geodeziya kartografiya va kadastr yonalishining 2 kurs talabalari uchun bino loyihasini joyga kuchirish elementlarini hisoblash va rejalash chizmasini tuzish

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS
TA`LIM VAZIRLIGI.
QARSHI MUHANDISLIK IQTISODIYOT INSTITUTI.
GEODEZIYA fanidan
“Geodeziya, kartografiya va kadastr” yo’nalishining
2 – kurs talabalari uchun “Bino loyihasini joyga kuchirish
elementlarini hisoblash va rejalash chizmasini tuzish”mavzusida
Uslubiy ko’rsatmalar.
QARSHI – 2014 yil
1
Тuzuvchi:
« Geodeziya, kartografiya va kadastr » каfedrasi
katta o`qituvchisi Tojiyev U.
Таqrizchilar:
1.Qarshi shahri yer va mulk kadastr xizmati davlat
unitar korxonasi mutaxassisi U. Beknazarov.
2.« Geodeziya, kartografiya va kadastr » каfedrasi
dotsenti Bozorov M.M.
Ushbu Uslubiy ko’rsatmalar «Geodeziya, kartografiya va kadastr» каfedrasi
(Bayon №___ «___»_____2014 y) da muhokama etilgan va Muhandis – texnika
fakulteti Uslubiy komissiyasiga tavsiya etilgan.
Muhandis – texnika fakulteti uslubiy komissiyasi (Bayon №___
«___»_____2014 y) da ko’rib chiqilgan va QMII Uslubiy kengashiga tavsiya
etilgan.
QarMII Uslubiy kengashi (Bayon №___ «___»_____2014 y) da muhokama
etilgan va o`quv jarayonida foydalanishga tafsiya etilgan.
QARSHI – 2014 yil.
2
Kirish.
Geodeziya fanining masalalari dolzarb bо‘lib, u iqtisodiyotni bozor
tamoyillari asosida isloh qilishda geodeziya, kartografiya va kadastr sohasidagi
boshlang‘ich masalalarini hal qilish imkoniyatini yoritadi.
Geodeziya (II – qism) 2 – kurs talabalari uchun 2 ta semestrda, ya’ni: 3 va 4 –
semestrda о‘qitiladi. О‘qish jarayonidagi amaliy mashg‘ulotlar о‘tilgan ma‘ruza
darslarining mazmuniga muvofiq va mustaqil ta‘limda olingan bilimlari asosida
о‘tiladi.
Geodeziya fani 5311500 – “Geodeziya, kartografiya va kadastr” yо‘nalishi
talabalariga о‘qitiladigan maxsus fanlardan biri hisoblanadi. Shu sababli
talabalarning asosiy maqsadi, “Geodeziya” fanining nazariy va amaliy asoslari,
maqsadi va vazifalari hamda geodezik o’lchash usullari bilan tanishishdan
iboratdir.
Ushbu Uslubiy ko’rsatmalar «Geodeziya, kartografiya va kadastr yo’nalishida
ta’lim olayotgan bakalavriyat talabalariga mo’ljallangan bo’lib, uslubiy
ko’rsatmada bino loyihasini joyga ko’chirish elementlarini hisoblash va rejalash
chizmasini tuzish masalasi keltirilgan. Bundan tashqari ishlarni bajarishning
asosiy maqsadi, vazifalari, uslubi hamda hisoblash grafik ishlarini bajarish tartibi
na’muna sifatida keltirilgan, ya’ni qutbiy koordinata usulida 8, 9 yoki 10 geodezik
tayanch tarmog’ining eng yaqin punktlaridan “В” binoning 1 va 2 – loyihaviy
nuqtalarini joyga ko’chirish elementlarini aniqlash talab etiladi. Bunda 1 va 2 –
nuqtalar mavjud bo’lgan А va С binolarining chetki М va N nuqtalari bilan bir
chiziqda va ulardan bir xil masofada joylashishi zarur (1 – shakl).
Berilgan topshiriqni bajarish uchun oldindan М va N nuqtalarni geodezik
tayanch shaxobchalariga 9–8–М va 9–10–N yakka osma teodolit yollarini barpo
etish orqali bog’lash bilan amalga oshirilgan, bu yerda yo’nalish burchaklari, ya’ni
o’ng burchaklar 8 va 10, hamda d8–М va d10–N bo’yicha masofalar o’lchangan.
Bog’lash ma’lumotlari, 8, 9, 10 tayanch tarmoqlari punktlarining to’g’ri
burchakli koordinatalari va “В” binoning loyihaviy uzunligi – d1–2 lar hisoblash
grafik ishini bajarish uchun berilgan bo’lib, ular 1 – shaklda keltirilgan.
Bizning misolimiz uchun quyidagi ma’lumotlar berilgan:
1) М va N nuqtalarini 8 ва 10 tayanch shaxobchalariga bog’lash chizmasi va
ma’lumotlar:
1 – shakl. Binoni joylashtirish vа М va N nuqtalarni geodezik tayanch
tarmoqlari punktlariga bog’lash chizmasi.
3
bu yerda: 8 = 770 07I; 10 = 1940 07I;
d8–M = 34,5 metr; va d10–N = 53,5 metr.
2) Bino tomonlarining loyihaviy uzunligi
d1–2 = 69,00 metr.
3) Rejalash chizmasini tuzish masshtabi 1: 1000.
4) Tayanch nuqtalarining to’g’ri burchakli koordinatalari 1 – jadvalda berilgan:
1 – jadval.
Koordinatalar.
Nuqtalar
t/t №
Х
У
8
452,60
206,40
9
430,40
251,50
10
400,00
310,00
I.Taynch shaxobchalari 8–9 va 9–10 chiiqlarining
direksion burchaklarini aniqlash.
Misolni yechishda quyidagi 1 – formuladan фойдаланамиз:
tg ri j =
У j  Уi
Х j  Хi

Уij
X ij
,
(1)
bu yerda, ri j – i va j nuqtalar orasidagi chiziqning rumbi.
Xi j va Уi j – chiziq chetki nuqtalari koordinatalarining ayirmalari.
tg r8–9 =
У9  У8  45,10

 2,0315
Х 9  Х 8  22,2
8–9 chizigining yo’nalishi ikkinchi chorakda yotganligi tufayli, rumb burchagi
quyidagicha bo’ladi, ya’ni:
JShq; r8–9 = 63048I.
Rumbdan direksion burchaklariga o’tish 2 – jadvalda keltirilgan ma’lumotlar
asosida koordinatalar ayirmalari ishoralariga binoan amalgam oshiriladi:
 8–9 = 116012I.
Teskari yo’nalishning direksion burchagi quyidagicha aniqlanadi, ya’ni:
 9–8 =  8–9 + 1800 = 2960 12I.
Xuddi yuqoridagi kabi,
tgr9–10 =
У10  У9  58,5

 1,9243
Х10  Х 9  30,4
JShq: r9–10 = 62032I
 9–10 = 117028I
 10–9 =  9–10 + 1800 = 297028I.
4
Choraklar
№
Direksion
burchagining
o’zgarish
intervali.
Rumblar
va nomi.
I
II
III
IV
00    900
900    1800
1800    2700
2700    3600
ShShq
JShq
JG’
ShG’
Koordinatalar
ayirmalarining
ishoralari.
Х
У
+
–
–
+
+
+
–
–
2 – jadval.
Х va У
ishoralariga
nisbatan
direksion
burchak.
=r
 = 1800 – r
 = 1800 + r
 = 3600 – r
II. М vа N nuqtalarining koordinatalarini aniqlash.
Mavjud binolarning burchagidagi М vа N nuqtalariga 8 va 10 tayanch
tarmoqlari qo’zg’almas nuqtalaridan yakka osma teodolit yo’li o’tkazilgan bo’lib,
to’g’ri geodezik masalani yechish yo’li bilan, М vа N nuqtalarining
koordinatalarini aniqlaymiz. М nuqta uchun hisoblash ishlari na’munasibi ko’rib
chiqaniz.
O’lchangan 8 gorizontal burchagi va I – punktda hisoblangan  9–8 bo’yicha
8–М chizig’ining direksion burchagini quyidagicha aniqlaymiz:
 8–М =  9–8 + 1800 – 8 = 296012I + 1800 – 77007I = 39005I.
Direksion burchgi,  8–М = 39005I, I – chorakda yotganligi sababli, 8–М
chizig’ining rumbi quyidagicha bo’ladi:
ShShq: r8–М = 39005I.
Х8–М va У8–М koordinata orttirmalarini quyidagi formulalar bo’yicha
hisoblab chiqaramiz:
Х8–М = d8–M *cosr8–M = + 26,78 metr;
У8–М = d8–M *sinr8–M = + 21,75 metr.
М nuqtaning koordinatalarini
quyidagi formulalar bo’yicha hisoblab
chiqaramiz:
ХМ = Х8 + Х8–М = 452,60 + 26,78 = 479,38 metr;
УМ = У8 + У8–М = 206,40 + 21,75 = 228,15 metr.
N nuqtaning koordinatalari ham xuddi yuqoridagi singari 9–10 qo’zg’almas
tomon direksion burchagi hamda 10 va d10–N tayanch punktlariga bog’lash
ma’lumotlari asosida topiladi.
Hisoblash natijalarini 3 – jadvalda ko’rsatamiz.
5
Nuqtaning koordinatalarni aniqlash.
3 – jadval.
RumbKoordinatalar
Koordinatalar.
Nuqtalar Gorizontal Direksion lar va Maorttirmalari.
burchaklar, burchaklar, nomi, sofalar
t/t
№
di
i
i
Х
У
Х
У
r
1
2
3
4
5
6
7
8
9
9
296012I
8
77007I
452,60 206,40
ShShq
39005I
34,5 + 26,78 + 21,75
39005I
М
479,38 228,15
9
117028I
10
194007I
400,00 310,00
JShq:
103021I
53,5 -12,35 +52,05
76039
N
387,65 362,05
III. М va N chizig’ining direksion burchagi va uzunligini aniqlash.
МN chizig’ining direksion burchagini uning uchlari koordinatalari bo’yicha
(1) formulani qo’llab aniqlaymiz:
tg rMN =
У N  УM
362,05  228,15  133,90


 1,4597 ;
Х N  Х M 387,65  479,38  91,73
Rumb burchagi, JShq; rMN = 55035I gа vа direksion burchak qiymati
quyidagicha aniqlanadi, ya’ni:
-MN = 1800 – rMN = 1800 – 55035I = 124025I ga teng bo’ladi.
Rumb burchagi, JShq; rMN = 55035I bo’yicha M – N chizig’ining uzunligini
aniqlaymiz.
dMN =
 MN
cos rMN

У MN
sin rMN

91,73 133,90

 162,30 metr.
0,5652 0,8250
IV. dM–1 vа dN–2 masofalarini aniqlash.
M va N nuqtalar orasida “B” binosining simmetrik ravishda joylashishi
uchun berilgan topshiriq shartiga ko’ra, dM–1 va dN–2 massofalarining teng
bo’lishligi talab etiladi. Shu sababli ular quyidagicha aniqlanadi:
dM–1 = dN–2 =
d MN  d12 162,30  69,0

 46,65 metr.
2
2
6
V.1 va 2 – nuqtalarining koordinatalarini hisoblash.
1 va 2 loyihaviy nuqtalarining koordinatalarini to’g’ri geodezik masalani
yechish orqali aniqlaymiz. Bu holda aniqlanadigan 1 va 2 nuqtalar direksion
burchagi va uchlarining koordinatalari ma’lum bo’lgan MN chizig’ida yotadi.
Shuning uchun koordinata orttirmalarini quyidagi formulalarni qo’llash yo’li bilan
aniqlaymiz.
Х = d* cos rMN va У = d* sin rMN.
rMN ning qiymati М–1, 1–2 va 2–N kesmalari uchun bir xil bo’ladi. dM–1 vа
d2–N qiymatlarini (3) formulaga navbatma – navbat qo’yib, tegishli koordinata
orttirmalarini aniqlaymiz. So’ngra М nuqtasining koordinatasi bo’yicha 1, 2 va N
nuqtalarining koordinatalarini hisoblaymiz. N nuqta koordinatasining kelib
chiqishi, uni tekshirish bo’lib xizmat qiladi.
Hisoblash ishlarining natijalarini quyidagi 3 –jadvalda keltiramiz, yani:
3 –jadval.
Koordinatalar
МN
NuqKoordinatalar. Nuqtalar
chizig’ining
Masofa
orttirmalari.
talar
t/t №
rumba va
d, м
t/t №
У
Х
У

nomi.
1
2
3
4
5
6
7
8
М
479,38 228,15
М
0
I
JShq: 55 35
46,65
–26,37 +38,48
1
453,01 266,63
1
0
I
жшқ: 55 35
69,00
–39,00 +56,92
2
414,01 323,55
2
0
I
JShq: 55 35
46,65
–26,37 +38,48
N
387,64 362,03
N
VI. 1 va 2 – loyihaviy nuqtalarining joyga ko’chirish
elementlarini aniqlash.
Loyihalangan har qanday muhandislik inshootini joyga ko’chirish uchun ish
(rejalash) chizmasi chiziladi; unda kerakli nuqtalar o’rnini aniqlashga yordam
beruvchi miqdorlar qiymati yoziladi.
Ish chizmasi А3 yoki А4 format o’lchamidagi oq qattiq qog’ozga 1: 1000
masshtabida chiziladi. Ishchi chizmani chizish tomonlari 10 sm х 10 sm bo’lgan
koordinata to’rini yasashdan boshlanadi. Yasalgan to’rda tanlangan masshtabga
tegishli ravishda uning koordinata qiymatlari, ya’ni Х va У o’qlari bo’yicha
qiymatlari yozib chiqiladi. Buning uchun shunday koordinata qiymatlari
7
tanlanadiki, ularning qiymatlarini joylashtirish uchun, zarur bo’lgan nuqtalar
koordinata to’ridan tashqariga chiqib qolmasligi kerak.
1 va 2 – loyihaviy nuqtalar, М va N binolarning chetki nuqtalari 8, 9 va 10
tayanch tarmoqlari punktlari va ularning koordinatalari bo’yicha sirkul’ o’lchagichi
bilan o’lchab, so’ngra masshtab chizg’ichi yordamida koordinata to’riga
tushiriladi. Koordinata to’rida belgilangan nuqtalarning yonida kasr ko’rinishida
ularning koordinatalari ko’rsatiladi, ya’ni: suratda absissa, maxrajda esa ordinata
o’qlarining qiymatlar.
Ish chizmasi qora tushda rasmiylashtiriladi. Rasmiylashtirish na’munasi
2 – ilovaning oxirida ko’rsatilgan.
tg r 9–1=
У1  У3 266,63  251,50  15,13


 0,6692 ; u holda,
Х1  Х 3 453,01  430,40  22,61
Rumb burchagi ShShq: r9–1 = 33047I gat eng bo’lsa, direksion burchagining
qiymati  9–1 = 33047I ga t eng bo’ladi, bunga muvofiq,
1 = 9–1 –  9–8 = 33047I – 296012I = 97035I ga teng.
Rumb burchagi – r 9–1 = 33047I bo’lganda 1 – 9 chizig’ining uzunligi
d1–9 =
Х 9 1
cos r91

tg r 10–2 =
У91
sin r91

22,61
15,13

 27,21 metr bo’ladi.
0,831146 0,556054
У 2  У10 323,55  310,00  13,55


 0,9672 ;
Х 2  Х 10 414,01  400,00  14,01
ShShq: r10–2 = 44003I, bo’lsa 10–2 = 440 03I bo’ladi, u holda
2 = 10–2 –  10–9 = 44003 – 197028 = 206035;
d2–10 =
Х 102
cos r102

У102
sin r102

14,01
13,55

 19,49 metr.
0,718733 0,695286
8
9
Масштаб 1:100
“В” binonini joyga ko’chirish. (2 – ilova)
M
rejasi. режаси
VII. 1 va 2 – loyihaviy nuqtalarni joyga ko’chirish elementlarini
hisoblash va binoni joylashtirish sxemasini chizish.
Burchaklar va masofalar kabi rejalash elementlarini hisoblash geodezik
tayanch tarmoqlari punktlarining eng yaqinida joylashganiga nisbatan amalga
oshiriladi. Ish (rejalash) chizmasidan 1 va 2 rejalash nuqtasiga tayanch
tarmog’ining qaysi punktlari yaqin ekanligi aniqlanadi.
Biz ko’rib chiqayotgan misolda 1 – loyihaviy nuqtani, 9 – punktda rejalash,
2 – loyihaviy nuqtani esa 10 – punktda rejalash qo’laydir. Shuni aytish mumkinki,
ikkala loyihaviy nuqtaning ham tayanch tarmog’ini bitta punktdan turib rejalash
mumkin (masalan, 9 – punktdan). Ish (rejalash) chizmasiga asosan tayanch
nuqtalari va loyihaviy nuqtalarining o’zaro joylashuvidan kelib chiqqan holda,
loyihaviy nuqtalar bilan bog’lanishi lozim bo’lgan tarmoq punktlarini tanlash
masalasi talaba tomonidan mustaqil ravishda amalga oshiriladi.
1 va 2 – loyihaviy nuqtalarni joyga ko’chirish uchun rejalash elementlari 1
va 2 burchaklari, hamda d1 va d2 masofalarini bilish lozim (2 – shakl).
2 – shakldan ko’rinib turibdiki, 1 va 2 burchaklari rejalashtirilayotgan
nuqtalar chiziqlari va tayanch tarmoqlari tomonlarining direksion burchaklari
ayirmasi sifatida aniqlanadi, ya’ni:
1 = 9–1 – 9 – 8; (4)
2 = 10–2 – 10 – 9 .
2 – shakl. Ish (rejalash) chizmasi.
(4) formuladagi 9–1 va 10–2 qiymatlarini (1) formula bo’yicha aniqlaymiz:
tg r9–1  У1  У9   15,13  0,6692
Х1  Х 9
 22,61
Rum burchagi ShShq: r9–1 = 33 47 ga va direksion burchagi  9–1 = 33047I ga
teng bo’ladi.
0
I
tg r10–2  У 2  У10   13,55  0,9672
Х 2  Х10
10
 14,01
ShShq: r10–2 = 44003I bo’lganligi uchun, 10–2 = 440 03I bo’ladi.
U holda, 1 va 2 loyihaviy burchaklari (4) formulaga muvofiq quyidagicha
aniqlanadi (2 – shaklga qarang ):
1 = 330 47I – 2960 12I = 970 35I
2 = 440 03I – 1970 28I = 2060 35I.
d1-9 va d10-2 loyihaviy kesmalarini 2 – formula orqali aniqlaymiz:
d1-9 =
d10-2 =
Х1  Х 9
cos r91
Х 2  Х10
cos r10 2

У1  У9


sin r91
У 2  У10
sin r10 2
22,61
15,13

 27,21 metr.
0,831146 0,556054

14,01
13,55

 19,49 metr.
0,718733 0,695286
Rejalash elementlarining topilgan qiymatlari bo’yicha bino loyihasini joyga
ko’chirish ishchi chizmasi bo’lib, hisoblangan sxema erkin masshtabda chiziladi
(3 – shakl).
3 – shakl. “” binosini joyga ko’chirish sxemasi.
Variantlarni tanlash uchun eslatma:
1 – ilovada «Bino loyihasini joyga kuchirish elementlarini va rejalash
chizmasini tuzish» mavzusidagi mustaqil ishini bajarish uchun variantlarni olish
tartibi:
1.М va N nuqtalarni geodezik tayanch shaxobchalari tarmoqlariga bog’lash
elementlari:
8 = 770 07I + F; 10 = 1940 07I;
d8–M = 34,5 metr; va d10–N = 53,5 metr.
2. Binoning 1–2 tomoning loyihaviy uzunligi:
d1–2 = 69,00 metr.
11
3. Rejalash chizmasini tuzish masshtabi 1: 1000.
4. Tayanch nuqtalarining to’g’ri burchakli koordinatalari 1 – jadvalda berilgan:
1 – jadval.
Koordinatalar.
Nuqtalar
t/t №
Х
У
8
452,60 – T + F
206,40 – T + F
9
430,40 – T + F
251,50 – T + F
10
400,00 – T + F
310,00 – T + F
Izoh; bu yerda: T – talabaning gurux jurnalidagi tartib raqami.
F – Talaba familiyasidagi harflar soni.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.
1.Т. Қўзибоев “Геодезия” Тошкент ўқитувчи 1975 й.
2.Қ. Норхўжаев “Инженерлик геодезия” Тошкент ўқитувчи 1984 й.
3.Багратуни. Г.В. и др. Справочник по геодезическим разбивочным
работам. – М.: Недра, 1982. – 128 с.
4.Багратуни. Г.В. и др. Инженерная геодезия. – М.: Недра, 1985.–344 с.
5.СНиП. 3.01.03-85. Геодезические работы в строительстве.
6.Хренов Л.С. Пятизначные таблицы тригонометрических функций. –
М.: Наука, 1985.
M U N D A R I J A.
I.
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.
Kirish.
Taynch
shaxobchalari
8–9
va
9–10
chiiqlarining
direksion burchaklarini aniqlash.
М vа N nuqtalarining koordinatalarini aniqlash.
М va N chizig’ining direksion burchagi va uzunligini aniqlash.
dM–1 vа dN–2 masofalarini aniqlash.
1 va 2 – nuqtalarining koordinatalarini hisoblash.
1 va 2 – loyihaviy nuqtalarining joyga ko’chirish elementlarini
aniqlash.
1 va 2 – loyihaviy nuqtalarni joyga ko’chirish elementlarini hisoblash
va binoni joylashtirish sxemasini chizish.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.
12
3
4
5
6
6
7
7
10
12