғалатын сәттерде атқарылуы тиіс (4 нұсқау). Шегерткелер дернәсілдерінің шоғырын (кулига) анықтау үшін самолетті, тікұшақты және дельтопландарды пайдалануға болады. Құстар ұшатын биіктіктен дернәсілдердің шоғыры жақсы көрінеді. Есептеу жұмыстары аяқталған соң зиянкестің тығыздығы (дарақ/м2) анықталып, олардың жайлаған аумақ мөлшері жергілікті жердің картасұлбасында белгіленеді. Алынған мәліметтерге сәйкес химиялық жою шараларының жоспары құрылып, зиянкес шегірткелерге қарсы тиісті препараттармен өңдеу жұмыстары жүргізіледі. Қанаттанған шегірткелердің шағылысуы және жұмыртқалауы кезінде олардың санын жазғы есептеу жұмысы. Мақсат – шегірткелердің түр құрамын, олардың саны мен жайлаған аумағын, шағылысу мен жұмыртқалауы кезінде топталатын жерлерін анықтау, келесі жылғы атқарылуы тиіс жою шараларының көлемін жоспарлау. 31 Зиянкестердің санын анықтау үшін тексерілетін аумақтарда арақашықтығы 100-ден 300 м болатын арнайы бағыттар белгіленіп, әр бір 100 м сайын есептеу алаңшалары салынады (форма 4). Шегірткелердің ересегін есепке алу әдістері әралуан. 1 м2 жерді көзбен шолу, рамалық әдіс және транссект-бағыт арқылы жолай көзге іліккен дарақтарды есепке алуға болады. 1 м2 жерді көзбен шолу әдісін қолданған кезде тексеруші, алдын ала белгіленген бағыттар бойынша жаяу немесе автомашинамен шегірткелер жайлаған учаскелер арқылы өткенде, белгілі бір қашықтық аралығында бір метрлік алаңқайларда секіріп-ұшып жүрген зиянкес дарақтарды көзбен шолып, есепке алады. Шегірткелердің орташа санын есепке алынған дарақтардың санын есептеулердің санына бөлу арқылы анықтайды. Мысалы, егер де 100 есептеулердің нәтижесінде зиянкес дарақтардың жалпы саны 500 дана болса, онда шегірткелердің орташа тығыздығы 1 м2 жерге 500:100=5,0 дарақтан келеді. Тексерілген аумақ төмендегі формула арқылы анықталады: aхbхc Р = ------------- , 10000 мұнда: Р – тексерілген аумақ, га; a – есептеу алаңшаларының саны; b – есептеу алаңшаларының ара қашықтығы, м; c – бағыттардың ара қашықтығы, м. Рамалық әдісті қолданған кезде шегірткелерді есепке алу рама ішіндегі 0,5 х 0,5м (0,25м2) дарақтарды есептеумен шектеледі. Рамаларды, жоғарыда айтылғандай, есепке алу жұмыстары жүргізілерден бұрын 2 сағаттан аспайтын уақытта жайып тастау қажет. Шегірткелердің 1 м2 орташа санын барлық есепке алынған дарақтар санын есептеулер санына бөліп, одан шыққан санды 4-ке көбейту арқылы анықтайды. Транссект-бағыт әдісін қолданған кезде, есептеуші тоқтамастан, көзіне іліккен шегірткелерді санайды. Сирек және жатаған өскен өсімдік жамылғысы бар учаскелерде көзбен шолу шеңбері 4 м, ал биік, өсімдік жамылғысы қалың жерлерде 1-2 м құрайды. Бұл әдіс бойынша шегірткелерді есепке алу жұмыстарын автотранспорт арқылы жүзеге асыруға болады. Тексерілген аумақтың ауданы бағыттың ұзындығына оның ара қашықтығын көбейту арқылы анықталады. 1 га жердегі шегірткелердің орташа саны төмендегі формула бойынша есептеледі: А х 10000 Д = ---------------- , БхВ мұнда: Д – ересек дарақтардың орташа саны, дана/га; А – бағыттарда есепке алынған шегірткелердің барлық саны, дана; Б – бағыттардың жалпы ұзындығы, м; 32 В – көзбен шолу шеңбері, м. Жазғы есептеу жұмыстары кезінде шегірткелердің түр құрамы мен фазалық кезеңі анықталады. Шегірткелердің түр құрамын анықтау, олар тіршілік ететін жерлерде энтомологиялық қаққышпен жүргізіледі (10 рет қосарлап сермеу 1 есептеу болып саналады да шамамен 20 га аумақты қамтиды). Фазалық кезеңді анықтау үшін әр түрден 50 еркек пен 50 ұрғашы дарақ алынып, олардың денелерінің әр түрлі бөліктері өлшенеді. Ары қарай фазалық кезеңінің морфологиялық көрсеткіштері есептеп шығарылады. Шегірткелердің фазалық кезеңін анықтаған кезде 4 кестеде көрсетілген индекстер пайдаланылады. Жазғы тексеру жұмыстары аяқталған соң шегірткелер келесі градацияларға бөлініп, топталады: итальяндық прус, мароккалық шегіртке мен саяқ шегірткелер 1 м2 жерге – 1 данаға дейін, 1-ден 5 данаға дейін, 5-тен 10 данаға дейін және 10 данадан жоғары; азиялық шегіртке үшін 1 га жерге – 100 данаға дейін, 100-ден 500 данаға дейін, 500-ден 1000 данаға дейін және Кесте 4 – Шегірткелердің фазалық кезеңінің морфометриялық көрсеткіштері Түр, индекс Азиялық шегіртке Е/F F/С Мароккалық шегіртке Е/F Итальяндық прус Е/F Е1/Е Шегірткелердің фазасы үйірлі саяқ өтпелі аталық аналық аталық аналық аталық аналық 2,161 ±0,006 3,056 ±0,01 2,106 ±0,005 3,097 ±0,011 1,955 ±0,01 3,533 ±0,018 1,955 ±0,009 3,705 ±0,025 2,070 ±0,050 3,250 ±0,030 2,040 ±0,050 3,330 ±0,050 1,69 ±0,03 1,70 ±0,05 1,47 ±0,08 1,45 ±0,05 <1,62 <1,60 1,600 ±0,001 0,190 ±0,002 1,625 ±0,001 0,205 ±0,003 1,372 ±0,008 0,077 ±0,003 1,381 ±0,028 0,076 ±0,007 1,501 ±0,008 0,143 ±0,006 1,491 ±0,004 0,150 ±0,007 Ескертпе: Е/F–үстіңгі қанатының ұзындығының артқы санының ұзындығына қатынасы; F/С –артқы санының ұзындығының бастың төменгі жақ жағындағы ең жалпақ еніне қатынасы; Е1/Е –үстіңгі қанатының артқы сан төмпешігінен асып түскендегі ұзындығының үстіңгі қанатының жалпы ұзындығыны қатынасы. 33 1000 данадан жоғары. Бұдан басқа қосымша ретінде шегірткелер үйірінің бар немесе жоқтығы, бар болса олардың көлемі, сонымен қатар олар жайлаған жерлерді схемалық картаға түсіріп, белгілеу. Күз мезгілінде күбіршелерді есептеу жұмысы. Мақсат – шегірткелердің мөлшерден жоғары күбіршелер орналасқан учаскелерінің жалпы ауданын және олардың сол жердегі тығыздығын анықтау. Күзгі күбіршелерді тексеру жұмыстарының нәтижесі келесі жылға жою шараларын жоспарлау үшін пайдаланылады. Тексеру жұмыстары жұмыртқалау аяқталған соң және шегірткелер өле бастаған кезден бастап топырақтың беткі қабаты тоңази бастағанша атқарылады (қыркүйектің бас кезінен қазанның орта тұсына дейін) Күбіршелер тасталған жерлердің аумағы мен олардың ошағының пішін үйлесімі 2 тәсілмен анықталады. Біріншісі – жұмыртқа салушы ұрғашы шегірткелер топтасқан жерлер белгісіз болған жағдайда. Бұл жағдайда ара қашықтығы 100 м болатын нақты бағыттар белгіленеді. Топырақ үлгісі әр бір 100 м сайын алынуы тиіс. Екіншісі – ересек дарақтарды тексеру нәтижесі бойынша жұмыртқа салушы шегірткелердің аналықтары мен олардың топтасқан аумағы белгілі болған жағдайда. Үлгі алу төмендегі тәртіппен жүргізіледі. Алғашқыда шегірткелердің аналықтары топтасқан учаскелер айқындалады. Бұл учаскенің орта тұсынан бірінші топырақ үлгісі алынып, енді осы жерден перпендикулярлы төрт бағыт бойынша, әр бір 100 м сайын күбіршелер таусылғанға дейін жаңа үлгілер алынуы тиіс. Үлгі алу техникасы төмендегідей – 5-8 см тереңдіктегі топырақтың жоғарғы қабаты күрекпен қазылады. Алынған топырақты майдалап, електен өткізеді, табылған күбіршелер арнайы ыдыстарға салынып, олардың саны есептеледі. Топырақ үлгісінің мөлшері – 0,5 х 0,5 м (0,25 м2). Үлгі алудың мөлшері: әр бір 10 га жерге 8 үлгі, 50 га – 15, 100 га 20-ға дейін, 400 га – 40қа дейін. Шегірткелер жұмыртқа салуға қолайлы жерлер, мысалы ауыл шаруашылығы дақылдары егістігінің айналасы, егістіктер аралығы, жол бойы, тыңайған жерлер және басқа стациялар мұқият тексеріледі. Табылған күбіршелер жатқан жерлер белгіленіп (қазықтар, жалаушалар, GPS құралымен арнайы картаға белгілеу) схематикалық картаға түсіріледі. Жою шараларының көлемін жоспарлау. Жоспарлау үшін жазғы ересек шегірткелерді есептеу мен күзгі күбіршелерді тексеру жұмыстарының нәтижесі ескеріледі. Азиялық шегірткеге қарсы жою шараларын жоспарлаған кезде өртенген қамыс қопалардың және су астында қалған учаскелердің ауданы есептен шығарылады; ал итальяндық прус пен мароккалық шегірткеде – ауыл шаруашылығы дақылдары егілетін танаптардың аумағы мен зиянкестерді механикалық әдіспен жоюға болатын жерлердің ауданы есептелмейді. Зиянкес шегірткелерге қарсы әр түрлі жою шаралары қолданылады: - жаппай – зиянкес жайлаған аумақ түгелімен өңделеді; 34 - барьерлік – шегірткелердің қозғалу бағытына сәйкес білгілі бір жолақтар барьераралық өңделмеген жолақтар қалдырылып барып өңделеді; - оқшаулап – тек дернәсілдер топталған жерлер-шоғырлары (кулига) ғана өңделеді; - шет жағалық – ауыл шаруашылығы дақылдары егістігінің айналасы өңделеді. Зиянкес шегірткелерге қарсы жою шаралары белгілі нормаларға сәйкес жоспарланады (кестелер 5,6,7). 1:1, 1:2, 1:3 пропорциялары барьерлік жолақтың барьераралық жолаққа ара қатынасын білдіреді. Барьерлік жолақтың орташа ені 100 м болғанда, барьераралық жолақтың ең жалпақ ені 300 м аспауы тиіс. Егер де зиянкес шегірткелерге қарсы жою шараларының бірнеше түрлері жоспарланатын болса, онда әр бір әдістің көлемі пайыздық ара қатынасына сәйкес анықталады да, барлық әдістердің көлем жиынтығы анықталады. Жою шараларын дернәсілдер 2-3 жасқа келгенде бастау керек. Әр бір препаратты қолданған кезде зиянкес шегірткелердің Кесте 5 – Мароккалық шегіртке мен итальяндық прусқа қарсы жою шараларын жаппай өңдеу үшін жоспарлау мөлшері Ересек дарақтарының саны, дана/м2 5-ке дейін 5-тен 10-ға дейін 10-нан жоғары Зиянкес жайлаған аумақтың пайызы жерүстілік өңдеу авиациялық өңдеу көтер шары төмен көтер шарық төмен ілуі қтау деуі ілуі тау деуі шегі шегі 40 50 25 60 75 50 80 100 75 75 100 60 100 125 90 Кесте 6 – Азиялық шегірткеге қарсы жою шараларын жаппай өңдеу үшін жоспарлау мөлшері Шегірткенің 1 га саны, дана 100-ден 500-ге дейін 500-ден 1000-ға дейін 1000-нан жоғары үйір Зиянкес жайлаған аумақтан өңделетін жерді жоспарлау (%) жерүстілік өңдеу авиациялық өңдеу 10 20 20 40 75 95 100 120 Кесте 7 – Шегірткелерді жоятын аумақты барьерлік және оқшаулау әдісімен жоспарлау 35 Шегірткелер санының фазасын болжау Шарықтау шегі Көтерілуі Төмендеуі Барьердің барьераралық кеңістікке ара қатынасы 1:1 1:2 1:3 Барьерлік өңдеулердің коэффициенті* Оқшаулап өңдеудің коэффициенті** (:2) (:3) (:4) (х 0,4) (х 0,3) (х 0,2) Ескертпе: * - барьерлік өңдеулер үшін коэффициент (өңделген аумақ = шегіртке жайлаған аумақ: (2) (3) (4); ** - оқшаулап өңдеу үшін коэффициент (шоғыр бойынша) (өңделген аумақ = шегіртке жайлаған аумақ: (0,4) (0,3) (0,2). фенологиялық ерекшеліктерін ескеру қажет. Мысалы, азиялық шегіртке мен итальяндық прустың дернәсілдері жер бетіне біркелкі шықпай, әр түрлі жастағы дернәсілдер бір учаскелерде тіршілігін жалғастыра береді. Мұндай учаскелерде токсикалық әсері ұзақ мерзімге (30-40 тәулік) созылатын персистентті инсектицидтерді (адонис және бунақденелілердің хитинінің синтезін тежейтін – димилин, номолт, матч) қолданған дұрыс. Бұл препараттардың қорғау тиімділігі 3-4 аптадан асады да, бір аумақты бірнеше қайтара өңдеуді болдырмайды. Ал мароккалық шегірткенің дернәсілдерінің шығуы біркелкі, яғни бір мезгілде болатынын ескере отырып, оларға қарсы тез әсер ететін синтетикалық пиретроидты препараттарды (каратэ, шарпей, фастак және басқалары) қолданған жөн. 36 ТЕХНИКАЛЫҚ ДАҚЫЛДАР ЗИЯНКЕСТЕРІ Кәдімгі қызылша бізтұмсығы. Қоңыз түсі түссіз қоңыр, басы ұзинма құбырланып келген үстіңгі қанаттарының ортасында қара жолақ тартпа ал олардың бітер ұшинда ақтылдау төмпе. Ұзындығы 12-16 мм. Жұмыртқалары сопақша, ақ сары түсті ұзындығы 1,2-1,3 мм.дернәсілдердің түсі ақшыл аяқсыз, доға тәрізді шілген басы сары қоңыр. Денесінде көлденең жиынтықтар, ал арқасының бірінші кеудесінің сегментінде жылтыраған көлденең төмпешік бар, ұзындығы 30 см дейін. Қоңыздар топырақ арасында 10-50 см дейінгі тереңдікте қыстайды. Жер бетіне олар ерте көктемде, қызылша көктемей тұрғанда шығады. Қызылша көктем шыққанша қоңыздар алаботалы арамшөптермен қоректеніп кейіннен қызылша егісіне көшеді. Зиянкестігі өскін шыққан 2-3 жапыраққа дейін қауіпті,қоректеніп біткен соң мамыр айының басында ұрғашы қоңыздар жұмыртқаларың топырақтың үстінгі қабатына салады.өсімталдығы-әр бір ұрғашы қоңыз 60-100 жұмыртқадан келеді. Дернәсілдері қызылшаның және алабота тұқымдасына жататын өсімдіктердің тамырларымен қоректенеді маусым-шілде айларында дернәсілдер өздерінің дамуын бітіріп топырақтан бесік салып қуыршақтанады.қуыршақтың ұзақтық фазасы 2-4 апта.жаңа қоңыздар жер бетіне шықпайды, ендігі көктемге дейін топырақта қыстайды. Даму мерзімі бір жылдық қызылша бізтұмсығы жұмыртқаларын алаботаны тұқымдас арамшөптермен зақымдалған жердің барлық үлесіне салады.қант қызылша егістіктері жиі суғарылып тұрғандықтан бізтұмсық дернәсілдері өледі, сондықтан суғармалы егіншілікте бізтұмсықтер қызылша алқабының шегінде болмай тек қана өскіндерге қауіп төндіреді. Бізтұмсық қоңызының вегетациялық кезеңдегі саны ауа райына тәуелді жазы жаңбырлы және суық жылдары бізтұмсұқтардың дамуы тежеліп дернәсілдермен қуыршақтар қыстаудың алдында аурулардан қырылады. Ал, жазы –күзі жылы жылдары қызылша бізтұмсығы өзінің дамуын бітіріп үлкен қоңызға айналу фазасына өтіп үлгерді. Оңтүстік және оңтүстік шығыста қант қызылшасын бізтұмсықтардың басқа да түрлері зақымдайды атап айтқанда кіші тамырлы , ақшылдау, жолақты , шығыстық және басқа. Күресу шаралары. Ауыспалы егіс қатаң сақтау, жоғары сапалы тұқыммен қолайлы мерзімде себу, топырақты сапалы өңдеу, минералды және органикалық тыңайтқыштарды енгізу, егінді сепкеннен кейін топырақты тығыздаса, зиян кестердің санының азаюына және өсімдіктің өсву тұрақтылығын реттеуге мүмкіндік туғызады. Топырақты қатараралық қопсытса, жыртқыш жәндіктердің әрекетің күшейтеді. Арамшөптермен міндетті түрде күресу керек. Кәдімгі қызылша бүргесі. Кәдімгі қызылша бүргесінің қоңызының денесінің түсі қара металды, аяғы және мұртшалары қара.Дене пішіні сопақша, арқа жағы доңес болады, ұзындығы 1,9-2,4 мм. Қоңыздар топырақтың беткі қабатында немесе өсімдік қалдықтарының астында қыстайды. Көктемде бүргелер ерте аянады. Алғашқы кезде олар 37 арамшөптердің алабұталар және қарақұықтар тұқымдасымен, содан соң қызылша егістігіне ұшып сол жерде қоректенеді.Қызылшаға негізіген қыстап шыққан қоңыздар зиян келтіреді.олар қызылша көгінің жас өскінімен және тұқым жарнақтарымен қоректенеді. Зақымданған жапырақтардың бетінде алғашында жартылай мөлдір түсті дақтар, кейіннен тесіктер пайда болады. Ондай жапырақтар сарғайып қурай бастайды. Осының нәтижесінде өсімдіктің дамиды кешеуілдейді немесе ол өсуін біржола тоқтады.Қоңыздар жұмыртқалауға сәуірдің аяғы мен мамырдың басында кіріседі.Ұрғашы қоңыздар жұмыртқаларың жердің үстіңгі бетіндегі бос топырақтың арасына салады. Бүргелердің дернәсілдері әр түрли өсімдіктердің майда тамыршаларымен қоректеніп, қызылшаға айтарлықтай зиян келтірмейді.Жаңа ұрпақтың жас қоңыздары маусымның аяғы мен шілденің бас кезінде шығады. Олар аса қауіпті зиян келтірмен арамшөп және қызылша жапырақтарымен 1-2 апта қоректенеді де, кейін қыстауға кетеді. Жылына 1 ұрпақ береді. Күресу шаралары. Ауыспалы егіс қатаң сақтау, жоғары сапалы тұқыммен қолайлы мерзімде себу, топырақты сапалы өңдеу, минералды және органикалық тыңайтқыштарды енгізу, егінді сепкеннен кейін топырақты тығыздаса, зиян кестердің санының азаюына және өсімдіктің өсу тұрақтылығын реттеуге мүмкіндік туғызады. Арамшөптерді жою және гүлдейтін өсімдіктерді себу энтомофагтарды таратуға жағдай туғызады. Қызылшаның сабақ жегіші. Қызылша өсірілетін аудандардың барлығында тегіс таралған. Бір жылда екі ұрпақ береді:қоңыздар өсімдік төсеніштерінің астында қыстайды. Қоңыздар қысқы мекендерінен сәуірдің аяғы не мамырдың басында шығып, қызылша егістігіне көшеді,жұмыртқаларын қызылша көшетінің және алабөта тұқымдасына жататын басқа да өсімдіктердің сабақтарына салады, жұмыртқа салған орнында, тканьдердің өсуінен шодыр пайда болады.Шодырдың саны шамамен 5-6 жетеді, кейдебір сабақта 10-нан жоғары болады. Туылған дернәсілдер өсімдік сабақтарының ішінде мекендеп,1-4 см ұзындықта жас салып, сабаққа қарай жылжыды.нәтижесінде сабақтары сынып жапырақтары өледі. Бір сабақта беске дейін дернәсіл болуы мүмкін. Дернәсілдер 40 күнге дейін созылады да сол көректенген жерлерінде қуыршақтанып жол салып кеміріп шығады. Қуыршақтану дәірі шамамен 15 күнге созылады. Жас қоңыздарының екінші ұрпағы, шілде-тамызайларында туылып қызылшаның жапырағымен және арамшөптермен көректенеді, содаң соң жұмыртқа салуғы кіріседе.қызылшаның сабақ жегішінің зақымдауы қант қызылшасында қүрғақшылық жылдары қауіпті. Қызылша сауытты қоңызы. Қант қызылша егістігіне сауыттылардың екі түрі зиян келтіреді- кәдімгі сауытты қоңыз және алабұталы сауытты қоңыз. 38 Кәдімгі сауытты қоңыз -қоңыздарының денесінің түсі қоңыр сары немесе жасыл ұсақ дақтармен, дене тұрқы -6-7 мм, алабүталы сауытты қоңыздың дене тұрқы -4-6 мм. Дернәсілі сары жасыл жалпақтау, дененің бүйірінде айтарлықтай ірі тісшелі өсінділер бар, осы өсінділердің артқы екеуі едәуір ұзын болып келген. Дернәсіл құрсағының ұшы жоғары қарай иілген. Қоңыздар қыстайды. Ерте көктемде олар қыстық орындарынан егістікке ұшады және алабұталылар тұқамдасына жататын арамшөптергекөкпек және алабұтаға қоныстайды.Сәуір айында аналық даралар жұмыртқаларын үймелеп, арамшөптердің, алабұталылар тұқымдасының жапырағына саладыда, жұмыртқалардың үстін өзінен бөлініп шығарылған жартылай мөлдір шажырқаймен жабады.Бір аналықтың орташа өсімталдығы жеткілікті ылғалды кезде -200 жұмыртқа, ал құрғақ ауа райында 120 жұмыртқаға дейін салады.Эмбрионалдық даму 5-7 күнге созылады, ал дернәсілдің дамуы -15-30 күн. Қоңыздары және дернәсілдері зиян келтіреді. Қыстап шыққан қоңыздар тұқым жарнағын және жас жапырақтардың шеттерін жейді және жапырақтарға тесік жасайды. Кіші жастағы дернәсілдер жапырақтың төменгі жағында тұрады, дөңгелектеп жейді, бірақ жоғарғы эпидермисті зақымдамайды. Үлкен жастағы дернәсілдер тесіп жейді және жапырақтың шетін зақымдайды. Дернәсілдер 2-3 апта ішінде дамиды, содан соң жапырақтардың арасында сары жалпақ тікенекті куыршаққа айналады, екі аптадан соң қоңыздар шығады,жас қоңыздар тамызда қыстауға кетеді, орман алқаптарына ұшады, сол жердегі өсімдік төсеніштерін астына кіріп қыстайды. Ауыл шаруашылық дақылдарының зиянкестерімен күресу шаралары агротехникалық, биологиялық, генетикалық, химиялық, механикалық, физикалық жәнс өсімдіктер карантині деп аталатын тәсілдер арқылы жүзеге асырылады. Күресудің агротехникалық тәсілі өсімдіктер мен зиянкестердің және сыртқы ортаның арасындағы өзара қарым-қатынастарға негізделген. Агротехникалық шаралардың әсерінен зиянкес организмдердің өсіп-өніп, дамуы үшін қолайсыз жағдайлар, ал зақымданатын өсімдіктер мен пайдалы организмдер үшін қолайлы жағдай туады. Селекцияның көмегімен өсімдіктердің зақымдануға төзімді немесе зақымданбайтын сорттары (формалары) шығарылады. Сөйтіп, агротехникалық тәсіл көпшілік жағдайда сақтық (профилактикалық) шара болып саналады. Бірақ кейде ол зиянкестерге тікелей әсер етіп, олардың қырылуына әкеліп соқтырады. Өсімдік қорғау тұрғысынан қарағанда агротехникалық шаралар ішінде өте маңызды роль атқаратындарға ауыспалы егіс, топырақты өңдеу жүйесі, тыңайтқыштарды қолдану, арам шөптермен күресу, егінді егу мен өнімді жинаудың тәсілі мен мерзімі жатады. Өсімдік қорғаудағы ауыспалы егістің ролі. Ауыспалы егістер дақылдарды алмастырып тұру-топырақтағы қоректік заттарды, ылғал қорын, тыңайтқыштарды жәнс т. б. толығымен пайдалану үшін қажет. Сонымен қатар өсімдік қорғау тұрғысынан қарағанда ауыспалы 39 егіс танаптарының қайсысын болса да зиянкестердің қоректенуін қиындататындай немесе олар зақымдай алмайтындай етіп құруға болады. Бұл ең ақырында өнімнің жоғары болуын немесе оның жоғары сапалы болуын қамтамасыз етеді. Ауыспалы егісті пайдалану әсіресе монофагтардың сан мөлшері мсн зияндылығын азайту үшін өте тиімді. Дақылдардың зиянкестермен зақымдануын төмендетуде тыңайтқыштардың ролі. Ауыл шаруашылық дақылдарының өсуі, дамуы және олардың өнімінің жоғары болуы үшін минералдық, органикалық және сидералдық тыңайтқыштардың қандай жағымды әсері бар екені жалпыға мәлім. Осыған қоса тыңайтқыштар өсімдіктердің регенеративті қабілеттілігін зиянкестердің зақымдауына төзімділігін арттырады, ал кейбір жағдайларда зақымдану қарқынын төмендетеді. Топырақ эрозиясынан зардап шекпейтін аудандардың бірқатарында аңызды қопсыту мен ерте мерзімде терең етіп жер жыртудың өсімдік қорғау саласында маңызы зор. Бұл шаралар орындалған жағдайда аңызда, өсімдік қалдықтарында, жерге түскен дәндерде, арам шөптерде, топырақ бетінде немесе оның үстіңгі қабатында кездесстін зиянкестердің көпшілігі қырылып қалады. Өнімді жинау, соңынан іле-шала аңызды қопсыту жерге төгілген тұқымның көктеп өнуін жылдамдатады. Дақылдардың зиянкестермен зақымдануына егін егудің тәсілі мен мерзімінің тигізетін әсері. Ерте көктемде егілген егістіктердс өсімдіктер ерте көктейді және өсу фазаларынан тез өтеді де зиянкестер шығатын мерзімге дейін жақсы түптеніп олардың зақымдануына төзімді болады. Қант қызылшасының басты зиянкесі қызылша бізтұмсығы осы дақылдың кеш егілген егістіктеріндс өте зор шығын келтіреді. Қыстап шыққан қоңыз қызылшаның жаңа шыққан жас көгіне шабуыл жасап, тұқым жарғақтарынан төменгі өскінін қырқып тастайды немесе өсу нүктесін жеп қояды, соның нәтижесінде өсімдік біржола солып, курап қалады. Ал жақсы дамыған өсімдіктерде (ерте егілген егістікте) қызылша бізтұмсыгы жапырақ тақтасын ғана зақымдайды, одан өсімдік өлмейді. Сондықтан оның зияндылығы онша жоғары болмайды. Зиянкестердің сан мөлшері мен зияндылық әрекетіме өнімді жинау тәсілі мен мерзімінің әсері. Дәнді дақылдардың өнімін жерге төгіліп ысырап болудан сақтайтын дән ұстағыш тетіктерді қолдана отырып, ерте және қысқа мерзім ішінде жинап алу зиянкестердің төгілген дәннен өніп шыққан өсімдік көгімен қоректену мүмкіншілігін едәуір азайтады және дән көбелегі, зиянды бақашық қандала, астық шыбындары сияқты зиянкестердің қоректену мерзімін қысқартады. Егін өнімін бөлшектеп жинаған кезде дән көбелектерінің жұлдызқұрттары, астық қандалалары жәнс оның личинкалары десте арасына еніп шоғырланады. Сондықтан оларды кұрту үшін дестені дер кезінде жинап бастыру керек. 40 Топырақта тіршілік ететін көпқоректі зиянкестер Шыртылдақ қоңыздар – щелкуны (Elatеridae) Қатты қанаттылар тобынан (отряд) ауыл шаруашылығы дақылдарының көп қоректі зиянкестерін негізін шыртылдақ қоңыздар мен қараденелі қоңыздардың өкілдері құрайды. Шыртылдақ қоңыздар дернәсілдері көптеген ауыл шаруашылығы дақылдарының қауіпті зиянкестері болып табылады, әсіресе олар астық дақылдарына, картопқа, қант қызылшасына, мақтаға, жүгеріге және т. б. көп зиян келтіреді. Олар елімізде шөлейт жерлерден басқа жерлерде кең таралған. Егістік шыртылдақ – посевной щелкун (Agriotes sputator L.), жолақты шыртылдақ – полосатый щелкун (Agriotes lineatus L.), қара шыртылдақ – темный щелкун (Agriotes obscurus L.), жалпақ шыртылдақ широкий щелкун (Selatosomus latus F.) қоңыздар және басқ. шаруашылық маңызы өте зор. Сым құрттардың ылғалы мол аудандарда тығыздығы өте жоғары. Шыртылдақ қоңыздардың дене пішіні ұзыншалау болып келеді, ұзындығы 7-18 мм; алдыңғы арқасында ортаңғы арқасына кіріп тұратын хитинді қанатшасы бар. Қалқаншасы – дөңгелек, үш бұрышты немесе жүрек пішіндес, жақсы білінеді. Үстіңгі қанаттарында нүктелер көп, кейде олар нүктелік бойлық қатар құрайды. Қоңыздар, ауада секіріп түсіп, жаурынына жата кеткенде, ерекше шыртылдаған дыбыс шығарады. Сондықтан олар шыртылдақтар – деп, аталып кеткен. Дернәсілдері құрт пішіндес, сары немесе қошқыл түсті, қатты, серпінмелі тері жамылғысымен қапталған. Басы жалпақ, мөлшері бірдей 3 жұп аяқтары бар. Сондықтан оларды сым құрттар - деп, атау ұсынылған. Әр түрлі түрлердің есейген дернәсілдерінің ұзындығы 7-ден 20 мл дейін болады. Қуыршағы ересек қоңызға морфологиялық өте ұқсас. Тері қабаты жұмсақ, нәзік. Түсі әдетте сүт түстес - ақ, сирек жағдайларда – сарғыштау. Жұмыртқалары өте майда, доғалдау пішінді, ақшыл түсті, жылтырауық. Топырақтың өте майда бөлшектерімен қапталып қалатындықтан, олар топырақ арасында көзге іліне бермейді. Ересек қоңыздар мен дернәсілдердің әр түрлі жастағы дарақтары топырақтың 15-100 см қабатында қыстайды. Дернәсілдері оңтүстікте наурыз, ал солтүстікте мамыр айларында топырақ бетіне шыға бастайды. Ересек қоңыздардың ұшу мерзімі бір айдан асады. Олар топырақ бетіне шыққаннан соң 7-15 күннен кейін жұмыртқа сала бастайды. Аналықтарының өсімталдығы 60-тан 200–ге жуық жұмыртқа. Эмбриональдық дамуы 20-40 күндей. Жұмыртқа топырақтың 1-5 см қабатына салынады. Жұмыртқадан жаңа ғана шыққан жас дернәсіл өте майда, олардың ұзындығы 2-4 мм болады. Дернәсілдер тіршілігіне өте қолайлы жағдай көпжылдық шөптер мен астық дақылдарымен бірге себілген шөптер танаптарында қалыптасады. Екі жылдық дернәсілдер шөптерден кейін егілген астық дақылдарына көп зиян келтіреді. Дернәсілдер жыл сайын түлеп, 5 мм ұлғайып отырады. Бірінші жылы олардың ұзындығы 5-6 мм жетсе, ал екінші жылы -9-10, үшінші жылы 41 – 15-17, төртінші жылы 20 мм дейін жетеді. Ересек қоңызға айналар алдында дернәсілдер қоректенуін тоқтатады, топырақтың төменгі ылғалды қабатына түсіп, сол жерде өздері жасаған қуыстарда түлейді. Жаз ортасында (шілде) дернәсілдер түлеп, 15-20 күннен кейін қуыршақтардан қоңыздар пайда болады да, өздері түлеген бесікшелерінен шықпай–ақ сол топырақ ішінде қыстауға кетеді. Алғашқыда дернәсілдер астық тұқымдастардың топыраққа себілген тұқымдары мен көгін, одан кейін балауса өсімдіктерді сабақтану фазасына жеткенше зақымдайды. Сым құрттар жүгерінің топырақ астындағы ылғалы мол мүшелерін, ал басқа дақылдардың өскіндерін, тамыры мен сабақтың жер асты бөліктерін жояды. Түйнекжемістер мен тамыржемістердің ішінде қуыс жодар жасап, зақым келтіреді. Топырақта тіршілік ететін зиянкестердің зияндылығы ауа райынан, себу мерзімінен, дақылдың егілген уақытынан оның өскіндері шыққанға дейінгі мерзімінің ұзақтығына байланысты болады. Қара денелі (шабан) қоныздар – чернотелки или медляки – (Tenebrionidae) Қара денелі қоңыздар жер-жерлерде таралған. Қара денелілерден көп қоректі зиянкестерге төмендегі шабан қоңыздар жатады: жүгері қоңызыкукурузный медляк (Pedinus femoralis L.), далалық шабан қоңызы – степной медляк (Blaps halophila F.-W.), құм шабаны – песчаный медляк (Opatrum sabulosum L.), қара шабан – черный медляк (Platyscelis gages F.), кіші шабан - малый медляк (Gonocephalum pusillum Fabr.). Бұл зиянкестер бидайды, қытай бұршақты, күнбағысты, қызылшаны, темекіні, бақша және басқа да дақылдарды зақымдайды. Қара денелілер қоңызының – түсі әдетте қара болады, денесі мығым, қатты хитиндалған жамылғысы бар, үстіңгі жағы жылтырлау, кейде сирек қылшықты; денесінің пішіндері әр түрлі, ұзындығы 7-23 мм. Кейбір түрлерінің алдыңғы арқасы мен үстіңгі қанаттарында жақсы білінетін қабырға тәрізді бойлық бұдырлары болса, ал көбінесе майда нүктелі айқышұйқыш орналасқан көзге білінер-білінбес бұдырлары бар. Қара денелілер дернәсілінің сыртқы пішіні сым құрттардың дернәсіліне өте ұқсас болғандықтан, оларды жалған сымқұрттар - деп атайды; сымқұрттардан айырмашылығы бастары дөңгелектеу пішінді және алдыңғы аяқтары жақсы жетілген. Түсі қоңыр-сары, жиреннен қошқыл түске дейін өзгеріп тұрады, арқа жағы қара болса , ал құрсақ жағы ақшылдау болып келеді. Дернәсілдердің денесінің ұзындығы 12-ден 40 мм дейін болады. Қара денелілердің жұмыртқасы ақ түсті, доғал немесе сигара пішінді ұзыншалау. Қуыршағы сүттей ақ түсті немесе сарғыштау, жұмсақ қылшықтармен көмкерілген. Қоңыздар мен дернәсілдері топырақтың беткі қабатында өсімдік қалдықтарының арасында қыстайды. Ұрғашылары жұмыртқасын топырақтың беткі қабаттарына салады. Жыл сайын қоңыздар 100-300-дей 42 жұмыртқа салады, ал олардың өзі бірнеше жыл тіршілік етеді. Дернәсілдер өсімдіктің топырақ астындағы бөліктерімен қоректенеді, олардың тіршілігі бір жыл немесе одан да ұзағырақ мерзімге созылса, ал құм шабанының дернәсілі 2 айдан соң қоңызға айналады. Дернәсілдердің қуыршаққа айналуы топырақта өтеді де қуыршақ фазасы 2-3 аптаға созылады. Күздікүні, күннің суыта бастауына орай қоңыздар топырақ астындағы өсімдік қалдықтарының, көңнің және басқа да жылы жерлерге топтасып, қыстап шығуға кіріседі. Негізі дернәсілдер зиян келтірсе, ал сирек жағдайда құм шабанының қоңыздары дақылдарды зақымдайды. Олар тұқымдық дәндерді кеулеп жеп, жас өскіндердер қатайғанша олардың тамыр бөлігін кеміріп жейді. Сондықтан жалған сымқұрттардың дақылдарды зақымдауы көктемде немесе күзде байқала бастайды. Қара денелілер құрғақшылықты ұнатады, ылғалды жағдайларда, яғни дақылдарды суғару олардың көбеюіне шектеу болады. Санын есептеу әдістері. Көктемгі тексеру жұмыстары топырақтың үстіңгі 10 см қабатының 15ºС жеткен кезінен бастап, олардың санын, түр және жас құрамын анықтау үшін жүргізіледі. Көпқоректі қоңыздарды тексеру жұмыстары олардың ересектерін бақылау және топырақ ішіндегі дернәсілдерді есептеу арқылы атқарылады. Ересек бунақденелілерді бақылау олар көктемде ұша бастағанда жүргізіледі. Қоңыздарды жинап, олардың түр құрамы мен топтасқан жерлері анықталады. Көктемгі бақылау-тексеру жұмыстары нәтижесінде олардың қыстап шыққаннан кейінгі жағдайы айқындалады. Шыртылдақ қоңыздар мен қараденелілердің дернәсілдері, мөлшері 50х50 см (0,25м2), тереңдігі 25-30 см топырақтан алынған үлгі арқылы анықталады. Тексеру жүргізілетін учаскеден кемінде 8 үлгі, ал 100 га асатын жерлерден 12-16 үлгі алынады. Үлгілер шахмат сұлбасына сәйкестендіріліп қазылады. Табылған дернәсілдер санын қосып, оны 4-ке көбейтеді және шыққан санды үлгілер санына бөледі. Тексеру нәтижесі сымқұрттар мен жалған сымқұрттардың 1 м2 орташа санын көрсетеді (5 нұсқау). Мысалы, 12 үлгіде 30 сымқұрттар табылса, онда сол учаскеде зиянкестердің орташа саны 10 экз./м2 болады. Топырақты сымқұрттардың жайлауы төмендегі шкала бойынша жүргізіледі: әлсіз дәреже – 5-ке дейін; орташа дәреже – 6-дан 20-ға дейін; жоғары дәреже – 20 данадан/м2 көп дернәсілдер болса. Жаздық астық дақылдарының толық өскіндері, ал күздіктердің түптену кезеңінің бас кезінде және жүгерінің 2-3 жапырақты кезінде егістіктердің сиреуін есептеу жұмыстары жүргізіледі. Қатарлап егілген егістіктерде 10-15 жартыметрлік үлгі (қатардың бағыты бойынша), жүгеріде қатарынан 10 өсімдіктен тұратын 10 үлгі алынады. Үлгілер шахмат сұлбасына сәйкестендіріліп алынады. Әр бір үлгіде барлық өсімдіктер мұқият тексеріліп, олардың жалпы саны, оның ішінде солып, қурап қалғандары есепке алынады (6 нұсқау). Сымқұрттармен жоғары дәрежеде залалданған учаскелерде, олардан қатты зақымданатын жүгері, картоп және басқа да дақылдарды егуге болмайды. 43 Күзде қыстыққа кеткен зиянкестердің саны анықталып, олар жоғары дәрежеде залалдаған учаскелер белгіленеді. Тексеру жұмыстары топырақ суғарылғаннан соң, бірақ күн суытқанға дейін жүргізіледі. Тексеру жұмыстарының әдістемесі көктемгі атқарылатын жұмыстардың әдістемесімен бірдей. Сымқұрттар мен жалған сымқұрттардың ЭЗШ 5-10 дернәсіл/ м2. 44 Көпқоректі қабыршаққанатты зиянкестер Көпқоректі қабыршақ қанатты зиянкестердің түн көбелектері (Noctuidae) тұқымдасының өкілдері аса қауіпті. Елімізде ауыл шаруашылығы дақылдарын жерасты кеміргіш түн көбелектердің 10, ал жапырақ кеміргіш түн көбелектердің де соншама түрі зақымдайды. Жерасты кеміргіш түн көбелектер Күздік қөбелек – озимая совка (Scotia seqetum Schiff.). Зиянкес еліміздің оңтүстігінде және оңтүстік-шығысында кең таралған. Көбелек түн көбелектері тұқымдасының жерасты кеміргіш көбелектерінің тобына жатады. Олардың жұлдызқұрттары топырақ бетінің және оның үстіндегі өсімдіктердің бөліктеріне зақым келтіреді. Жұлдызқұрттар күздік және жаздық астық дақылдарының өскіндерін, жүгеріні, қант қызылшасын, мақтаны, темекіні, көкөніс, бақша және басқа да дақылдарды зақымдайды. Көбелектің жайылған қанатының мөлшері 34-45 мм. Үстіңгі қанаттары ақшыл-сұр немесе бірыңғай қара түсті, үзік-үзік көлденең сызығы және үш бұршақбас тәрізді дағы бар; дөңгелек және кездік тәрізді жұқалау қара сызықтармен көмкерілген. Артқы қанаттары ақшылдау болып келеді. Жұмыртқасы жартылай шар тәрізді, аздап бүйір жағынан сығыңқы, түсі сүт түстес - ақ, диаметрі 0,5 мм. Төменгі жастағы жұлдызқұрты ақшыл болып келеді, басы қара қоңыр. Жоғарғы жастағы жұлдызқұртының түрі сұрғылттау, топырақ түстес, ұзындығы 50 мм дейін жетеді. Әдетте соңғы жастағы жұлдызқұрттары топырақтың 15-25 см тереңдік қабатында қыстайды. Көктемде қуыршаққа айналады. Қуыршақ фазасының ұзақтығы 2-ден 4 аптаға дейін созылады. Көктемде көбелектің ұшуы оңтүстікте сәуір айының ортасында басталса, ал оңтүстік-шығыста мамыр айының екінші онкүндігінде басталады. Көбелектердің ұшуы 30-40 күнге созылады да, олар тек түнде ғана ұшады. Аналықтарының өсімталдығы 400-800 жұмыртқа. Эмбрионалды дамуы 3-10 күндей. Ең зор зияндылығы, зиянкес 2-3 ұрпақ беріп, дамитын оңтүстік өңірде байқалады. 1-ші және 2-ші жастағы жұлдызқұрттар жапырақтармен қоректенеді. Ал 3-ші жастан бастап жұлдызқұрттар күндіз біртіндеп топырақтың ішіне тығыла бастайды. Көбінесе олар кешқұрым мезгілде немесе түнде ғана қоректенуге көшеді. Келесі үлкен жастағы жұлдызқұрттар тек қана түн мезгілінде ғана қоректеніп, ал күндіз топырақтың 1-2 см беткі қабатында, өсімдіктің тамыр бөлігі жанында тіршілігін жалғастырады. Қызылша дақылында өскіндерді қырқып, жапырақ сабақтарын кеміреді, дақылдың тамыржемісінің жер үстіне қараған беттерін ойып жейді; күздік астық дақылдарының тұқымы мен өскіндерін зақымдайды да, өсімдік сабақтарын қырқып, өскіндердің енді шығып келе жатқан жапырақтарын кеміріп жейді; мақтаның топырақ деңгейіндегі сабағын қырқады немесе кеміреді. Жұлдызқұрттардың тіршілігі 1-1,5 айға созылады, осы аралықта олар 6 45 жастан өтіп, түлейді. Қыстап шығатын жұлдызқұрттар 7-8 ай тіршілік етеді. Күзгі салым жоғары жастағы жұлдызқұрттар 10-12 күндей қоректеніп, соңынан қыстауға кетеді. Қуыршағы қызыл-қоңыр түсті, оның ұзындығы 18-20 мм. Күздік көбелектің жұлдызқұртының ЭЗШ күздік астық 2 дақылдарының өскіні шыққан кезде 2-3 дана/м ; жүгерінің, мақтаның, қант қызылшасының өскіндерінде - 0,5-2 дана/м2; ал картоптың өскіндерінде - 510 дана./м2. Лепті көбелек – восклицательная совка (Scotia exclamationis L.). Еліміздің барлық аймақтарында біркелкі таралған және әр түрлі дақылдарды зақымдайды. Солтүстік аймақтарда бір, оңтүстік-шығыста – бір-екі, ал оңтүстікте екі ұрпақ береді.Олардың тіршілік циклы ауаның температурасы мен күннің ұзақтығына тәуелді. Сондықтан Алматы облысында зиянкес популяциясының бір бөлігі жылына бір, ал басқалары екі ұрпақ беріп дамиды. Лепті көбелектің жаппай зияндылық көрсететін кезеңі еліміздің оңтүстік-шығысында күздік көбелектің осындай зияндылық кезеңімен сәйкес келе бермейді (мамыр-маусым айлары), сондықтан олар шілде айында ғана жемшөптік және аңыздық дақылдардың өскіндерін зақымдай бастайды. Оның дақылдарды зақымдау сипаты күздік көбелектікі сияқты. Лепті көбелек күздік көбелекке қарағанда жаздыкүнгі ыстыққа, ал қыстыкүнгі аязға төзімді келеді. Жабайы көбелек – дикая совка (Euxoa conspicua Hb.). Бұл зиянкес елімізде кеңінен таралған, бірақ ауыл шаруашылығы дақылдарына оңтүстікте, оңтүстік-шығыста және шығыс өңірлерде зиян келтіреді. Жылына бір ұрпақ береді. Жұмыртқа қабығының ішіндегі дамыған жұлдызқұрты қыстап шығады. Ол көктемде ерте көктейтін шөптермен қоректенеді. Алматы облысы жағдайында жұлдызқұртының дамуы наурыз айының соңынан мамырдың аяғына дейін, яғни 50-60 күнге созылады. Қуыршағының дамуы 18-20 күндей. Көбелектердің ұшуы екі дүркін – маусым және қыркүйек-қазан айларында байқалады. Ауа райының ыстық кездері (шілде-тамыз айлары) олар диапаузаға кетеді. Көбелектер көктемгі ұшу кезінде әртүрлі өсімдіктердің бал шырынымен (шірне) қоректенеді, ал күзгі ұшу кезінде шағылысып, жұмыртқаларын 30-60-тан топтап, топырақтың 0,5 см беткі қабатына қоректік өсімдіктерге жақын жерге салады. Аналықтары жұмыртқаларын топырағы қатты жерлерге салуды ұнатады (тың жерлер, көп жылғы жоңышқалық, жайылымдық жерлер, сонымен қатар бидай аңызақтары). Жұлдызқұрттар Оңтүстік-Қазақстан облысында наурыз-сәуір айларында, Алматы облысында сәуір-мамыр, ал Шығыс Қазақстан облысында мамыр-маусым айларында дақылдарға зиян келтіреді. Бидайдың жер көбелегі – пшеничная земляная совка (Euxoa tritici L.). Бұл зиянкес елімізде біркелкі таралған, ауыл шаруашылығы 46 дақылдарына көбінесе солтүстік және орталық өңірлерде зақым келтіреді. Жылына бір ұрпақ беріп дамиды. Жұлдызқұрты жұмыртқа қабығының ішінде қыстап, ерте көктемде сыртқа шығады. Төменгі жастағы жұлдызқұрттар арамшөптемен қоректенсе, ал жоғары жастағылары әр түрлі ауыл шаруашылығы дақылдарының сабағын қырқып тастап, зақымдайды. Солтүстік Қазақстанда жұлдызқұрттардың тіршілігі 70 күнге, ал қуыршақтарының жетілуі 30 күнге дейін созылады. Көбелектердің ұшуы мен жұмыртқалау кезеңі шілде айының соңынан қыркүйектің орта тұсына дейін барады. Жұмыртқаларын 5-15 данадан топтап, топырақтың беткі қабатына немесе олардың арасындағы жарықшақтарға салады. Жаңадан ғана салынған жұмыртқаларға топырақ түйіршіктері жабысып, жұмыртқаларды көзге көрінбейтіндей етіп тастайды. Солтүстік және орталық Қазақстанда кеміргіш көбелектердің келесі түрлері: қарақошқыл жер көбелегі – черноватая земляная (E.nigricans L.) мен шапшаң жерлік көбелек - быстрая земляная (E.cursoria Hufn.) және басқа да түрлері зақым келтіреді. Олардың тіршілігі бидайдың жер көбелегіне өте ұқсас. Санын есептеу әдістері. Күздік көбелек пен басқа кеміргіш көбелектерді бақылау жүйесі көктемгі, жазғы және күзгі тексеріп, анықтау жұмыстарынан тұрады. Көктемгі бақылау өткен жылғы күзде күздік көбелектің санының жоғары болған танаптарында жүргізіледі. Ол үшін әдеттегі топырақты тексеру әдісі қолданылады: көлемі 50х50 см, үлгі алу тереңдігі 15-20 см (7 нұсқау). Қыстап шыққан көбелек жұлдызқұрттарының қуыршаққа айналуы мен ересегінің ұшу мерзімін анықтау үшін көктемгі тексеру жұмыстары кезінде кемінде 50 жұлдызқұрттан жиналуы тиіс. Оларды астыңғы түп жағы ылғалданған, қалыңдығы 5 см болатын құм қабаты бар жәндікханаға орналастырады. Жәндікханада көбелектердің алғашқысы ұша бастаған сәтінен бастап олардың санының динамикасы бақылана бастауы тиіс. Ол үшін жарықты тұзақ (светоловушка) пен сірне (патока) құйылған астау пайдаланылады. Зиянкестің ұша бастаған мерзіміне - алғашқы бірен-саран көбелектердің жарықты тұзақ пен сірне құйылған астауға түскен сәтін жатқызуға болады, ал жаппай ұшуына жалпы ұсталған көбелектердің 20% ұсталған мерзімді белгілеуге, сонымен қатар көбелектердің ұшуының соңына – бірлі-жарымының ұсталған сәтін жатқызуға болады. Көбелектердің ұшу мерзімінің есепке алынуы дұрыс - деп, егер де бақылау жұмыстары дер кезінде басталса және сонымен қатар зиянкес санының жалпы деңгейі есептелсе болғаны (8 нұсқау). Жазғы тексеріп, есептеу жұмыстары топырақты тексеру әдісі бойынша отамалы және көкөніс дақылдарының 10% аумағын қамтуы тиіс. Тексеру жұмыстары әр дақылдың екі танабында жүргізілуі тиіс, олар бір бірінен себу мерзімі мен арамшөптермен ластануы жөнінен әр түрлі болғаны жөн. Алынатын топырақ үлгісінің тереңдігі 5 см. Бұл тексеру жұмысының нәтижесінде жұлдызқұрттар мен қуыршақтардың жалпы саны, 47 жұлдызқұрттардың жас құрамы мен дарақтардың 1 м2 жердегі орташа саны анықталады. 1 м2 жерде 0,2 жұлдызқұрт табылса, егістік зиянкестермен аз қоныстанған, ал 0,4-0,6 – орташа, 0,8 және одан да көп болса – жоғары дәреже –деп, есептеледі. Күздік көбелектің санын есептеу арқылы оның егістікті зақымдау дәрежесі де анықталады. Осы мақсатта 10 үлгідегі өсімдіктердің жалпы саны мен олардың зақымдалғандарының саны есептеледі. Өсімдіктердің зақымдалу дәрежесі үш баллдық шкаламен анықталады: 0 – зақымдалмағандары; 1 – аз дәрежеде зақымдалғандары; 2 – жоғары дәрежеде зақымдалғандары (тамыр мойыны қатты желінген, барлық жапырақтары кемірілген, бірақ түптену түйіні сау); 3 – өсімдік қурап қалған ( 9 нұсқау). Күзгі тексеріп, есептеу жұмыстары қыстап шығатын жұлдызқұрттардың стацияларға қоныстануын анықтау үшін жүргізіледі. Олардың саны, жас құрамы мен физиологиялық жағдайы анықталады. Топырақты тексеріп, есептеудің кәдімгі әдісін пайдалана отырып (0,25 м2 – ден 10-12 үлгіден) зиянкестің тығыздығы мен отамалы дақылдар және картоп егілген танаптағы (үлгінің жыртылмаған егістіктегі алыну тереңдігі – 15 см, жыртылған егістіктегісі – 20 см) олардың қоныстану ерекшелігі анықталады. Бұл тексеру жұмысын атқару барысында жұлдызқұрттардың санын анықтаумен қатар олардың жағдайын, сонымен қатар жұлдызқұрттардың тоғышарлармен және аурулармен залалдануын анықтау өте маңызды. Күздік және басқа кеміргіш көбелектердің санын болжау үшін келесі мәліметтер пайдаланылады: 1. Көбелектердің соңғы ұрпағының ұшу қарқындылығы мен өсімталдығы және оның ұшу мерзімі. Зиянкестің ұшу мерзімі (бірен-саран, басталуы және жаппай ұшуы); жаппай ұшу кезіндегі көбелектердің бір тұзаққа (ловушка) түскен орташа және ең көп саны; жаппай ұшу мерзімінің ұзақтығы. 2. Тұзақ арқылы ұсталған кемінде 20 көбелектің жаппай ұшу кезіндегі орташа және жоғары өсімталдығы (аналығының құрсағын тілу арқылы анықталады). 3. Дақылдардың (көкөніс, картоп, қант қызылшасы) өнімі жиналар алдында тексерілген және олардың зиянкес жұлдызқұрттарымен қоныстанған көлемі; жұлдызқұрттардың 1 м2 жердегі орташа және ең көп саны; өсімдіктіктердің, түйнектердің, тамыржемістердің зақымдалуы (%). 4. Жұлдызқұрттардың қыстауға кетер алдындағы жас құрамы (4-ші жасқа немесе пронимфа фазасына жеткендерінің мерзімі мен дарақтар санының пайызы); жұлдызқұрттардың паразиттермен залалданғандары және ауруға шалдыққандарының пайыздық көрсеткіші анықталады. 5. Биологиялық және химиялық инсектицидтердің қолданылған көлемі, олардың биологиялық тиімділігі. 6. Агротехникалық шаралардың көлемі және олардың тиімділігі. 48 Жапырақкеміргіш немесе жер үстілік көбелектер Карадрина немесе кіші жер үсті көбелегі – карадрина или малая наземная совка (Spodoptera exigua Hb.). Елімізде біркелкі таралып, дақылдарға зақым келтіреді. Мақта, қант қызылшасы, картоп, томатты, жоңышқаны және басқа да дақылдарды зақымдайды. Солтүстік өңірлерде жылына 2-3, ал оңтүстікте – 3-4 ұрпақ беріп, дамиды. Көбелектің қанаты жайылғандағы мөлшері 23-30 мм. Көбелектің алдыңғы қанаттарының түсі сұрғылт-қоңыр, дөңгелек пішінді қызғылттау және ақшыл-сұрлау сақина тәрізді қоршауы және бүйрек пішіндес татты қоңыр түстес дағы бар; артқы қанаттары ақ түсті, қызғылттау реңкті, тарамыстарының жиегі қара-қоңырлау, ал шашақтары ақ болып келеді. Жұмыртқасы дөңгелек, шар тәрізді, оның астыңғы жағы тегістеу, қабырғалары анық білінеді, түсі жасылдау – сарғыш, диаметрі 0,5 мм. Жұлдызқұрты жасыл, кейде қоңыр түсті болып келеді, арқа жағында бұралаңданған үш сызығы бар, құрсағының соңғы сегментінде тыныс алу тесігінің артында ақ түсті дағы бар. Жұлдызқұрттың ұзындығы 25-30 мм. Қуыршағының түсі сарғыштау-қоңырқай, соңында екі кішкентай тікенегі қарама қарсы жаққа қайырылған, ұзындығы 10-14 мм. Жұлдызқұрттары мен қуыршағы топырақ ішінде қыстайды. Көбелектердің ұшуы ерте көктемде басталады. Карадринаның бірінші ұрпағы арамшөптер мен жоңышқада, ал одан кейінгілері мақта және басқа дақылдарда тіршілік етеді. Аналықтары жұмыртқаларын жапырақ бетіне 250 данаға дейін топтап салады. Бір аналық 300-ден 1500-ге дейін жұмыртқа сала алады. Эмбрионалдық дамуы бірнеше күнге созылады. Жұлдызқұрттар 6 жастан өтіп, тіршілігін 2-4 аптаның ішінде аяқтайды. Мақта дақылы егістігінде жұлдызқұрттар көбінесе жапырақтармен қоректенеді. Төменгі жастағы жұлдызқұрттар жапырақтарды ойып жесе, ал жоғары жастағылары жапырақты түгелімен жеп, тек тарамыстарын ғана қалдырады. Олар өсімдік сабағын, генеративті мүшелерді және мақта қауашағын зақымдайды. Соңғы жастағы жұлдызқұрттар қоректенуін аяқтаған соң қуыршаққа айналу үшін топырақтың ішінде, жарықшақтар мен топырақ кесектерінің астына жасырынады. Қуыршақ фазасының ұзақтығы 1-3 аптаға созылады. Карадрина диапаузаға кетпейді, сондықтан болар ол қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларына төзімсіз. Көбінесе зиянкестің қуыршағы қыстап шығады. Карадринаның ЭЗШ – әр өсімдікке 1-2 жұлдызқұрттан келіп, дақыл егілген танаптың 50%-на зиянкес қоныстанса, немесе әр өсімдікке 3 жұлдызқұрттан келіп, танаптың 30%-на зиянкес қоныстанса. Беде көбелегі – клеверная совка (Discestra trifolii Hufn.). Еліміз аумағында біркелкі таралған, дақылдарға зақым келтіреді. Солтүстік өңірде екі, оңтүстік-шығыста – үш, ал оңтүстікте төрт ұрпақ беріп, дамиды. 49 Қуыршағы топырақ ішінде қыстайды. Көктемде ауа температурасы 15-16 С болғанда көбелектер ұша бастайды. Бірнеше күннен соң аналықтары шағылысқаннан соң жапырақтың жоғарғы және төменгі жақтарына жұмыртқаларын сала бастайды. Жұмыртқаларын бір деңгейде, шатысқан қатарларға салады. Аналықтарының өсімталдығы 100 жұмыртқадан 400 жұмыртқаға дейінгі аралықта (орташа 200 жұмыртқадан келеді) болады. Қоршаған орта температурасына байланысты бір ұрпақтың дамуына 30-50 күндей қажет. Жұлдызқұрттар арамшөптерден сораны, ақ алаботаны, шырмауықты, ал дақылдардан – ас бұршақты, қант қызылшасын, жоңышқаны, капустаны, пиязды және басқа да дақылдарды ұнатады. Жұлдызқұрттар жапырақтардан басқа гүл шанағы мен қауашағын зақымдайды. 0 Санын есептеу әдістері. Жапырақкеміргіш немесе жер үстілік көбелектердің қыстап шығатын жұлдызқұрттарын, қуыршақтарын күздік көбелекті және басқа кеміргіш көбелектерді тексеріп, есептеу әдістемелеріне сай жүргізеді. Карадрина дамуының қысқа мерзімді болжауын жасау үшін зиянкестің көбелегі ұша бастаған кезден оны бақылай бастайды. Көбелектің ұшуын тиімді температуралар жиынтығы есебінің немесе көбелектердің жарықты тұзаққа түсу қарқынына қарап анықтайды. Көбелек 170-1800С тиімді температуралар жиынтығы (төменгі көрсеткіші-100С) жиналғаннан соң ұша бастайды, ал оның жаппай ұшуы 2200С температура жиынтығы толғанына тұспа тұс келеді. Жұлдызқұрттардың шыға бастау мерзімі сол тиімді температуралар жиынтығы арқылы анықталады. Бірақ зиянкестің аналықтары өздері ұшып, шыға сала жұмыртқалай бастады-деп, есепке алынады, ал жұмыртқаның дамуына 500С температура жиынтығы қажет болады. Бір ұрпақтың дамуына 3500С тиімді температуралар жиынтығы қажет. Болжау үшін келесі мәліметтер пайдаланылады: 1. Карадринаның зияндылығы анықталған аумақтар. 2. Соңғы ұрпақ дамуының жағдайы. 3. Мақта дақылы мен жоңышқа егілген танаптардағы қыстауға кеткен жұлдызқұрттар мен қуыршақтар саны (1 м2 жерге қайтара есептеу, ондық дәлдікпен). 4. Қыстауға кеткен қуыршақтардың күз мезгілінен басталғаннан бергі өлу көрсеткіштері. 5. Көктем мезгілінің түсуі (қалыпты жағдаймен салыстырғанда); температуралық режим, жауын-шашын. Шалғын көбелегі – луговый мотылек (Loxosteqe sticticalis L.). Зиянкес еліміздің батыс, солтүстік, шығыс және өңірлерінде оқтын-оқтын зияндылығын танытады. Негізі екі ұрпақ беріп дамиды, ал ауа райы қолайлы жылдары батыс өңірлерде үш ұрпақ беріп үлгіреді. 50 Көбелек қанатын жайғанда 20-26 мм дейін жетеді. Алдыңғы қанаттары сұрғылт-қоңыр, қара-қоңыр ойыстарының аралығы сарғыш дақты болып келеді, қанатының жиектері сарғыштау, шашақшаларының түсі қаралау болып келеді. Жұмыртқасы доғалдау, оның астыңғы жағы тегістеу, түсі ақ, жылтырақ, ұзындығы 0,8-1 мм. Жұлдызқұрты жасылдау-сұр түсті, арқа жағының ұзына бойында қара түсті жолағы бар, ұзындығы 25 мм-ге дейін жетеді. Қуыршағы қоңыр, пілләнің ішінде ұзынша келген қапшыққа ұқсас, ұзындығы 20-35 мм, ал ені 4-6 мм. Соңғы жастағы жұлдызқұрттары қыстайды. Көктемде қуыршаққа айналып, мамыр айының екінші жартысында көбелектер ұшып шыға бастайды. Құрғақшылық кездері гүлді өсімдіктердің жоқтығынан көбелектер бедеулікке ұшырайды. Аналықтары жұмыртқаларын арамшөптер мен дақылдар жапырақтарының төменгі жақтарына салады. Олардың өсімталдығы 600 жұмыртқаға жетуі мүмкін. Эмбрионалдық дамуы 3-10 күндей. Жұлдызқұрттары 5 жастан өтіп, тіршілігін 2-4 аптада аяқтайды. Ең қауіптісі – зиянкестің бірінші ұрпағы, себебі олардың дамуы ауыл шаруашылығы дақылдарының өсуінің алғашқы кезеңіне тұспа тұс келеді, ал бұл кезде дақыл зиянкес зақымдауларына өте төзімсіз болады. Олар өсімдіктің жер үсті бөліктерімен қоректенеді. Жұлдызқұрттары өте қомағай. Олар қант қызылшасын, күнбағысты, бір жылдық және көп жылдық бұршақ тұқымдас (үрме бұршақтан басқасын) дақылдарды, жүгеріні, тарыны, көкөніс және көптеген басқа дақылдарды зақымдайды. Өсімдіктің зақымдалған бөлігі өрмекке оралады. Жұлдызқұрттар қант қызылшасының жапырақтарын, сабақтарын, тамыржемісінің үстіңгі бөлігін, ал осы дақылдың тұқымдықтарында вегетативтік бөліктерінен басқа гүлдерін және тұқымдарын зақымдайды. Жұлдызқұрттары топырақ арасында қуыршаққа айналады. Қуыршақтың дамуы 1,5 аптадан 4 аптаға дейін созылады. Қолайлы жағдайларда жұмыртқадан ересек бунақденеліге дейін даму мерзімі 35-40 күнге созылуы мүмкін. Аналықтың жынысының дамуы қалыпты болса, оның ұзақтығы 2 аптаға ғана созылады. Д.И. Штейнберг жұмыртқалардың дамуын 4 кезеңге бөледі (8 кесте). Шалғын көбелегі ауаның ағысы арқылы ұзақ жерлерге қоныс аудара алады және ол жерлерде тіршілігін жалғастырып, дақылдарды зақымдай алады. Зиянкестің ЭЗШ – көктемде 1 м2 жерде 5-10, ал жаздыкүні – 20 – дан астам жұлдызқұрттар болса. 8 кесте - Д.И. Штейнберг бойынша шалғын көбелегінің аналық безінің даму кезеңдері 51 Аналық безінің даму кезеңдері және оның жағдайы 1- шала дамыған Бунақденелілердің майлы ұлпасы Жұмыртқа түтікшелері Жұмыртқаның даму дәрежесі Көп, тығыз және ақшылдау үлкен бөліктер түрінде Көзге көрінер көрінбес Жұмыртқа жоқ, сарыуыз да жоқ Ұзын, камералары көп. Оңай ажыратылады 2- жетілген Көптеу, бөліктері үлкендеу 3- толық жетілген Аз, бөліктері майда Ұзын, оңай ажыратылады 4-бостары Майлы ұлпасы жоқ. Бұдырланған аналық безді айнала қаптаған тыныс түтікшелері жақсы көрінеді Қысқалау,түрі әдетте бұдырлау Камералар анық білінеді, жартылай немесе үштен бірі сұрғылт түсті сарыуызбен толған Камералар сұрғылт түсті сарыуызбен толған. Төменгі жағында толық жетілген жылтыр ақ түсті жұмыртқасы бар Сары уыз жекелеген камераларда ғана бар. Мүмкін жекелеген толық жетілген жұмыртқалардың бар болуы Санын есептеу әдістері. Шалғын көбелегінің санын және таралуын анықтау үшін төмендегі бақылау мен тексеріп, есептеу жұмыстары атқарылады: күздікүні қыстауға кеткен жұлдызқұрттардың санын есептеу; ерте көктемде қыстап шыққан жұлдызқұрттардың санын есепке алу; көбелектердің ұшуы мен жұмыртқа салуының есебі; жұлдызқұрттардың дақыл өсімдіктерін зақымдауын тексеру. Күздікүнгі есептеп, тексеру топырақты қазу әдісімен жүргізіледі, әр бір стациядан 8-10 үлгі алынады, оның көлемі 0,25 м2 (50х50), тереңдігі 7 см. Топырақ ішінен табылған шалғын көбелегінің жұлдызқұрттары мен қуыршақтарының саны анықталады. Жұқа қайшының көмегімен қуыршақтар тілініп, олардың ішіндегі тірі жұлдызқұрттардың, өлгендері мен паразиттермен залалданғандарының пайыздық мөлшері айқындалады. Қыстап шыққан қуыршақтар саны, ішінде тірі жұлдызқұрттары бар қуыршақтар есебінен жүргізіледі (10 нұсқау). Көктемгі бақылау кезінде тексеріп, есептеу - жұлдызқұрттардың қыстан қалай қыстап шыққанын көрсетеді. Тексеріп, есептеу әдісі сол 52 күздікүнгідей. Зиянкестің күзгі ең көп қоныстанған ошақтарынан 50 қуыршақ қазылып, алынады. Жазғы тексеріп, есептеу. Көбелектің ұшуын есептеу – оның санын және егістікке таралуын анықтауды көздейді. Көбелектердің ұшуының басталуын және сан динамикасын анықтау үшін жарықты және сірнелі тұзақтар пайдаланылады. Бақылауды егістіктен әкелінген қуыршақтардан зертханалық жағдайда көбелектер ұша бастаған сәттен бастап жүргізе бастайды. Әр түрлі егістіктерде көбелектің ұшуының қарқынын және оның санын анықтау үшін стацияларда бағыттық тексеріп, есептеу жұмыстары жүргізіледі. Нақты қадам санына сәйкес көзге ілінген көбелек саны есептеледі. Көбелектің саны бірен-саран, деп егер де есептеу кезінде 1 ғана көбелек ұшса, аздау – 5 көбелекке дейін, орташа – әр бір 50 қадамға 6-дан 50 көбелекке дейін, жаппай – көбелек саны өте көп, көбелектің көптігінен оның санын есептеу мүмкін емес. Зиянкестің ұшу қарқынын есптеулер алғашқы кезекте отамалы дақылдар (қант қызылшасы, күнбағыс, жүгері) егістігінде, одан кейін көпжылдық екпе шөптерде, көкөніс дақылдарында, сонымен қатар орманды жолақтарда, жол бойында және тыңайған жерлерде жүргізіледі. Бұл есептеудің нәтижесінде зиянкестің жаппай ұшу кезеңі анықталып, ауа райы жағдайына байланысты химиялық өңдеулердің болжауы жасалады. Жұмыртқаларды есептеу әр бір бес күн сайын, ал зиянкестің саны жоғары болса күн сайын жүргізіледі. Көбелектердің ұша бастаған кезінен 7 күннен соң олардың жұмыртқа сала бастағанын және жұмыртқа салу кезеңінің ұзақтығын анықтайды. Жалпы жиналған көбелектер арасынан олардың жынысының ара қатынасы, аналықтарының жыныстық жетілуі және өсімталдығы айқындалады. Әр бір аналықтың әр бір жұмыртқа түтікшелеріндегі жұмыртқа саны есептеледі де ол көрсеткіш 8-ге, яғни жұмыртқа түтікшелерінің санына көбейтіледі (11 нұсқау). Егістік танаптарында жұлдызқұрттарды көбелектер ұшып шыққаннан соң 10-12 күннен кейін есепке ала бастайды. Бұл кездері жұлдызқұрттардың санын, олардың жұмыртқадан шыға бастаған кезін, қандай өсімдіктер арасында тіршілік ететінін, жұлдызқұрттардың қуыршаққа айнала бастаған уақытын белгілейді. Жұлдызқұрттардың арамшөптерден дақылдарға ауыса бастаған кезі анықталады. Олардың санын есептеп, тексеру жұмыстары көлемі 0,25 м2 болатын 8-10 топырақ үлгілерінде жүргізіледі (12 нұсқау). Жұлдызқұрттардың зияндылығын анықтау үшін 10 үлгі алынады. Әр бір үлгіде 10 өсімдік болуы қажет. Үлгідегі өсімдіктер мұқият қаралып, олардың орташа зақымдалу дәрежесі анықталады, сонымен қатар әр бір өсімдіктің де зақымдалу дәрежесі де айқындалады. Көзбен қарау арқылы зақымдалудың шегі төмендегі шкала бойынша бағамдалады: 1 балл – аз зақымдалу (жапырақ бетінің 25% желінген); 2 балл – орташа ( 25-тен 50%-ға дейін); 3 балл – қатты зақымдалу (50%-дан жоғары). Шалғын көбелектің болжауын жасау үшін төмендегі мәліметтер қажет: 53 1. Зиянкестің соңғы ұрпағы көбелегінің ұшу қарқыны мен өсімталдығы. 2. Зиянкестің соңғы ұрпағы жұлдызқұрттарының тексерілген және қоныстанған жер аумағы, қант қызылшасы, көкөніс дақылдары, бұршақ тұқымдас көпжылдық шөптер танаптарының аумағы; жұлдызқұрттардың орташа және жоғары саны; дақылдардың зақымдалуы және оның зақымдалу дәрежесі. 3. Қыстауға кетер алдындағы жұлдызқұрттардың жас құрамы. 4. Көбелектердің 3-ші ұрпағының ұшқан мерзімі. 5. Қыстап шыққан жұлдызқұрттар қоныстаған жайылымдықтардың, көпжылдық шөптердің, орман жолақтарының, отамалы дақылдар егілген егістіктердің аумағы; қыстап шыққан жұлдызқұрттардың орташа және жоғары саны. 6. Қыстап жатқан жұлдызқұрттардың тоғышарлар мен паразиттермен залалдануы. 7. Химиялық, агротехникалық, алдын алу шараларының көлемі. Жүгерінің сабақ көбелегі - стеблевой кукурузный мотылек ( Рyrausta nubilalis Hb.). Зиянкес еліміздің оңтүстік және оңтүстік-шығыс өңірлерінде таралған. Көбелектің қанатын жайғандағы мөлшері 27-32 мм, жыныстық диморфизмі айқын білінеді. Аналықтарының қанаты әлсіз сарғыштау түстен ақшыл-қоңырлау болып келеді, алдыңғы қанаттарында түсі қара-қоңыр екі бұйралаңдаған көлденең тартылған, ал артқы қанаттарынының орта тұсында ақшыл жолақтары бар. Аталықтарының денесі мүсінді келеді, алдыңғы қанаттары ақшыл-қошқыл түстен қоңыр түске дейін боялады, ақшыл-сары жолақты және шашағы бар. Жұмыртқасы ақшыл түсті, жалпақтау. Жұлдызқұрты сары-сұр түсті, орта тұсында бойлай жатқан қара-қоңыр жолақты, ұзындығы 25 мм болады. Қуыршағы қошқыл немесе қоңыр-сұрлау түсті, ұзындығы 20 мм. Соңғы жастағы жұлдызқұрттары дақыл өсімдіктерінің және жабайы шөптердің сабағының ішінде қыстайды. Көктемде ауаның орташа 15-16С темпереатурасы кезінде қуыршаққа айналады. Көбелектер мамыр айында пайда болады, түнгі уақыттарда ғана ұшады. Жұмыртқаларын жүгеріге шашақ ата бастаған кезінде салуды ұнатады. Аналықтарының өсімталдығы 250-300 жұмыртқа, олар жұмыртқаларын жапырақтың төменгі жағына 10-15 данадан топтап салады. Жұмыртқа салу мерзімі 15-20 күнге созылады. Эмбрионалдық дамуы 3-4 күндей. Жұлдызқұрттар сабақ ішінде тіршілік етіп, дақылға зақым келтіреді, 20-26 күн ішінде 5 жастан өтіп үлгіреді. Олар көпқоректі: жүгеріні, кенепшөпті, тарыны, күнбағысты және басқа дақылдарды зақымдайды. Бір сабақ ішінде бірнеше жұлдызқұрт болуы мүмкін. Зақымдалу дәрежесі жоғары болса сабақ сынып кетеді. Вегетациялық кезең кезінде бір жұлдызқұрт бір сабақтан екінші сабаққа ауысады. Вегетация кезеңінің 54 соңына қарай жұлдызқұрттар сабақтың төменгі жағына жиыла бастайды да, сол жерлерде қыстап шығады. Зиянкестің қалыпты тіршілігі үшін жоғары ылғалдылық қажет. Егер де ылғалдылық жеткіліксіз болса аналықтарының өсімталдығы кемиді, жұмыртқалар мен төменгі жастағы жұлдызқұрттар өліп қалады, қуыршаққа айналу процесі баяулайды. Сабақ көбелегі екі ұрпақ беріп дамиды, біріншісі, яғни көктемгі ұрпағы маусым-шілде айларында, екінші немесе жазғы ұрпағы тамыз-қыркүйек айларында тіршілік етеді. ЭЗШ - 1 м2 жерде 5 салынған жұмыртқалар тобы болса немесе 5 салынған жұмыртқалар тобы 10 өсімдікке келсе, немесе өсімдіктердің 1718%-дің салынған жұмыртқалар тобы кездессе. Санын есептеу әдістері. Жүгері сабақ көбелегінің тіршілігін бақылау жүйесі келесі тексеріп, есептеу әдістерінен тұрады: жұлдызқұрттардың шығу мерзімін анықтайтын көктемгі тексеріп, есептеу; көбелектердің ұшу динамикасы мен жұмыртқалауы; қыстауға кететін жұлдызқұрттарды күздікүні келесі жылға болжау жасау үшін есептеу; дақылдардың зақымдалу дәрежесін тексеріп, анықтау. Көктемгі тексеріп, есептеу жұмыстары зиянкеске қарсы жүргізілетін жою шараларының мерзімін анықтау үшін атқарылады. Көктемде бақылап, тексеру жұмыстары қыстап шыққан жұлдызқұрттар санын білу үшін жүргізіледі (13 нұсқау). Көбелектердің жаппай ұшу кезеңінің басталуы егістіктерді химиялық инсектицидтермен өңдеулер басталуына белгі болады. Күздікүні қыстауға кеткен жұлдызқұрттар табылған учаскелерде әр бір бескүндікте бір реттен 50 сабақ (кесілген сабақ түбі) қаралып, ондағы қуыршаққа айналған жұлдызқұрттардың пайыздық мөлшері анықталады. Жұлдызқұрттардың 50%-нан астамы қуыршаққа айналған кезден бастап көбелектердің ұшуы бақылана бастайды. Көбелектердің ұшу қарқыны, оның ұшу динамикасы жарықты тұзақ арқылы анықталады да, ал өсімталдығы 20 аналық көбелектің құрсағын тіліп, ондағы жұмыртқалар саналады (14 нұсқау). Зиянкестің ұшуы белгіленген учаскелерде жұмыртқалау қарқыны тексеріледі. Ол үшін танаптың диагоналы бойындағы 50-100 өсімдік қаралады. Химиялық өңдеулер жұмыртқадан жұлдызқұрттар шыға бастағаннан соң жүргізілуі тиіс. Өсімдіктердің зақымдалу дәрежесін анықтау үшін учаскелердің біркелкі жерлерінен 10 үлгі (10 өсімдіктен) алынады. Өсімдіктердің зақымдалу дәрежесінің пайыздық көрсеткіші анықталады және әр бір зақымдалған өсімдіктегі жұлдызқұрттардың орташа саны есептеледі. Күздікүні жиын-терін өткеннен соң 8-10 алаңшалардан (көлемі 0,25 м2), шахмат тәртібімен алынған үлгілердегі сабақтар қаралады. Жүгері және қалың сабақты дақылдар егілген учаскелерден 100 өсімдік қаралады. Талдау жасау үшін өсімдік сабақтарын өткір пышақтың ұшымен тіліп, дақылдың жұлдызқұрттармен зақымдалу дәрежесі және зиянкестің зақымдалған бір сабаққа келетін орташа саны анықталады (15 нұсқау). 55 Жүгерінің сабақ көбелегінің болжауын жасау үшін төмендегі мәліметтер қажет: 1. Жұлдызқұрттардың жүгері дақылы жиналып алынған учаскелердегі өсімдік қалдықтары арасындағы саны. Жұлдызқұрттар табылған аңыздың аумағы және 1 м2 жердегі сабақтағы жұлдызқұрттардың орташа саны. 2. Қыстауға кеткен жұлдызқұрттардың денесінің массасы; олардың ауруға шалдыққандары мен тоғышарлармен залалданған пайыздық мөлшері. 3. Жарықты тұзақ арқылы анықталған әр ұрпақтағы көбелектердің ұшу қарқыны мен зиянкестің жаппай ұшу мерзімінің ұзақтылығы. 4. Зиянкестің 20 аналығының құрсағын тілу арқылы анықталған орташа және ең көп өсімталдығы. 5. Жүгері мен тары және басқа дақылдар егістігінен табылған зиянкестің жұмыртқа мен жұлдызқұрттарының саны. Әр бір дақыл үшін зиянкестің тексерілген және оның ішінде қоныстанған аумағы; 10 өсімдікке шаққандағы жұмыртқа мен жұлдызқұрттардың орташа саны; өсімдіктердің зақымдалу дәрежесі; әр бір зақымдалған өсімдіктегі жұлдызқұрттардың орташа саны. 6. Зиянкестің әр бір ұрпағына қарсы жүргізілген химиялық өңдеулердің көлемі және оның тиімділігі (орташа, ең азы, ең көбі). 56 БІР ЖЫЛДЫҚ БҰРШАҚ ДӘНДІ ДАҚЫЛДАРДЫҢ ЗИЯНКЕСТЕРІ Бір жылдық бұршақ дәнді дақылдарға көпқоректі зиянкестерден басқа да бұршақ өсімдіктерімен ғана қоректенуге бейімделген бунақденелердің (бөжектердің) көптеген түрлері зиян келтіреді. Маманданған зиянкестер: бұршақ қоңызы - дән бұршақты, түйнекті бізтұмсықтар - жапырақтар мен азотфиксациялайтын түйнектерді, бұршақ бітесі - жапырақтар мен бұршақты зақымдайды. Бұршақ қоңызы – гороховая зерновка (Bruchus pisorum L.). Қазақстанда кең таралған, әсіресе оның оңтүстігі мен оңтүстік-шығысындағы облыстарында қатты зиян келтіреді. Зиянкес жылына бір ұрпақ беріп көбейеді. Қоңыздардың дене ұзындығы 4-5 мм. Денесін тотық қара түсті түктер басқан. Мұртшалары 11 бунақты, алдыңғы бунақтары қызғылт. Алдыңғы арқасы өте жалпақ, көлденеңі ұзындығынан 2 есе артады. Үстіңгі қанаттарында ақшыл дақтар мен қиғаштау орналасқан ақ жолақтар бар. Құрсағының ең соңғы бунағы қанаттармен бүркелмеген, онда крест тәрізді ақ таңба болады. Жұмыртқасы дөнгелек келеді, түсі ашық-сары, мөлшері 0,3-0,5 мм дейін. Дернәсілдер алдымен қызыл түсті, түкті, кеудесінде жақсы дамыған үш жұп аяғы бар, одан кейінгі жоғары жастағылары ақшыл-сары түсті, басы кішкентай ақшыл-қоңыр, кеудесінде аяқтары дамымаған, С- тәрізді болып келеді. Қуыршақтары ашық, дернәсілдерге қарағанда күңгірттеу келеді, ұзындығы 6 мм дейін. Қөбінесе ол ересек қоңыз күйінде қамбадағы және өнімді жинаған кезде егіс далаларында шашылып қалған бұршақ дәндерінің ішінде қыстайды. Оңтүстік аудандарда қоңыздардың біразы дәннен шығып, ағаш қабығының астын және өсімдік қалдықтарын паналап қыстап шығады. Егіс далаларында қоңыздар бұршақтың гүлдену кезінде пайда болып, гүлдің күлте жапырақтарымен және тозаңымен қоректенеді. Қоңыздар жұмыртқаларын бұршақ жармасының үстіне салады.Аналықтардың орташа өсімталдығы 130 жұмыртқадан келеді, ал кейбір жағдайда 750 дейін жетеді. Эмбрионалдық дамуы 6-10 күнге созылады. Дернәсілдердің шығуы маусым айының екінші онкүндігінде басталады. Олар бұршақтың жармасына жылжып, оның үстін кеміріп теседі де дәннің ішіне енеді. Дернәсілдер енген бұршақтардың тесіктері жылдам жабылып қалады, сыртынан зақымдалған дәндерді сауынан ажырату өте қиын болады. Ары қарай дернәсілдің дамуы дәннің ішінде өтеді. 29-37 күн өткен соң дернәсілдердің қоректенуі тоқталады, олар дәннің ішін үңгіп едәуір кең қуыс жасайды. Қуыршақтан шыққан жас қоңыз осы «терезе» арқылы сыртқа шығады. Жаңа ұрпақтағы қоңыздар тамыз айының бірінші 57 онкүндігінде жаппай шығады. Асбұршақтан қоңыздардың егістерге және қоймаларға таралуы қазан айына дейін созылады. Ересек қоңыздар күзге таман қалыптасып, олар келесі жылдың көктеміне дейін дәннің ішінде сақталады. Асбұршақтың түйнектену фазасында бұршақ қоңызының ЭЗШ-гі қаққышпен 10 рет қағымға - 15-20 қоңыз. Ұзақ мерзімді болжауға мынадай көрсеткіштер пайдалынады: 1. Асбұршақ гүлденуінің бас мерзімінде зиянкеске жүргізілген тексерудің жалпы көлемі және оның ішінде залалданғаны, зиянкестің саны (максимальды және орташа). 2. Асбұршақ дәндердің дернәсілдермен зақымдалғаны. 3. Жүргізілген күрес шаралардың көлемі және олардың тиімділігі. Түйнек бізтұмсықтары – клубеньковые долгоносики (Curculinidae). Бұған бір және көп жылдық бұршақ тұқымдас дақылдардың маманданған зиянестері жатады. Асбұршаққа негізінен 2 түрі зиян келтіреді: түйнек жолақ бізтұмсығы - полосатый клубеньковый долгоносик (Sitona lineatus L.) және түйнек қылшықты бізтұмсығы щетинистый клубеньковый долгоносик (Sitona crinitus Hbst.). Қазақстанда кең таралған. Қоңыздардың бас түтігі жуан және қысқа, мұртшалары түйреуіш басты бүгілмелі, денелерінің ұзындығы 3-4,5 мм. Түстері қоңыр, бірақ денесін қаптап тұратын қабыршақтарына байланысты көбінесе сұр түсті болып келеді. Қанаттарының үстінде ақ, сұр және қоңыр түсті қабыршақтардан тұратын дақтар немесе жолақтар болады. Қылшықты бізтұмсықтың үстіңгі қанаттарында ақшыл үрпиген қылшықтары бар. Жұмыртқалары сопақша, ұзындығы 0,2 мм, алғашында ақшыл-сары, соңынан қараяды. Дернәсілдердің саны қара, денесінің қалған бөлігі ақ, аяқтары болмайды, денесі аздап доғаша иілген, ұзындығы 5 мм жетеді. Қуыршақтары ашық, ақшыл-сары түсті, ұзындығы 4-6 мм. Түйнек бізтұмсықтардың дамуы ұқсас келеді. Жылына бір ұрпақ беріп өсіп-өнеді. Ересек қоңыз фазасында топырақ арасында немесе жер бетіндегі өсімдік қалдықтарының астында қыстап шығады. Қоңыздар ерте көктемде ауаның орташа температурасы 3-50С болғанда қысқы ұйқыдан оянып шыға бастайды да, температура 7-90С жеткенде қоректенуге кіріседі. Ерте көктемде олар жаңадан көктеп келе жатқан жоңышқаның және басқа да бұршақ тұқымдас өсімдіктердің жас жапырақтарын шетінен кеміріп жарты шеңбер тәрізді ойық жасап жейді. Температура 150С жеткенде бізтұмсықтар бір жылдық бұршақ тұқымдас өсімдіктерге көшеді. Қыстайтын жерден қоңыздар шыққанан екі апта өткен сон олар жұмыртқаларың сала бастайды. Қоңыздар жұмыртқаларын топырақтың үстіне және өсімдік жапырақтарына бір-біреуден шашыратып орналастырады. Өсімталдығы өте жоғары, бірнеше ондағанан бірнеше жүзге дейін жұмыртқа салады. Эмбрионалдық даму мерзімі ауа райына 58 байланысты 8 күннен 20 күнге дейін созылады. Жұмыртқадан шыққан дернәсілдер көп кешікпей топырақ арасына еніп, жоңышқаның тамыр жүйесінің айналасына шоғырланады да, азот жинағыш түйнектермен және тамыр түктерімен қоректенеді. Дернәсілдердің әрқайсысы 30-40 күн ішінде орта есеппен түйнектердің екі-алтауын жеп құртады, Топырақтың 2-15 см тереңдігінде дернәсілдер қуыршаққа айналады, ал 9-18 күн өткен соң олар ересек қоңыздарға айналады. Жас қоңыздар маусымның екінші жартысында пайда болады, олардың шығуы шілде және тамыз айына дейін созылады. Жас қоңыздар алғашқы кезде бір жылдық бұршақ тұқымдас өсімдіктермен қоректенеді, артынан олардың өнімін жинағанан кейін көп жылдық бұршақ тұқымдастарға көшеді. Көп жылдық бұршақ тұқымдас өсімдіктердің жапырақтары жылдам өсіпжетуіне байланысты олар қоңыздармен шамалы залалданады. Қоңыздар негізгі зияндылықты бір жылдық дәнді бұршақ тұқымдас өсімдіктердің жапырағын жеп зиян келтіреді. Әсіресе олар құрғақ және ыстық жылдары келтіреді, ол өсімдіктің өсуіне кедергі жасайды. Бұршақтардың өскінділері пайда болу мерзімінде түйнек 2 бізтұмсықтарының ЭЗШ-гі 1м - 10-15 қоңыз. Болжауға мынадай ақпараттар пайдаланылады: 1. Асбұршақтың өскіндері пайда болу мерзімінде тексерілген және қыстап шыққан қоңыздармен қоныстанған алаң көлемі; қоңыздардың саны. 2. Қоңыздардың қыстайтын жерден шыққан мерзімі. 3. Жаңа ұрпақтағы қоңыздардың зияндылығы (өсімдіктердің зақымдалған пайызы және жапырақтардың зақымдалған дәрежесі). 4. Жүргізілген күрес шаралардың көлемі және олардың тиімділігі. 5. Қыстайтауға кету алдында популяцияның жағдайы. Бұршақ бітесі – гороховая тля (Acyrtosiphon pici Kalt). Қазақстанда кең таралған. Бұршақтан басқа да осы тұқымдас өсімдіктердің көптеген түрлерін зақымдайды. Жасыл барқыт түсті, былқылдақ денелі ұсақ бөжек. Басы сарғылтжасыл, көздері қызыл-қоңыр, мұртшалары маңдай төмпешігіне орналасқан, денесінен ұзын, 6 бунақтан тұрады – I-IV бунақтарының түсі жасыл, V-VI бунақтары қара-қоңыр, аяқтары ұзын, түстері жасыл, сирақтарының төменгі жағы мен табандары қара түсті. Қанатсыз партеногенетикалық аналықтарының ұзындығы 4-5,6 мм, ал қанатты ұрғашы бітенің ұзындығы 5 мм. Жаңадан салынған жұмыртқалары төгілген жасыл түсті болады да кейіннен қараяды. Бұршақ бітесінің жұмыртқалары көпжылдық бұршақ тұқымдас өсімдіктердің әр түрлі мүшелерінде қыстап шығады. Көктемде олардан дернәсілдер шығып, 10-15 күн өткен соң қанатсыз «негіз салушы» деп аталатын ұрғашы бітелерге айналады. Маусым-шілде айларында қанатты аналық бітелер шығады да бұршақ тұқымдастардың басқаларына, ең алдымен бір жылдық бұршақ дәнді дақылдарға таралып, өсіп-өніп қаптап кетеді. Зақымдалған өсімдіктердің жапырақтары ширатылып бүрісіп қалады, 59 сабақтары қисайып, бұралып, өсуі кешеуілдейді және генеративті мүшелері (тұқымдары, жемістері және т.б.) пісіп-жетілмей солып қалады. Бұршақ өнімдері төмендейді. Тамыз айында, яғни бір жылдық бұршақ дәнді дақылдардың ұлпасы қатайған кезде, бітелер көпжылдық бұршақ тұқымдастарға көшеді. Күзде бұл жерде қанатсыз аталықтары мен аналықтары пайда болады. Шағылысқаннан кейін аналықтары қыстайтын жұмыртқа салады. Бітелер өте тез өсіп-өніп көбейеді, бір жаз ішінде 10 генерацияға дейін береді. Ауа райы жылы, жауын-шашынды жылы бітелер жаппай көбейеді. Бұршақтың түйнектену және одан кейінгі фазаларында бұршақ бітесінің ЭЗШ-гі - өсімдіктердің 20% шамалы қоныстанғанда, немесе қаққышпен 100 рет қағымға - 250-300 бітелердің түсуі. Болжауға мынадай көрсеткіштер пайдаланылады: 1. Бұршақ егістердің бітелермен қоныстанған мерзімі және оны орта көрсеткіштермен салыстыру; бұршақ бітелердің саны және зияндылығы. 2. Вегетация мерзімінде ауа райы жағдайы ерекшеліктері. 3. Жүргізілген күрес шаралардың көлемі және олардың тиімділігі. Санын есептеу әдістемелері. Көктемде өсімдіктердің толық өскінділері пайда болудан 2-3 жапырақ мерзіміне дейін, сонымен қатар жазда жаппай гүлдену және тұқымдар пісу кезінде зиянкестерді айқындау үшін тексеру жұмыстары жүргізіледі. Түнек бізтұмсықтарының зияндылығы болуына болжау беру үшін қыстайтын көпжылдық бұршақ тұқымдас өсімдіктерде күзде және көктемде қосымша тексеру жұмыстары жүргізіледі. Аланның екі диагоналы бойыша тереңдігі 5 см, мөлшері 0,25м2 8-16 топырақ үлгісі алынады. Кездескен қоңыздардың түрі аңықталынады және 1м2 келетін орташа саны есептелінеді. Көктемде зиянкестердің саны жоғары болған жерлерде қосымша бақылау тесеру жүргізіледі. Көктемгі тексеру топырақта мекендейтін көп қоректі зиянкестер мен түйнек бізтұмсықтарының санын есептеуге арналған, олар әсіресе бұршақ дақылдардың өскіндеріне қауіпті. Өскіндер толық өніп шыққаннан кейін барлық бұршақ дәнді дақылдарына тексеру жұмыстары басталады. Зақымдалған өсімдіктер участкелері белгіленген соң, зиянкестердің санын есептеп және егістердің залалданғанын анықтауға кіріседі. Қоңыздардың санын ашық күні ертенгі сағат 10-11 аралығында сынайтын алаң тәсілін қолданып өткізеді. Участкеде шахматты тәртіппен немесе жартысын егістің диагоналында, қалғанын шетінде орналастырып көлемі 0,25м2 8-12 сынау алынады. 3 баллдық шкаламен қоңыздардың қоныстанған тығыздығы және өсімдіктердің зақымдалған дәрежесі анықталынады. Онда өсімдіктің жапырақ беті 25% жегілгенде шамалы зақымдалған (1 балл), жапырақ беті 25-тен 50%-ға дейін - орташа зақымдалған (2 балл) және жапырақтың 50% көбі жойылса қатты зақымдалған (3 балл) болып саналады. Өсімдіктердің зақымдалу ерекшілігіне байланысты оларды 2 топқа бөледі: түйнек бізтұмсықтарымен зақымдалғандар (жапырақтар бейнелі желінеді), өлексе 60 қоңыздар мен қант қызылша бізтұмсықтармен зақымдалғандар (қатты желінеді). Әр аландағы жер бетіндегі зиянкестерді есептеп болғанан кейін топырақты (15-20 см терендікке) қазу әдісі қолданылады. Топырақты ұқыпты тексеріп, себілген дәндер мен өскіндердің тамырларын топырақта мекендейтін зиянкестермен зақымдалғаны және зақымдалмағаны белгіленеді. Содан кейін зиянкестің әр түрінің қоныстанған тығыздығы (1м2 саны) , өсімдіктердің және тұқымдардың зақымдалған пайызы, өсімдіктердің зақымдалған орташа балы анықталынады (16 нұсқау). Жазғы тексеру жұмыстарды бұршақтың гүлдену кезінде бұршақ бітесін есептеуге өткізеді (17 нұсқау), ал көп қоректілерден – шалғын көбелегі, қант қызылша бізтұмсықтары мен қандалалар және басқ. Есептерді әр 5 күн сайын өткізеді, жалпыға бірдей қабылданған тәсілмен участканың бітелермен зақымдалған дәрежесі белгіленеді. Егістің диагоналымен жүріп қаққышпен қағу арқылы (әр 5 сынауға 20 қағыммен) зиянкестің саны анықталынады. Бұршақ қоңызына қарсы егісті өндеудің фенологиялық бақылауы дақылдың гүлденудің бас мерзімі болып табылады. Біріншісінен 8-10 күн өткен соң екінші өндеу жұмыстарды өткізеді (18 нұсқау). Екінші жазғы тексеру өнімді жинаудан 2-3 апта бұрын, дәндер пісу кезеңінде жүргізіледі. Дән бұршақ қоңызы, жапырақ ширатқышы және бұршақ откөбелегімен зақымдалғаны есептелінеді. Егістің әр жерінен 100 бұршақты жинап, оның ішінен ақырындап дәндерін бөліп шығарады. Дәндердің жалпы және сыртынан кемірген (жапырақ ширатқыштар мен откөбелектердің жұлдызқұрттарымен зақымдалғаны ) саны есептелінеді. Қалған дәндерді скальпелмен ашады. Ішінде қоңызы (дернәсілдер, қуыршақтар және имаго) бар дәндер есепке алынады. Дәннің қоңыз, жапырақ ширатқыш және откөбелектермен зақымдалған пайызы анықталынады. 61 КӨПЖЫЛДЫҚ БҰРШАҚ ТҰҚЫМДАС ЖЕМШӨПТІК ДАҚЫЛДАРДЫҢ ЗИЯНКЕСТЕРІ Жоңышқа жапырағының бізтұмсығы немесе фитономус – листовой люцерновый долгоносик или фитономус (Phytonomys variabilis Hrbst.). Республиканың оңтүстік бөлігінде жоңышқа өсірілетін аудандардың барлығында кең таралған. Олар жоңышқаның жапырағымен қоректенеді, сабағын кеміріп шұқырайтып тастайды. Бірінші орылатын жоңышқа егісінің негізгі зиянкесі. Солтүстік Қазақстанда басқа түрі кездеседі Phytonomys transsylyanicus Petri. - далалық жоңышқа бізтұмсығы. Бұл екі бізтұмсықтар түрі жылына бір генерация беріп өсіп-өнеді. Қоңыздың бас түтігі ұзын, алдыңғы арқа бөлімінің ұзындығына тең, сарғылт-сұр немесе сұр түсті. Дене тұрқы 4,5-5,5 мм-ге дейін жетеді. Мұртшасы буын-буынға бөлінген. Қоңыздардың алдыңғы арқасында ақшыл жолағы бар. Жұмыртқалары сопақша, жылтыр сарғылт түсті, ұзындығы 0,6 мм. Дернәсілдердің түсі сарғылт-жасыл, басы қара-қоңыр, арқасында ақ жолағы бар, аяқтары болмайды, құрсақ сегменттерінің бүйір жақтарында орналасқан емшектәрізді бұдырмақтардың көмегімен қозғалады. Дамуы аяқталған дернәсілдердің ұзындығы 6-8 мм жібек тәрізді піллә ішінде қуыршаққа айналады. Қуыршағы алғашында сарғылт болады да, кейіннен жасыл түске көшеді, олар піллә ішінде дамиды, ұзындығы 5,5-8 мм. Қоңыздар жоңышқа егістігінде топырақтың ең үстіңгі қабатында немесе оның айналасындағы өсімдіктердің тамырға таяу түбінде қыстайды. Қөктемде ауаның орташа температурасы 120 С болғанда шыға бастайды. Олар сәуір айының соңғы онкүндігінде жаңадан өсіп келе жатқан жоңышқаның жапырағымен қоректеніп, көп кешікпей-ақ өсіп-өніп көбеюге кіріседі. Аналық қоңыз жоңышқаның сабағын кеміріп 10-12 см биіктікте кішкене қуыс жасайды да, жұмыртқаларын 10-30 дейін топтап, сонда орналастырады. Жұмыртқаларды салу 30-40 күнге созылады. Аналықтары күніне 1-80-н жұмыртқа салады, жалпы саны 500 дейін. Мамыр айының аяғы- маусым айының басында жұмыртқадан дернәсілдер шыға бастайды, олар сабақтың ұшына қарай көтеріледі де жапырақ бүршіктерінің ішіне еніп, жасырын қоректенеді. Дамуы аяқталып, қоректенуін тоқтатқан дернәсілдер (IV-жаста) жапырақ бетінде піллә жасап, соның ішінде қуыршаққа айналады. Дернәсілдерінің даму кезеңі 30-40 күнге созылады. Жас қоңыздар жаздың бас кезінде біраз уақыт жоңышқаның жапырақтарымен қоректенеді. Ыстық кезең басталысымен олар топырақтың үстіңгі қабатына еніп, жазғы ұйқыға кетеді. Ал қысқы ұйқыға кетер алдында қоңыздар жер бетіне тағы көтеріліп, біраз уақыт қоректенеді. Фитономус екінші және үшінші жастағы жоңышқаның бірінші орымын зақымдайды. Жоңышқаға негізгі зиянды дернәсілдер келтіреді. Олар жоңышқаның жоғарғы сабақтары мен бүршіктерін жойып, жапырақтың жұмсақ ұлпаларын жеп түтікшелерін 62 қалдырады. Зақымданған бүршіктер мен гүл шоғырлары сарғайып, кеуіп кетеді, тұқым өнімі едәуір төмендейді. Жоңышқаның өскідері пайда болудан бастап сабақтану және шанақтануына дейін фитономустың ЭЗШ - қаққышпен 100 рет қағымда 100 қоңыз, немесе 1м2 - 3-8 қоңыз. Санын есептеу әдістемелері. Қысқа мерзімді болжау даярлау үшін жоңышқа көктеп немесе қыстан шыққандарының өскіндері пайда болғанда қоңыздардың саны есептелінеді. Егістердің көлеміне байланысты топырақты 12-15 см тереңдікке дейін қазып, мөлшері 50х50 см 8-16 сынауды аламыз. Мұқият топырақты тексеріп фитономустың орташа санын 1м2 немесе танаптың 4 жерінен қаққышпен 25 рет қағымға түскенді анықтаймыз (19 нұсқау). 1м2 саны 2 данаға дейін болса қоңыстанғаны төмен деңгейде деп есептелінеді; 2-ден 4-дейін - орташа; 5 және одан көп қоңыздар – жоғары. Алынған мәліметтер бойынша қорғау іс-шаралардың мерзімдері анықталынады. Өскіндер пайда болған кезінде тығыздығы 1м2 3-8 қоңыз (немесе қаққышпен 10 рет қағымда 10 қоңыз) және сабақтану- шанақтануы басталу фазасында қаққышпен 100 рет қағымда 100 дернәсіл болғанда инсектицидтермен егісті өңдеу белгіленеді. Жоңышқа гүлдеу кезеңінде өсімдіктің фитономуспен зақымдануының бағалауы жұргізіледі. Әр алқапта 10 өсімдіктен 10 сынау (2 қиылысқан диагональда) алынады және олардың зақымдану дәрежесін 3 баллды шкаламен анықтайды: 1 балл- жапырақтың беті 25% -ға дейін желінген; 2 балл – жапырақтың беті 25-тен 50% -ға дейін желінген; 3 балл- жапырактың беті 50%-дан жоғары желінгені. (20 нұсқау). Болжау құрастыру үшін төмендегі мәліметтерді пайдаланады: 1. Осы жылдың көктемінде зиянкестердің егістерде таралуы. 2. Дернәсілдердің пайда болу мерзімі және олармен өсімдіктердің зақымдану дәрежесі. 3. Жас ұрпақтағы қоңыздардың диапаузаға кету уақытысы. 4. Жүргізген қорғау іс- шаралардың көлемі және олардың тиімділігі. 5. Тексерілген және қыстайтын қоңыздармен қоңыстанған егістер көлемі; 1м2 келетін олардың тығыздығы. Жоңышқа қандаласы - люцерновый клоп(Adelpocoris lineolatus Goeze). Қазақстанда кең таралған. Көп қоректі қандала: тұқымды жоңышқаны, бедені, түйе жоңышқаны, мақтаны, қант қызылшаны және басқа дақылдарды зақымдайды. Республиканың оңтүстігі мен оңтүстікшығысында жылына 3-4, орталық аудандарда 2-3, солтүстігінде 2 генерация беріп дамиды. Екі ұрпақты Ресейдің Новосібір, Томск, Омбы облыстарында да береді. Ересек қандаланың ұзындығы 7,5-9 мм, түсі жасылдау-сары, арқасының алдыңғы бөлігінде 2 қара нүкте және қалқаншасының үстінде күңгірт түсті 2 жолақ бар. Мұртшалары 4 буыннан тұрады. Олардың 3, 463 бунақтары және екіншісінің ұшы тотыққандай қызыл түсті болады. Аяқтары сарғыш-қоңыр түсті,табанының ұшы қарайған. Жұмыртқасы сары, жылтыр, сопақша келеді, ұзындығы 1,3мм. Дернәсілдері жасыл, жасыл-қоңыр түсті. Жұмыртқа фазасында жоңышқа мен эспарцеттің және басқа бұршақ тұқымдас өсімдіктердің, сонымен қатар кейбір арамшөптердің (ақбас жусан, қызылқұйрық, шырмауық, сүмелек және т.б.) сабақтарының ішінде қыстайды. Сабақтың ішіне бір қатарда немесе топтап 1-ден 20-ға дейін бір аналық 50 жұмыртқаға салады. Күзге таман олар жұмыртқаларын сабақтың түптеріне орналастырады. Қандалалардың дернәсілдері жоңышқа түптенуге дейін мамыр айында шығады. Олар өсімдік сабағынан шығып өсімдіктердің жапырақтарын, жоңышқа және басқа көп өсімдік түрлердің сабақтарын және гүл шанағын сорып, солардың шырынымен қоректенеді. Қандала әсіресе жоңышқаның шанақтану және гүлдену кезеңінде өте қауіпті. Дернәсілдердің бес жасы болады, содан соң ересек қандалаға айналады да, келесі ұрпақтың дамуын бастайды. Қандалалар өте жақсы қозғалады және жоңышқаны әсіресе ашық шуақ күні қатты зақымдайды. Қандалалар өсімдіктердің шырынын сорады. Сол себептен өсімдіктердің жоғарғы бұташалары құрғап, шанақтары мен гүлдері түсіп, жапырақтары сарғая өліп қалады. Тұқымдық жоңышқаның сабақтану-шанақтанудың басында қандаланың ЭЗШ - қаққышпен 100 рет қағымда 100 қандала, немесе 1м2 5-15 қандала. Санын есептеу әдістемелері. Қыстап шыққан жұмыртқаларды есептегенде аңыз участкенің диагоналымен жүріп әрқайсысының мөлшері 0,25м2 сегіз сынау алаңы тексеріліп шығады. Әр сынаудағы бар сабақтар мен олардың өсіндісі 10 есе үлкейтетін үлкейткіш шыны арқылы 2 қаралынады. Әр сынаудағы 1м келетін жұмыртқалардың орташа саны анықталынады. Одан кейін зертханада кемінде 100 жұмыртқаны тексеріп, оның ішінде қанша пайызы тірі, өлгені, семіп қалғаны есептелінеді (21 нұсқау). Өсімдіктің сабақтану, шанақтану және гүлдеу кездерінде имаго мен дернәсілдердің саны есептелінеді. Қаққышпен төрт жерде әр қайсында 25 рет қағым арқылы жүргізеді (22 нұсқау). Бұршақтың жоңышқа қандаласымен зақымдалуын дәндер қалыптасу кезеңінде өткізеді. Ол үшін 10 өсімдіктен 10 жерде тексеру болады. Қаралған өсімдіктерді 3 топқа бөледі: 1) зақымдалмаған өсімдіктер; 2) өсімдіктердің бірлі-жарым жапырақтары мен сабақтары сарғайған және гүлдері мен бұршақтардың 50% түсіп қалғанда; 3) өсімдіктер толығымен сарғайып, гүлдері мен бұршақтары жойылған. Әр топтағы өсімдіктердің санын есептеп, олардың пайыздық ара қатысын анықтайды (23 нұсқау). Болжау құрастыру үшін келесі ақпараттар қажет: 1. Егістерде қандалалардың пайда болу мерзімі (қыстап шыққандар мен келесі ұрпақтағылар). 64 2. Әр ұрпақтағыларға тексеру және зиянкеспен қоныстанған егістер көлемі, қаққышпен 100 рет қағымда қандала саны (орташа, минималды, максималды). 3. Гүл шоғырының зақымдалған пайызы, зақымдалған баллы. 4. Жүргізілген қорғау шаралардың көлемі және олардың тиімділігі;. 2 1м қыстайтын жұмыртқалар саны ( орта, минималды, максималды). Жоңышқа жуанаяқтысы - люцерновая толстоножка (Bruchophagus roddi Guss.). Жоңышқа өсірілетін жерлердің барлығында тегіс таралған. Әсіресе Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс облыстарында жаппай өсіп-өніп, жылына 2-3 ұрпақ беріп дамиды, ал солтүстігінде 1, сирек 2 генерацияда өсіп-өнеді. Имаго денесінің ұзындығы 2-2,5 мм, өте ұсақ насеком, қанаттары мөлдір қара түсті, арқасы дөңес, құрсағы жылтыр жалпақтау келіп, кеуде бөлігімен жіңішке сабақша арқылы жалғасады. Жұмыртқасы сопақша, түсі ақ, бір жақ ұшында ұзын сабақшасы болады. Жұмыртқаның ұзындығы 0,2 мм, ал сабақшасы одан 2-3 есе ұзын. Дернәсілдердің түсі алғашында жасыл болады да, кейінірек ағарып кетеді, ұзындығы 2-3 мм. Дернәсіл фазасында жерге төгілген, қырманда қалған немесе қоймада нашар тазаланған тұқым ішінде қыстайды. Көктемде ауа райы жылынысымен дернәсіл сол қыстап шыққан тұқымның ішінде қуыршаққа айналады. Ересектердің ұшып шығуы оңтүстік пен оңтүстік-шығысында сәуір-мамыр, ал солтүстікте мамыр-маусым айларында басталады. Дамыған ересек брухофагус тұқымның ішінен дөңгелек тесік жасап сыртқа шығады. Брухофагустың аналықтары жұмыртқа бездері пісіп-жетілген күйде ұшып шығады да көп кешікпей шағылысып, 2-3 күн өткен соң жұмыртқалай бастайды. Жұмытқаларын құрсақ ұшында болатын жұмыртқа қынабының көмегімен сүттену фазасы кезінде тұқым ішіне орналастырады. Олардың әрқайсысы 15-65 жұмыртқа салады. Жұмыртқаның дамуы 3-5 күнде жүреді. Дернәсіл тұқымның ішінде тіршілік етеді және оның ішін жейді, басқа тұқымдарға ауыспайды. Зақымдалған тұқымдардан тек қабығы қалады. Жұмыртқадан бастап ересек бөжекке дейін жалпы дамуы 3-4 аптада бітеді. Әр ұрпақтағы дернәсілдер бөліктері келесі жылдың көктеміне дейін диапаузаға кетеді. Жоңышқа жуанаяқтысы басқа жабайы бұршақ тұқымдас өсімдіктерде (түйе тікен, түйе жоңышқа т.б.) дами береді. Қыстайтын дернәсілдер тұқымдық материалдарда, егістегі шашылған тұқымдарда, тартып және тазалап алғандағы тұқымдық қалдықтарда сақталады. Тұқымдық жоңышқаның сабақтану кезінде ЭЗШ - қаққышпен 10 рет қағымда 10-20 данасы. Санын есептеу әдістемелері. Болжау құрастыру үшін келесі ақпараттар қажет. Гүлдеу кезеңінде: тексерілген және қоныстанған егістік көлемі, имагоның орташа тығыздығы, қаққышпен 4 жерден 25 рет қағымға түскен саны. Бұршақтың қалыптасу және пісу кезеңінде 100 сабақтан алынған 500 бұршақтағы тұқымның зақымдалғаны (%). Зиянкестің 65 фенологиясы туралы мәліметтер: бастапқы және имагоның жаппай пайда болу кезеңі, жұмыртқа салуы, өсімдіктердің даму кезеңіне және ауа райына байланысты дернәсілдер мен имагоның шығуы. Күз мезгілінде: жоңышқаның жасына байланысты тексерілген және зиянкеспен қоныстанған егістердің көлемі; көлемі 0,25 м2 есепке алынған 8 сынау алаңындағы дернәсілдердің тығыздығы (орташа, максималды). Топырақтың бет қабаты мұқият тексеріледі, түсіп қалған жоңышқа тұқымын алып сараптама жүргізеді, жалпы саны және зиянкестермен зақымдалғаны есепке алынады. Одан кейін 1 м2 брухофагуспен зақымдалған тұқымның орташа саны анықталынады (24 нұсқау). Тұқымдық пен қалдықтарда зиянкесті анықтау үшін кездескен жерден 5г-нан 10 сынау алынады. Қабығында тесіктері бар тұқымдарды теріп алады (бұл тұқымдардан брухофагус ұшып шығады). Қалған тұқымдарды қатты жерге қойып әр тұқымды саусақпен басамыз. Зақымдалған тұқымның қабығы жеңіл ашылады. 1 кг тұқымның немесе қалдықтың жуанаяқтылармен зақымданған орташа саны анықталынады. Ұзақ мерзімді болжауды даярлау үшін төмендегі ақпараттарды пайдаланады: 1. Фенологиясы: әр ұрпақтағының ұшу мерзімі; пайыздық көрсеткіші бірінші ұрпақтағы дернәсілдердің диапаузаға кететін шамалау пайызы. 2. Зақымдалған тұқымдар немесе бұршақтар: тұқымның және бұршақтың залалдануы: 1-ші ден 4-ші жылға дейін пайдаланып келген жоңышқада тексерілген және зиянкеспен қоңыстанған егістердің көлемі; тұқымының және бұршақтың залалданған пайыздық көрсеткіші; 3. 1 м2 қыстайтын дернәсілдердің тығыздығы ( орташа, максималды). 4. Жүргізілген қорғау шараларының көлемі және тиімділігі. Түйнек бізтұмсықтары - клубеньковые долгоносики (Sitona Germ туысы). Кең таралған. Бір және көп жылдық бұршақ тұқымдас өсімдіктермен қоректенеді. Өскінді ситон (Sitona cylindricollis Fahr.), эспарцетті ситон (Sitona callosus Gyll.), , тамыр ситоны (Sitona longulus Gyll.), жарық сүйгіш ситон(Sitona huneralis Steph.), жоңышқа ситоны (Sitona іnops Schonh.) , беде ситоны (Sitona sulcifrons Thunb.) сияқты түрлердің маңызы бар. Түйнек бізтұмсықтары жылына бір генерация беріп өсіп-өнеді. Ересек қоңыз фазасында топырақ арасында немесе жер бетіндегі өсімдік қалдықтарының астында, көбінесе көпжылдық бұршақ тұқымдас өсімдіктері алқаптарында қыстайды. Тек тамыр бізтұмсығы деп аталатын бір түрі ғана дернәсілдер фазасында топырақ арасында тамырға жақын жерде қыстайды. Қоңыздардың бас түтігі жуан және қысқа, мұртшалары түйреуіш басты бүгілмелі, денелерінің ұзындығы 3-4,5 мм, түстері қоңыр, бірақ денесін қаптап тұратын қабыршақтарына байланысты көбінесе сұр және қоңыр түсті қабыршақтардан тұратын дақтар немесе жолақтар болады. Жұмыртқалары сопақша, ұзындығы 0,2 мм, алғашында ақшыл-сары соңынан қараяды. 66 Дернәсілдердің басы қара, денесінің қалған бөлігі ақ, аяқтары болмайды, денесі аздап доғаша иілген, ұзындығы 5 мм жетеді. Қуыршақтары ашық, ақшыл-сары түсті, ұзындығы 4-6 мм. Қоңыздар ерте көктемде ауаның орташа температурасы 3-50С болғанда қысқы ұйқыдан оянып шыға батайды да, температура 7-90С жеткенде қоректенуге кіріседі. Ерте көктемде олар жаңадан көктеп келе жатқан жоңышқаның және басқа да бұршақ тұқымдас өсімдіктердің жас жапырақтарын шетінен кеміріп жарты шеңбер тәрізді ойық жасап жейді. Әсіресе ауа райы құрғақ және ыстық болған кезде қатты зиян келтіреді. Кейбір жылдары олар түгелімен өскінділерді жеп қояды, онда қайтадан себу керек болады. Қоңыздар жұмыртқаларын топырақтың үстінгі және өсімдік жапырақтарына бір-біреуден шашыратып орналастырады. Өсімталдығы 200300 жұмыртқа. Эмбрионалдық даму мерзімі ауа райына байланысты 8 күннен 20 күнге дейін созылады. Дернәсілдер шыққаннан соң көп кешікпей топырақ арасына еніп, жоңышқаның тамыр жүйесінің айналасына шоғырланады да, азот жинағыш түйнектермен және тамыр түктерімен қоректенеді. Нәтижесінде өсімдік әлсіреп, өсуі нашарлайды да өнімі азаяды. Түйнектің 7080% жойылады. Дернәсілдердің әрқайсысы орта есеппен түйнектердің алтауын жеп құртады. Осының салдарынан жоңышқаның тамыры топырақты азотпен байытудың орнына оны өзі тұтынушы болып, негізгі қасиетінен айырылады. Дернәсілдердің қоректенуі аяқталғанда олар топырақтың 20 см тереңдігінде қуыршақтанады. Қоңыздарының жаңа ұрпақтары шілде-тамыз айларында пайда болады. Жоңышқаның өскінділері өніп шыққанда түйнек бізтұмсықтардың ЭЗШ - 1м2 – 5-10 қоңыздар немесе жапырақтардың 10-15% зақымдалған. Бұршақтың өскінділері шыққанда 1м2 – 10-15 қоңыздар . Санын есептеу әдістемелері. Қоңыздар қыстайтын орындарда көлемі 2 1м 8-16 сынау алаңындағы олардың тығыздығы анықталады. Қыста өліп қалған қоңыздардың пайызы есептелініп, содан кейін ересек зиянкестердің шығу мерзімі белгіленеді. Бірінші жылдық жоңышқаның өскінділері, ал екінші жылдағылардың өніп-сабақтану мерзімінде қаққышпен қағым тәсілі арқылы қоңыздардың саны есептелінеді; қаққышпен 25 қағым жүргізіп 4 сынау алынады (25 нұсқау). 26-ші нұсқауға зақымдалған сабақтардың пайызы және талқыланып 10 сабақтан алынған 10 сынаудағы зақымдау дәрежесі баллдық көрсеткіш түрінде енгізіледі. Жоңышқаның өскінділері пайда болуда және олар көктеп шыққанда қоңыздардың тығыздығы 1 м2 5-10 зиянкес немесе жапырақ бетінің 10-15% зақымдалғанда егістерді инсектицидтермен өңдеуі ұсынылады. Күз кезінде көлемі 0,25 м2, терендігі 5-7 см топырақтан 8-12 сынау алынып қоңыздардың саны көрсетіледі. Ұзақ мерзімді болжау даярлау үшін қосымша ақпараттар қажет: 1. Қыстайтын жерлерде қоңыздың тығыздығы, қыс кезінде жойылған пайыздық көрсеткіші, қыстап шығу мерзімі. 67 2. Тексерілген және зиянкеспен қоныстанған егістер көлемі, бірінші жылдық жоңышқаның өскінділері пайда болу және екінші-үшінші жылдық жоңышқаның өніп шығудан-сабақтану кезеңінде қоңыздардың тығыздығы. 3. Өсімдіктің зақымдану пайызы, балдық көрсеткіші. 4. Өсімдікті тексергенде тамырлар мен түйнектердің түйнек бізтұмсықтармен зақымданғаны. 5. Түйнек бізтұмсықтардың фенологиялық көрсеткіштері: жоңышқада қыстап шыққан қоңыздардың бас және жаппай пайда болу кезеңдері. Жұмыртқа салу, дернәсілдер тууы, қуыршақтану және бір мен екі жылда дамитын жаңа ұрпақтағы қоңыздардың шығу кезеңдері. 6. Осы және көпжылдық метерологиялық көрсеткіштер туралы мәліметтер. 7. Тұқым бізтұмсықтарға қарсы жүргізген күрес шаралардың көлемі және олардың тиімділігі. 8. Күзде жүргізген есептердің мәліметтері: тексерілген және қоңыздармен қоныстанған егістер көлемі, олардың тығыздығы. Тұқым жемірлері – тихиустар – тихиусы-семяеды (Tychius Germ. туысы). Қазақстанда 3 түрі таралған: сары тихиус – желтый люцерновый (Tychius flavus Beck.), жирен тихиус – рыжий люцерновый (Tychius femoralis Briss.), және беріш түзуші тихиус - галловый (Tychius medicaginis Briss.). Солтүстік және батыс облыстарда ең көп кездесетіні сары тихиус, Орталық Қазақстанда беріш түзуші тихиус, ал оңтүстік облыстарда – сары және жирен тихиустар. Тихиустар жылына бір генерация беріп дамиды. Қоңыздардың пішіні жұмыртқа тәрізді, сопақша, ақшыл-сары немесе қызғылт-сары түсті болады. Үстін қысқа түктер жауып тұрады, ұзындығы 23 мм. Жұмыртқалары сопақша келеді, бозарған-сары, ұзындығы 0,2-0,3 мм. Дернәсілдері иілген ақ, басы сары, үстін сирек шыққан ақшыл түктер басып тұрады, дамуын аяқтап қалған жоғары жастағылардың ұзындығы 2,94,3 мм. Қоңыздар жоңышқалықта 8-10 см тереңдікте топырақ астында қыстайды. Көктемде олар ауа райының жылылығы 12-150 С болғанда жер бетіне көтеріледі. Қоңыздар ерте көктемде қоректенбейді – 20-30 күндік аштыққа шыдай алады. Бұл олардың тіршілік жағдайларына бейімделуі барысында пайда болған биологиялық ерешелігі. Олардың белсенді тіршілігі жер үсті құрғап, температура 150 С жоғары көтерілгенде, жоңышқа өсе бастаған кезден басталады. Қоңыздар алғашында жапырақпен, кейінірек бүршікпен және гүл қауызымен қоректенеді. Қыстап шыққан қоңыздар біраз уақыт қоректеніп алғаннан кейін жұмыртқалауға кіріседі. Жұмыртқаларын бір-бірлеп, кейде екіден жеміс бұршақтың ішіне салады. Жұмыртқалардың инкубациялық дамуы 8-12 күнге созылады. Сары және жирен тихиустардың дернәсілдері жоңышқаның толысып келе жатқан тұқымдарымен қоректенеді. Дернәсілдердің әрқайсысы 5 68 тұқымды құртады. Ал беріш түзуші тихиустың қоңыздары жұмыртқаларын бітеу гүлдің ішіне салады. Зақымдалған гүл шанағы берішке айналады. Жоңышқаның тұқымы қамырланған кезде дернәсілдер бұршақтан тесік жасап сыртқа шығады да, топырақ арасына еніп, 8-10 см тереңдікте қуыршаққа айналады, 9-10 күн өткен соң қуыршақтан жас қоңыз шығады. Бірақ ол жер бетіне көтерілмей сонда қыстап шығады. Тихиустар әсіресе екінші-үшінші жылы тұқымдық жоңышқаның бірінші орымын қатты зақымдайды. Жоңышқалықтың 1 м2 қоңыздардың 200 данасы қоректенгенде, олардың дернәсілдері тұқымның 24-27% құртады. Тұқымдық жоңышқаның сабақтану-шанақтану фазасында тихиустың ЭЗШ - 1м2 - 5-8 қоңыздар. Санын есептеу әдістемелері. Қоңыздар қыстайтын жерде жоңышқаның өскіндері пайда болу немесе көгеріп шығуда көлемі 0,25 м2 8-12 сынау алаңында олардың саны есептелінеді. Қыста өліп қалған қоңыздардың пайызы есептелініп, содан кейін ересек зиянкестердің шығу мерзімі белгіленеді. Жоңышқа және басқа бұршақ тұқымдас өсімдіктер гүлдену кезінде қаққышпен 100 рет қағым (әр 25 қағыммен 4 сынау) арқылы қоңыздардың саны анықталынады. Алынған мәліметтер 27 нұсқауға енгізіледі. Тұқымдық жоңышқаның сабақтану-шанақтану фазасында қоңыздардың саны 1м2 - 5-8 данаға жетсе, оларға қарсы егістерді инсектицидтермен өндеу белгіленеді. Тұқымдар қалыптасу және пісу кезеңдерінде 100 сабақтардан алынған 500 тұқымдағы дәндердің орташа зақымдалғаны анықталынады. Күзде, көктемде сияқты, егісте көлемі 0,25 м2 8-12 сынау алынып тихиустың саны есептелінеді. Болжау даярлау үшін қосымша ақпараттар қажет: 1. Келесі көрсеткіштермен тексерілген және зиянкеспен қоныстанған егістер көлемі: көктемде өскіндер пайда болу мен күз мерзімінде 1м2 келетін қоңыздар саны, тұқымдар қалыптасу және пісу кезеңдерінде тұқымдардың тихиус дернәсілдерімен зақымдалғаны. 2. Тихиустардың фенологиялық көрсеткіштері: егістерде қоңыздардың пайда болу, жұмыртқа салу, дернәсілдер тууы мен жаңа ұрпақтағы қоңыздардың шығу кезеңдері. 3. Тихиустарға қарсы жүргізген күрес шаралардың көлемі және олардың тиімділігі. 69 Жеміс-жидек дақылдарының және жүзімнің зиянкестері Жеміс дақылдарының зиянкестері Өте кең таралған және зиянды зиянкестер болып тең қанаттылар тобынан (Homoptera): бітелер, қалқаншалылар, сымырлар мен жапырақбүргелері; кенелер тобынан (Acarina): өсімдік немесе өрмек тоқушы кенелер (Tetranychidae); қабыршақ қанаттылардан (Lepidoptera): жапырақ ширатқыштар, жеміс жемірлері, қара күйелер және т.б. түрлері кездеседі. Сорғыш зиянкестер Жапырақ бітелері барлық жерде таралған. Бітелердің көптеген түрлері шекілдеуікті және сүйекті дақылдардың ағзаларының сұйықтық заттарымен қоректенеді, алайда олардың кейбірі ғана шарауашылық маңызға ие. Көшеттіктер алқабындағы алма көшеттерін және бақтардағы жас ағаштарды алманың жасыл бітесі – зеленая яблонная тля (Aphis pomi Deg.) (15 сурет) зақымдайды. 15 сурет - Алманың жасыл бітесінің - Aphis pomi Deg. дамуы мен зақымдау ерекшеліктері: 1 жұмыртқасы, 2 – дернәсілі, 3 – таратушы қанатты ұрғашы, 4 – негіз салушы қанатсыз ұрғашы, 5,6 – бұтақтағы қыстаушы жұмыртқалар, 7,8 – біте колонияларымен зақымдалған алма ағашының бүршігі мен жапырағы Еліміздің оңтүстік және оңтүстік шығысында алмұрт ағашы оңтүстік алмұрт бітесімен южной грушевой тлей (Dysaphis pyri S.) зақымдалады, шабдалы мен өрікке едәуір зиянды қара өріктің түкті бітесі – сливовая опушенная тля - (Hyalopterus pruni L.) және шабдалы бітесі – персиковая тля (Myzodes persicae Sul.) келтіреді. Бітелер жұмыртқа фазасында бұтақтарда қыстайды. Жаз бойына 15 ұрпақ беруі мүмкін. Олар жас бұтақтар мен жапырақтардың шырынын сорып қоректенеді. Зақымдалған жапырақтар деформацияланады, кейде түсі өзгереді. Жас бұтақтардың өсуі тежеледі. Аталған түрлерден жасыл алма бітесі және алмұрт бітесі – миграцияланбайды, қалғандары жазғы уақытта әр түрлі шөптесін өсімдіктермен қоректенеді. Бітелер, жас көшеттердің ең қауіпті зиянкесі болып келеді. 70 Зиянкестің ЭЗШ жеміс ағаштарының гүлшанақтары қызғылттану кезеңінде және одан кейінгі кезеңде, жас жапырақтардың бітемен 10 -15% қоныстануы. Алманың қанқызыл бітесі – яблонная кровяная тля (Eriosoma lanigerum Hausm.). Алманың қанқызыл бітесі Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және Алматы облыстарында кең таралған. Қанқызыл бітенің денесі ақсары үлпе жүнмен жабылған, сондықтан олардың колониялары, сырт қарағанда, қар ұлпаларына ұқсас келеді. Бітені езіп тастағанда одан қызыл қан түсті сұйықтық (гемолимфа) шығады – осыған байланысты «қанқызыл» атауы шыққан. Қанатсыз аналық жағал қызыл немесе қоңыр түсті, денесінің ұзындығы 2,5 мм, жұмыртқа тәрізді пішінде, ақ түсті ұлпа жүнмен көмкерілген. Қанатты аналық біршама ірілеу, қанық қоңыр түсті, басы, көкірегі және аяқтары қара, ұлпа жүні тек денесінің соңында ғана бар. Вегетацияның соңында дамып жатқан аталықтар мен аналықтар бір бірінен ерекшеленеді. Аталықтың денесінің ұзындығы 0,6 мм дейін, ол ашық жасыл түсті, ақ ұлпа жүні бар, аналық – 1 мм дейін, қызыл сары түсті. Дернәсілдері қыстайды, сирек жағдайда алма ағашының тамырында, кейде діңіндегі қуыстарда ересек особтар да қыстап шығады. Ерте көктемде, ағаштың шырынжүру кезеңінде, дернәсілдер қыстау орындарынан шығып, ағаш басына жорғалайды, онда олар қабық ұлпаларынан және ағаш діңінен шырынын сора бастайды. Зақымдалған жерлерде буылтық пайда болады, қабық жарылып, бұтақшалар деформацияланады. Қыстап шыққан дернәсілдер қанатсыз аналықтарға дамиды, олар 150 дернәсілге дейін туылады, вегетацияның соңында аналықтардың ұрпақ беруі 40 дернәсілге дейін төмендейді. 20 – 25 күннің ішінде бұл дернәсілдер ересек аналыққа айналады. Мамыр айында қанатты аналықтар пайда болады. Бір, вегетациялық маусымда алманың қанқызыл бітесі 15 ұрпаққа дейін береді. Күзге жақын олардың жынысты особтар шығады. Олар шағылысып, аналықтары тек 1 ғана жұмыртқа салады, ол дамымайды және өліп қалады. Жаздың ортасында дернәсілдердің жартысы тамыр жүйесіне қоныстанады және сол жерде өз дамуын жалғастырады. Қыста алма ағашының жерүсті бөліктерінде қыстап жатқан бітелер көп жағдайда өліп қалады, тек тамырда қыстап шыққан особтар ғана тірі қалады. Қанқызыл бітелер зақымдалған көшеттік материалмен таралады. Зиянкестің ЭЗШ гүлшанақтардың жекеленуі кезеңінде 100 бұтаққа 10 колония. Алмұрт балтамшы жапырақбүргесі - грушевая медяница (листоблошка) (Psylla pyri L.). Республикамыздың оңтүстігі мен оңтүстік шығысында кең таралған, тек алмұртқа зиян келтіреді. Имагоның ұзындығы 3 мм дейін, арқасында 6 қызғылт сары жолақтары бар, қанық дақтары бар екі жұп мөлдір қанаты бар. Жаздық особтар сарғыш – қоңыр, қыстаушылар – қанық қоңыр түсті. 71 Жұмыртқалары – ұсақ, сопақша қанық сары түсті. Дернәсілдері – ұсақ, бастапқыда сарғыш, өсе келе – жасыл – қоңыр, қанаттарының нышаны бар - нимфа деп атайды. Жапырақ қалдықтарының астында және қабықтың қуыстарында жыныс мүшелері жетілген аналықтар қыстайды. Көктемде, орташа тәуліктік температура 5–6оС, бүршік атқанға дейін, олар алмұрт ағаштарының басында пайда болады және жас бұтақшалардың сөлімен қоректене бастайды. Тәуліктік орташа температура 10оС жеткенде, аналықтар жұмыртқасын бүршіктердің негіздеріне, ал жаз мезгілінде көбіне жапырақтарға салады. Ұрпақтылығы 400 жұмыртқаға дейін жетеді. 7–10 күннен кейін, ауа температурасына байланысты, бүршіктерді, жапырақтарды және жас бұтақшаларды зақымдайтын дернәсілдер туылады. Дернәсілдер тәтті дәмді сұйықтық – балтамшы шырын бөледі, осыған байланысты зиянкестің атауы балтамшы жапырақбүргесі деп аталады. Дернәсілдердің дамуы 15–25 күн. Жазғы ұрпақтың ересек особтары алмұрт ағашының гүлдеу кезінде пайда болады, олар 3–4 күннен кейін осы жылғы бұтақтардың төбе жапырақтарына, ал жаппай көбею кезінде жемістерге де жұмыртқаларын салуға кіріседі. Жаз барысынды балтамшы жапырақбүргесі бір бірімен қабаттасқан 4–5 ұрпақ береді. Адмұрт балтамшы жапырақбүргесі бір ұрпағының дамуына тиімді температураның 400 оС жиынтығы қажет, бастапқы даму температурасының шегі 6оС. Көктемде пайда болған дернәсілдер жапырақтарды, бүршіктерді, бұтақшаларды шырынын сору арқылы зақымдайды. Зақымдалған жапырақтар түсіп, жемістер ұсақталады, түрлері ұсқынсызданып, дәмдік сапасы нашарлайды. Зиянкестің саны шамадан көп болғанда жапырақтар, жемістер, бұтақшалар жылтырайды және балтамшыдан жабысқақ болады, онда саңырауқұлақтар қоныстанады. Қыркүйек – қазан айларының соңында қанатты особтардың шымқай қызыл түспен ерекшеленетін қысқы формалары пайда болады. Алманың үтір тәрізді қалқаншалы сымыры – яблонная запятовидная щитовка (Lepidosaphes ulmi L.). Негізгі таралу аймағы оңтүстік және оңтүстік – шығыс Қазақстан. Қалқаншасының ұзындығы 3 – 4 мм, қоңыр түсті, үтір тәрізді піншінде. Аналығының ұзындығы 1 мм дейінгі, ақ түсті. Аталығы біршама кішірек, қызғылт – сұр түсті, бір жұп қанаты бар. Аталықтың қалқаншасы аналықтың қалқаншасынан екі есе кіші. Жұмыртқасы өте ұсақ, ақ – сүт түсті, көлемі 0,1 – 0,2 мм. Дернәсілдері кезбе деп аталады, боз – сары түсті, ұзындығы 0,5 – 0,7 мм. Қалқаншалы сымыр жұмыртқа сатысында бұталарда және ағаштардың діңдерінде қалқанша астында қыстайды. Көктемде алма ағашының гүлдеуінің алдында ағаштың бұталар бойымен жорғалап, жас бұтақтардың қабығына, діңіне, кейде жапырақтар мен жемістерге жабысып, өсімдік сөлін сора бастайтын кезбелер пайда болады. Дернәсілдер тіршілігінің соңына 72 дейін қозғалыссыз қалады. 40 – 50 күннен кейін қалқаншалы сымыр ересекке айналады, 100 – 120 жұмыртқа салатын және қыстауға қалатын аналықтарға айналады. Партенногенетикалық жолмен бір ұрпақ беріп көбейеді. Өсімдіктің сөлін сорып, зиянкес ағашты аздырады, біртіндеп құрғатып жібереді. Қалқаншалы сымырмен зақымдалған ағаштарда бұтақшалардың өсуі тоқтайды, өнім төмендейді, жемістер ұсақталады. Қарағанның жалған қалқаншалы сымыры - акациевая ложнощитовка (Parthenolecanium corni Bouche.). Қазақстанның оңтүстік – шығысында жиі кездеседі. Аналығы сопақша немесе жарты шар тәрізді пішінді, сарғыш – қоңыр түсті, жылтыр, бүйірінде әжімдер бар. Денесінің ұзындығы 6 – 6,5 мм. Жұмыртқалары өте ұсақ, қызғылт түсті, 0,1 мм дейін. Дернәсілдері сары немесе қызғылт – сары түсті, ұзындығы 1,5 – 2 мм. Партеногенетикалық жолмен көбейеді. Бірінші және кейбір екінші жастағы дернәсілдер фазасында ағаштың діңінде және бұтақтарында қыстайды. Көктемде дернәсілдер қабық ткандерінен шырын сорып қоректенеді. Мамыр – маусымда қоректенуін аяқтаған дернәсілдер аналықтарға айналады, олар өздерінің қалқаншаларының астына 2000 данаға дейін жұмыртқа салады. Жұмыртқа салғаннан кейін аналық өліп қалады. Екі аптадан кейін дернәсілдер туылып, жапырақтың астыңғы бөлігіне жорғалап барады да, жаз бойы жапырақ сөлімен қоректенеді. Күзге жақын дернәсілдер өздері қыстайтын бұтақшалар мен діңіне көшеді. Екі ұрпақ беріп көбейеді. Ағаштардың, бұталардың сәндік (декоративті) үшін өсірілетін түрлерін зақымдайды. Жеміс ағаштарынан негізінде алма, алмұрт, өрік және кейбір басқа түрлерін зақымдайды. Сөлін сорып тасталған өсімдіктерде жапырақтар ерте түсіп, бұтақшалары ұсқынсыз болады және зиянкес саны көп болған жағдайда құрғап кетеді. Жеміс кенелері. Алма ағашында тіршілік етеді және көп жағдайда кененің екі түрі зиян келтіреді - бақтың өрмекші кенесі – садовый паутинный клещ (Schizotetranychus pruni Oud.) және жемістің қоңыр кенесі – бурый плодовый клещ (Briobia redicorzevi Reck). Қазақстанда кең таралған, оңтүстік аудандарда қатты зиян келтіреді. Бақтың өрмекші кенесінің (Schizotetranychus pruni Oud.) денесі дөңестеу сопақша, ұзын қылшықтары бар, сарғыш–жасыл түсті. Аналықтарының ұзындығы 0,4 мм, аталықтарының – 0,28мм. Жұмыртқалары өте ұсақ, ақшыл, ақшыл-жылтырақ, дөңгелек пішінді, диаметрі 0,1мм. Дернәсілдері ересек кенелерге қарағанда ұсақтау, соңғы 3 жұп аяқтарының болуымен ерекшеленеді. Бақтың өрмекші кенесінің аналықтары қурап қалған қабық астында, қуыстарда және түсіп қалған жапырақ астында қыстап шығады. Көктемде 73 кенелер бүршік жарып жатқан ағаштарға, кейінірек жапырақтарға өрмелеп шығады, сонда жапырақтың төменгі жағынан оның сөлін сорады. Сол жерде аналықтар жұмыртқасын салып, кейінгі дамуы сол жерде өтеді. Бір вегетациялық кезеңде, кене оңтүстік – шығыс Қазақстанда 6 – 7, оңтүстікте 10 – 12 дейін ұрпақ береді. Зақымдалған жапырақтар сарғаяды, қоңырланады және қурап ерте түсіп қалады. Жемістің қоңыр кенесінің (Briobia redicorzevi Reck.) денесі жалпақ сопақша келеді, онда жалпақ және қысқа қылшықтары бар, олар қызғылт – қоңыр түсті. Бұл кене бақтың өрмекші кенесіне қарағанда біршама ірілеу (ұзындығы 0,5–0,7 мм). Жұмыртқалары салыстырмалы түрде ірілеу, шар тәрізді, диаметрі – 0,15 мм, шие қызыл түсті. Дернәсілдері соңғы 3 жұп аяқтарының болуымен ерекшеленеді, түсі қанықтау. Жемістің қоңыр кенесінің жұмыртқалары бұтақтардың қабығында және бұтақ бекітілген жерлерде қыстайды. Бүршіктену кезеңінде жұмыртқадан шыққан дернәсілдер жас жапырақтарға қоныстанады, кейінірек – жапырақтарға, жас бұтақшаларға, гүлдерге және жемістерге көшеді. Кенемен зақымдалған бүршіктер дамымайды, жапырақтар сарғаяды және түсіп қалады, жемістер ұсақталады. Бір вегетациялық кезеңде кене 4 – 6 дейін ұрпақ береді. Кенелердің шамадан тыс көбеюі алма жеміс жемірімен күрес шараларында инсектицидтердің дұрыс қолданылмауынан болады. Кенелердің зақымдауынан өнімнің шығына 30% жетеді, сонымен бірге ағаштар әлсіреп, келер жылы да өнім төмендейді. Жеміс кенелерінің ЭЗШ жаз мезгілінде бір жапырақта 3 – 5 данадан келгенде олармен күрес жүргізу керек. Жапырақ кеміргіш зиянкестер Долана көбелегі - боярышница (Aporia crataegi L.). Қазақстанда кең таралған, бірақ республиканың оңтүстік аймағында аса зиянды. Түйреуіш тәрізді мұртты көбелек, қанаттары ақ, қара жолақтары бар. Көкірегі және кеудесі қара, қанаттарының өрісі 65 мм. Жұмыртқалары бөтелке тәрізді, 12–14 ұзындығы бойы орналасқан қырлы қабырғалары бар, сарғыш – қызғылт түсті, ұзындығы 1,5–2 мм. Жұлдызқұрты түкті, бүйірінде сұр, арқа бөлігінде үш жіңішке қара және екі жалпақ қоңыр – сарғыш жолақтары бар, ұзындығы 45 мм дейін. Қуыршағы қырлы, жасыл – сұр түсті қара дақтары бар, ұзындығы 20 мм. 2 – 3 жастағы жас жұлдызқұрттар зақымдалған жапырақтардан тормен көмкерілген ұяшықтарда қыстайды. Алма ағашының бүршіктері ашылғаннан бастап жұлдызқұрттар шығып бүршіктерді жей бастайды, кейінірек жапырақтармен 30 – 40 күн шамасында 74 қоректенеді. Алма ағашының гүлдеуінен кейін ағаш басында қуыршақтанады. Екі аптадан кейін қуыршақтан шыққан ұрғашы көбелектер жұмыртқаларын жапырақтарға топтастырып салады. Жұмыртқадан шыққан жұлдызқұрттар жапырақтың беткі қабатында колониямен тіршілік етіп, торының астында жапырақтың жұмсақ ұлпасымен қоректенеді. 2 – 3 аптадан кейін жұлдызқұрттар жапырақтан қыстайтын ұя жасап сонда қыстайды бастайды. Жылына бір ұрпақ беріп дамиды. Жас бақтарда жиі зиян келтіреді. Долана көбелегінің ЭЗШ ағаштың бүршіктенуіне дейін бір ағашта 3 – 5 ұяшық; бүршіктенуден кейін жапырақтардың 10-15% зақымдалғаны немесе 200 см бойлыққа 8–12 жұлдызқұрт болып табылады. Жұпсыз көбелек – непарный шелкопряд (Ocneria dispar L.). Қазақстанда кең таралған. Жаппай көбейген жылдары, өте үлкен аумақтағы орман және жеміс ағаштарын толығымен жапырақтарынан айырады. Аналықтары аталықтарынан пішіні мен түсі жағынан бөлектеу. Аналықтарының қанаттары ақшыл – сары, алдыңғыларында үш көлденең толқын иректің түсі қанық қара, жиі жағдайда анық емес ашық шашақтары бар жолақтар болады, қанаттарының өрісі 90 мм. Құрсағы жуан, қалың сары – қоңыр түктері бар; мұрттары қара, ара тісі тәрізді. Аталықтарының қанаттары сұрғылт–қоңыр, үш анық емес ирек жолақтары бар, құрсағы жіңішке бір шоқ түктері болады, мұрттары қауырсын тәрізді; қанаттарының өрісі 40 мм дейін. Жұмыртқалары дөңгелектенген, тегіс, 2 мм дейін, бастапқыда сарғыш – қызыл, кейінірек қанық қоңыр түсті. Жұлдызқұрттары қанық сұр түсті, арқасында 3 жіңішке сарғыш жолақтары және жолақтарының жандарынан екі қатар талшықтары бар, олардың ішінен бірінші бесеуі көк, қалғандары қызыл, олардың үстінде ұзын бір шоқ түктері бар. Ересек жұлдызқұрттың ұзындығы 70 мм. Қуыршағы қанық қоңыр түсті, тат – қоңыр түсті түктермен көмкерілген, өте сирек тоқылған жібек пілләдан тұрады. Ағаш діңіне және жуан бұтақтарға салынған ақшыл түсті сопақ киіз жастықшаның ішінде ашық қоңыр түсті жұмыртқалары қыстайды. Көктемде жұлдызқұрттар жас жапырақтарды жеп қояды, олардың тек қаңқасын ғана қалдырады. Жаздың басында жұлдызқұрттар бұтақтарда, қабықтың қуыстарында қуыршаққа айнала бастайды. Екі апатадан ересек көбелектер қуыршақтан шыққан соң бірден жұмыртқалауға кіріседі. Жылына бір ұрпақ береді. Жібек көбелегінің ЭЗШ бүршіктенуге дейін 1 ағашқа 0,5 – 1 жұмыртқа салымы, бүршіктенуден кейін жапырақтардың 10 – 15% зақымдалған болып табылады. Алма күйесі – яблонная моль (Hyponomeuta malinellus Zell.). Қазақстанда оңтүстік және оңтүстік – шығыс таулы аудандарында, сонымен бірге Батыс Қазақстанда таралған. Алма ағашының қауіпті зиянкестерінің бірі болып табылады. 75 16 сурет - Алма күйесі - Hyponomeuta malinellus Zell.: 1 – көбелегі, 2 – жұлдызқұрты, 3 – жұмыртқасы, 4 – қуыршағы, 5 - пілләсі Көбелек ақ түсті, ақжібек түсті жылтыр. Алдыңғы қанаттары күміс түсті ақ, үш қатар бойлай орналасқан қара нүктелері бар, артқы қанаттарында күлгін – сұр түсті, ашық шашақтары бар. Алдыңғы арқа бөлігінде 4 қара нүктелері болады. Қанаттарының өрісі 18 –20 мм жетеді. Жұмыртқалары сарғыш, тегіс, сопақ пішінді, ұзындығы – 0,2 – 0,3 мм жетеді. Жұлдызқұрттары сарғыш немесе сұр түсті, арқасында екі қатар қара нүктелері бар, басы және аяқтары қара түсті. Ересек жұлдызқұрттарының ұзындығы 18 мм жетеді. Қуыршағы сары, ұршық тәрізді ақ пілләда, денесінің ұзындығы 10 мм. Жас жұлдызқұрттар кішкене қалқаншалардың астында, алма ағашының 2-3 жастағы бұтақтарында қыстап шығады. Бүршіктену кезінде жұлдызқұрттар қалқанша астынан шығады және жас жапырақтарды кеулеп із салып, жұмсақ ұлпаларымен қоректенеді. Өсе келе, 10 – 12 күннен кейін жұлдызқұрттар кеулеген жерінен шығып жапырақтарды қаңқалап жейді, кейіннен жібек жіптен торлап ұяшық жасап, бұтақтарды торлап тастайды. Алма ағашының гүлдеуінен кейін жұлдызқұрттар өздерінің өрмектерінде қурап қалған жапырақтарда, тығыз піллә жасап сол жерде қуыршақтанады. Шамамен 20 күннен кейін піллә ішіндегі қуыршақтан көбелектер ұшып шығады, олар жұмыртқаларын тығыз шоғырландырып бұтақтарға салады, оны тез қатып қалатын сұйықтық шығарып, сопақша пішінді ұзындығы шамамен 0,5 см қалқаншамен жауып қояды (16 сурет). Алма күйесінің жаппай көбейуі кезінде ағаштар жапырағынан айрылып, толығымен жалаңаштанады, күйген ағаштың түріне ұқсап қалады. Нәтижесінде ағымдағы жылдың өнімі ғана жоғалмайды, сонымен қатар келесі жылдың да елеулі бөлігі құриды. Алма күйесінің ЭЗШ ағаштардың гүлденуіне дейін бұтақтың 1м ұзындығында 0,5 - 1 қалқанша болып есептелінеді. Долана шілтерлі күйе көбелегі – боярышниковая кружковая моль (Cemiostoma seitalla L.). Толықтай дерлік барлық жерде таралған, алма ағашына қатты зиян келтіреді, басқа ағаштар және бұталы өсімдіктерді де зақымдауы мүмкін. Көбелек кіші келеді, қанаттарының өрісі 6-7 мм. Алдыңғы қанаттарында өзіне тән суреттері бар, сұрлау – ақ түсті, күміс реңді. Артқы 76 қанаттарының ұзындығы өте жіңішке қанық қоңыр шашақты. Денесі және аяқтары күміс түсті қабыршақтармен көмкерілген. Жұмыртқалары өте кішкентай, ашық сұр, сопақша, жоғары жағы иілген, ұзындығы 0,25 мм. Жұлдызқұрттары сұрлау - сарғыш – жасыл түсті, басы қоңыр. Қуыршағы ашық қоңыр түсті. Пілләсі ақ, тығыз, ромб тәрізді пішінді. Қуыршақтары піллә ішінде, негізінде түсіп қалған жапырақтар арасында, топырақтың беткі қабатында, өсімдік қалдықтарында, қурап қалған арамшөптердің сабақтарында, қабықтың қуыстарында қыстап шығады. Қыстап шыққан қуыршақтардан көбелектердің ұшып шығуының басталуы, долана ағашының бүршіктенуі мен гүл шоғырларының ашылуы кезеңімен сәйкес келеді. Жаппай ұшу бүршіктену мен қауыздардың қызғылтану және жекелену кезеңімен сәйкестенеді. Аналықтары көп жағдайда жұмыртқаларын жапырақтардың төменгі жағына, төменгі ярустағы бұтақтарға салды. Жұлдызқұрттардың жұмыртқадан жаппай шығуы және жапырақтарды кеулеп жеуі, ағаштың гүлдеу кезеңінің аяқталуымен сәйкес келеді. Қоректенуін тоқтатқан жұлдызқұрт, жапырақтың жоғарғы жағынан сына тәрізді кесінді жасап, жапырақтан шығып, жібек жіптің көмегімен төменге түсіп, қуыршаққа айналуға қолайлы жер іздейді. Бір ұрпақтың дамуы 32–56 күнге созылады, арасында ең ұзақ бірінші ұрпақ. Вегетация кезінде 2–4 ұрпақ береді. Долана шілтерлі күйе көбелегінің ЭЗШ жаздың ортасында бір жапырақта 1- 2 кеулеп желіген із болып табылады. Шиенің шырышты егеуіші – вишневый слизистый пилильщик (Caliroa limaeina Retz.). Барлық жерде таралған, бірақ аса зияндылықты оңтүстік өңірде келтіреді. Шие, қызыл шие, өрік, кейде алмұртты зақымдайды. Егегіштің имагосы жылтыр қара түсті, жарғақ қанаты мөлдір, тарамыстары қара – қоңыр. Денесінің ұзындығы 4-6 мм, қанаттарының өрісі 10мм. Жұмыртқалары ақ, сопақ, маржан реңді, көлемі 0,2–0,3 мм. Жалған жұлдызқұрт (дернәсілі) 20 аяқты, жасыл–сары, қара шырышпен көмкерілген. Басы үлкен емес, қара. Денесінің алдыңғы сегменттері жуандаған; ұзындығы 10 мм (17 сурет). Дернәсілдер топырақта қыстайды, көктемде қуыршақтанады. Жаздың басында, жұмыртқа салғыш қынабының егегішімен жапырақты егеп тесу арқылы жұмыртқаларын жапырақ ұлпасына салады. Дернәсілдер жұмыртқадан жапырақтың беткі жағынан шығып және сол жерде 20 күн бойы жапырақ ұлпасымен қоректенеді. Содан кейін олар топыраққа түсіп, піллә түзеді. Бір ұрпақ беріп дамитын жерлерде (Солтүстік Қазақстан) осы дернәсілдер қыстайды. Оңтүстік Қазақстанда дернәсілдер қуыршақтанады. Кейінірек екінші ұрпақтың ересектері ұшып шығады. Екінші ұрпақтың жалған жұлдызқұрттары тамыз және қыркүйек айларында зақым келтіреді. 77 Оңтүстікте егегіш үш ұрпақ беріп дамиды. Зақымдалған жапырақтар қоңырланады және қурайды. 17 Сурет -Шиенің шырышты егеуіші Caliroa limaeina Retz.: 1 – ересегі, 2 – жұмыртқасы, 3 – ішінде қуыршағы бар пілләсі, 4 - жапырақты қаңқалап жеп жатқан жалған жұлдызқұрттары, 5 жалған жұлдызқұрты . Раушангүл жапырақ ширатқыш көбелегі – розанная листовертка (Cacoecia rosana L.). Қазақстанда кең таралған, бірақ зиянкестің жалпы көбею ошақтары жеміс шаруашылығының Алматы өңірінде байқалады. Көбіне жеміс ағаштарын, сонымен бірге қарақатты зақымдайды. Көбелек қанаттарының өрісі 20 мм дейін. Алдыңғы қанаттары ашық – қоңыр, қанық суреттері бар, артқы қанаттары сұр, төбесінде қызғылт – сары. Жұмыртқалары дөңгелектенген, ашық сұр, 0,2 – 0,3 мм. Жұздызқұрттары жасыл немесе ашық жасыл, қоңыр басы бар, ұзындығы 20 мм дейін. Қуыршақ қанық қоңыр, ұзындығы 15 мм. Жапырақ ширатқыш жұмыртқа фазасында бұтақтардың және діңдер қабықтарының бетінде қыстайды. Алма ағашының гүлшанақтарының ашылу кезінде жұлдызқұрттар жұмыртқадан пайда болады. Қоректенуін аяқтаған соң, 30-40 күннен кейін жұлдызқұрттар қоректенген жерлерінде қуыршақтанады. 10-12 күннен кейін олардан ұшып шыққан көбелектер, қыстайтын жұмыртқаларын салады. Көбелектер 150 жұмыртқаға дейін салады. Раушангүл жапырақ ширатқыш көбелегі жылына бір ұрпақ береді. Жұлдызқұрттар бүршіктерді, гүлшанақтарды, гүлдерді зақымдайды. Ерте көктем кезінде жұлдызқұрттар жапырақтарды өрмектерімен орап, түтікше тәрізді етіп ширатып тастайды. Жұлдызқұрттар бірнеше жапырақтарды зақымдайды, жемістерде олар әртүрлі пішіндегі және тереңдіктегі шұңқыр жасап кеміреді. Ондай жемістер түсіп қалады, өсуін жалғастырған жемістер ұсқынсыз болады. ЭЗШ жеміс – жидек дақылдарының бүршік ашуына дейін бір ағашқа 3-5 жұмыртқа салымы; олардың гүлденуіне дейін бір метр сабаққа немесе бұтаққа 0,5 – 3 жұлдызқұрт немесе 10 – 15% зақымдалған жапырақтар. 78 Долананың жапырақ ширатқыш қөбелегі – боярышниковая листовертка (Cacoecia crataegana Hb.). Негізгі таралуы Алматы жеміс аймағында кең таралған. Көбелек қанаттарының өрісі 19–25 мм. Алдыңғы қанаттары қоңырқай – сұр түсті, артқы – қоңыр – сұр. Жұмыртқалары ашық сары түсті, майысқан цилиндр тәрізді, көлемі 0,7 – 0,8мм. Жұлдызқұрт қанық сұр түсті, кейде жасылдау қара, ұзындығы 20 – 23 мм. Қуыршақ қанық қоңыр, ұзындығы 13–16 мм, кремастері 8 қылды. Жұмыртқалары ағаштардың қабық қуыстарында және бұтақтар торабында қыстайды. Гүлдеудің алдында жұлдызқұрттар жұмыртқадан пайда болады, олар 35–40 күн бойы қоректенеді. Қоректену орындарында жұлдызқұрттар қуыршақтанады. 10–15 күннен кейін олардан көбелектер ұшып шығады. Көбелектер шағылысып болған соң, 20- дан 90–дейін топтастырып жұмыртқа салады, бастапқыда жұмыртқалар ашық қоңыр, қыстаудан кейін олар ақ түске айналады. Жұлдызқұрт қоректену кезінде жапырақты ортасынан бүктеп және оны төбесінен немесе негізінен жұмсағын кеміреді. Кейбір жылдары олардың зияндылығы өте жоғары болады, ағаштың 50 - 60% жапырағын зақымдайды. ЭЗШ жеміс дақылдарының бүршіктерінің ашылғанға дейін бір ағашқа 3–5 жұмыртқа салымы; олардың гүлденуіне дейін бір метр бұтаққа 0,5 – 3 жұлдызқұрт немесе 10-15% зақымдалған жапырақтар. қ. Генеративті мүшелерді зақымдайтын зиянкестер Алма жемірі – яблонная плодожорка (Carpocapsa pomonella L.). Алма ашағы өсетін барлық жерде таралған. Аса қауіпті зиянкес. Көбелектің қанаттарының өрісі 17–21 мм, денесінің ұзындығы 6–8 мм. Көбелектің алдыңғы қанаттары қоңыр–сұр, көптеген қанық көлденең толқынды сызықтары, қанаттарының төменгі жағында жылтыр қола түсті жолақтары бар, қанық қоңыр дақтары бар. Артқы қанаттары қоңыр–сұр, жиегінде ашық шашақтары бар. Жұмыртқалары жасылдау ақ, жартылай мөлдір, жапырылған, диаметрі шамамен 1 мм. Жұлдызқұрт ашық қызғылт, басы қоңыр. Ұзындығы 18–20 мм дейін. Қуыршақ алтын түсті реңді ашық қоңыр түсті, ұзындығы 9 – 12 мм дейін, пілләда (сурет 18). Соңғы жастағы жұлдызқұрттар қабық астында, діңнің қуыстарында және алма ағашының қаңқалы бұтақтарында, алма сақтау орындарында, жемістердің жинауға арналған ыдыстарда, сонымен қатар ағаш діңіне жақын маңдағы топырақтарда қыстайды. Тәуліктік орташа температура 10оС жеткенде жұлдызқұрттар қыстайтын орындарында қуыршақтануға кіріседі. Алма ағаштарының 79 гүлдеуінен кейін қуыршақтардан көбелектер ұшып шығады, олар 1,5 – 2 ай көлемінде кешкісін және түнде белсенді болады. 18 сурет - Алма жемірі - Carpocapsa pomonella L.: 1 – жапырақтағы жұмыртқалары, 2-6 – алманың зақымдалған жемістері, 3 – көбелегі, 4 – пілләдағы қыстаушы жұлдызқұрт, 5 – жұлдызқұрт Шағылысудан кейін аналықтары жұмыртқаларын бір бірлеп жапырақ үстіне салады. Жеміс түйіндеріне тек жылы түндерде температура 16оС төмен болмаған жағдайда ғана салады. 8–10 күннен кейін жұмыртқадан жемістерді іздеп миграцияланатын, жемістерді кеміріп және қоректенетін, ұрық қалтасына дейін жол салып, ұрықтарды жеп қоятын жұлдызқұрттар шығады. Жұлдызқұрт даму барысында 2–3 жемісті зақымдайды, олар көбінесе түсіп қалады. Қоректенуін аяқтаған жұлдызқұрт жемістен шығып қураған қабық астына, қуыстарға, басқа жерлерге қыстауға кетеді. Жеміс жемірі бір ұрпақ беретін аймақтарда (Солтүстік Қазақстан) жұлдызқұрттар қуыршақтанбайды, жұлдызқұрт түрінде қыстайды. Екі (оңтүстік-шығыс Қазақстан) және үш ұрпақ беріп дамитын жерлерде (Оңтүстік Қазақстан) жұлдызқұрттар қуыршақтанады және 15–20 күнде келесі ұрпақтың көбелектері ұшып шығады, олар дәл алдыңғы ұрпақ сияқты тіршілік етеді, бірақ жұмыртқаларын басым жағдайда жемістерге, кейде жапырақтарға салады. Жеміс жемірімен күрес шаралары жүргізілмеген жағдайда жемістердің құрттауы аз өнімді жылдары 80 – 100%, ал өнімді жылдары 30 – 50% жетеді. Алманың әр түрлі сорттары жеміс жемірімен біркелкі зақымдалмайды. Мысалы, Апорт қатты зақымдалады, Кандиль Синап біршама әлсіз зақымдалады. Жеміс жемірінің ЭЗШ - 10% зақымдалған түйіндер (гүлдеудің соңы); 100 жемісте 2–5 жұмыртқа немесе жемістерің 2 - 3% зақымдалғаны. Қара өріктің жеміс жемірі – сливовая плодожорка (Grapholitha funebrana Tr.). Қазақстанда барлық жерде таралған, бірақ оңтүстікте зияндылықты көп келтіреді. Көбелектің қанатының өрісі 12–15 мм. Алдыңғы қанаттары қанық сұр, күлгін реңдері бар; артқы қанаттары ашық қоңыр, ақшыл түкті. Жұмыртқалары дөңгелектенген, ақ, жартылай мөлдір, көлемі 1 мм дейін. Жұлдызқұрт күлгін–қызыл, басы қанық қоңыр түсті, денесінің ұзындығы 12–15 мм. 80 Қуыршақ ашық қоңыр, ұзындығы 6 – 8 мм, жібектен тоқылған пілләде орналасады. Пілләдағы жұлдызқұрттары түсіп қалған қабықта немесе ағаш діңінің қуыстарында, кейде топырақтың беткі қабатында қыстап шығады. Қара өріктің гүлдеу кезеңінде жұлдызқұрттар қуыршақтанады және олардан 10–12 күннен кейін, жұмыртқаларын қара өріктің жас жемістеріне салатын көбелектер ұшып шығады. Көбелектердің ұрпақтылығы 40–60 жұмыртқа. 6–8 күннен кейін жұлдызқұрттар пайда болады, олар жемісті кеміріп, жемістің ішінде жол салады. Қоректену аяқталған соң, 30–40 күннен кейін жұлдызқұрттар жемісті тастап, ашылған қабықтарға, топыраққа қарай қуыршақтану үшін жылжиды. Екі аптадан соң қуыршақтан екінші ұрпақтың көбелектері ұшып шығады. Оңтүстік шығыста қара өріктің жеміс жемірі екі ұрпақ беріп дамиды, оңтүстікте – үш, солтүстік облыстарда – бір ұрпақ береді. Жеміс жемірімен зақымдалған жерлерден ауадан қатып қалатын камедь бөлінеді. Зақымдалған жемістер күлгін түс боялып, түсіп қалады. Өзінің дамуында бір жұлдызқұрт 2–4 жемісті зақымдауы мүмкін. Кейбір жылдары қара өрік 60–70% дейін зақымдалуы мүмкін, жемістер тауарлық сапасын жоғалтады. Қара өріктің жеміс жемірінің ЭЗШ жемістердің 2–3% зақымдалғаны. Шие бізтұмсығы – вишневый долгоносик (Rhynchites auratus Scop). Қазақстанда барлық жерде таралған. Шие және қызыл шиені зақымдайды. Қоңыз алтын – жасыл немесе алтын - қызыл түсті, ұзындығы 7–9 мм. Бастүтікшесінің алдыңғы жағы қара – көк. Аталығының, алдыңғы арқасының бүйір жағын бойлай тікенектер орналасқан. Қоңыздың денесі түкті болып келеді. Жұмыртқасы ұсақ, сопақ, ашық сары, ұзындығы 0,1–0,2мм. Дернәсілі аяқсыз, иілген, ақшыл, басы кіші келеді, қоңыр, ұзындығы 8 мм. Қуыршағы қызғылттау, ұзындығы 7–8 мм, кеудесінің соңында тікенектері бар. Қоңыздары топырақта қыстайды. Ерте көктемде қыстау орнынан шығады және бастапқыда гүлшанақтармен және бүршіктермен қоректенеді, сосын шиенің, қызыл шиенің жетілмеген жемістерімен қоректенеді. Қоңыздар жемісті ойып, оған аналықтары жұмыртқасын бір бірлеп салады. Жұмыртқадан шыққан дернәсіл сүйекті кеміріп, оның ішін жейді, содан соң топырақта қуыршақтанады. Зақымдалған жемістер түсіп қалады. Зиянкестің көбейген жылдары өнімнің бірден төмендеуі байқалады. Жылына бір ұрпақ береді. ЭЗШ – гүлдеудің соңында 10 бұтаққа 8 қоңыз. 81 Жидек дақылдарының зиянкестері Жидектердің ең басты зиянкестері болып қарақаттың мөлдір қанатты көбелегі, қарлыған қан көбелегі, қой бүлдірген кенесі және т.б. саналады. Қарлығанның қан көбелегі – крыжовниковая огневка (Zophodia convolutella Hb.). Көбелектің қанаттарының өрісі 30–32 мм. Алдыңғы қанаттары қанық сұр, екі ақшыл жолақты және қанатының ортасында қоңыр дақ бар. Артқы қанаттары ашық қоңыр, ақшыл түкті. 19 сурет - Қарлығанның қан көбелегі Zophodia convolutella Hb.: 1-5 жұлдызқұртпен зақымдалған жемістері, 2 – жұлдызқұрты, 3 – көбелегі, 4 – жұмыртқалары, 6 – пілләдағы қуыршақ Жұмыртқалары ұсақ, ақ, сопақ, ұзындығы 0,1–0,2 мм. Жұлдызқұрт жасылдау, басы қара, көкірегі қалқаншалы, ұзындығы 11мм дейін (19 сурет). Қуыршақ ашық қоңыр, тегіс өрмекші пілләсінде, ұзындығы 0,7–0,8 мм. Қуыршақтар топырақта қыстайды. Көбелектердің ұшуы қарлыған мен қарақаттың ерте пісетін сорттарының гүлдеуінің басында басталады. Аналықтары жұмыртқаларын бір бірлеп немесе бірнешеден гүлдерге, сирек жағдайда жапырақтарға салады. Бір аналық шамамен орташа есеппен 200 жұмыртқа сала алады. Жұлдызқұрттар жидектерді жібек торымен орап тастайды және олардың ішіне кіріп алып, біртіндеп тұқымын және жемісін жеп тастайды. Зақымдалған жидектер түсіп қалады немесе жібек торымен оралғандары ілініп тұрады. Бір жұлдызқұрт өзінің дамуының 3–4 аптасында қарлығанның 2 – 6 жидегін және қара және қызыл қарақаттың 8 –15 жидегін зақымдайды. Қоректенуін аяқтаған жұлдызқұрттар топырақтың беткі қабатына қоныстанады және сонда пілләда қуыршақтанады. Жылына бір ұрпақ дамиды. ЭЗШ гүлдеуден кейін 2–5% зиянкеспен қоныстанған гүл шоғыры. 82 Қарақаттың мөлдір қанатты көбелегі – смородинная стеклянница (Synanthedon tipuliformis Cl.).Қазақстанның батысында, оңтүстік- шығысында және солтүстігінде таралған. Қара және қызыл қарақатты, кейде қарлығанды зақымдайды. Көбелектің қанатты жіңішке, шыны тәрізді мөлдір түсі қанық көк. Аталықтың құрсағы төрт, аналықтың - үш жіңішке сары сақиналы. Қанаттарының өрісі 20–23 мм. 20 сурет - Қарақаттың мөлдір қанатты көбелегі - Synanthedon tipuliformis Cl.: 1 аталығы, 2 - аналығы , 3-6 – зақымдалған сабақтар, 4 - қуыршағы, 5 - жұлдызқұрты Жұмыртқалары қоңырқай түсті, сопақ, тегіс, көлемі шамамен 1 мм. Жұлдызқұрты ақшыл, басы қоңыр, денесінің бірінші және соңғы сегменттерінде сары қалқаншасы және сары көкірек аяқтары бар, денесінің ұзындығы 20–30 мм дейін (20 сурет). Жұлдызқұрттар қарақат сабағының ішінде, оның өзегіне жақын жерде қыстайды. Көктемде олар сол жерде қуыршақтанады. Көктемнің соңында қуыршақтардан көбелектер ұшып шығады. Олар жұмыртқаларын қарақаттың және қарлығанның сабағына, олардың бүршіктеріне жақын жерге, бір бірлеп салады. Өнімділігі 40–60 жұмыртқа. Жұлдызқұрттар бұтақшаларды ішінен кеміріп, өсімдік өзегіне жол салады және сонда қыстап шығады. Жұлдызқұрттармен зақымдалған сабақтар біртіндеп өле бастайды. Жылына бір ұрпақ дамиды. Қарлығанның сары егеуіші – желтый крыжовниковый пилильщик (Nematus ribessii Scop.). Қазақстанда кең таралған. Солтүстікте және солтүстік- шығыста қарлыған мен қызыл қарақатқа қатты зиян келтіреді. Екі ұрпақ беріп дамиды. Имагосы созылыңқы цилиндр тәрізді, қызғылт сары түсті. Басы және мұртшалары қара, аналықтарының алдыңғы арқа бөлігінде үш қара дақ бар, аталықтарда қоңыр. Аяқтары сары, қара таңбасы бар, ұзындығы 7–8 мм. 83 Жұмыртқасы ақ, жылтыр, созылыңқы сопақ, ұзындығы 1 – 1,2 мм. Жалған жұлдызқұрт (дернәсіл) 20 жұп аяқты, сұрғылт-жасыл, басы қоңыр және денесінде қара дақтары бар, ұзындығы 15 мм дейін (21 сурет). Қуыршағы қанық қоңыр, жылтыр, ұзындығы 10–11 мм дейін. Дернәсілі бұтақтардың астында топырақта қыстап шығады. Көктемде қуыршақтанады. Мамырдың соңында ересек егегіштер пайда болады. Аналықтары жұмыртқаларын бұтақтың төменгі бөлігіндегі жапырақтардың астыңғы жағына тарамыстарының бойына салады. 7–10 күннен кейін пайда болған дернәсілдер бастапқыда жапырақты төменгі жағынан қаңқаландырады, олар дөңгелектенген тесіктер жасап кеміреді, содан соң дамыған дернәсілдер жапырақты тек ірі трамыстары қалғанға дейін кеміріп қояды. Қоректенуден кейін 20–25 күн ішінде дернәсілдер топырақтан жасалған құндақта, топырақ қабатында қуыршақтанады. 15 – 20 күннен кейін егегіштердің екінші ұрпақтарының ересектері шығады, олар да жұмыртқаларын қарлығанның жапырақтарына салады. Бұл ұрпақтың дернәсілдері шілденің соңынан қарлығанның жемістерін зақымдайды. Жапырақтар қатты зақымдалса, жемістер түсіп қалады. Қоректену аяқталған соң, дернәсілдер топыраққа қыстауға кетеді. 21 сурет Қарлығанның сары егеуіші Nematus ribessii Scop.: 1 -жұмыртқасы, 2 – қарлығанның жалғанжұлдызқұрттармен зақымдалған бұтасы, 3 – ересегі(имагосы), 4 – жалғанжұлдызқұрт, 5 – ішінде қуыршағы бар құндағы Таңқурай қоңызы – малинный жук (Byturus tomentosus F.). Қазақстанда кең таралған. Солтүстікте және солтүстік-шығыста қарлыған мен қызыл қарақатқа қатты зиян келтіреді Қоңыз сарғыш-қоңыр, созылыңқы сопақ пішінді, ашық қалың түктермен көмкерілген, денесінің ұзындығы 4–4,5 мм. Жұмыртқасы ақ, эллипс тәрізді, ұзындығы 1 мм дейін. Дернәсілі сарғыш ақ, үш жұп аяқтары бар, денесінің ұзындығы 6– мм. Қуыршағы ақ, күңгірт реңді, ұзындығы 4 мм. Қоңыздар топырақта бұтақтардың астында қыстайды. Көктемде қоңыздар қыстау орнынан шығады және алғашқы уақытта қарақаттың, 84 қарлығанның және т.б. гүлдерімен қоректенеді. Таңқурайдың қауыздары жекелене бастағанда, қоңыздар осы дақылға оның қауыздары мен жапырақшаларын зақымдауға көшеді. Жұмыртқадан шыққан дернәсілдер жемістерді кеміреді. Таңқурай қоңызы жылына бір немесе екі ұрпақ береді. ЭЗШ – жемістер пісу кезеңінде олардың зиянкеспен 2–3% қоныстанғаны. Бүлдірген кенесі – земляничный клещ (Tarsonomeus fragariae Zimm.). Қазақстанның оңтүстік шығысында суармалы жерлерде бүлдіргеннің қауіпті зиянкесі. Кене 8 аяқты, өте ұсақ, ақшыл сары, аналығының денесінің ұзындығы 0,2 – 0,25мм, ал аталығынікі одан бір жарым есе кіші. Жұмыртқасы ұсақ (0,07 – 0,11мм), эллипс тәрізді, ақшыл маржан түсті. Дернәсіл ақ түсті, үш жұп аяқты, көлемі имагодан кіші (22 сурет). Аналықтары жапырақ негізініңде қыстайды. Көктемде, бүлдірген өсе бастағанда аналықтар жұмыртқаларын ширатылмаған жапырақтарға салады. 22 сурет Бүлдірген кенесі - Tarsonomeus fragariae Zimm.: 1 – ұрғашысы, 2 – жапырақтағы жұмыртқалары, 3 – аталығы, зақымдалған бүлдірген, 5 - дернәсілі Дернәсілдері мен ересектері жапырақтың шырынын сорады. 7–10 күнде дернәсілдер өз дамуын тоқтатады және ересек кенелеге айналады. Жаз бойына 4–5 ұрпақ дамиды. Кенелер негізінде бұтақтардың көлеңкеленген жерлерінде жас жапырақтарда қоныстанады. Саны көбейген жағдайда гүл шанақ, гүл қауыздарында, гүлдерде, мұртшаларда және тіпті жемістерде болады. Зақымдалған жапырақтар өз көлеміне жетпей өліп қалады. Бұтақтар басылып қалады, өнім төмендейді, жемістер ұсақтанады. ЭЗШ бұтақтардың 15–20% залалданғаны және қоныстанудың 2 баллды болғаны. 85 Есепке алу әдістері. Зақымдалған жеміс – жидек дақылдарының негізгі зиянкестермен химиялық күрес жүйесі, олардың фенологиясына және есепке алуға негізделген және көшеттерді барлық зиянкестерден кешенді қорғауға бағытталған. Алайда, зиянкестер мен көшеттерге қорғау шараларының мерзімін анықтау үшін жүргізілетін жүйелік фенологиялық бақылаумен қатар, жеміс–жидек көшеттерінің зиянды түрлерімен шын мәнінде қаншалықты қоныстанғанын мерзімдік егжей тегжейлі анықтаушы тексерулер қарастырылған. Осы мақсатта 3 топқа топтастырылған 6 арнайы тексерулер жүргізіледі. 1. Күздік (жапырақтардың толық түсіп қалуынан кейін, қыстайтын зиянкестердің санын анықтау үшін). 2. Көктемде екі тексеру жүргізіледі (бірінші – ерте көктемде бүршіктердің бөртуіне дейін қыстап шыққан зиянкестерді есептеу; екінші – гүлдеу кезеңінде). 3. Жаздық тексерулер зиянкестер санының динамикасын анықтау үшін жүргізіледі (гүлдеуден кейін бірден басталады, жапырақ кеміргіш зиянкестердің санын және олармен жапырақтардың зақымдалуын белгілейді; жаздың ортасында зақымданып түсіп қалған жемістерге тексеру жүргізіледі. Өнім жинау кезеңінде – жемістерді тексеру). Күзде есептеулер бірдей қиылысатын диагональ бойымен, ағаш және бұта үлгілерінде әр бір дақылда жеке жүргізіледі, Есепке түсетін ағаштар мен бұталардың саны тексерілетін ауданның көлеміне қарай болады: 10 га дейінге ауданда – 20 ағаш; 11 – 25 га – 30 ағаш; 26 – 50 га – 40 ағаш; 51 – 100 га – 50 ағаш; 101 – 200 га – 75 ағаш; 201га жоғары - 100 ағаш. Қарақат және қарлыған көшеттерінде тексеру кезінде 1 га 10 бұта үлгілерін және 1 га таңқурай плантациясында кемінде 200 өсімдік алынады. Жеміс мөлтектерінде 1 га кемінде 20 көшет алынады. Күзгі тексерулерде ағаштарда және бұталарда қыстайтын зиянкестердің саны белгіленеді. Осы мәліметтердің негізінде келер жылға жеміс–жидек ағаштарын қорғау шараларының жоспарына негіз болады. Долана көбелегінің және алтынқұйрықты ақ көбелектің қысқы ұялары, жұпсыз жібек көбелегінің жұмыртқаларын есепке алу үшін барлық ағаштарды тексереді. Алма күйесін анықтау үшін есептегі ағаш кронасының төрт жағынан, ұзындыңы 0,5 м бір және екі жылдық бұтақтарды қарайды және ағаш кронасындағы алма күйесінің барлық жұмыртқа қалқаншаларын есептейді. Раушангүл жапырақ ширатқыштарын есепке алу үшін, ағаштың негізгі үш бұтағындағы әр бір 1 м ұзындықтағы кесінділердегі (бұтақтың негізінен бастап) салынған жұмыртқаларды қарап шығады. Алманың жапырақбүргесін және алманың жасыл бітесін есепке алғанда ағаш кронасының 4 жағынан 10 см бұтақ кесінділерін алады және сондағы салынған жұмыртқалар санын есептейді. Алма ағашының жеміс жемірін есептеу, ағаштарында саңылаулары мен ағаш діңіндегі қабық сызаттарындағы және бұтақтардағы жұлдызқұртардың пілләларын санау жолымен жүргізеді. Олардың бір ағаштағы орташа санын анықтайды. Қара өріктің жеміс жеміріне де осындай әдіс қолданылады. 86 Жемістің қоңыр кенесін есепке алуда, ағаш кронасының әр түрлі бұтақтарының 10–15 см кесінділеріндегі кенені санау арқылы жүргізіледі. Олардың қызғылт-қызыл жұмыртқаларының орналасу тығыздығын үш баллдық шкаламен белгілейді. Алманың үтір тәрізді қалқаншалы сымырын есептеу, алма ағашының діңін және жуан бұтақтарындағы қалқаншаларды санау арқылы анықтайды. Қалқаншалыларды есепке алу: қабық бетінен 100 см2 аумағына сәйкес 5–6 үлгідегі орташа санын алады. Сонымен бірге, бір жылдық өскіндердің 4 жіңішке бұтақшаларын қарайды. Қалқаншалылардың бір бөлігін қабық бөліктерімен бірге кесіп алып, лабораторияда қалқаншаларын инемен көтеріп, лупа көмегімен жұмыртқаларының болу болмауын тексереді. Қарағанның жалған қалқаншалы сымырын ағаш бөркінің әр түрлі бөліктеріндегі қалқаншаларды санау арқылы есепке алады. Жуан және жіңішке бұтақтардың төменгі бөліктерін тесереді және қабық бетінің дернәсілдермен қоныстану деңгейін үш баллдық шкаламен белгілейді. Қызыл қанқызыл бітесін анықтау үшін бақтағы алма ағашының бәрін қарап шығады. Зақымдалған ағаштарды және олар орналасқан қатарларды арнайы журналда тіркейді. Зиянкестердің колониясын үлпілдек ақ үйіндіден, рак жараларынан және ағаш діңіндегі және бұтақтарындағы ісіктерден байқауға болады. Қарақаттың мөлдір қанатты көбелегін есепке алу үшін көшеттердің әр түрлі жерінен қарақаттың тамыр мойнынан екі, үш жылдық сабақтарының кемінде 100 бұтақшасын кесіп алады да, оларды талдайды. Бұтақшаларды ұзына бойы кесіп мөлдір қанатты көбелек жұлдызқұрты бар бұтақшалар санын санайды. Содан кейін зиянкес қоныстанған бұтақтардың пайызын жалпы бұтақтың саны арқылы анықтайды. Қарлыған қан көбелектерінің қуыршақтарын есептеу, қиылысатын екі диагонал бойымен 10 бұтаның астында топырақты қарау арқылы жүргізіледі. Топырақ қазба үлгілері, бұтаның айналасында 20–30 см радиуста, 15 см қалыңдықтан алынады. Табылған қуыршақтарды бір өсімдікке орташа санын шығарады. Әр бір учаскені зерттеу мәліметтері арнайы 58 формаға енгізіледі. Бірінші көктемгі бақылау тексерісін жеміс дақылдарының вегетациясы басталғанға дейін, күздегі әдістеме бойынша жүргізеді. Сонымен қатар, көктемде жеміс бізтұмсықтарының санын және түрлік құрамын анықтайды. Есептеу үшін әр бір 5 күн сайын үлгі ағаштардың астына мата жайып, зиянкестерді соған сілкіп түсіреді. Сынама сілкулер бізтұмсықтарды анықтау және олармен күрес мерзімдеріне белгі беруді анықтау үшін жүргізіледі. Барлық зерттеулердің нәтижелерін алғашқы арнайы карточкаға енгізеді (әр учаске бойынша), кейін бұл мәліметтер әр түр бойынша орташа бір ағашқа зиянкестер саны мен сілку саны көрсетілетін бір тізімге жинақталады. Екінші көктемгі тексеру қауыздану және гүлдеу мерзімінде жеміс дақылдарын зақымдайтын зиянкестердің санын анықтау үшін жүргізіледі. Алма ағашында алма ағашының күйесі, жапырақ ширатқыштары 87 жұлдызқұрттарының санын және гүл қауыздарының алма ағашының гүл жегішімен зақымдалуын белгілейді. Әр бір ағаш үлгісіндегі алма ағаш күйесінің және жапырақ ширатқыштарының жұлдызқұрттарын анықтау үшін 1 м ұзындықтағы бұтақ бойымен ағаштың төрт жағынан тексереді. Осы кесінділерде зиянкестің әр бір түрімен зақымданған жапырақ сағақтарының пайызын анықтайды. Алма гүлшанақтарының гүлжегішпен зақымдалғанын анықтау үшін әр бір үлгі ағашта ағаштың төрт жағынан 10 гүлшанақтарын тексереді (40 гүлшанақ) және көшеттердегі гүлшанақтардың орташа зақымдалу пайызын анықтайды. Көктем кезінде, қой бүлдірген мен таңқурайда гүлшанақтардың қой бүлдірген және таңқурай гүлжегішімен зақымдалуын анықтайды. Ол үшін плантацияның әр бұрышынан 200 гүл қауыздарын алады және үлгіні зерттеу, тексеру арқылы, олардың зақымдалу пайызын анықтайды. Шиенің шанақтану кезеңінде бір ағаштағы зиянкестің орташа санын сілкілеу әдісімен ағаштардың шие бізтұмсығымен қоныстануын қосымша қарап шығады. Егер бір ағашқа кемінде 10-ға дейін қоңыз кездессе, онда қоныстану әлсіз; 10–нан 30–ға дейін қоңыз болса – орташа; 30 – дан көп болса – қоныстану жоғары деп есептелінеді. Зиянкестерді жазғы тексеру жәнен есепке алу жұмыстары, ағаштың гүлдеуінен кейін бірден бастайды. Жапырақ кеміргіш зиянкестердің санын анықтау барысында, сонымен қатар жапырақтардың зақымдалу дәрежесін де үш баллдық шкаламен визуалды түрде қарап шығады. Содан кейін ағаштардың зиянкестің осы түрімен қоныстану пайызын және зақымдалудың орташа дәрежесін анықтайды. Алынған мәліметтерді арнайы 59 формаға жазады. Алма мен өріктің жеміс жемірлерімен зақымдалуынан түсіп қалған жемістерді есепке алу, түскен алмалар шаруашылық маңызға ие болған кезде, жапырақтарды тексеруден 2 – 3 аптадан кейін жүргізеді. Үлгіге алынған 10 ағаштың астына түскен алмаларды әр бір 5 күн сайын жинайды (барлығы 200 жеміс). Жиналған алманың зақымдалуына қарап, зиянкестің қай түрімен зақымдалғанын анықтап, соңында пайыздық мөлшерін есептейді. Қолмен жиналатын өнімнің зақымдалған жемістерін есепке алу үшін бөрі қарақаттан басқа барлық жеміс – жидек дақылдарын жаппай жинау кезеңінде, жемістердің зақымдалуын өнімді жинауға дейін 2– 3 апта қалғанда анықтайды. Алмада, алмұртта, өрік және шиеде түскен 200 жемісті қарайды, оларды екі топқа бөледі: зақымдалған және зақымдалмаған. 88 Жүзім шоғының зиянкестері Кейбір жылдары өнімді 30 – 40%-ға төмендететін және оның сапасын бұзатын жүзім шоғының жапырақ ширатқыш көбелегі аса зиянды зиянкес болып есептелінеді. Жүзім шоғының жапырақ ширатқыш көбелегі – гроздевая листовертка (Lobesia botrona Schiff.). Жүзім шоғының генеративті мүшелерін зақымдайды. Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және Алматы облыстарында таралған және зиян келтіреді. Көбелек үлкен емес, қанаттарының өрісі 12–14 мм. Алдыңғы қанаттары ала, артқы сұрғылт қоңыр, тарамыстары қанық түсті және шашақты. Жұмыртқалары сарғыштау, аздап сопақ пішінді, диаметрі 0,70 мм. Жұлдызқұртың 8 жұп аяғы бар, жасылдау, басы қызғылт, ұзындығы 10–12 мм. Қуыршағы сарғыш–қоңыр, ақ пілләда, қуыршақтың ұзындығы 5-6 мм. Қуыршақ сатысында ақ пілләда жүзімнің ескі қабықтарының астында, қуыстарда, құрғақ жапырақтарда және басқа жерлерде қыстап шығады. Көбелектердің бірінші ұрпағы гүлдердің пайда болуымен басталады. Шамамен бір аптадан кейін шыққан жұлдызқұрттар гүлшанақтармен, гүлдермен және оларды торымен орап, жас байламдармен қоректенеді. Бір жұлдызқұрт 25–30 дейін гүлшанаққа зиян келтіреді. Көбелектердің екінші ұрпағының ұшуы маусым айында байқалады. Жұмыртқаларын осы ұрпақтың жұлдызқұрттары қоректенген жасыл жемістерге салады. Бір жұлдызқұрт 10 жеміске дейін зақымдайды. Жетілген жемістермен қоректенетін үшінші ұрпақтың жұлдызқұрттары аса көп және зиянды. Зақымдалған жемістер жаңбырлы жылдары шіриді, құрғақ жылдары кеуіп қалады. Оңтүстік Қазақстанның оңтүстігінде жатқан жерлерінде төртінші ұрпақ дамуы мүмкін. ЭЗШ 100 шоққа 4 – 6 жұмыртқа және жұлдызқұртты құрайды. Екі ұрпақты жапырақ ширатқыш – двулетняя листовертка (Clysia ambiguella Hb.). Жамбыл және Өңтүстік- Қазақстан облыстарында таралған. Жұлдызқұрттар жүзім шоғының жапырақ ширатқышы тәрізді, жүзімнің гүлдері мен жидектерін зақымдайды. Сонымен қатар, жұлдызқұрттар крушин, берескелет, бірген және қарақаттың жидектерін зақымдайды. Көбелек қанатының өрісі 14–18 мм. Алдыңғы қанаттары сабан түсті сары, артқы қанаттары сұрғылт қоңыр, денесінің соңында бір топ түктері бар. Жұмыртқасы мөлдір, сары, сопақ пішінді, ұзындығы 0,8 мм. Жұлдызқұрт жас кезінде сұрғылт, жасы артқан сайын қызғылт реңге ауысады, басы қара, жылтыр, денесі ұсақ түктермен көмкерілген, ұзындығы 14 мм дейін. Қуыршақ қызғылт-қоңыр, ұзындығы 6 –8 мм, құрсағының соңында бір топ қылшық бар. Қуыршақ тығыз пілләда дің қабығының астында және жүзім қолтықтарында қыстайды. 89 Бірінші ұрпақтың көбелектері көктемде, жүзім шоқтарының жапырақ ширатқыш көбелектерінен ертерек пайда болады. Жұмыртқаларын жас шоқтарға салады. 11–15 күннен кейін шыққан жұлдызқұрттар гүлдердің аталықтары мен аналықтарын кеміріп, сол жерде өрмек тоқып, сонда тіршілік етеді. Қоректенуін тоқтатқан жұлдызқұрт, шоқтың ішінде жібек тәрізді ақшыл піллә жасап, қуыршақтанады. Шамамен 15 күннен кейін жидектер бұршақ пішініне жеткенде, екінші ұрпақтың көбелектері шығады. Жұмыртқаларын жидектерге салады. Жұлдызқұрттар 5–6 күннен кейін пайда болып, жас жидектердің ішіне кеміріп кіріп, оның ішіндегі жұмсағымен қоректенеді. Шоқтарға зиян келтіре отырып, қыркүйекке дейін сол жерде қалады. Бірінші ұрпақ көбелектерінің жаппай ұшуы мамыр айының ортасында бутонизация кезеңімен, жүзімнің ерте пісетін сорттарының гүлдеуі мен байламдардың пайда болу кезеңімен сәйкес келеді. Екінші ұрпақ көбелектерінің жаппай ұшуы жидектердің пісу кезеңінің басында болады. Жүзімнің түкті (беріш) кенесі – виноградный войлочный (галловый) клещ (Eriophyes vitis Pgst.). Оңтүстік Қазақстан және Алматы облыстарында жүзімге қатты зиян келтіреді. Кененің аналықтары қабыршақтардың астында, бір жылдық бұтақшалардың қабық қуыстарында қыстайды. Көктемде аналық кенелер жүзімнің төменгі жапырақтарының сөлін сорады. Осының нәтижесінде жапырақтың беткі жағынан ісік – беріш пайда болады, жапырақтың төменгі жағынан кенелер тіршілік ететін күміс түсті жұмсақ түкпен көмкерілген ойықтар пайда болады. Кененің таралу кезеңдері болады. Біріншісі бүршіктердің жарылуымен, екіншісі гүлдеу және жидектердің өсу кезеңімен, үшіншісі жидектердің пісе бастауымен сәйкес келеді. Кене 4- 5 ұрпақ беріп дамиды. Есепке алу әдістері. Тексеру кезінде әр бір оныншы қатардаға жиырмасыншы өсімдіктен алынған бұтақтардағы зиянкестерді есептейді. Бұталарды қарағанда көз мөлшерімен зиянкеспен зақымдалған бүршіктер, жапырақтар, жүзім шоқтарын анықтайды және бұтадағы зақымдалған мүшелердің орташа пайызын есептейді. Бүршіктердің алакөбелек жұлдызқұрттарымен және қоңыздармен зақымдалуын бүршіктердің ашылу алдында, ал жапырақтардың зақымдалуын маусымның екінші жартысында қараймыз. Жүзім шоғының жапырақ ширатқышымен зақымдалуын екі рет есепке алады: зақымдалған гүлшанақтарын, гүлдерін және байламдарын – гүлдердің зақымдалу кезеңінде; зақымдалған шоқтарды – өнім жинау алдында тексереді. Шілдеден бастап қазанға дейін зауза қоңыздарының дернәсілдерімен зақымдалған, жойылған және шіріген бұталарды есепке алады. 90 ҚОЙМАДАҒЫ САҚТАУЛЫ АСТЫҚ ПЕН ОНЫҢ ӨҢДЕЛГЕН ӨНІМДЕРІНІҢ ЗИЯНКЕСТЕРІ Қазақстанның астық қоймаларында буынаяқтылардың 100-ден астам түрлері тіршілік етеді. Олардың арасында астық және астық өнімдеріне зиян келтіретін бунақденелілердің 60-қа жуық және кенелердің 3 түрі бар. Зақымдалу нәтижесінде астық және астық өнімдерінің массасы кемиді, сонымен қатар олардың сапасы да нашарлайды. Қамба бізтұмсығы – Sitophilus granarius L. Зиянкес біркелкі таралған. Астық қоймаларында, сыра зауыттарында, нан комбинаттарында, диірмендерде, тұрғын үйлерде астық және астық өнімдерін зақымдайды. Қамба бізтұмсығы күріш бізтұмсығына қарағанда ірірек, қоңызының ұзындығы 4,1 мм дейін жетеді. Денесінің түсі қошқылдан қара түске дейін өзгеріп тұрады, жылтыр. Бір жұп қанаты бар, қанатының екінші жұбы дамымаған, сондықтан қоңыз ұша алмайды, бірақ қоймаларда ғана тіршілік етеді. Қойма бізтұмсығының жұмыртқасынан басқа барлық фазасы қыстайды. Тіршілігі үшін оңтайлы температурасы 20-270С аралығында, ал сақтаулы астық ылғалдылығы 15-17%. Төменгі температура шегі 100 С. Астықтың температурасы мен ылғалдылығына байланысты зиянкестің тіршілік циклы 35-56 және одан да көп күнге созылады. Екі ұрпақ беріп дамиды. Аналығы жұмыртқасын астық дәнінің ішіне салады. Өсімталдығы, орташа есеппен 123 – 300 жұмыртқа. Жұмыртқадан шыққан дернәсілі бүкіл тіршілігін дәннің ішінде өткізеді, сол жерде қуыршаққа айналады. Қоңыздар ұзақ уақыт бойы қорексіз тіршілігін жалғастыра алады. Зиянды фазасы – қоңыздары мен дернәсілдері. Бидайды, арпаны, сұлыны, тарыны, күрішті, жүгеріні, бұршақ және астық тұқымдас екпе шөптердің тұқымын зақымдайды; сонымен қатар қайта өңделген әр түрлі жармаларды, ұнды және ұннан дайындалған өнімдерге де зақым келтіреді. Зақымдалған тұқым салмағын және өнгіштігін жоғалтады; оның тағамдық сапасы кемиді, астық өнімдері улы қалдықтармен және дернәсіл қабықтарымен ластанады. Бұндай өнімдер әр түрлі патогенді микроорганизмдерді тасымалдаушы ретінде астықты қыздырып жібереді де сақтаулы астықтың бұзылуына әкеліп соқтырады. Тағам ретінде пайдаланылған бұндай өнімдер адамдар мен жануарлардың улануын тудырады. Күріш бізтұмсығы – Sitophilus oryzae L. Зиянкес астық қоймаларында, нан комбинаттарында, диірмендерде, сыра және жарма дайындайтын зауыттарда тіршілік етеді. Қоңыз денесінің ұзындығы 3,5 мм жетеді. Қоңыздың тұрқы әлдебір себептерге байланысты дәннің мөлшеріне де байланысты болады. Денесінің түсі қошқыл және қоңыр-қара түсті болып келеді, жылтыр емес. Үстіңгі қанаттарында төрт сарғыш-қоңыр дақтары бар, олар екі-екіден қанаттарының түп жағында және ұштарында орналасқан. Күріш бізтұмсығының 91 қоңыздарының екінші жұп қанаттары жақсы дамыған, сондықтан олар жақсы ұшады. Барлық фазалары қыстайды. Олардың тіршілігі үшін ауа температурасының 25-300С жағдайы, дәннің ылғалдылығы 18%, ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 80-90% өте қолайлы. Қойма бізтұмсығына қарағандағы ерекшелігі, ол ылғалдылықты ұнатады. Тіршіліктің температуралық шегі +130С. Ауаның температурасына, оның ылғалдылығына және қоректің мөлшеріне байланысты зиянкестің тіршілік циклы 23 тәуліктен бастап 7 ай мерзімге созылуы мүмкін. Қолайлы жағдайларда, екі жыл аралығында 5-8 ұрпақ беріп, дамиды. Жұмыртқасын дәннің ішіне салады. Өсімталдығы 500 жұмыртқаға дейін жетеді. Дернәсілдері дәннің ішінде дамып, сол жерде қуыршаққа айналады. Дернәсілдері 4 рет түлейді. Бізтұмсық астық өнімдерінен басқа көкөніс, бақша, мақта дақылдарының тұқымын, сонымен қатар макарон өнімдері мен кепкен жемістерді де зақымдайды. Тіршілік циклы бойынша қойма бізтұмсығына өте ұқсас, бірақ одан айырмашылығы – ұша алады және танаптағы пісіп келе жатқан астық дәндерін зақымдап, кейінірек қоймаларға оралады. Ұнның үлкен қара қоңызы – Tenebrio molitor L. Қоңыздар мен олардың дернәсілдері дән сағы мен астық өнімдерінің жармасымен қоректенеді. Диірмендерде, дән ұсатқыштарда, құрамажем және сыра қайнататын заводтарда, кондитер фабрикаларында жаппай көбейеді. Денесі сопақша келген, 16 мм, арқасы қара, жылтыр. Құрсақ жағы мен аяқтары қоңыр түсті. Қоңыздар жетілген екі жұп қанаты арқылы кешқұрым және түн мезгілінде жақсы ұшады. Олардың тіршілігі үшін ауа температурасының 20-250С жағдайы, дәннің ылғалдылығы 12% өте қолайлы. Аналықтары жұмыртқаларын ұнға, жармаларға және басқа да астық өнімдеріне, қабырға жарықшақтарына, қаптардың беткі қабаттарына сала береді. Дернәсілдері баяу дамиды, оның ұзақтығы 6-8 айға созылып, осы мезгіл аралығында олар 14-15 рет түлейді. Жылына бір немесе екі ұрпақ береді. Дернәсілдерінің сүйікті қорегі ылғалдылығы жоғары ұн мен жармалар. Шоқпар мұртты кіші қара қоңызы – Tribolium castaneum Hbst. Барлық жерлерде біркелкі таралған. Көбінесе диірмендерде, жарма, нан пісіретін заводтарда, ұн сақтайтын қоймаларда кездеседі. Сақтаулы астық және астық өнімдерінің қауіпті зиянкесі. Қоңыз қызғыш-қошқыл түсті, ұзындығы 2,5-4,5 мм. Қара қоңыздың екі жұп қанаты бар және ол әсіресе түнгі мезгілде жақсы ұшады. Қоңыздар қыстайды. Олардың тіршілігі екі жылға және одан да көп уақытқа созылады. Көктемде ұрықтанған аналықтары тіршілігінің бірінші жылы ғана жұмыртқа салады, одан кейін олар бедеулікке ұшырайды. Бір ұрпағының тіршілігі 32-107 күндей. Тіршілігі үшін қолайлы температура 27300С. Тіршілігінің төменгі даму шегі 15,20С. Бір жылда 6-8 ұрпақ береді. 92 Суринам ұн жемірі – Oryzaephilus surinamensis L. Зиянкес біркелкі таралған. Астық және астық өнімдері сақталатын қоймаларда, астықты қайта өңдейтін жерлерде, магазиндер мен тұрғын үйлерде тіршілік етеді. Қоңыздың тұрқы 3,5 мм, түсі сары-қошқылдан қара-қоңырға дейін өзгереді. Алдыңғы арқасы құрсағынан белдеу арқылы күрт ажыраған, алдыңғы арқасының бүйірінде алты алтыдан тісшелері денесінің екі жағынан көрініп тұрады. Барлық фазалары қыстайды. Олардың тіршілігі үшін ауа температурасының 25-270С жағдайы, дәннің ылғалдылығы 10-12% өте қолайлы. Тіршілігінің төменгі даму шегі 150С. Қоршаған ортаның жағдайына байланысты тіршілік циклы 25 күннен 65 күнге және одан көп мерзімге созылады. Тіршілігі 150 күннен 2 жылға созылуы мүмкін. Қоңыздар ұша алмайды. Аналығының өсімталдығы 85-600 жұмыртқа. Жұмыртқаларды көбінесе дәннің жарықшақтарына, дән қабығының астына, қаптардың беті мен қаптама материалдардың тігісі жағына салады. Жылына 2 ұрпақ береді. Қоңыздар мен дернәсілдері зақым келтіреді. Ылғалдылығы 15% және одан да жоғары кепкен жемістерді, ұнды, жармаларды, бүтін дәндерді зақымдайды. Сонымен қатар тағамдарды зақымдап және ластайды, тұқымның өнгіштігін төмендетеді, қағаздан және материалдан жасалған қаптарды кеміріп тастайды. Жирен ұн жемірі – Laemophloeus testaecus F. Құрама жем заводтарында, диірмендерде, нан заводтарында, кондитерлік фабрикаларда біркелкі таралған. Астық қоймаларында сирек кездеседі. Қоңыздың тұрқы 1,5-2,5 мм. Денесі жіңішкерген және қатты сығыңқы жиырылған, татты-сары түсті, беті қысқа жібек түктермен жабылған. Олардың тіршілігі үшін ауа температурасының 20-230С жағдайы, дәннің ылғалдылығы 15% өте қолайлы. Тіршілігінің төменгі даму шегі 12 0С. Бір ұрпағының дамуы 64 күннен 106 күнге созылады. Аналығының орташа өсімталдылығы 270 жұмыртқаға жетеді. Қоңыздар ұша алады. Жылына 4 ұрпақ беріп дамиды. Ұн жемірлері жаппай көбейген кезде астықтың ылғалдылығын көтеріп, астықтың өздігінен қызуын тудырады, сонымен қатар оны ластайды. Ұры қоңыз – Ptinus fur L. Біркелкі таралған. Астық және астық өнімдері сақталатын қоймаларда, астықты қайта өңдейтін жерлерде, сыра заводтарында кездеседі. Астық үйінділерінің ең жоғарғы қабатында, қабырға арасында, қосалқы едендер аралығында, еден астында тіршілік етеді. Денесінің домалақ пішініне және ұзын аяқтарына қарағанда өрмекшілерге ұқсайды. Аталығының денесінің ұзындығы 4,3 мм, аналығы – 3,1 мм жетеді. Аталығының денесі созылыңқы, ал аналығының денесі – созылыңқы-доғалдау. Аталығының денесінің түсі қара қоңыр жиреннен қоңыр түс аралығында. Қос қанаты жақсы жетілген , аталығы ұша алады. Аналығының түсі қоңыр-қара, үстіңгі қанаттарында екі екіден ақшыл жолақтары бар. Аналығының төменгі қанаттары дамымаған, сондықтан олар ұша алмайды. 93 Олардың тіршілігі үшін ауа температурасының 230С жағдайы, салыстырмалы ылғалдылығы 70% өте қолайлы. Барлық фазалары қыстайды. Аналығы қоршаған ортаның жағдайына байланысты 25-тен 150 данаға дейін жұмыртқа салады. Бір ұрпағының дамуы 88 күннен 114 күнге дейін созылады. Ұры қоңыздың ересектері жыныстық диморфизмге ұшыраған, сондықтан аналықтары аталықтарына онша ұқсай бермейді. Жылына бір ұрпақ беріп дамиды. Астық дәнін, ұнды, жарманы, бұршақбасты, мақта тұқымын, сонымен қатар теріден жасалған бұйымдарды, жүнді, мұражай экспонаттарын зақымдайды. Тамақ өнімдерін зақымдап, қатты ластайды, тұқым өнгіштігін төмендетеді. Қойманың қоңыр тері жемірі – Attagenus simulans Sols. Астық және астық өнімдері сақталатын қоймаларда, астықты қайта өңдейтін жерлерде, сыра заводтарында таралған. Қоңыз денесінің түсі қоңыр, ұзындығы 6 мм дейін. Қоңыздардың ұшуы мамыр айынан бастап қыркүйектің соңына дейін созылады. Жұмыртқаларын саңылауларға, жарықшақтарға және плинтустардың астына салады. Өсімталдығы 30-дан 100 жұмыртқаға дейін жетеді. Қоңыздар қоректенбейді, жұмыртқа салып болысымен өліп қалады. Дернәсілдері 11 ай бойы тіршілік етеді. Дернәсілдер өнім үйінділерінің тек беткі қабатында ғана кездеседі. Суыққа өте төзімді. Жылына бір ұрпақ беріп дамиды, ал суық кездері және қорек жетіспеген жағдайда олардың тіршілігі 2-3 жылға созылып кетеді. Дернәсілдер ұнды, жарманы, астық және дәндібұршақ дақылдарының дәнін зақымдайды. Тамақ өнімдерін зақымдап, қатты ластайды, тұқым өнгіштігін төмендетеді. Құбылмалы трогодерма – Trogoderma variabilе Ball. Көбінесе еліміздің оңтүстік өңірінде басым таралған, ал солтүстік өңірде сирек кездеседі. Нан заводтарында, диірмендерде, сыра қайнататын заводтарда, астықты қайта өңдейтін жерлерде тіршілік етеді. Қоңыз денесінің түсі қара-қоңыр, қоңырлау және сұрғылт түктермен қапталған. Үстіңгі қанаттарында 3 ақшыл белдеу көрінеді, олар ақшыл-сұр түкті, мөлшері мен формасы құбылмалы, кейде тұзақ сияқты бірінші белдеуі аз кем ғана байқалады. Дернәсілдері қыстап шығады да көктемде қуыршаққа айналады. Тіршілігі үшін қолайлы температурасы 25-300С. Тіршілігінің төменгі даму шегі 120С. Тұт жібек көбелегінің пілләсының және энтомологиялық коллекциялардың қауіпті зиянкесі. Дернәсіл бидай, жүгері, қара бидай дәнінің ұрығын зақымдайды, бірақ ұсақталған астық өнімдерін, құрама жемді, күнжараны ұнатады. Жоғарыда айтылған тері жемірлерінің резервацияларына құстардың (қараторғайлар, торғайлар және басқ.) ұялары, ағаш қуыстары мен жабайы бал араларының ұялары жатады. 94 Дән егегіші – Rhizopertha dominica F. Елімізде біркелкі, көбінесе оңтүстік өңірде басым таралған. Астық сақтайтын қоймаларда, элеваторларда, диірмендерде, жарма заводтарында кездеседі. Қоңыздың дене пішіні созылыңқы цилиндр сияқты, қошқыл түсті, қоңырлау түстен қанық шие түске дейін өзгеріп тұрады. Қоңыздың ұзындығы 3 мм жетеді, қос қанаты бар, жақсы ұшады. Алдыңғы арқасы алға қарай шығыңқы болып келеді де, бас бөлігін толық жауып тұратын капюшонға ұқсайды, ал оның алдыңғы жағы мен бүйірлері тісшелермен көмкерілген. Тіршілігі үшін қолайлы температура 25-300С. Тіршілігінің төменгі даму шегі 160С. Қоңыздар мен дернәсілдері астық егеуіші сияқты 6% ылғалдылықта құрғақ өнімдермен қоректене алады. Аналығының өсімталдығы 500 жұмыртқаға дейін жетеді, ол жұмыртқаларды бір бірлеп немесе топтап үюлі астық және басқа өнімдер бетіне салады. Қоршаған орта жағдайына байланысты бір ұрпағының дамуы 1,5 айдан 6 айға дейін созылады. Егегіш өте қомағай. Күн сайын бір қоңыз өзінің массасына теңдей дәнді жеп қояды, ал зақымдалған дәндерден тек ұн сияқты ұнтақ қана қалады. Ал ол ұнтақ адам үшін де жан-жануар үшін де қорек етуге жарамыз. Жылына 8 –ге дейін ұрпақ беріп дамиды. Қоңыздар күндіз де түнде де ұша береді. Бұршақ тұқымдас дақылдар мен күнбағыстан басқа дақылдардың дәнін зақымдайды. Дән тескіш қоңызы – Stegobium paniceum L. Еліміздің астық қоймаларында біркелкі таралған. Астық сақтайтын және азық-түлік қоймаларында және тұрғын үйлерде тіршілік етеді. Ұннан, еттен, ағарғаннан жасалған өнімдерді, әртүрлі дәмдеуіштерді, дәрі-дәрмектік шөптерді, мақта мен бұршақ тұқымдас дақылдардың тұқымдық материалын, темекіні, кептірілген көкөніс пен жемістерді, кептірілген қызыл бұрышты, түйнекжемістілерді зақымдайды. Дән тескіш қоңыздың дернәсілдері қағаздан, картоннан жасалған және целлофанды қаптамаларды кеміріп тастай алады. Қоңыздың ұзындығы 2-4 мм, пішіні доғалдау, қызыл-қошқыл түсті, жұмсақ түктермен қапталған. Алдыңғы арқасы жарқыраған, денесінің ұзына бойына нүктелер орналасқан. Аналығы жұмыртқасын қоректік субстратқа бір бірлеп немесе, әрқайсысы 20-100 дана болатын кішігірім топтармен салады. Жұмыртқаның дамуы 170С 200 күндей, ал 280С – 70 күнге созылады. Қоңыздар қоректенбейді, бірақ жақсы ұшады. Азық-түлікке дернәсілдері зақым келтіреді. Қамба немесе астық күйесі – Nemapogon granellus L. Елімізде біркелкі таралған. Көбелектер желдетілмейтін астық қоймаларында және басқа да ылғалдылығы жоғары жерлерде тіршілік етеді. Денесінің ұзындығы 8 мм, қанатын жайғанда 14 мм дейін жетеді. Алдыңғы қанаттары күмістей сұр түсті, артқылары сұрғылт-қоңыр, үлбіреген шашақтары бар. Соңғы жастағы дернәсілінің ұзындығы 10 мм. 95 Жұлдызқұрттар піллә ішінде қабырға, еден жарықшақтарында, сонымен қатар тақтайшаларды кеміріп үңгі жасап, сол жерлерде қыстап шығады. Көбелектер сәуір-мамыр айларында ұшып шығады. Аналықтары жұлдызқұрттары қоректенетін жерлерде жұмыртқалайды. Тіршілігі үшін қолайлы температура 20-250С аралығында. Тіршілігінің ұзақтығы 30-45 күндей. Өсімталдығы 50-ден 160 жұмыртқаға жетеді. Жұлдызқұрттар үюлі астықтың жоғарғы (7-10 см) қабатында тіршілік етеді. Бір жылда 2-3 ұрпақ беріп дамиды. Жұлдызқұрттар астық дақылдарының дәнін, екпе шөптердің, бақша, мал азығындық және гүлді өсімдіктер дақылдарының тұқымын, сонымен қатар кепкен жемістерді, жаңғақтарды, кептірілген көкөністерді, түйнекжемістілерді, кондитерлік тағамдарды зақымдайды. Төменгі жастағы жас жұлдызқұрттар дәннің ішіне еніп, оның маңызымен қоректенеді. Жоғары жастағы жұлдызқұрттар дәнмен қоректенеді. Олар дәндерді өрмекпен шырмап тастайды, ал үюлі астықтың үстіңгі қабаты кесек тәріздес үйінділерге айналып, тағамдық мақсатқа жарамай қалады. Диірменнің қан көбелегі – Ephestia kuchniella Zell. Біркелкі таралған. Диірмендерде тіршілік етеді. Негізгі тіршілік ортасы ұн тартатын, жарма, құрама жем заводтары, тұқым өңдейтін цехтар, кондитер фабрикалары, нан заводтары және т.б. Көбелектің денесінің ұзындығы 14 мм жетеді, ал қанатын жайғанда 23 мм. Алдыңғы қанаттары қорғасын сияқты жылтыраған сұр түсті. Қанаттарының суреттері айқын емес. Артқы қанаттары ақшылдау, жиектері қара түсті. Ересек жұлдызқұрттың ұзындығы 25 мм. Аналығының өсімталдығы орташа есеппен 200 жұмыртқа болады. Жұлдызқұрттары өрмек салғанда белсенді тіршілік етеді. Қоршаған орта жағдайына байланысты олардың дамуы 33 күннен 147 күнге созылады. Дәнді, ұнды, шаң тозаңдарды жұлдызқұрттар өрмектерімен шырмап, үлкен үлкен кесек тәрізді түйінділерге айналдырады, ал олардың салмағы бірнеше килограмға жетеді. Жұлдызқұрттар қатты бидайдың ұрығын кеміріп, жесе, ал жүгері мен жұмсақ бидайдың дәндерін түгелдей жеп қояды. Ұн кенесі – Acarus siro L. Біркелкі таралған. Астық және астық өнімдерін сақтайтын қоймаларда, диірмендерде, қырмандарда, сабанның үйінділерінде, құстардың ұяларында және тышқан тәрізді кеміргіштердің қорек сақтайтын індерінде тіршілік етеді. Денесі доғал, ақшыл түсті, аяқтары мен ауыз мүшелері қоңыр-қызылдау. Денесінің ұзындығы 0,67 мм дейін жетеді. Аталықтары аналықтарына қарағанда шағындау, алдыңғы аяқтарының басы жуандау және тікенекті өскіндері бар. Зиянкес кененің тіршілігі үшін қолайлы температура 20-250С аралығында, ал дәннің ылғалдылығы 16-17%. Егер де дәннің ылғалдылығы 13% кем болса кене тіршілігін тоқтатады. Аналығы 200-ге жуық жұмыртқасын тамақ өнімдеріне, қоймалардың едені мен қабырғаларына, 96 құрал-жабдықтарға, т.б. жерлерге салады. Тіршілігінің ұзақтығы 60-90 күндей. Жылына 6-7 ұрпақ беріп дамиды. Ұн кенесі астық дәнін, ұнды, жарманы, кебекті және мал өнімдерін (жұмыртқадан жасалған ұнтақ және басқ.), қоймада сақтаулы сарымсақ, пияз, картоп, тарна, кәді, бұрышты зақымдайды. Дәндібұршақ өнімдерін кенелер өте сирек зақымдайды. Негізі олар дәннің ұрығымен қоректенеді. Ұзынша кене – Tyrophagus noxius A.Z. Біркелкі таралған. Астық және астық өнімдерін сақтайтын қоймаларда, диірмендерде, қырмандарда, сабанның үйінділерінде, құстардың ұяларында және тышқан тәрізді кеміргіштердің індерінде тіршілік етеді. Дене түсі солғындау, аяқтарының түсі денесінің түсімен түстес келеді. Денесінің ұзындығы 0,58 мм. Аталықтары аналықтарына қарағанда майдалау. Тіршілігі үшін оңтайлы температура 25-300С аралығында. Аналықтары 150-ге жуық жұмыртқаларын тамақ өнімдеріне салады. Қоршаған орта жағдайына байланысты тіршілігі 24-50 күнге созылады. Тіршілігінің төменгі шегі 100С. Зақымдау сипаты ұн кенесінің зақымдауына ұқсас. Барлық масақты астық дақылдарының дәнімен, олардың қайта өңделген өнімдерімен, пісірілген нанмен, ірімшікпен және кептірілген жемістермен қоректенеді. Кәдімгі түкті кене – Glycyphagus destructor Ouds. Кеңінен таралған түр. Бидайды, арпаны, сұлыны, ұнды, құрама жемді, сонымен қатар танаптағы картопты да зақымдайды. Кененің денесінің пішіні дөңгелекше-доғалдау, ақшыл түсті, ұзындығы 0,55 мм, ұзынша желпуіш сияқты түктермен қапталған. Ал олардың кейбіреулері денесінің ұзындығынан 1,5 еседей ұзын болып келеді. Кене тамақ өнімдері үстімен өте жылдам қозғалады. 17,90С орташа температура жағдайында бір ұрпағының дамуы 23 күннен 30 күнге дейін созылады. Аналықтары 14-тен 27-ге дейін жұмыртқа салады. Үлгі алу әдістері Қоймадағы сақтаулы астық пен астық өнімдерін тексеріп, есептеу мемлекеттік стандартпен (ГОСТ – үлгі алу) бекітілген. Тұқымдық қорды ылғалдылығы 15% кем жағдайда және 100С жоғары жағдайда әр бір 10 сайын, ал 15% ылғалдылықта әр бір 5 күн сайын тексеріледі. Азық-түліктік және жемшөптік мақсаттағы сақтаулы астықты 150С жоғары жағдайда әр бір 10 күн сайын, 5-150С температура жағдайында әр бір 15 күн сайын, 50С төмен жағдайда – айына бір рет тексереді. Ұн мен жарма әр бір 15 күн сайын тексерілуі тиіс. Температурасы 50С-тан төмен жағдайда барлық сақтаулы астық өнімдері кемінде айына бір рет тексерілуі қажет. Бос қоймалар, қырмандар мен қойма маңындағы территориялар астық, астық өнімдері жөнелтілгеннен соң, сонымен қатар оларды қабылдар алдында тексеріледі. 97 Қоймадағы сақтаулы астық партиясының зиянкестермен залалданған дәрежесі орташа үлгінің тексерілген нәтижесі арқылы анықталады. Үлгі алу үшін үюлі астықтың ауданын алдын ала 100 м2 секцияларға бөледі. Әр секциядан 5 жерден, үш қабаттан- тереңдігі 11-15 см, ортаңғы және ең төменгі қабаттан нүктелік үлгілер алынады. Егер де үюлі астықтың биіктігі 1,5 м болса, онда нүктелік үлгілер жоғарғы және төменгі қабаттан алынады. Барлық қабаттан алынған үлгілер (10-15) біріктіріліп, одан салмағы 2 кг болатын орташа үлгі бөлінеді. Әр үлгі жеке жеке тексеріліп, ең көп зиянкес табылған үлгі бойынша астық партияларының залалданған дәрежесі анықталады. Астық өнімдерінің залалдануын анықтау үшін орташа үлгіден 1 кг ұн, жарма, құрама жем немесе кебек алынады. Астық сақталатын қоймаларда өнімдермен қатар тексеруге мүмкіншілігі бар жерлердің (терезенің асты, қабырғалар, тіреуіштер) бәрі және құралсаймандар қаралады. Бос қоймалардың, диірмендердің, дән ұсатқыштардың зиянкестермен залалдануы және бунақденелілерді қабырғалардан, едендерден, есік қуыстарынан, щиттерден, плинтустардан, шатырдағы бел ағаштардан, төменгі және жоғарғы галереялардан, құрал-саймандардан жиналған үлгілерді жіті қарау арқылы анықталады. Сонымен қатар қоймалардың әр жерлерінен жиналған астық және астық өнімдерінен, шаң-тозаң үйінділерінен алынған үлгілерді қарау арқылы олардың зиянкестермен залалдануы анықталады. Тексеру нәтижелері әр бір нысан үшін жеке жеке есептеледі. Қойма маңындағы территориялар мен қырмандардың зиянкестермен залалдануы шашылып қалған астық үйінділерінен, топырақ араласқан органикалық қалдықтар мен шаң-тозаңнан жиналып алынған үлгілерден анықталады. Бұндай тексерулер уақытша сақталуға мақсатталған қойма сыртындағы алаңшаларда жатқан астық үйінділері мен барлық органикалық қалдықтарды тексеру арқылы жүзеге асырылады. Залалдауды анықтау үшін алынған үлгілерді қарап, тексеру Астық және астық өнімдері, сонымен қатар астықтың қалдық үйінділері мен өсімдік қалдықтарын қарап, тексеру арнаулы елеуішпен (сито) еленеді де, одан шыққан үлгіден зиянкестердің түрлері анықталып, олардың саны анықталады. Астық үлгілері елеуіштің көлемі 1,5 және 2,5 мм болатын көзінен 2 минут бойы үздіксіз қолмен еленеді. 2,5 мм көзден шыққан үлгіні тақтайша бетіне төгіп, оны жұқа қабаттап жаяды да ондағы ірі ірі зиянкесбунақденелілерді қолмен жинап алады. Содан соң елеуіштің 2,5 мм көзінен шыққан үлгіні тақтайшаның ақ шыны бөлігіне, ал 1,5 мм – қара шыны бөлігіне жұқа шашыраңқы қабатпен жайылады. Бұл әдіспен майда зиянкестер анықталады: қамба және күріш бізтұмсықтары, суринам ұн жемірі, кенелер және басқалары. Табылған тірі зиянкестер дарақтарының саны 1 кг астыққа шақталып, есепке алынады. 98 Зиянкес бунақденелілер мен кенелердің астықты зақымдау дәрежесі Мемлекеттік стандарт (ГОСТ) 10841-64 шкаласы анықталады: 1кг астықты бунақденелілермен залалдау: I дәреже – 1-5 дана; II дәреже – 6-10 дана; III дәреже – 10 данадан жоғары. 1кг астықты кенелермен залалдау: I дәреже – 1-20 дана; II дәреже – 20 данадан жоғары; III дәреже – кенелер киіз сияқты қабат түзейді. Астық дәнінің жасырын залалдануы бізтұмсықтар, дән егегіші немесе олар зақымдаған дән табылған астық партияларында жүргізіледі. Орташа үлгіден 50 г дән алынып, одан 50 дана дән тура ортасынан скальпель арқылы тілінеді. Оларды шыны үлкейткіш (лупа) арқылы қарап, астық дәндерінің зақымдалу дәрежесі анықталады. 99 ӨСІМДІКТІ ЗИЯНДЫ ОРГАНИЗМДЕРДЕН ҚОРҒАУ ШАРАЛАРЫНЫҢ ЖОСПАРЫН ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ БОЛЖАУЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ Қорғау шараларын ұйымдастыру – өсімдік қорғау мақсатында алдын ала жүргізілетін іс шаралардың ең маңызды элементтерінің бірі. Қорғау шараларының бірден бір негізгі принциптерінің бірі - атқарылатын шаралардың экономикалық тиімділігі және қажеттілігі. Кезекті қорғау шараларының көлемін жоспарлау жұмысының әдістемесі зиянкестердің жекелеген немесе кешенді түрлерінің санының өзгеруіне және олардың экономикалық маңыздылығына тікелей байланысты. Осы көрсеткіштер негізінде зиянкестердің қауіпті түрлері үш топқа жүйеленеді. Бірінші топ – зияндылығы дақылдардың кейбір фазасы мен өнім қалыптаса бастағанда білінетін түрлер. Бұл топқа жеміс ағаштары, көкөніс дақылдары мен жүзім шиенінің кешенді зиянкестерін жатқызуға болады. Сонымен қатар бұл топқа астық, бұршақ тұқымдас дақылдар мен бұршақ тұқымдас көпжылдық екпе шөптер зиянкестер кешені жатады. Екінші топ – бұлар зияндылығы берік, барлық жылдары зияндылығын танытатын жекелеген түрлер. Олардың зияндылығы әр жылдары әр түрлі болуы мүмкін, бірақ зияндылық дәрежесі экономикалық зияндылық көрсеткішінен (ЭЗК) төмендемейді. Бұл топқа сымқұрттар, мақта дақылының кешенді сорғыш зиянкестері мен колорад қоңызы жатқызылуы мүмкін. Бұл топ өкілдеріне қарсы жою шараларын жоспарлау - өңдеу жүргізілетін егістіктің көлемін және оның қаншама қайталануынын анықтау негізінде айқындалады. Мысалы, сымқұрттарға қарсы бір реттік өңдеу жұмысы олардың ЭЗШ жоғары болған жерлерде ғана жүргізіледі. Бұл зиянкестердің таралуы мен санының өзгеруі салыстырмалы түрде айтқанда өте баяу жүреді. Бұндай жағдайда жоспарлаудың дұрыстығы арнайы тексеру, есептеу жұмыстарының (зиянкестің танаптарды қоныстануы мен популяция тығыздығы туралы мәліметтердің сапалы болуы) нақты деректермен өрнектелуіне тікелей байланысты болады. Мақта егістігінде сорғыш зиянкестерге (кәдімгі өрмекші кене, бітелер, трипстер) қарсы жүргізілетін шаралардың көлемі жыл сайын аздаған ғана өзгерістерге ұшырап отырады. Кейбір ауа райы салқын болған жылдары мақта егістігінде бітелер популяциясы басым дамыса, ал кәдімгі, бірқалыпты құрғақ жылдары кенелер басым дамуы мүмкін. Осындай принциппен колорад қоңызына қарсы өңдеу жұмыстарының көлемі анықталады. Үшінші топ – бұлар таралуы мен зияндылық дәрежесі жыл сайын үлкен өзгерістерге ұшырап отыратын зиянкес түрлерінің тобы. Бұл топтағы қауіпті зиянкестер – шегірткелер, шалғын көбелегі, сабақ көбелегі, жерасты кеміргіш түн көбелектері мен жапырақкеміргіш жер үстілік көбелектер, дәннің сұр көбелегі, астық барылдақ қоңызы, сүлікше қоңыздар, астық шыбындары, астық бітелері, қант қызылшасын зақымдайтын бізтұмсықтар мен бүргелер және тағы басқалары (тұқымдық қызылшаның жапырақ бітелері). Үшінші 100 топқа жатқызылған зиянкестерге қарсы жою шараларының көлемін келесі жылға жоспарлағанда, олардың популяциясының жекелеген аймақтарда таралуы мен даму дәрежесін ескерген жөн. Алдын ала бір жылға жасалған болжауда нақты бір аймақта зиянкес популяциясының санының өзгеруі анықталады. Бұл топтағы көптеген зиянды түрлер популяциясының тіршілік барысында олардың әр фазасында жекелеген зоналарда қандай стацияларды мекендейтіні және оның саны қандай болатыны белгіленген. Болжау әр аймақта келесі жылға зиянкес популяциясының санының өзгеруін анықтайды. Алдын ала күтілетін зиянкес фазасына олардың таралуы, зияндылық мүмкіндігі, популяцияның морфофизиологиялық жағдайы сәйкес келеді. Жою шараларының оңтайлы көлемін - сол аймақтағы зиянкес популяциясының санының өзгеруінің нақты жылдар аралығындағы жағдайы мен жүргізілген жою шараларының көлемін салыстыру арқылы анықтайды. Сонымен қатар зиянкестердің шағын тобы бар, олардың жаппай көбеюі өте сирек, бірақ олар алыс жерлерге қоныс аудара алады. Бұл топқа карадринаны, гамма-түн көбелегін, шалғын түн көбелегін, беде және жоңышқа түн көбелегін, капуста күйе көбелегін және тағы басқаларын жатқызуға болады. Бұл зиянкестердің таралуы жіті бақылауға алынған. Әдетте бұлардың саны жоғары ошақтары пайда болса, келесі жылға олардың жаппай көбею мүмкіндігі бар екендігі болжанады. 101 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ДАҚЫЛДАРЫНЫҢ АУРУЛАРЫН ЕСЕПТЕУ ТӘСІЛДЕРІ ЖӘНЕ БОЛЖАУ Өсімдік ауруларының дамуын болжау. Өсімдік ауруларымен күресу шараларын дер кезінде ұйымдастыру үшін, олардың дамуын алдын ала болжау қажет. Осыған байланысты қысқа мерзімдік, ұзақ және көп жылдық болжаулар жасалынады. Өсімдік ауруларының дамуын болжау фенологиялық және биометерологиялық әдістерге негізделеді. Бұлардың арасында айтарлықтай айырмашылық жоқ. Себебі, өсімдіктердің фенологиясы да ауа райы ерекшеліктеріне тығыз байланысты. Көпшілік жағдайда аурудың дамуы өсімдіктердің алғашқы залалдануынан түзілетін спора мөлшеріне байланысты. Сонымен қатар, аурудың инкубациялық мерзімі, споралардың жаңа ұрпақтарының түзілуі және қарқындылығы есепке алынады. Қысқа мерзімдік болжау. Белгілі бір өсімдік ауруының таралуы мен дамуын болжау үшін төменде келтірілген факторларды жете білу қажет. Біріншіден, ауру қоздырғышының биологиялық және экологиялық ерекшеліктері, әсіресе инфекцияның табиғатта сақталу және таралу жолдары. Екіншіден, өсімдіктердің өсу кезеңіндегі ауа райы жағдайы фитопатоген спораларының өніп, өсімдікті залалдап, аурудың дамуына қолайлы ма, немесе қолайсыз ба? Бұл үшін онкүндік немесе айлық метерологиялық болжау болуы шарт. Үшіншіден, мәдени дақылдардың фенологиясы, егілетін сорттардың ауруға беріктігі немесе бейімділігі және оның өзгеруіне агротехникалық шаралардың әсері. Ұзақ мерзімді және көпжылдық болжау. Өсімдік ауруларының дамуын алдын-ала бірнеше ай бұрын болжауға болады. Бұл үшін қыстап шыққан инфекция қорын анықтап, ауа райы жағдайы олардың таралып, өсімдіктерді залалдауына қолайлы ма, немесе қолайсыз ба, осыны нақты білу қажет. Мәдени дақылдардың фитосанитарлық жағдайына нақты сипаттама беру үшін аурудың таралуы немесе кездесу жиілігі мен оның даму қарқындылығы яғни екпінділігі анықталады. Демек, өсімдіктердің өсу, әсіресе ауруға бейімділігі артатын кезеңдерде бақылау жүргізіліп отыруы қажет. Бұл үшін алдын-ала тұрақты танаптар немесе бақылау жүргізілетін алаңдар белгіленіп, олар бойынша төмендегі мәліметтер жиналады: ● тұрақжайдың аты, танаптың нөмірі, географиялық координаттары; ● топырақ түрі, оның механикалық құрамы және т.б. көрсеткіштері; ● алғы дақыл, минералдық және органикалық тыңайтқыш- тардың қолданылуы; ● қолданылған агротехникалық шаралар, себу мерзімі мен мөлшері, суғарылуы; ● дақылдың сорты, көпжылдық өсімдіктердің отырғызылған мерзімі немесе жасы; ● қолданылған пестицидтер, мөлшері, мерзімі және жиілігі; 102 ● дақылдың түсімділігі. Мәдени дақылдардың өсу фенологиясының негізгі кезеңдері бойынша таралған ауру түрлері және олардың дамуы, күтілетін шығын мөлшері анықталады. Аурудың таралуы танаптағы оған шалдыққан өсімдіктер санымен сипатталады, даму қарқынын анықтау үшін арнайы шкалалар пайдаланылады. Аурудың таралуы (Т) төменде келтірілген формула арқылы есептеліп, пайызбен көрсетіледі. Т = n x 100 / N, N – тексеруге алынған немесе қаралған өсімдіктер саны; n – ауруға шалдыққан өсімдіктер саны. Егер бақылау бірнеше танаптарда немесе шаруашылықтарда жүргізілсе, аурудың орта есеппен алғандағы таралуы (Торт.) пайызбен төмендегі формула арқылы анықталады: Торт = ∑ SP/S ∑ SP – аурудың таралуы мен тексерілген егіс көлемімен көбей- тіндісі; S - тексерілген егіс көлемі, га. Аурудың даму дәрежесі немесе екпінділігі (R), арнайы балдық шкалалар арқылы төмендегі формула арқылы анықталады: R = ∑ab/KN ∑ ab - әр балл бойынша ауруға шалдыққан өсімдіктер санының сол балға көбейтіндісі; N - үлгідегі өсімдіктер саны; K - шкаланың ең жоғарғы балы. Мәдени дақылдардың жапырақтары мен сабақтарындағы және жеміс мүшелеріндегі дақтардың немесе теңбілдердің, тат пустулаларының, ақ ұнтақ және т.б. аурулар мөлшерінің пайызға шаққандағы көлемі арнайы шкалалармен анықталып, олардың орташа арифметикалық мәні есептеледі. Аурулардың таралуы мен даму қарқынын жалпы сипаттау үшін көпшілік жағдайда төменде келтірілген шкала қолданылады: 0 – ауру кездеспейді; 1 балл - бірен-саран өсімдіктерде, немесе олардың жеке мүшелерінде ауру белгісі байқалады; 2 балл - өсімдіктер ауруға орташа дәрежеде шалдыққан, қатты залалданған мүшелер байқалмайды; 3 балл - өсімдіктер ауруға орташа, ал кейбір мүшелер қатты шалдыққан; 4 балл - өсімдіктер ауруға қатты шалдыққан, апат болуы да байқалады. Егілетін дақылдарға және кездесетін ауру түрлеріне байланысты оларға фитосанитарлық тұрғыдан баға берудің біраз ерекшеліктері бар. 103 ДӘНДІ БҰРШАҚ ЖӘНЕ КӨП ЖЫЛДЫҚ БҰРШАҚ ТҰҚЫМДАС ЖЕМШӨПТІК ДАҚЫЛДАРДЫҢ АУРУЛАРЫ Қазақстада дәнді бұршақ дақылдарынан: асбұршақты, майбұршақты, қой бұршақты және чинаны, ал көп жылдық бұршақ тұқымдас жемшөптік дақылдардан: жоңышқаны және сиыржоңышқаны өндіреді. Асбұршақ аскохитозы немесе теңбілденуі – аскохитоз гороха (ауру қоздырғышы – Ascochyta pisi Libert.). Белгісі. Өсімдіктің жапырағы, сабағы, бұршаққабы залалданып, оларда дөңгелек немесе бұрыс пішінді, шектелген, түсі қара-қоңыр, ортасы қаралау дақтар түзіледі. Пикнидалар шар тәрізді, түсі ашық-қоңырдан, көлемі 150200мкм үлкен дақтарда ғана пайда болады. Пиноспоралар ұзынша, бастары жұмырлау, бір перделі, 10-20х4-6 мкм. Залалданған сабақта ойық жаралар болуы мүмкін. Кеселденген жас өскін қарайып, оның тамыр мойны шіриді. Инфекцияның сақталу қоры мен таралу жолдары. Инфекция қоры тұқым мен өсімдік қалдықтарында жіпшумақ, пикнида, псевдотеций, хламидоспора түрінде қыстайды. Соңғысы топырақта 3-4 жылға дейін сақталады. Ауруға әсер ететін факторлар. Аскохитоз ауруы дәріленбеген тұқымдарды пайдаланғанда, сонымен қатар жаңбырлы ауа райы және 20-250С температурада қарқынды дамып, жетілген пикноспоралар жауын тамшысымен, желмен сау өсімдіктерге тарайды. Асбұршақ антракнозы – антракноз гороха (ауру қоздырғышы – Colletotrichum pisi Pat.). Белгісі. Өсімдік бұршаққабында, сабағында, жапырағында қызыл жиекті, қоңыр дақ пайда болады. Дақ бетінде қызғылт немесе қоңыр-сұр конидия массасы түзіліп, дақ жарылады. Бұршаққаптың бетіндегі дақтар бірбірімен қосылып тұқымға дейін өтетін терең ойық жара пайда болып, кейін қатайып, күңгірттеніп, қыртыстанады. Сабақ залалданған бөлігінен сынып, өсімдік жансызданады. Зақымдалған жерде конидиялар төсеніште түзіледі. Саңырауқұлақтың споротасушысы диаметрі 100-150 мкм, ал ортасында қара теңбіл – склероций орналасады. Конидиялары тік немесе сәл иілген, ұзынша цилиндр пішінді доғалданып келген, көлемі 10-20х3-4 мкм. Инфекцияның сақталу қоры мен таралу жолдары. Аурудың қоры тұқым және өсімдік қалдықтарында склероций түрінде сақталады. Ауруға әсер ететін факторлар. Саңырауқұлақтың дамуына 18-220С температура және 60% ауа ылғалдылығы қолайлы. Майбұршақ септориозы – cепториоз сои (ауру қоздырғышы – Septoria glicines Hemmi.). Белгісі. Өсімдік жапырағында қызыл-қоңыр, қырлы, ірі дақтар пайда болады. Дәндер толысу мерзімінде бұршақтарда ұқсас бірақта түсі қарақоңыр дақтар көрінеді, әсіресе олардың белсенді дамуы пісу кезеңінде 104 өтеді. Өсімдік сабағында, бүйір тамырларында ұзынша қара-қоңыр дақтар шығады. Инфекцияның сақталу қоры мен таралу жолдары. Аурудың қоры тұқымдар мен өсімдік қалдықтарында сақталады. Ауруға әсер ететін факторлар. Саңырауқұлақ температура 5-тен 0 30 С аралығында дамиды, ал қолайлысы – 24-280С. Майбұршақ пероноспориозы немесе жалған ақ ұнтағы – пероноспориоз сои (ауру қоздырғышы – Peronospora manshuria Naum.) Syd. Белгісі. Ауруға негізінде өсімдіктің жапырағы, кейде басқа жер үсті бөліктері шалдығады. Кесел жергілікті және диффузды болуы мүмкін. Залалданған жапырақтың үстіңгі бетінде дөңгелек, ашық-жасыл, сарғыш жайылған дақтар пайда болады. Дақтардың астыңғы жағында күлгін-сұр түсті өнез түзіледі. Дақ кейін қоңырланып, ұлпасы жансызданады. Сабақ пен бұршаққабында дақтар жайылған, хлорозды, күлгін-сұр конидия тасушылардан тұратын өңез пайда болады. Вегетация кезеңінде саңырауқұлақ конидиялармен таралып, ал ооспоралары залалданған ұлпа ішінде түзіледі. Конидия тасушылары дихотомиялы бұтақталған, қоңыркүлгін түсті, конидиялары домалақ немесе сопақша, сарғыш кейде түсіз, көлемі 17-30х14-27 мкм. Ооспоралары домалақ шар тәрізді, қос қабатты, сарғыш-қоңыр түсті. Инфекцияның сақталу қоры мен таралу жолдары. Аурудың қоры өсімдік қалдықтарында ооспора түрінде сақталады. Ауруға әсер ететін факторлар. Саңырауқұлақтың дамуына қолайлы жағдай 15-260С температура және жоғары ауа ылғалының су тамшысы. Жоңышқа қоңыр дағы – бурая пятнистость люцерны (ауру қоздырғышы – Pseudopeziza medicaginis Fuck.). Белгісі. Тұқымдық жоңышқаның бұршағы түзілу кезінде ауру қатты дамып, өсімдіктің өсуі саябырлап, бұршақтары аз байланып, жапырақтары, гүлдері, түйіндері, бұршақтары түсіп қалады. Шөптік жоңышқада кеселдің салдарынан залалданған жапырақтар мезгілсіз түсіп, шөптің сапасы төмендейді. Залалданған жапырақ бетінде шашыраңқы айқын көрінетін дөңгелек, шеті иректелген, диаметрі 1-3 мм қоңыр дақтар пайда болады. Дақ үстінде майда, түсі қоңыр, дөңгелек апотецийлер дөңес түрінде көрінеді. Апотецийлер жетіле келе ашылып, табақша пішінін алады. Сабақтағы дақтардың пішіні сопақша, көлемі 4-5х2-3 мкм. Апотецийдегі қалталар цилиндр пішінді. Аскоспоралар бір клеткалы, түссіз, сопақша немесе жұмыртқа тәрізді. Әр қалтада 8 аскоспорадан орналасады. Инфекцияның сақталу қоры мен таралу жолдары. Ауру қоры өсімдік қалдығы мен аңызда қыстап шығатын апотецийлер. Ауруға әсер ететін факторлар. Ылғалды және жылы ауа райы аурудың дамуына ықпалын тигізеді. 105 Жоңышқа ақ ұнтағы – мучнистая роса люцерны (ауру қоздырғышы – Erysiphe commynis ( Wallr.) Grev. F. sp. medicaginis Белгісі. Ауру белгісі жаздың екінші жартысында залалданған әр түрлі мүшелерде ақ ұнтақты өңез түрінде біліне бастайды. Өңезде кейін қара нүкте тәрізді клейстотецийлер түзіледі. Өсімдіктің вегетация кезеңінде қарапайым конидия тасушыларда тізбектелген конидиялар түзеді. Конидиялар эллипс немесе бөшке тәрізді, көлемі 27-33 х14-17 мкм. Жаз бойы конидиялардың бірнеше ұрпағы түзіліп, ауруды таратады. Инфекцияның сақталу қоры мен таралу жолдары. Саңырауқұлақ өсімдік қалдықтарындағы клейстотеций түрінде қыстап шығады, алғашқы залалдану аскоспора арқылы өтеді. Қоздырғыш кейде жіпшумақ түрінде қыстап шығып, көктемде бірден жыныссыз споралар (конидиялар) түзеді. Ауруға әсер ететін факторлар. Аурудың таралуына өсу кезеңінің екінші жартысында өсімдіктегі тургорлық қысымның төмендеуі, жоғары температура және ауа ылғалдылығы қолайлы жағдай туғызады. Жоңышқа таты – ржавчина люцерны (ауру қоздырғышы – Uromyces striatus Schroter.). Белгісі. Ауру жапырақта, сабақта және бұршақта қоңыр ұнтақталған бөртпе түрінде білінеді. Ауру қатты дамығанда бөртпелер қосылып жапырақ бетінің едәуір бөлігін алады. Саңырауқұлақтың урединий кезеңі жаз бойы дамып, бірнеше ұрпақ береді. Жаздың соңында жапырақ үстінде қарақоңыр түсті ұнтақталған ірі телий бөртпелер жарылған эпидермис астында көрінеді. Өсімдік бұршақтанған кезде ауру қатты дамып, түзілетін тұқымның саны мен сапасы кемиді. Ауру қоздырғышы әртүрлі иесі, толық циклды дамитын паразит. Урединий споралары бір клеткалы, пішіні шар тәрізді, түсі ашық-қоңыр, қабығы бұдырлы, көлемі 18-22 х17-20 мкм, 4 өнгіш саңылауы бар. Телиоспоралары домалақтау, кейде эллипс тәрізді, түссіз қысқа сабаққа орналасқан бір клеткалы, қабығы айқын, төбесінде өнгіш саңылаулары болады. Қоздырғыштың аралық иесі – сүттіген. Инфекцияның сақталу қоры мен таралу жолдары. Телиоспоралары мен урединий жіпшелері өсімдік қалдықтарында, ал сүттігенде эций жіпшелері қыстайды. Ауруға әсер ететін факторлар. Ұзаққа созылған қыс пен салқын көктем және жаздағы жиі жаңбыр аурудың дамуына әсерін тигізеді. туғызады. Ноқат аскохитозы немесе теңбілденуі – аскохитоз нута (ауру қоздырғышы – Ascochyta rabici (Pass), Labr. Белгісі. Өсімдіктің жапырағы, сабағы, бұршаққабы залалданып, оларда түсі қара-қоңыр, ортасы қаралау дақтар түзіледі. Ортасы қаралауда пикнидалар орналасады, оның диаметрдегі мөлшері 200-250 мкм. Өсімдіктің солуы өскіндер пайда болу, ал қатты дамығаны шанақтану және гүлдену кезеңдерінде байқалады. Осы мерзімде кейбір сабақтары солып, қурап немесе өсімдік түгелімен өліп қалады. 106 Инфекцияның сақталу қоры мен таралу жолдары. Инфекция қоры тұқым мен өсімдік қалдықтарында қыстап, артынан олар инфекцияның көзі болады. Ауруға әсер ететін факторлар. Аскохитоз ауруы дәріленбеген және төзімділігі төмен сортты тұқымдарды пайдаланғанда, сонымен қатар вегетация кезеңдерінде жаңбырлы ауа райы болғанда қарқынды дамыды. Ноқаттың солуы – фузариозно-ветициллезное увядание (ауру қоздырғышы – Fusarium oxysporum Schlecht., Verticilium albo- atrum Reinke., Berth. Белгісі. Өсімдіктің тамыр жүйесі залалданады. Кеселдің әсерінен өсімдік мерзімінен бұрын солып, қурайды. Залалданған өсімдік тамырдың көлденең кесіндісінде қабық астында алғаш сарғыш сақина немесе жартылай сақина тәрізді кейін қоңырланатын түтіктер байқалады. Фузариозбен ксилема тамыр мойыны деңгейінде зақымданады, ал вертициллезбен зақымданғанда ашық-қоңыр түске боялады. Инфекцияның сақталу қоры мен таралу жолдары. Қоздырғыш ұзақ уақыт бойы егін орағынан кейінгі қалдықтар мен топырақта сақталады. Ауруға әсер ететін факторлар. Бактерия қоздырғыштың дамуына су тамшысы мен 12-180С температура қолайлы жағдай туғызады. Дәнді бұршақ дақылдарының альтернариозы – альтернариоз или серая гниль зернобобовых культур (ауру қоздырғышы – Alternaria brassicicola Witts, Botrytis cinerea Bers. Белгісі. Ноқат пен рапстың қабығы мен дәнді бұршақтарын залалдайды. Зақымдалған өсімдік мүшелерінде споротасушы саңырауқулақтар туратын қоңыр-сары түсті шаң басады. Инфекцияның сақталу қоры мен таралу жолдары. Патоген мәдени және жабайы өсімдік қалдықтарында, тамыржемістерінде сақталып, ауа арқылы тарайды. Ауруға әсер ететін факторлар. Өсімдіктің қабығы мен дәнді бұршақтарын қалыптасу кезеңінде ауаның ылғалды жоғары болғанда бітелер арқылы таралады. 107 ТЕХНИКАЛЫҚ ДАҚЫЛДАР АУРУЛАРЫ Техникалық дақылдар, қант қызылшасы. Саңырауқұлақтар мен бактериялар және вирустар қоздыратын қант қызылшасы ауруларының дамуын анықтау үшін өсімдіктердің өсу кезеңінде 3-4 рет 50-100 түптен тексеріледі. 1 - бақылау өскіндердің толық шыққан кезінде жүргізіліп, олардың ризоктониозға шалдығуы және басқа аурулардың бар-жоғы анықталады; 2 - тексеру өсімдіктердің жаппай гүлдену кезеңінде жүргізіліп, олардың макроспориоз, альтернариоз, вирустар мен бактериялар қоздыратын ауруларға шалдығуы анықталады; 3 – жиын-теріннен 2-3 апта бұрын, сабақты жияр алдында жүргізіліп, жоғарыда көрсетілген аурулардың даму қарқынындағы өзгерістер анықталады. Жапырақтар мен түйнектердің макроспориоз, алтернариоз ауруларына шалдығуын анықтағанда 5-баллды шкала қолданылады: 0 - ауру белгілері байқалмайды; 1 балл - ауру жайлаған жапырақтар мен түйнек көлемі 10%-дан аспайды; 2 балл - ауру жайлаған жапырақтар мен түйнек көлемі 20% шамасында; 3 балл - ауру жайлаған жапырақтар мен түйнек көлемі 25-50% аралығында; 4 балл - ауруға шалдыққан жапырақ пен түйнек көлемі 50% жоғары; 5 балл - қант қызылшасы сабақтары қурап, түйнектер толықтай шіріген. Қант қызылшасы вирус ауруының бірнеше түрі кездеседі, олардың даму екпінділігін 4 - балды шкаламен анықтауға болады: 1 балл - ауру белгілері әрең байқалады; 2 балл - ауру белгілері анық байқалады, өсімдіктердің өсуінде айтарлықтай өзгеріс жоқ; 3 балл - жапырақтар ширатылып, некроздалады, өсімдіктердің өсуі кенжелейді; 4 балл - өсімдіктердің өсуі кенжелеп, жапырақтар мен сабақтар қурайды, біртіндеп солып, опат болады. Осы шкаланы техниқалық, көкөніс, бақша, майлы және басқа дақылдардың вирус ауруларының таралуы мен дамуын анықтау үшін қолдануға болады. Ақ ұнтақ, церкоспороз, фитофтороз ауруларының даму дәрежесін есептеу үшін төмендегі шкала қолданылады: 0 - ауру белгілері байқалмайды; 1 балл - ауру жайлаған жапырақ көлемі 1%-дан аспайды; 2 балл - ауру жайлаған жапырақ көлемі 5-10%-ға жетеді; 3 балл - ауру жайлаған жапырақ көлемі 20%-ға жетеді; 4 балл - ауру жайлаған жапырақ көлемі 25-50% арасында; 5 балл - ауру жайлаған жапырақ көлемі 75-100%. Қызылша ауруларының қоздырғыштары өсімдіктің бар мүшелерін: жапырақтарды, сабақтарды, тұқымды және тамыр жемістерді зақымдайды.Өсімдіктің өсуі нашарлап, өнім мөлшері мен сапасы төмендейді. Қоздырғыштардың көбі өсімдік қалдықтарында сақталады. Залалданған 108 тамыржеміс қоймаға түскенде, аурудың қоздырғыштары қыс айларында да дами береді. Қыста сақтау кезінде өнім шығынын болдырмау үшін, қоймаларды мұқият дайындау қажет. Қоймаға сау жемістерді ғана салады, ал сақтау кезеңінде олардың жай-күйін қадағалап отырады. Қызылша церкоспорозы - Cercospora beticola Sacc. (Deuteromycetes класы, Hyphomycetales қатары). Негізінен шеткі жапырақтарда, дақтар түрінде байқалады. Дақтардың пішіні сопақша, ұзындығы 2-4мм, түсі сұрғылт қоңыр, шеттері қызыл-күлгін түспен жиектелген. Ең алғашқы жапырақтардағы дақтар ірі болады (диаметрі 0,5-1см). Ылғалды ауа-райы жағдайында дақтарда саңырауқұлақ споротүзгіштерінің сұрғылт өңезі байқалады. Конидийлер жел мен су арқылы тарап, ауру келесі жапырақтарға жұғады. Ауру қатты дамығанда дақтар тұтасып кетеді де, жапырақ түгелдей қурап қалады. Бірінші кезекте ең ірі шеткі жапырақтар, ал одан кейін келесі қатардағы зақымданған жапырақтар өледі. Ең жас жапырақтар ауруға төзімді, сондықтан жасыл болып қала береді. Зақымданған өсімдік қалдықтарында жуан жіпшелердің жиынтығы қыстайды. Көктемде ескі церкоспороздық дақтарда саңырауқұлақтың конидиялық споратүзгіштері дамиды. Кейбір жағдайларда аурудың қоздырғыштары тұқымда сақталып таралуы мүмкін. Аурудың әсерінен ассимиляция төмендейді, қанттану азаяды, жапырақтар жаппай қурап, тамырдың өсуі тоқтайды. Ауру белгілері. Жапырақтары, сабақтар қатты зақымдалады. Ол жерде кішігірім дөңгелекше, ақшыл немесе сұр, шеті қызғылт немесе қара-қоңыр болатын дақтар пайда болады. Ылғалды ауа-райында жапырақтың астыңғы беттерінде мицелииден және конидиилерден тұратын сұр өңез қалыптасады. Конидиилер түссіз, көптеген аралықтармен, 30-100х3-5 мкм. Аурудың сақталу көзі және таралуы. Аурудың қоздырғышы өсімдіктің зақымдалған мүшелерінде мицелиалар ретінде қыстап шығады. Ауруға себеп болатын факторлар. Ауаның салыстырмалы 0 ылғалдылығының жоғары болуы (70%), және 22-27 С қалыпты ауа температурасы. Күресу шаралары: егін орағынан кейін танаптан өсімдік қалдықтарын жинап алу керек, терең жыртуды уақытылы жүргізіп, арамшөптерді жою, қызылшаны минералдық тыңайтқыштармен қоректендіру, топырақта ылғал жинау және оны сақтау бойынша шаралар (қар тоқтату, қопсыту, арамшөптерді жою) жүргізу қажет. Тұқымды «Тізім...» бойынша дәрілеп, ал өсу кезеңінде қажет болған жағдайда фунгицидтерді пайдалану. Қызылшаның тамыр жегісі. Қоздырғыштардың қолайсыз жағдайлардың әсерінен және тұқым сапасы төмен болған жағдайда пайда болатын ауру. Қоздырғыштары 2 - 3 жұп жапырақтары қалыптасқанға дейін әлсіз өскіндердің тамырын, тұқым жарнағының сағағын және тұқым жарнағы асты буынын қарайтып шірітеді. Негізгі қоздырғыштары: Aphanomyces cochlioides Drechsl. (Oomycetes класы, Saprolegniales қатары), Pythium debaryanum Hesse(Oomycetes класы, Peronosporales қатары), Phoma betae Fr. (Deuteromycetes класы, Sphaeropsidales қатары), Rhizoctonia solaniKuhn. (Deuteromycetes класы, Mycelia steriliaқатары), Fusarium (Deuteromycetes 109 класы, Hyphomycetales қатары). Аурудың алғашқы белгілері тұқымжарнағы асты буынында немесе тамырында шыны тәріздес дақ, қара сызықтар немесе жолақтар түрінде байқалады. Кейін олар жіңішкереді, қарайып шіріп кетеді. Ауруға шалдыққан өскіндер өліп қалады, немесе нашар дамып өнімді аз береді (40%-ке дейін). Аурудың қоздырғыштары топырақта, қызылша қалдықтарында және тұқымда сақталады. Қызылшаның тамыр жегісіне төзімді сорттары жоқ. Қызылша өскіндері алғашқыда жақсы өсіп дамыса тамыр жегісі ауруына ұшырамайды. Ауру белгілері. Өскін кезінде қоңыр дақтар немесе жолақтар пайда болып, тамырлары мен тұқымжарнағы залалданады. Ауру өскіндері солып, көбіне өліп қалады. Вегетацияның екінші кезеңінде ауру белгілері қалыптасып келе жатқан тамыржемістерінде байқалады. Тамыржемістер жартылай немесе толық шіріп кетеді. Ауру қоздырғышына байланысты ауру белгілері әртүрлі болады. Фузариозды шірік кезінде саңырауқұлақтың ақ, сары немесе қызғылт мицелийі дамитын тамыржемістің ішкі бөлігі шіріп кетеді. Ризоктониозды шірік кезінде алдымен артқы бөліктері зақымдалады да, онда қоңыр, қара-қызыл мицелийлері немесе склероцилері еніп, тамыржеміс қара-қоңыр болып, немесе қарайып кетеді. Шірікпен зақымдалған өсімдіктің жапырақтары сарғайып, солып қалады, тамыржемістері қалыптасу кезінде олардың түсуі байқалады. Ризоктониозды шірік кезінде тамыржемістен қалыңдығы 7-10 ұзындығы 100-150 мкм болатын, қоңыр-күлгін саңырауқұлақтар бөлініп шығады. Ал фузариозды шірік кезінде саңырауқұлақтың макроконидиилері ұшық тәрізді, эллипсоидальды-иілген. Қант қызылшасының тамыржеміс шірігін тудырушы болып, тазқотыр мен тамыр ісігін тудыратын бактериялар болып табылады. Олар шағын қашықтықта таралады. Аурудың сақталу көзі және таралуы. Ауру қоздырғыштар топырақта конидии, хламидоспор, псевдосклероци ретінде сақталады. Ауруға себеп болатын факторлар. Тамыр жегіші ауруының дамуына топырақтың жоғарғы (80%) ылғалдылығы, төмен температура және топырақ қабықтарының пайда болуы қолайлы әсер етеді. Тамыр жемісінің шірігі ауыспалы егіс сақталмаған жағдайда, тығыз топырақтарда, тұрақсыз суғару кезінде, азот тыңайтқыштарының шамадан тыс көп болуы және ауруға төзімсіз сорттарды егу кезінде дамиды. Күресу шаралары: ауыспалы егісті, жақсы алдыңғы дақылды пайдалану;тұқымды іріктеп егу; өнген кезінде топырақты қопсытып тұру; құрғақшылық жылдары тұқымды еккеннен кейін топырақты тығыздау және тұқымды «Тізім...» бойынша дәрілеу қажет. Ақ ұнтақ - Erysiphe communis f. betae (Ascomycetes класы, Erysiphales қатары). Аурудың алғашқы белгілері жаздың ортасына қарай, құрғақшылық және ыстық кезде байқалады. Жапырақтардың бетінде алғашқыда азғантай, кейіннен тұтасып жапырақты толық басып кететін ақ ұнтақ пайда болады. Жапырақ қурайды. Жаз бойы саңырауқұлақ конидийлерімен тарайды. Аурудың қоздырғыштары өсімдік қалдықтары мен тұқымда клейстотецийлер түрінде сақталады. 110 Ауру белгілері. Жапырақтары, сабақтары залалданады, онда ақ, өрмектелген, іріңді өңездер пайда болады. Ауру белгілері вегетация кезеңінің екінші жартысында байқала бастайды. Жазда саңырауқұлақтар конидиальды кезеңінде дамиды. Конидиилер ұзын жіпше тәрізді, түссіз, бір жасушалы, 25-30х8-10 мкм. Қант қызылшасының вегетация соңына қарай мицелий бетінде майда, шар тәрізді, қоңыр, диаметрі 60-180 мкм болатын клейстотециилер қалыптасады. Аурудың сақталу көзі және таралуы. Зақымдалған өсімдік қалдықтарында және тұқымдыққа өсірілетін тамыржемісте саңырауқұлақтардың клейстотеции немесе мицелиилері сақталады. Ауруға себеп болатын факторлар. Құрғақ және ыстық, кейде жауыншашын болып тұратын ауа-райы, аурудың таралуына әсер етеді. Вегетация кезінде, әсіресе маусым, шілде айларында жауын-шашынның шамадан көп түсуі, ылғалдылықтың 70% жоғары болуы, ауа-райының салқын болуы (1520 0С). Күресу шаралары: өсімдік қалдықтарын жою; ауыспалы егісті пайдалану; минералдық тыңайтқыштарды енгізу және уақытымен суару. Қажет болған жағдайда «Тізім...» бойынша фугицидтермен өңдеу. Қызылшаның пероноспорозы -Peronospora schachtii Fuck. (Oomycetesкласы, Peronosporales қатары). Пероноспороз бірінші жылғы және тұқымдық қызылшаны залалдайды. Ауру негізінен өсімдіктердің жас мүшелерінде байқалады. Орталық жапырақтар ақшылданып, шеттері қайырылады, жуандайды және сынғыш келеді. Жапырақтардың астыңғы бетінде ылғалдылық жағдайында конидий түзгіштерден және конидийлерден тұратын сұрғылт-күлгін түсті өңез түзіледі. Саңырауқұлақ танаптағы өсімдік қалдықтарында ооспоралар, сондай-ақтамыржемістің жоғарғы бөлігінде немесе тұқымда мицелий түрінде сақталады, кейін одан ооспоралар дамиды. Залалданған тамыржемістерді көшіріп отырғызғанда, өсіп келе жатқан жапырақтарында жалған ақұнтақтың белгілері байқала бастайды. Мұндай тамыржемістер аурудың бастапқы көзі болып табылады. Өсіп даму кезеңінде саңырауқұлақ конидийлер арқылы тарайды. Аурудың тұқымда және өсімдік қалдықтарында сақталатын ооспоралардан тарауы да мүмкін. Қызылшаның ризоманиясы немесе шектен тыс тамырлануы. Ауру қоздырғышы – қызылшаның талшықтарының шірікті сарғаюының вирусы. Ауру белгілері. Зақымдалған өсімдіктің жапырақтары сарғайып, талшықтары некрозданып, хлорозданады, жапырақтары бұралады. Ауру белгілері тамыржемістерінде айқын байқалады. Олар көптеген жіңішке тамыршалармен қапталып, қошқылданады. Қызылшадан басқа вирус алабота тұқымдасына жататын мәдени және жабайы дақылдарды зақымдайды. . Аурудың сақталу көзі және таралуы. Ауру таратушы болып, Polymixa betae. топырақ саңырауқұлағы болып табылады. Вирус ұзақ уақыт топырақта сақталады. Механикалық түрде ауру өсімдіктен сау өсімдіктерге таралады 111 Ауруға себеп болатын факторлар. Топырақтың Polymixa betae. саңырауқұлақтарымен залалдануы, тұқымдардың ауруға төзімсіздігі, ауыспалы егістіктің сақталмауы. Қызылшаның нематодозы немесе гетеродерезі. Ауру белгілері. Тамыржемістері залалданады. Олардың беткі бөліктерінде көптеген жіңішке тамыршалары пайда болады. Онда алдымен ақ, кейін қараятын дөңгелекше нематода цисталары бар моншақтар болады. Ауру өсімдіктер дамымай, қатты залалданған жағдайда өліп қалады. Аурудың сақталу көзі және таралуы. Ауру таратқыш циста ұзақ уақыт сақталған топырақ болып табылады. Ауруға себеп болатын факторлар. Ауыспалы егістіктің сақталмауы және өңделмеген тұқым. Күресу шаралары: ауыспалы егісті пайдалану; бірінші жылғы мен тұқымдық қызылша танаптарын бір - бірінен алыс орналастыру (1км); өсімдік қалдықтарын жою; топырақты терең жырту; тұқымды дәрілеу жәнетазалау; зақымданбайтын сорттарды таңдау; ауру қатты дамығанда тұқымдық алқаптарды «Тізім... » бойынша фунгицидтермен өңдеу қажет. 112 ЕГІСТІКТЕРДЕГІ АРАМШӨПТЕРГЕ БОЛЖАУ ЖАСАУ ЖӘНЕ ЕСЕПКЕ АЛУ ӘДІСТЕРІ Ауыл шаруашылық дақылдары егістерінде арамшөптердің таралуы және тығыздығының мониторингі егістердің аса қауіпті арамшөптермен ластануының күтілетін деңгейін, сонымен қатар өсімдік шаруашылығының өнімділігіне келетін зиянды анықтау үшін маңызды. ЕГІСТІКТІҢ АРАМ ШӨПТЕРМЕН ЛАСТАНУ БОЛЖАУЫ Арам шөптермен күресу шараларын ұйымдастыру және рационалды жоспарлаудың негізі ауылшаруашылық алқаптарындағы арам шөптерге ғылыми түрде болжау жасау болып табылады. Арам шөптермен ластануын болжау дегеніміз келешекте агрофитоценоздағы арам шөптердің түрлік құрамы, өсімдік саны немесе тұқымының қоры, өсу күшін анықтау арқылы, ауарайының өзгеруіне қарай, жобаланған агротехникалық шаралар мен қатар, өсімдікті қорғау жүйесін ұйымдастыру үшін нақты ақпарат беру. Көпжылдық болжау, ол биологялық топтармен және арам шөптермен егістік алқаптарының ластану деңгейі мен таралуының орташа көрсеткіштері және олардың өзгеру мүмкіндігі туралы мәліметтер жиынтығы. Экономикалық қауіпті биологиялық топтар мен арам шөптердің таралуы ластану деңгейі негізінде жиналған мәліметтер, белгілі бір егістік алқабына, шаруашылыққа немесе аймақтағы егін шаруашылығының дамуы мен арам шөптермен күресудің жүйесі қалыптастырады. Ұзақ мерізімдік (бір жылдық немесе маусымдық) болжау келесі жылға немесе маусымға жасалынады. Бұнда, биологиялық топтар мен жекеленген арам шөптермен белгілі бір алқаптың, шаруашылықтағы дақылдардың, аудандағы, облыстағы және республикадағы ластануы туралы мәліметтер болжауы көрсетіледі. Болжау арам шөптермен күресу үшін агротехникалық және химиялық тәсілдерін жобалауға арналған. Қысқа мерізімдік (фенологиялық) болжау ауарайының жағдайы мен дақылдың өсуіне байланысты егістіктің арам шөптермен ластану деңгейін нақтылау және алынған мәліметтердің ақпаратының негізінде агротехникалық және химиялық күресу шараларын жүргізу мүмкіндігін анықтау. Белгілі бір дақылдың және арам шөптің өсу жағдайы (популяцияның тығыздығы, түрлік құрамы, дақылдың және арам шөптің даму сатысы) туралы алынған мәліметтер жиынтығы күресу шараларын (гербицидтердің түрлерін, қолдану әдісін, мөлшерін) тиімді жүргізуге мерізімін анықтауға мүмкіндік береді. Болжау бірнеше күнге немесе 1 айға жасалынады. Жалпы арам шөптермен ластану болжауы, олардың зияндылығын бағалау арқылы күресу шараларын тиімді жүргізуге бағытталған. Сондықтан болжаудың негізі ретінде шаруашылықты-ұйымдастыру мен экологиялық мәліметтерді пайдалану арам шөптермен күресу шараларының құрамдас бөлігі болып табылады. 113 Арам шөптермен ластанудың негізгі мәліметтердің бірі, егістіктердегі олардың таралуы, топырақтағы тұқымның тығыздығы, биологиялық ерекшеліктері, табиғи факторлардың, агротехниканың, күресу шараларының әсері, органикалық тыңайтқыштарды қолдану мен суару кезіндегі арам шөптердің тұқымдарымен толығу болып табылады. Гербологиялық болжау үш кезеңнен тұрады: Бірінші кезең – көктемгі – жазғы тексеру, егістіктегі арам шөптердің өсу сатысы кезіндегі ластанудың қысқа мерізімдік болжауы және химиялық күресу шараларын жүргізудің керектілігін анықтау. Екінші кезең – өнім жинау алдында жазғы-күзгі тексеру, агротехникалық және химиялық күресу шараларын жүргізуді жобалау үшін ұзақ мерізімдік болжау. Үшінші кезең – күзгі тексеру, топырақты жырту қабатын сараптау әдісімен, егістіктегі арам шөптердің тұқымдарымен ластану деңгейін нақтылау. Жедел тексеру арқылы алынған мәліметтердің көмегімен, белгілі бір егістіктегі арам шөптердің түрлік құрамы мен дастану деңгейі нақтыланады. ЛАСТАНУДЫ АНЫҚТАУ ТӘСІЛІ 1. Көзбен өлшеу (визуалді) есептеу ауыспалы егістіктегі әрбір алқапқатағы дақылдарға жеке жүргізеледі. Өндірісте кең таралған, қол жетімді және жеделдігінің арқасында визуалді Мальцев шкаласы әдісі көп қолданылады. Балл Арам шөптердің сан сипаттамасы 1 2 Егістікте арам шөптер бірен саран кездеседі Егістікте арам шөптердің саны біршама, бірақ дақылдың ішінде көрінбей қалуы мүмкін 3 Егістікте арам шөптер көп кездеседі, бірақ дақылдан көп емес Егістіктегі арамшөптер дақылға қарағанда көп 4 Ластану деңгейі Аз Орташа Басым Өте басым Әрбір егістік алқабын тексеруші оның диагоналы бойынша тексеріп өтуі қажет, аз дегенде бірдей қашықтықта 2-3 жерден, арам шөптердің 3-4 түріне балл бойынша баға беруі қажет. Тексеруден алынған мәліметтерді тізімге тіркейді (28 нұсқау). 2. Сандық есептеу егістіктегі дақылдарды арамшөптермен ластану деңгейі туралы толық мәлімет жинау үшін жүргізіледі. Тексеріске түскен әрбір алқапты диагоналы бойынша, бірдей қашықтықта, жаппай себілген дақылдар үшін 50×50 см, отамалы дақылға 125×20 см есептеу рамкасын 114 орналастырады, керек болған жағдайда арамшөптің салмағы анықталады. Егістің (учаскенің) көлемі 100 га - 8, 100-200 га – 12, 200-300 га – 16, 300400 га – 20 жерден үлгі алынады. Тексеру нәтижелерін тізімге енгізеді (29 нұсқау). Жоғарыда көрсетілген градациямен ластану көрсеткіштерін есептеу өте күрделі, сондықтан өндіріс жағдайында төмендегі үш градацияны қолданылады: - аз ластану – 1 м² көпжылдық арамшөптің 3 және біржылдық арамшөптің 15 данасы.; - орташа ластану - 1 м² көпжылдық арамшөптің 6 және біржылдық арамшөптің 50 данасы.; - өте көп ластану - 1 м² көпжылдық арамшөптің 7 данасы және біржылдық арамшөптің 150-100 данасы. Айта кететін жағдай, көп жылдық және бір жылдық арам шөптердің санының көрсеткіштері анықталмаса, онда гербицидтерді (өскінге, қос жарнақтыларға не дара жарнақтыларға қарсы қолданылатын немесе топырақ гербицидті) қолдану ұсынысы негізсіз болады. 3. Топырақтың ластануын бағалау. Топырақ үлгілері жырту қабатынан арнайы Шевелев, Калеетьев және басқ. бурымен алынады. Шевелевтің буры екі мыс цилиндірден және ортасынан өтетін бұрғыдан тұрады. Бұрғының тұтқасын бұрау арқылы ішкі цилиндірге толған топырақ үлгісін сурып алынады, ал сыртқы цилиндр топырақ қабатында қалады. Калентьев буры жырту қабатынан топырақ үлгісін бірден алуға арналған және оларды 0-10,10-20 және 20-30 см қабаттарына бөлуге болады. Топырақ үлгілерін (10 үлгіден кем емес), тексеруге түскен учаскенің диагоналы бойынша арасы бірдей қашықтықта алынады. Егер топырақ тыңыз болса, онда бурды тоқпақпен ұрып керекті тереңдікке дейін жеткізеді. Бурды топырақтан сурып алғаннан кейін, оны қағаз бетіне қойып, арнайы тесік арқылы пышақпен керекті бөлікті кесіп алады. Егер арнайы бур болмаса, үлгіні көлемі 20 x 25 см жерді қазып, пышақпен немесе кішкентай күрекпен алады. Топырақ үлгілерін алу күзде жер жыртылғаннан кейін немесе көктемде жер жырту қабатынан, әрбір 0-5-10-20-30 см қабаттарынан жекелеп алынады, содан кейін олардың қосындысынан 2 кг орташа үлгі жасалынады. Алынған үлгілерді алдын ала дайындалған, арнайы жүйемен жасалған этикеткаланған (мыс.: 1. 1/0-10, 10.03.2013 – бірінші цифр алқаптың нөмірі, үлгі, топырақ қабаты және алынған күні, айы мен жылы) пакеттерге салады. Кептірілген үлгідегі арамшөптің тұқымын бөліп алып, олардың түрлік құрамы мен сан шамасы анықталады. Үлгілер саны: 50 га дейін - 10; 50-100га - 20, 150 га көп болғанда – 25-30 үлгі алынады. Бірінші тәсіл үлгілерді жуу арқылы, 0,25 мм. тесігі бар елеуіштен өткізеді. Алынған тұқымдарды кептірген соң, олар сараптаудан өтеді. Құмды топырақтарды жуудың қажеті жоқ, кептірілген соң 3,1 және 0,25 мм. тесігі бар елеуштен сұрыптауға болады. 115 Екінші тәсіл – физикалық, немесе ауыр ертінділік тәсілі минералдық бөлшектер мен топырақтың және тұқым салмағының айырмашылығына негізделген. Әдетте, ауыр ертіндінді ретінде, поташ ертіндісі қолданылады: 1л суға 530 г поташты, 450 г күкіртті қышқыл цинкті немесе 265 г астұзын қолданады. Қолданылған ертіндіні сүзгіден өткізіп және булап керекті концентрацияға жеткізгенен кейін қайта қолдануға болады. Бөлініп алынған тұқым фракциясын шыны тақтайшаға салып (шының астына ақ қағаз төсеп) кепкенен кейін сұрыптайды. Бурмен алынған үлгінің көлеміне қарай арамшөптің түрін мен санын және топырақ қабаты бойынша және егістіктегі 1 га шаққанда топырақтың жалпы ластануын анықтайды (30 нұсқау). 1 м² және 1 га арамшөптің тұқымының санын анықтау үшін бурды үлгі алу көлемін төмендегі өрнекпен анықтап алу керек: Д2 S= 4 , Д - бурдың диаметрі. Алынған көрсеткішті келесі теңдеуге енгізеді: К = 10000 және өрнегіне S салып аударма коэффициенті арқылы 1 га анықтайды. Жыртылған егістіктегі 1 м² келетін арамшөптің санын анықтау үшін, алынған мәліметтердің орташа санын аударма коэффициентіне көбейтіп, алынған нәтижені 10000 көбейтсе 1 га келетін тұқым саны шығады (31 нұсқау). Болжау жасалып отырған жылға, тұқымның өсімталдығынын саны мен пайызын білу үшін, оларды зертхана жағдайында қалыпты температура мен ылғалдылықта өсіріп анықталады. Ол үшін жалпы жиналған тұқымды төртке бөліп одан - 100 данасын 4 қайталымда ылғалданған сүгіш қағазғы бар Петри табақшасына орналастырып. Тұқым суға батып қалмас үшін қағаздың астына құм немесе 1-2 заттық шыны қойылады. Өсіру термостатта жүзеге асырылады. Өскен тұқымдарды Петри табақшасынан алынып тасталынады. Әрбір 5 күн сайын өспеген тұқымдарды жаңа сүшгіш қағазға ауыстырып отырады. Өсіру уақыты 15 күнге созылады. Ірі тұқымдарды басқа. Арамшөп тұқыдарымен топырақтың ластануын бағалау Арамшөптің тұқымының саны, млн./га 5 аз 5 – 10 10 – 50 50 – 100 100 жоғары Ластану балы Ластану деңгейі 1 2 3 4 5 Өте аз Аз Орташа Көп Өте көп 116 ыдыстарда өсіреді. Есепке алынған әрбір арамшөптің тұқымдарының өсу нәтижесін арнайы жорналға жазып отырады. 4. Топырақтағы вегетативті жолмен көбейтін арамшөптердің тамыр қорын анықтау. Топырақтағы арамшөптердің тұқымын анықтау үшін үлгілерді алумен бірге жүргізіледі. Тамырлары жіңішке арамшөптерді есепке алу үшін (жатаған бидайық, салалы қарашағыр, кәдімгі мыңжапырақ т.б.) көлемі 0,25 м², ал – жуан тамырларды - 0,5 м² топырақ үлгісі қазылады. Біркелкі ластанған егістік алқабынан 10 топырақ үлгісі 35 см тереңдікке қазылады. Алынған топырақ үлгіні полиэтиленге салып, үгітіп ішінен арамшөптердің вегетативті көбейу ағзаларын жіңішке және жуанын, жасын мен ескісін және қурағанын жекелеп сұрыптап, олардың массасы мен бүршіктерін санайды және 1 м²-қа жалпы санын есептейді (32 нұсқау). Тұқым санын және вегетативті көбейу ағзаларын қорын анықтағанан кейін келесі жылға егістік алқабының арамшөптермен ластану болжауы жасалынады. 5. Органикалық тыңайтқыштардың арамшөп тұқымымен ластануды анықтау. Сараптама жасау үшін 1 кг үлгіні, жартылай қоймалжың 1000 т органикалық тыңайтқыштан, 5000 т қоймалжың – 20 жерден алады. Үлгілер арнайы үлгі алғышпен үш тереңдікте 5-7 жерден алынады. Сараптамаға үлгіден алынған орташа 200 г массасы алынады. Үлгіні елеуішке салып суға қайта-қайта батырып, су таза болғанша жуады. Жуылған массаны кептіріп, сұрыптау тақтайшасына салып, арамшөптің тұқымының жалпы санын санап, өсіргеннен кейін тіршілігі мен өсімталдығы жоғары тұқымның 1 т органикалық тыңайтқыштағы санын анықталады. Органикалық тыңайтқыштардағы арамшөп тұқымымен ластануын бағалау үшін шкала қолданылады: аз ластанған тыңайтқышта не компоста 1 тоннада 100 мың , төсенішсіз компоста 90%-ға дейінгі ылғалдықта – 30 мың тұқым; орташа ластану – 100-500 және 30-140 мың; жоғары ластану – 500-1250 және 140-360 мың; өте жоғарғы ластану – 1250 мың немесе оданда көп және 360 мыңнан көп. 6. Егуге арналған материалдың ластануын бағалау. Егуге арналған тұқымның егу сапасын анықтаумен қатар жүргізіледі: арамшөп тұқымының 1 га егістікке келетін жалпы саны мен өсімталдығы анықталады. Ластанудың мәлімет тізімі болжаудың түріне байланысты болады: қысқа мерізімдік болжауға ауылшаруашылық егістігінің ластану мәліметтерін, ұзақ мерізімді және көпжылдық болжау үшін топырақтың, органикалық тыңайтқыштың және егуге арналған тұқым материалынын ластануы туралы мәліметтерін беріледі. Сынақ атыздарының ластануын бағалау Гербицидтерді далалық сынақтан өткізу кезінде арамшөппен ластануын есептеу сандық-салмақтық тәсілімен жүргізіледі: сынақ жүргізілетін атызда есептеу алаңындағы арамшөптің 1 м2 келетін саны мен оның құрғақ және ылғалды cалмағы анықталады (1 м2 /г). 117 Гербицидтерді вегетациялық кезеңде сынақтан өткізу үшін, көктемде ластану есептерін үш мерізімде жүргізеді: бүркуге дейін (негізгі ластану дерегі), екіші рет - 30 күннен кейін, үшінші рет – егін жиналар алдында. Кейбір кездері экспериментке байланысты гербицидпен өңделгеннен кейін 45 немесе 60 күннен кейін жүргізіледі. Гербицидтерді күздік дәнді дақылдардың арамшөптеріне қарсы бүркудің алдында және 10-20 күннен кейін, алғашқы қар жаумай тұрып күздік есеп жүргізіледі. Жаздық бидайдың арамшөптерін есептеу – бүркудің алдында көктемде және жазда өткізеді. Топырақ гербицидтерін сынау, өскінге дейін қолданылатын гербицидтердің тиімділігі анықтау үшін есептеу бүркеннен кейін 50-60 күннен және егін жинаудың алдында жүргізіледі. Атыздардағы арамшөптерді көлемі 0,25 м2 алаңдарда төрт қайталымда есепке алынады. Барлық мерізімде жүргізілген алғашқы есепке алу кезінде әрбір арамшөпттің салмағын анықтамай, тек санын есепке алады. Ал, қалған мерізімде арамшөптермен ластануды сандық бағалау, арамшөптердің вегетативті ағзаларының ылғалды салмағын өлшеумен толықтырылады. Вегетациялық кезеңде сынау атызларындағы гербицидпен өңделген дақыл мен арамшөптердың жағдайын бақылау атыздарынмен салыстырып ара қатынасын есепке алады. Зақымдалған белгілерін (өсу нүктесінің зақымдалуы, жапырақ бұралуын, сабақтарының қисайю мен жуандауы, түсінің өзгеруі), олардың мерізімі мен өзгеру деңгейі, арамшөптердің өлуі немесе қайтадан қалпына келуін анықтап есепке алу. Гербицидтердің биологиялық (техникалық) тиімділігін анықтау. Сынақтағы гербицидтердің биологиялық (техникалық) тиімділігін анықтау үшін төмендегі теңдеуды қолданылады: өскінге дейін қолданылатын гербицидтің (техникалық) тиімділігін анықтау үшін О Ск = 100 − ---- ∙ 100, бұнда: К Ск– бақылаумен салыстырғанда арамшөптің саны мен ылғалды салмағының %-тік төмендеуі; О – тәжірибедегі арамшөптің саны (м2/дана) немесе олардың ылғалды салмағы (г/м2); К – бақылаудағы арамшөптің саны (м2/дана) немесе олардың ылғалды салмағы (г/м2). өскінге қолданылатын гербицидтің (техникалық) тиімділігін анықтау үшін О2 К1 С'к = 100 − ----- 100 ∙ -------, бұнда: О1 К2 118 С'к – алғашқы ластанумен салыстырғанда тәжрибедегі арамшөптің саны мен ылғалды салмағының %-тік төмендеуі; О1 – тәжірибедегі алғашқы есепке алынған арамшөптің саны 2 (дана/м ) немесе олардың ылғалды салмағы (г/м2); О2 – екінші және үшінші есепке алу кезіндегі тәжірибедегі арамшөптің саны (дана/м2) немесе олардың ылғалды салмағы (г/м2); К1 – бақылаудағы алғашқы есепке алынған арамшөптің саны (дана/м2) немесе олардың ылғалды салмағы (г/м2); К2 – екінші және үшінші есепке алу кезіндегі бақылаудағы арамшөптің саны (м2/дана) немесе олардың ылғалды салмағы (г/м2). Егерде тәжірибедегі және бақылаудағы арамшөптің алғашқы есепке алу нәтижесі бірдей болса (О1 = К1), онда теңдеу қысқартылады: О2 С'к = 100 − ----- ∙ 100, К2 где: С'к, О2 және К2 - жоғарыда көрсетілген теңдеудегідей. 119 АРАМШӨПТЕРГЕ ҚАРСЫ КҮРЕСУ ШАРАЛАРДЫ ЖОСПАРЛАУ Cистематикалық орны бойынша жіктеу - арамшөптермен химиялық құралдардың көмегімен күрес шараларын ұйымдастыруда үлкен маңызы бар. Даражарнақтылар мен қосжарнақтылар арасындағы айырмашылық болуына байланысты қосжарнақты арамшөптерді даражарнақты дақылдар егісінен жоюға, ал керісінше даражарнақты арамшөптерді қосжарнақты егісінен жоюға мүмкіндік береді. Жерлердің ластану типі өзіндік. Лластанудың негізгі жағдайын ең зиянды арамшөптердің өсіп кетуі құрайды. Олармен негізгі күрес шараларын жүргізеді. Сондай арамшөптер – сонымен бірге қауіпті түрлер, бірақ салыстырмалы аз мөлшерде кездесетіндер, оларға алдын ала (профилактикалық) шаралар жүргізеді, яғни олардың көбеюінің алдын алады. Ластанудың негізгі немесе қарапайым 3 типін: атпатамырлар, тамырсабақтар, аз жылдықтар және арамшөптердің өзіндік түрлерін 2 немесе 3 топқа бөліп көрсететін, 4 күрделі типін: атпатамырлы-тамырсабақты, атпатамырлы-аз жылдықтар, тамырсабақты-аз жылдықтар және атпатамырлытамырсабақты-аз жылдықтар деп көрсетіледі. Ластану типі арамшөптердің түр құрамынан басқа, ластану дәрежесімен де сипатталады. Әр бір егістік пен учаскеде оның ластану ерекшелігін ескере отырып, арамшөптерге қарсы жүйелік күресу шаралары, оған кіретін агротехникалық (ауыспалы егіс, топырақты өз мезгілінде өндеу, себу, өнімді жинау) және химиялық (гербицидтер қолдану) шараларды, тұқым тазалығын бақылау, т.б., карантинді арамшөптерге қарсы - карантиндік шараларды ұсынады. Сондықтан арамшөптермен күрес шараларын жоспарлауда егістіктердің ластануының нақтылы және және потенциалды мәліметтеріне сүйену керек (33,34,35 нұсқаулар). Осы мәліметтерді гербицидтер қолдануды жоспарлау кезінде де басшылыққа алған дұрыс. Жоспарлау кезінде арамшөптермен күресте ең тиімді тәсілдер мен әдістер қолдану ескеріледі: - аландарды тексеру кезіңде арамшөптермен өте шамалы ластанған егіске гербицидтерді пайдаланудың қажеті жоқ, аз мөлшердегі арамшөптерді мәдени дақылдардың оларды тұншықтыру мүмкіндігімен үлестіре отырып, агротехникалық ( жер өңдеу, тырмалау, қатараралық өндеу және тағы басқа) шаралармен жоюға болады; - әлсіз ластануда жеке аудандарды сол топқа арамшөптердің аса қауіпті түрлері кездескен жағдайда ғана гербицидтермен өңдеу жоспары қосылады; - орташа ластануда ескерулі ауданның барлығында «Қазақстан Республикасы аумағында қолдануға рұқсат етілген пестицидтер (улы препараттар)» тізіміне сәйкес гербицидтерді орташа мөлшерде қолдану жоспарланады; - егістер көп және өте көп арамшөптермен залалданғанда гербицидтер және олардың қосындылары ұсынады. 120 Карантинді арамшөптер кездескен жағдайда, ондай аудандар олардың санына қарамастан, гербицидтермен өңдеуге жатады. ЭЗШ және гербологиялық мониторингтің нақты нәтижелерінің негізінде гербицидтермен өңдеуге жататын аудандардың болжамы ұсынылады. Дәнді дақылдар егісіндегі басымдылық танытатын арамшөп түрлерінің экономикалық зияндылық шегі (ЭЗШ, дана/м2) 1. Біржылдық даражарнақтылар: кәдімгі қара сүлы 15-25 шашақты тары 25-50 тауық тары 40-50 мысық құйрық немесе көк итқонақ 60-80 2. Бір жылдық қос жарнақтылар: егістік қыша 12 шырмауық қарақұмығы 19 ноғай қарақұмығы 7-11 ақ алабота 9-16 кәдімгі гүлтәжі 10 егістік ярутка 18 3. Көп жылдық даражарнақтылар: қара бас шалғын 3-6 жатаған бидайық 3-6 4. Көпжылдық қос жарнақтылар: қызғылт қалуан (тікенқурай) 3-4 далалық шырмауық 4-5 татар ақсүттігені (көк қалуен) 3-4 талшықты сүттіген 3-6 егістік (сары) қалуен 4-5 Мониторинг ластану деңгейін, ауыспалы егістің егістіктеріндегі арамшөптердің саны мен түрлік құрамы, шаруашылық, аудан, облысты сипаттайтын, егістіктердің ластану картасын дайындаумен аяқталады. Мұндай карталар агрофитоценоздағы зиянды арамшөптермен күрес әдістерін жасау, іс – шаралар жопарлау және ұйымдастыру тікелей деректер болып саналады. 121 ҚОСЫМША 1 - нұсқа Саршұнақтардың санын есептеу нәтижесі 1. Облыс___________________________ 2. Аудан_____________________________ 3. Шаруашылық______________________ 4. Күн______________________________ Жер түрлері Аудан, га Аландар саны, дана. Тіршілік ететін Қоныстанған, га індер саны, га Барлығы: Қоныстанған, га_______________ оның ішінде 1 га келетін тіршілік ететін індер саны (кеміргіштер) 5 дейін ______; 10 дейін ______; 20 дейін______; 30 дейін______; > 30______. Тексеруші______________________________________________________________ Шаруашылықтың жетекшісі___________________________________________ 2 - нұсқа Тышқан тәрізді кеміргіштердің санын есептеу нәтижесі 1. Облыс___________________________ 2. Аудан_____________________________ 3. Шаруашылық______________________ 4. Күн______________________________ Жер түрлері Аудан, га Аландар саны, дана. Қоныстанған, га Тіршілік ететін індер саны, 1 га Барлығы: Тексерілген аудан, га_______________. Қоныстанған аудан, га_______________ оның ішінде 1 га келетін тіршілік ететін індер саны: 50дейін________; 51-100_______; 101-200_______; 201-300_______; 301-500_______; > 500_______. Тексеруші_______________________________________________________________ Шаруашылықтың жетекшісі __________________________________________ 122 3 - нұсқа Зиянды шегірткелердің күбірше санын есептеу нәтижесі 1. Облыс___________________________ 2. Аудан_____________________________ 3. Шаруашылық______________________ 4. Күн______________________________ Күбірше кездескені, дана. Күбірше Жер Аудан, Үлгілер саны, саны, залалданбағанаурғандар, барлыкагориясы мын. га дана. м2 дар паразитпен. ғы Барлығы : Тексерілген аудан, га_______________. Қоныстанған аудан, га_______________ Оның ішінде м2. до 1 дана.________; 1,1-2 дана._______; 2,1-5 дана.________; 5,1-10 дана.________; > 10 дана._________. Тексеруші______________________________________________________________ Шаруашылықтың жетекшісі___________________________________________ 4- нұсқа Зияды шегірткелердің дернәсілдер (ересектері) санын есептеу нәтижесі 1. Облыс___________________________ 2. Аудан_____________________________ 3. Шаруашылық______________________ 4. Күн______________________________ Жер категориясы Жер түрлері Алан, га Үлгілер саны , дана. Дернәсілдер саны, м2, га Барлығы: Тексерілген аудан, га_______________. Қоныстанған аудан, га_______________ оның ішінде италиялық және мароккалық шегірткелердің тығыздығы 5 дана./м2 дейін________________ 10 дана./м2 дейін________; > 10 дана/м2________. Азиялық 2 шегіртке - 100-500 дана./м _______ 500,1-1000 дана./м2________. Саяқ шегірткелерде - 3 дана./м2 дейін_________; 5 дана./м2_дейін___________ 10 дана./м2_дейін________; 15 дана./м2_дейін________; > 15 дана./м2_________. Тексеруші______________________________________________________________ Шаруашылықтың жетекшісі ______________________________________ 123 5 -нұсқа Сымқұрттардың (жалған сымқұрттардың) есептеу нәтижесі 1. Облыс___________________________ 2. Аудан_____________________________ 3. Шаруашылық______________________ 4. Күн______________________________ 5.Дақыл: а) өткен жылы_________; б) осы жылы___________; в) келесі жылы қандай болады__________. 6.Жыртылатын жер жағдайы, көлемі және үлгіні алатын әдісі_____________________. Аты және зиянкестің даму фазасы Барлы -ғы Үлгі № 1 2 3 4 5 6 7 8 Орташа саны, м2 Сымқұрттар Қуыршақтар Шыртылдақ қоңыздар Тексерілген аудан, га_______________. Қоныстанған аудан, га_______________ оның ішінде 1 дана./м2 дейін____________; 3 дана./м2_дейін_________; 5 дана./м2 дейін 10 дана./м2_дейін_________; > 10 дана/м2_________. Тексеруші______________________________________________________________ Шаруашылықтың жетекшісі _________________________________________ 6 -нұсқа Сымқұрттардың әсерінен егістердің сирегенін есептеу нәтижесі 1. Облыс___________________________ 2.Аудан_____________________________ 3. Шаруашылық______________________ 4. Күн______________________________ Дақыл Танап № Аудан, га Зақымдалған барлығ өлгені.% растений, гнезд, ывсего попогибло Тексерілген аудан, га_______________. Қоныстанған аудан, га_______________ оның ішінде зақымдалғаны: әлсіз__________; орташа__________; күшті__________. Тексеруші ______________________________________________________________ Шаруашылықтың жетекшісі __________________________________________ 124 7-нұсқа Күзгі және көктемгі кеміргіш көбелектерді есептеу нәтижесі. Облыс___________________________ 2. Аудан_____________________________ 3. Шаруашылық______________________ 4. Күн______________________________ Дақыл Үлгі № Қуыршақтар мен жұлдызқұрттар саны, дана./м2 орташа максимальды Қоныстанған, % паразиттермен аурулармен басқа жағдайлар. өлгені Тексерілген аудан, га_______________. Қоныстанған аудан, га_______________ оның ішінде тығыздығы: 0,2 дана./м2_________; 0,3-0,6 дана./м2________; 0,7-1,5 дана/м2_________ 1.6-2,0 дана/м2__________; > 2,0 дана/м2___________. Тексеруші ______________________________________________________________ Шаруашылықтың жетекшісі ___________________________________________ 8- нұсқа Кеміргіш көбелектердің ұшуы мен өсімталдығын есептеу нәтижесі Облыс___________________________ 2. Аудан____________________________ Ұстағыш түрлері Дақыл 3.Шаруашылық______________________ 4. Күн______________________________ Ұстаған аналықтар түрлері Ішін жар- Бір анал. Аналық. Ұстаған аналық, ған бос саны орташа түікшелері аналық жұмырт. түтікшелеоның іш. ааналық барлығы саны рі, % саны аналық. Тексерілген аудан, га_______________. Қоныстанған аудан, га_______________ Тексеруші______________________________________________________________ Шаруашылықтың жетекшісі___________________________________________ 125 9 -нұсқа Кеміргіш көбелектердің санын мен зияндылығын есптеу нәтижесі1. Облыс___________________________ 2. Аудан_____________________________ Үлгіде өсімдіктер саны жас бойынша 1-2 3-4 5-6 барлығы жұлдызқұрттар Табылған саны Өсмдіктердің даму фазасы Өсімдіктердің даму фазасы Дақыл 3. Шаруашылық __________________ 4. Күн_____________________________ зақымдалған өлгені әлсіз қатты Тексерілген аудан, га_______________. Қоныстанған аудан, га_______________ оның ішінде тығыздығы: 0,5 дана/м2_дейін_________; 0,5-1,0 дана/м2___________; 2,0-3,0 дана/м2________; 4,0-5,0 дана/м2_________; > 5,0 дана/м2___________. Тексеруші______________________________________________________________ Шаруашылықтың жетекшісі _____________________________________________________ 10 - нұсқа Жаға шыбынның қыстайтын және қыстап шыққан қуыршақтардың санын есептеу нәтижесі 1.Облыс___________________________ 2. Аудан____________________________ 3. Шаруашылық______________________ 4. Күн______________________________ Жер түрі мен Стация дақыл аты Үлгі саны Жұлдызқұрт саны, дана/м2 максиорташа мальды Залалданған, % паразитермен аурулармен Зиянкестің орташа тығыздығы, дана Тексерілген аудан, га_______________. Қоныстанған аудан, га_______________ Тексеруші______________________________________________________________ Шаруашылықтың жетекшісі___________________________________________ 126 11- нұсқа Жаға шыбынының ұшуы қарқыны мен аналықтар өсімталдығын есептеу нәтижесі 1. Облыс___________________________ 2. Аудан_____________________________ Название участника 3. Шаруашылық______________________ 4. Күн______________________________ Аналықтардың ішін ашқанда жұмыртқаның даму Ұшуы қаркамера саны Тексерілген Қалыптасқыны ( 50 қастадиясы аналықтар дамға кездесқан жұбар- дегенерацияға № кен көбелекмырқалар 1 2 3 4 лығы түскендер тер саны) Тексерген аудан, га_______________. Қоныстанған аудан, га_______________ Тексеруші______________________________________________________________ Шаруашылықтың жетекшісі___________________________________________ 12 - ңұсқа Жаға шыбынының жұмырқа жұлдызқұрттар санын есептеу нәтижесі 1. Облыс___________________________ 2. Аудан_____________________________ 3. Шаруашылық______________________ 4. Күн______________________________ Саны, дана/м2 Дақыл және даму фазасы Қаралған алан саны жұмыртқа Өсімдіктердің зақымдалжұлдызқұртғаны, % тар Зақымдалған баллы Тексерілген аудан, га_______________. Қоныстанған аудан, га_______________ оның ішінде жұлдызқұрттар тығыздығы: 3 дана/м2 дейін_______; 5 экз./м2_дейін______; 10 дана/м2_дейін______; 15 дана/м2_дейін______; 20 дана/м2_дейін______; > 20 дана/м2_______. Тексеруші______________________________________________________________ Шаруашылықтың жетекшісі___________________________________________ 127 13 - нұсқа Қыстап шыққан жүгері сабақ көбелегі жұлдызқұрттарын есептеу нәтижесі. 1.Облыс___________________________ 2. Аудан_____________________________ өлгені тірсі басқа жағдайдан өлгені аурғаны паразитталған Оның ішіңде қуыршақжұлдызқұрттар тар тірісі оның ішінде зиянкеспен қонысқан Анализге түскен сабақ саны Тексергенде жұлдызқұрттар мен қуыршақтары (барлығы) барлығы Участке № 3. Шаруашылық______________________ 4. Күн_____________________________ 5. Дақыл______________________ 1 субстратқа барлық тірі жұлдызқұрттар мен қуыршақтар Тексерілген аудан, га_______________. Қоныстанған аудан, га_______________ Тексеруші______________________________________________________________ Шаруашылықтың жетекшісі___________________________________________ 14 - нұсқа Қыстап шығатын және бірінші ұрпақтағы жүгері сабақ көбелектердің ұшуы мен өсімталдығын есептеу нәтижесі 1. Облыс___________________________ 2. Аудан_____________________________ 3. Шаруашылық______________________ 4. Күн______________________________ масимальды орташа Қуыршақтың дене салмағы басталғаны аяқталғаны Ұрпағы Стадиясы, дақыл КөбелектерКөбелектер дің өсімталСалған -дің ұшу дығы ( 20 кө- жерде жұмерзімі белекті ішін мыртқаларашқанда) дың ортасаны ( 20 данада) Тексерілген аудан, га_______________. Қоныстанған аудан, га_______________ Тексеруші______________________________________________________________ Шаруашылықтың жетекшісі___________________________________________ 128 15 - нұсқа Қыстап шығатын жүгері сабақ көбелектер жұлдызқұттардың есептеу нәтижесі Участкенің ауданы, га Участке № 1. Облыс___________________________ 2. Аудан _____________________________ 3. Шаруашылық ______________________ 4. Күн______________________________ 5. Дақыл____________________ Жұлдызқұрттардың Тексерілген сабақ саны табылғаны Алынған оның ішінде үлгілер саны барлығы орташа 1 барлығы числе сабақта саны % поврежденных Тексерілген аудан, га_______________. Қоныстанған аудан, га_______________ Тексеруші______________________________________________________________ Шаруашылықтың жетекшісі___________________________________________ 16 - нұсқа Бұршақ дәнді дақылдардың ерте көктемдегі зиянкестер саны, өскінділер мен тұқымдар зақымданғанын есептеу нәтижесі 1. Облыс_____________________________ 2. Аудан________________________________ 3. Шаруашылық________________ 4. Дақыл_______________ 5. Сорт_____________ 6. Себу мерзімі_____________ 7. Күн_______________ 1 2 Барлы ғы,% Ор., м2 Тексерілген аудан, га_______________. Қоныстанған аудан, га_______________ Тексеруші_____________________________________________________________ Шаруашылықтың жетекшісі__________________________________________ 129 өлгендер зақымдалған зақымдалмаған барлығы барлығы сымқұрттар 3 жалған сымқұрттар Топырақта зиянкестер дән зақымдалған, балл зақымдалмаған барлығы барлығы өліжегіштер қант қызыл. бізтұм. Үлгілер № түйнек. бізтұмсық. Топырақ бетінде зиянкестер өсімдіктер 17 - нұсқа Бұршақ бітесінің санын есептеу нәтижесі 1. Облыс___________________________ 2. Аудан______________________________ 3. Шаруашылық___________________ 4. Сорт____________ 5. Кұн______________ Танап № Даму фазасы Үлгіде қоҚоңыстанған ңыстырлароның ішінде баллмен Аудан, га дың саны, өсімдік100 тер 1 2 3 орташа өсімдікке оның ішінде , баллмен: 1 балл - 20 дана/өсімдікке дейін______; 2 балла - 20-дан 50 дейін дана/өсімдікке_; 3 балла -51 және > дана/өсімдікке_____________. Тексеруші_____________________________________________________________ Шаруашылықтың жетекшісі__________________________________________ 18 - нұсқа Бұршақ қоңызының санын есептеу нәтижесі 1. Облыс___________________________ 2. Аудан______________________________ 3. Шаруашылық___________________ 4. Сорт____________ 5. Кұн______________ Өсімдіктің даму фазасы Қаққышпен 100 рет қаққанда түскен қоңыздар саны Аудан, га Дәндердің зақымдалғаны, % Тексерілген аудан, га_______________. Қоныстанған аудан, га_______________ Тексеруші_____________________________________________________________ Шаруашылықтың жетекшісі__________________________________________ 130 19 - нұсқа Фитономустың санын есептеу нәтижесі 1. Облыс___________________________ 2. Аудан_____________________________ өсімдік қалдықтары аңыз Жұмыртқалардың табылғаны алшын көк Өсімдіктің даму фазасы Участке № 3. Шаруашылық______________________ 4. Күн______________________________ Үлгіде бунақденелілердің саны (қақышпен 100 рет қаққанда) барлығы оның ішінде ересек қандалалар, дана дернәсілдер Сабақтардың. зақымдалғаны, % Тексерілген аудан, га_______________. Қоныстанған аудан, га_______________ оның ішінде тығыздығы: бірлі жарлы қоңыздар______; 5-10 дана/м2______; > 10 дана/м2_______. Тексеруші_____________________________________________________________ Шаруашылықтың жетекшісі__________________________________________ 20 - нұсқа Фитономус дернәсілдерінің зақымдалғанын есептеу нәтижесі 1. Облыс___________________________ 2. Аудан_____________________________ Дақыл Шөптің пайдаланған жылы Өсімдіктің даму фазасы Аудан,, га 3. Шаруашылық______________________ 4. Күн______________________________ Зақымдалған, % және балл 1 2 3 Зақымдалғаның орташа баллы Тексерілген аудан, га_______________. Қоныстанған аудан, га_______________ Тексеруші_____________________________________________________________ Шаруашылықтың жетекшісі__________________________________________ 131 21 - нұсқа Жоңышқа қандаласы жұмыртқаларын есептеу нәтижесі 1. Облыс___________________________ 2. Аудан_____________________________ 3. Шаруашылық______________________ 4. Күн______________________________ Өсімдіктің даму фазасы Шөптің пайдаланған жылы Аудан, га 1 м2 жұмыртқа саны барлытірісі өлгені ғы Тексерілген аудан, га_______________. Қоныстанған аудан, га_______________ Тексеруші_____________________________________________________________ Шаруашылықтың жетекшісі__________________________________________ 22 - нұсқа Жоңышқа қандаласы имагосы мен жұмыртқаларын есептеу нәтижесі 1. Облыс___________________________ 2. Аудан_____________________________ 3. Шаруашылық______________________ 4. Күн______________________________ Өсімдіктің даму фазасы Шөптің пайдаланған жылы Аудан, га Зиянкестер саны, дана 1 м2 -қа 100 рет қаққанда Тексерілген аудан, га_______________. Қоныстанған аудан, га_______________ Тексеруші_____________________________________________________________ Шаруашылықтың жетекшісі__________________________________________ 132 23 - нұсқа Жоңышқа қандаласымен жоңышқаны зақымдалғанын есептеу нәтижесі 1.Облыс___________________________ 2. Аудан_____________________________ 3. Шаруашылық______________________ 4. Күн______________________________ Даму фазасы Пайдаланатын жылы Зақымдалғаны Аудан, га 50% дейін 50% жоғары Зақымдалған өсімдіктердің салыстырмасы Тексерілген аудан, га_______________. Қоныстанған аудан, га_______________ Тексеруші_____________________________________________________________ Шаруашылықтың жетекшісі__________________________________________ 24 - нұсқа Жоңышқа жуанаяқтысының саны мен жоңышқа тұқымын зақымдалғанын есептеу нәтижесі 1.Облыс___________________________ 2. Аудан_____________________________ Дақыл Участке № 3. Шаруашылық_________4. Шөптің пайдаланған жылы _________ 5.Күн __________ Өсімдіктің даму фазасы Аудан, га Қаққышпен 100 рет Тұқымдар1 м2 дернәқаққанда үлгідегі дың засілдердің бунақденелілер қымдалғаны табылғаны саны, дана ,% Тексерілген аудан, га_______________. Қоныстанған аудан, га_______________ Тексеруші_____________________________________________________________ Шаруашылықтың жетекшісі__________________________________________ 133 25 - нұсқа Түйнектің бізтұмсық қоңыздарының санын есептеу нәтижесі 1. Оылыс___________________________ 2. Аудан________________________________ 3. Шаруашылық___________________ 4. Сорт______________ 5. Күн_________________ ӨсімдікУчастке Үлгілер тің даму № № фазасы Бунақденелілердің фазасы қоңыздар дернәсілдер қуыршақтар өткен жыл. жастары Тексерілген аудан, га_______________. Қоныстанған аудан, га_______________ Тексеруші_____________________________________________________________ Шаруашылықтың жетекшісі__________________________________________ 26 - нұсқа Түйнектің бізтұмсық қоңыздарымен жапырақтың зақымдалғанын есептеу нәтижесі Оның ішінде Үлгілер № Өсімдіктердің барлығы зақымдалмаған Өсімдік даму фазасы зақымдалған Участке № 1. Облыс___________________________ 2. Аудан________________________________ 3. Шаруашылық___________________ 4. Сорт______________ 5. Күн_________________ оның ішінде зақымдалған баллмен 1 2 3 4 5 Тексерілген аудан, га_______________. Қоныстанған аудан, га_______________ Тексеруші_____________________________________________________________ Шаруашылықтың жетекшісі__________________________________________ 134 27 - нұсқа Зиянкестермен тұқымдық жоңышканың зақымдалғанын есептеу нәтижесі жоңышқа беде бителер (бірн.) тихиустар жуаняқтылар барлығы қоңыздар қуыршақ. Қаққышпен 25 рет қаққанда Жұлдызфитономус құрттар дернәсіл. тихиустар Күн жуанаяқтылар 1. Облыс___________________________ 2. Аудан________________________________ 3. Шаруашылық_______________________4. Күн __________________________________ Басқа зиякестер Тексерілген аудан, га_______________. Қоныстанған аудан, га_______________ оның ішінде дәрежеде: шамалы___________; орташа__________; қатты___________. Тексеруші_____________________________________________________________ Шаруашылықтың жетекшісі__________________________________________ 28 – нұсқа Зақымдалған тұқымдарды есептеу 7- ші күні өскінділер саны, дана Үлгінің номері және дұрыс өніп көгерқайтарма өнбегендер шыққаны гендер 135 15 тәулікте аурумен зақымдалғаны тамыр септориоз шірігі Басқа аурулар 29 – нұсқа Мақтаның аурулармен залалданғандағы есептеу нәтижесі 1. Облыс___________________ 2. Аудан ________________ 3. Шаруашылық __________ 4. Дақыл____________ 5. Сорт______________ 6. Аудан, га_________________ 7. Агротехника (суару, тыңайытқыш)_________________ Аурулар Талдайтын немесе Арудың байқазалалданатын латын мерзімі мүшелер (күн, өсу фазасы) Жапырақтың (жемістің, қаушақтың) залалданғаны, % есепке алуда 1 2 3 4 Ескерту 30 – нұсқа Күнбағыстың аурулармен залалданғандағы есептеу нәтижесі 1. Облыс___________________ 2. Аудан ________________ 3. Шаруашылық __________ 4. Дақыл____________ 5. Сорт______________ 6. Аудан, га_________________ 7. Агротехника (суару, тыңайытқыш)_________________ Аурулар Талдайтын немесе Арудың байқазалалданатын латын мерзімі мүшелер (күн, өсу фазасы) 136 Жапырақтың (сабақтың, себеттің ) залалданғаны, % есепке алуда 1 2 3 4 Ескерту 31 – нұсқа Қант қызылшаның аурулармен залалданғандағы есептеу нәтижесі 1. Облыс___________________ 2. Аудан ________________ 3. Шаруашылық __________ 4. Дақыл____________ 5. Сорт______________ 6. Аудан, га_________________ 7. Агротехника (суару, тыңайытқыш)_________________ Аурулар Жапырақтың (тамырларың, жеміс таТалдайтын немесе Арудың байқамырларың) залалданатын латын мерзімі залалданғаны, % мүшелер (күн, өсу фазасы) есептке алуда 1 2 3 4 Ескерту 32 – нұсқа Капустаның аурулармен залалданғандағы есептеу нәтижесі 1. Облыс___________________ 2. Аудан ________________ 3. Шаруашылық __________ 4. Дақыл____________ 5. Сорт______________ 6. Аудан, га_________________ 7. Агротехника (суару, тыңайытқыш)_________________ Аурулар Жапырақтың (соТалдайтын немесе Арудың байқа- бықтың, қауданның ) залалданғаны, % залалданатын латын мерзімі есептке алуда мүшелер (күн, өсу фазасы) 1 2 3 4 Ескерту 33 – нұсқа Қызанақтың аурулармен залалданғандағы есептеу нәтижесі 1. Облыс___________________ 2. Аудан ________________ 3. Шаруашылық __________ 4. Дақыл____________ 5. Сорт______________ 6. Аудан, га_________________ Аурулар Талдайтын немесе Арудың байқазалалданатын латын мерзімі мүшелер (күн, өсу фазасы) 137 Жапырақтың (сабақтың, жемістың) залалданғаны, % есепке алуда 1 2 3 4 Ескерту 34 – нұсқа Киярдың аурулармен залалданғандағы есептеу нәтижесі 1. Облыс___________________ 2. Аудан ________________ 3. Шаруашылық __________ 4. Дақыл____________ 5. Сорт______________ 6. Аудан, га_________________ 7. Агротехника (суару, тыңайытқыш)_________________ Аурулар Талдайтын немесе Арудың байқазалалданатын латын мерзімі мүшелер (күн, өсу фазасы) Жапырақтың (сабақтың, жемістың) залалданғаны, % есепке алуда 1 2 3 4 Ескерту 35– нұсқа Жеміс дақылдардың аурулармен залалданғандағы есептеу нәтижесі 1. Облыс__________ 2. Аудан _________ 3. Шаруашылық __________ 4. Дақыл____________ 5. Сорт______________ 6. Жеміс егістігінің жасы _________ 7. Аудан, га_________________8. Агротехника (суару, тыңайытқыш)_________________ 9. Топырақтың типі және механикалық құрамы )_________________ Аурулар Талдайтын немесе Арудың байқазалалданатын латын мерзімі мүшелер (күн, өсу фазасы) 138 Жапырақтың (жемістың) залалданғаны, % есепке алуда 1 2 3 4 Ескерту ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 1. Агарков В.Д., Сапелкин В.К. Система мероприятий по защите посевов риса от вредителей, болезней и сорняков. М.: Агропромиздат, 1985. 2. Ашикбаев Н.Ж., Рябинина Г.Н., Бочарников А.П. Болезни и вредители зерновых культур на юге, юго-востоке Казахстана. Алматы. Фермерская информационная служба, 1999. 3. Ашикбаев Н.Ж., Рябинина Г.Н., Бочарников А.П. Болезни и вредители риса на юге, юго-востоке Казахстана. Алматы: Фермерская информационная служба, 1999. 4. Беляев И.М. Вредители зерновых культур. М.: Колос, 1974. 5. Бруннер Ю.Н., Исмухамбетов Ж.Д. Определитель главнейших вредителей сахарной свеклы в Казахстане. Алма-Ата, «Кайнар», 1977. 6. Брянцев Б.А. Сельскохозяйственная энтомология. Л.: Колос, 1966. 7. Гештовт Ю.Н., Пашкин Н.Я. Гербициды и их применение в Казахстане. Алма-Ата, «Кайнар», 1976. 8. Головин П. Н., Арсеньева М. В., Тропова А. Т., Шестипёрова З. И. Практикум по общей фитопатологии. Санкт – Петербург: Изд. «Лань», 2002. 9. Горбунов Н.Н., Тимохина А.Ф., Собакарь Г.А. и др. Выявление, учет, прогноз численности пшеничного трипса и сигнализация сроков борьбы с ним в Западной Сибири и Северном Казахстане. Методические рекомендации. Новосибирск, 1984. 10. Горленко М.В. Сельскохозяйственная фитопатология. М.: «Высшая школа», 1968. 11. Гулий В.В., Памужак Н.Г. Справочник по защите растений для фермеров. - К.: Universitas, М.: Росагросервис, 1992. 12. Гуслиц Г.С., Завертяева Л.М., Шапиро И.Д., Шура-Бура Г.Б. Методические указания по учету численности стеблевых пилильщиков, злаковых тлей, пьявицы и сигнализации сроков борьбы с ними. М.: Колос, 1977. 13. Жанарбекова А.Б., Койшибаев М. Анализ многолетней динамики развития фитофтороза от погодных условий. Вестник с.-х. науки Казахстана. – №5. - 2001. 14. Защита зерновых культур от вредителей, болезней и сорных растений. Под общей редакцией Т. Н. Нурмуратова. Алма-Ата «Кайнар», 1986. 15. Защита зерновых культур и картофеля от вредителей, болезней и сорных растений. – Алматы, 1997. 16. Иванников А.В., Шрамко Н.В., Мукажанов К.М. Земледелие Северного Казахстана. Астана.: Аграрный университет им. С. Сейфуллина, 2001. 17. Исаев В. В. Прогноз и картографирование сорняков. М.: ВО «Агропромиздат», 1990. 18. Исин М.М. Болезни сада. Алма-Ата, «Кайнар», 1984. 19. Исин М.М. Вредители сада. Алма-Ата, «Кайнар», 1987. 20. Исин М.М. Инфекционное усыхание плодовых культур. Алматы, 2007. 139 21. Исмухамбетов Ж.Д. Вредители сахарной свеклы в Казахстане и защита посевов от них. КазАСХН. Алматы, 1993. 22. Казенас Л.Д. Болезни сельскохозяйственных растений Казахстана. – Алма-Ата Кайнар. 1974. 23. Камбулин В.Е., Мельничук А.И. Рекомендации. Система мероприятий по защите многолетних бобовых и злаковых трав от вредителей. Алма-Ата, «Кайнар», 1982. 24. Карипов Р.Х. Практикум по земледелию. Казахский аграрный университет им. С. Сейфуллина, Астана, 2002. 25. Киселёв А.Н. Сорные растения и меры борьбы с ними. М.: Колос, 1971. 26. Койшибаев М. Болезни зерновых культур. Алматы, «Бастау», 2002. 27. Койшибаев М., Кауменова Г.С. Фитосанитарная и иммунологическая оценка проса (методические указания). Агропромиздат, 1990. 28. Койшибаев М., Турапин В.П., Исмаилова Э.Т., Мостовой В.А., Здорожевская С.Д. Защита зерновых культур от наиболее опасных болезней (рекомендации). Алма-Ата, «Кайнар», 1988. 29. Койшибаев М., Исмаилова Э.Т. Роль семян в передаче инфекции болезней пшеницы. – Вестник с.-х. науки Казахстана. – №10. - 1989. 30. Космачевский А.С., Голиков В.И. Корневая свекловичная тля. М.: Колос, 1976. 31. Кряжева Л.П. Хлебная жужелица. Л.-М.: 1962. 32. Кряжева Л.П., Стойчев О.А. Методичесие указания по выявлению, прогнозу развития вредоносности хлебной жужелицы и южного серого долгоносика и сигнализация сроков борьбы (второе издание). М.: Колос, 1977. 33. Мауи А.А. Болезни корнеплодов сахарной свеклы. Алматы, 2009. 34. Микроорганизмы возбудителей болезней растений (под редакцией В.И. Билай). – Киев: Наукова-думка, 1988. 35. Нурмуратов Т.Н. и др. Саранчовые вредители сельскохозяйственных растений Казахстана и рекомендации по ограничению их численности. Алматы: «Asia Publishing», 2000. 36. Нурмуратов Т.Н., Койшибаев М., Шек Г.Х., Гештовт Ю.Н. Защита зерновых культур от вредителей, болезней и сорных растений. Алма-Ата: Кайнар, 1986. 37. Осмоловский Г.Е., Бондаренко Н.В. Энтомология. Л.: Колос, 1980. 38. Оңтүстік Қазақстанда мақтаны зиянкестерден, аурулар мен арамшөптерден қорғау жөниндегі усыныстар. Алматы, 2002 /Исмұхамбетов Ж.Д., Сагитов А.О., Айтбаев Ж.А. т.б./. 39. Павлов И.Ф. Защита полевых культур от вредителей. М.: Россельхозиздат, 1987. 40. Поляков И.Я., Персов М.П., Смирнов В.А. Прогноз развития вредителей и болезней сельскохозяйственных культур (с практикумом). Л.: Колос, 1984. 41. Попкова К.В., Шнейдер Ю.И., Воловик А.С., Шмыгля В.А. Болезни картофеля. М.: Колос, 1980. 140 42. Прогноз развития вредителей сельскохозяйственных растений. Под редакцией Полякова И.Я. Л.: Колос, 1975. 43. Прогноз появления и учет вредителей и болезней сельскохозяйственных культур. Под редакцией Косова В.В. и Полякова И.Я. Москва, 1958. 44. Рекомендации для крестьянских и фермерских хозяйств по мерам борьбы с засоренностью полей овсюгом. МСХ РК. Департамент науки, СЗНП Центр сельского хозяйства. – Костанай. – 2003. 45. Рекомендации по защите сахарной свеклы от вредителей, болезней и сорных растений в Казахстане. Алматы, 1995 /Исмухамбетов Ж.Д., Кулдыбаев М.М., Нурмуратов Т.Н. и др./. 46. Рекомендации по защите подсолнечника от вредителей и болезней в Казахстане. Алматы, 1996 /Исмухамбетов Ж.Д., Джанузаков А.Д., Есимов А.Д./. 47. Рекомендации по возделыванию сои в Казахстане. Алматы, 1996 /Карягин Ю.Г., Жанысбаев Б.М., Исмухамбетов Ж.Д. и др./. 48. Рекомендации по защите ярового рапса от вредителей в Северном Казахстане. Астана, 2000 /Исмухамбетов Ж.Д., Карбозова Б.Е., Сучилова Р.В. и др./. 49. Рекомендации по учету и выявлению вредителей и болезней сельскохозяйственных растений. Воронеж «Россельхозхимия», 1984. 50. Русско-казахский терминологический словарь по защите растений, Алматы, 2007. 51. Сагитов А.О., Исмухамбетов Ж.Д., Койшибаев М.К., Ыскак С. и др. Методические указания по учету и выявлению особо опасных вредителей и болезней сельскохозяйственных угодий. Алматы: ДГП «НИИ защиты растений», Департамент защиты и карантина растений МСХ РК, РГП «Фитосанитария», 2003. 52. Сагитов А.О. и др. Инструкция по проведению обследований мест обитания саранчовых вредителей. Алматы, 2000. 53. Сборник материалов Международной научно-практической конференции «Достижения и проблемы защиты и карантина растений», посвященной 50-летию КазНИИЗиКР, часть 1 и 2, Алматы, 2008. 54. Современные проблемы защиты и карантина растений. Материалы Международной научной конференции, посвященной 90-летию Ж.Т. Джиембаева, Алматы, 2005. 55. Справочник по защите растений. Под редакцией Сагитова А.О., Исмухамбетова Ж.Д. Алматы, ТОО «Ронд», 2004. 56. Справочник пестицидов (ядохимикатов), разрешенных к применению на территории Республики Казахстан. – Алматы. – Изд-во: Рекламное Агентство «АНЕС». – 2009. – С.6-44. 57. Степанов К.М., Чумаков А.Е. Прогноз болезней сельскохозяйственных растений. М.: Колос, 1972. 141 58. Степановских А.С., Нечаева А.В., Панфилова А.Н. и др. Рекомендации по защите яровых зерновых культур от вредителей, болезней и сорняков при интенсивной технологии возделывания в Зауралье. Курган, 1988. 59. Танский В.И., Левитин М.М., Павлюшин В.А. и др. Методические рекомендации по совершенствованию интегрированной защиты зерновых культур от вредных организмов. Санкт-Петербург: Всероссийский НИИЗР, 2000. 60. Фадеев Ю.Н., Бенкен А.А., Буга С.Ф., Койшибаев М. и др. Защита зерновых культур от корневых гнилей (рекомендации). М., Агропромиздат, 1986. 61. Фисюнов А.В. Сорные растения. М.: Колос, 1984. 62. Фисюнов А.В. Справочник по борьбе с сорняками. М.: Колос, 1976. 63. Фитосанитарная диагностика под редакцией А.Ф. Ченкина, М.: Колос, 1994. 64. Хохряков М.К., Доброзракова Т.Л., Степанов К.М., Летова М.Ф. Определитель болезней растений. Санкт – Петербург: Изд. «Лань», 2003. 65. Ченкин А.Ф., Черкасов В.А., Захаренко В.А., Гончаров Н.Р. Справочник агронома по защите растений. М.: Агропромиздат, 1990. 66. Чумаков А.Е., Захарова Т.И. Вредоносность болезней сельскохозяйственных культур. М. Агропромиздат, 1990. 67. Шкаликов В.А., Белошапкина О.О., Букреев Д.Д. Защита растений от болезней. М.: Колос, 2003. 68. Экономические пороги вредоносности главнейших видов насекомых и клещей. М.: Агропромиздат, 1986. 142 МАЗМҰНЫ Кіріспе................................................................................................................ Ауыл шаруашылығы дақылдары мен ауыл шаруашылығына жарамды жерлердегі зиянкестерді есептеу тәсілдері және болжау............................ Көп қоректі зиянкестер.................................................................................... Тышқантәрізді кеміргіштер............................................................................. Зиянкес шегірткелер......................................................................................... Техникалық дақыл зиянкестері................................................................. Топырақта тіршілік ететін көпқоректі зиянкестер........................................ Көпқоректі қабыршаққанатты зиянкестер..................................................... Жапырақкеміргіш немесе жер үстілік көбелектер........................................ Бір жылдық бұршақ дәнді дақылдардың зиянкестері................................... Көпжылдық бұршақ тұқымдас жемшөптік дақылдардың зиянкестері........................................................................................................ Жеміс-жидек дақылдарының және жүзімнің зиянкестері............................ Жеміс дақылдарының зиянкестері ................................................................. Жидек дақылдарының зиянкестері................................................................. Жүзім шоғының зиянкестері........................................................................... Қоймадағы сақтаулы астық пен оның өңделген өнімдерінің зиянкестері..................................................................................................... Өсімдікті зиянды организмдерден қорғау шараларының жоспарын және ұйымдастыру жұмыстарының болжауын қамтамасыз ету........................ Ауыл шаруашылығы дақылдарының ауруларын есептеу тәсілдері және болжау........................................................................................................ Дәнді бұршақ және көп жылдық бұршақ тұқымдас жемшөптік дақылдардың аурулары............................................................................. Техникалық дақылдар аурулары..................................................................... Егістіктердегі арамшөптерге болжау жасау және есепке алу әдістері....... Арамшөптерге қарсы күресу шараларды жоспарлау....................................... Қосымша............................................................................................................ Пайдаланған әдебиеттер.................................................................................. 143 3 5 5 9 15 37 41 45 49 57 62 70 70 82 89 91 100 102 104 105 113 120 122 140