ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΕΛΛΑΔΑΣ «Η Χαρτογραφία στο Διαδίκτυο. Σύγχρονες Τάσεις και Προοπτικές» (Πρακτικά 13ου Εθνικού Συνεδρίου Χαρτογραφίας – Πάτρα, 22-24 Οκτωβρίου 2014) Ο ηλεκτρονικός άτλαντας του ελληνικού μοναχισμού στο διαδίκτυο Λίλιαν Άγα1, Πέρυ Λαφαζάνη2, Μύρων Μυρίδης3, Δημήτρης Σαραφίδης4, Αναστασία Χριστοδούλου5 1 Επίκουρη Καθηγήτρια Ε.Μ.Π., 2Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Α.Π.Θ., 3Καθηγητής Α.Π.Θ., 4 Δρ. Τοπογράφος Μηχανικός Α.Π.Θ., 5Υποψήφια Δρ. Α.Π.Θ. e-mail: myridis@topo.auth.gr, anastasia.christodoulou@gmail.com Περίληψη Ο μοναχισμός στην Ελλάδα έχει πολύ μεγάλη ιστορία. Από τη βυζαντινή περίοδο αλλά και νωρίτερα, η διασπορά των μοναστηριών στην Ελλάδα ήταν εξαιρετικά πυκνή. Αν θεωρήσουμε ότι η Ελλάδα πριν την πτώση της Κωνσταντινούπολης ήταν από τα πιο φημισμένα κέντρα του ορθόδοξου χριστιανισμού (η μοναστική πολιτεία του Αγίου Όρους είναι ένα από τα πολλά παραδείγματα), η αύξηση του ορθόδοξου μοναχισμού στην Ελλάδα είναι προφανής και δικαιολογημένη. Οι γεωγραφικές ανισότητες, η ιστορική συνέχεια, η αρχιτεκτονική και κοινωνική διαφοροποίηση συνθέτουν ένα κατεξοχήν σύνθετο φαινόμενο προς χαρτογράφηση και συστηματοποίηση. Ο αριθμός των γεωγραφικών διαφοροποιήσεων [η ανάπτυξη της βάσης δεδομένων προβλέπει πέντε πίνακες με περισσότερα από σαράντα πεδία] και ο αυξημένος αριθμός μοναστηριών στην Ελλάδα (περισσότερα από 1200 εντοπισμένα και καταγεγραμμένα), οργανωμένα σε ένα Σύστημα Γεωγραφικών Πληροφοριών (G.I.S.), μας επιτρέπει να σχεδιάσουμε, να συνθέσουμε και τελικά να «τυπώσουμε» τον Άτλαντα των μοναστηριών της Ελλάδας. Αυτός ο ηλεκτρονικός άτλαντας ακολουθεί εξελιγμένες τεχνολογικές προδιαγραφές, ώστε να μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τις δυνατότητες της τελευταίας τεχνολογίας σ' αυτόν τον τομέα. Η χρήση εργαλείων για τη γεωγραφική ανάλυση, η κατηγοριοποίηση/τακτοποίηση διαφορετικών επιπέδων και η δημιουργία χαρτών προερχόμενοι από το συνδυασμό διαφορετικών θεματικών επιπέδων, η διαχείριση των χωρικών δεδομένων (δημιουργία, επικαιροποίηση, διαγραφή, δημιουργία μετα-δεδομένων), είναι κάποια από τα χαρακτηριστικά του προτεινόμενου συστήματος. Από μια σειρά περισσότερων από 55 χαρτών σε διάφορες κλίμακες (εθνική, τοπική), αρχείων αναφερόμενων σε όλα τα γεωγραφικά χαρακτηριστικά αυτών των μοναστηριών, διαγραμμάτων και πινάκων, μας επιτρέπουν να παρουσιάσουμε με συστηματικό τρόπο τον πολιτιστικό και θρησκευτικό πλούτο του μοναχισμού στην Ελλάδα, όχι μόνο σε όσους ενδιαφέρονται άμεσα, στις εκκλησιαστικές αρχές για παράδειγμα, αλλά και στους ειδικούς επιστήμονες όπως γεωγράφους, αρχιτέκτονες, ιστορικούς και άλλους. Η σχεδίαση και δημιουργία του ηλεκτρονικού άτλαντα για τον ελληνικό μοναχισμό (τα ελληνικά μοναστήρια) είναι σίγουρα μια επιστημονικο-χαρτογραφική πρόκληση, αλλά και επιπλέον πολιτιστική, λόγω της θεματικής της καθώς και της “δυναμικής” της. Η δημιουργία και η χρήση στη -1- συνέχεια, αυτού του άτλαντα θα εμπλουτίσει την έρευνα και τη μελέτη του μοναχισμού στην Ελλάδα, τη μοναστική αρχιτεκτονική και πολεοδομία [οι μοναστικές πολιτείες αυτές καθαυτές είναι ένα παράδειγμα], η γεωγραφία και η ιστορία της χώρας, καθώς και η έρευνα στον τομέα της χαρτογραφίας, της θεματικής χαρτογραφίας, της έκφρασης και της γραφικής σημειολογίας και της σύνθεσης θεματικών ατλάντων. Η λειτουργία, αξιοποίηση και χρήση αυτού του άτλαντα σε ένα ηλεκτρονικό, δικτυακό περιβάλλον προσφέρει τεράστιο ενδιαφέρον και δημιουργεί απεριόριστες δυνατότητες διάχυσης και εκμετάλλευσης αυτής της σημαντικής γεωγραφικο-πολιτιστικής πληροφορίας. Η μέθοδος που ακολουθείται για τη διάχυση του άτλαντα στο διαδίκτυο είναι η δημιουργία μιας εφαρμογής με τη χρήση του δικτυακού εξυπηρετητή GeoServer που εκτελείται σε έναν κεντρικό υπολογιστή. Ο GeoServer είναι ένας εξυπηρετητής ανοιχτού κώδικα που παρέχει τη δυνατότητα δημιουργίας εφαρμογών WebGIS για δημοσίευση χαρτών και χωρικών δεδομένων στο διαδίκτυο. Έτσι, ο οποιοσδήποτε περιηγητής στον παγκόσμιο ιστό μπορεί να επισκεφθεί τον ηλεκτρονικό άτλαντα με τη χρήση εφαρμογών περιήγησης στο διαδίκτυο (web browsers) όπως ο Internet Explorer, Mozilla Firefox και Google Chrome στον υπολογιστή του ή στη φορητή συσκευή του (κινητό τηλέφωνο, tablet κλπ). Λέξεις Κλειδιά: ηλεκτρονικός άτλαντας, διαδίκτυο, Σ.Γ.Π. -2- 1.Εισαγωγή Η Ελλάδα είναι γνωστή για το φυσικό της περιβάλλον και για τον σημαντικό πολιτισμό της. Το τρίπτυχο «ήλιος, θάλασσα και αρχαία» αποτελεί τους κυριότερους τουριστικούς πόρους της χώρας και τους βασικούς πόλους έλξης τουριστών. Όμως παράλληλα η Ελλάδα διαθέτει αξιόλογους πόρους θρησκευτικού τουρισμού, όπως είναι ο μεγάλος αριθμός μοναστηριών που βρίσκονται διάσπαρτα στο σύνολο σχεδόν της ελληνικής επικράτειας. Ειδικότερα τα μοναστήρια αποτελούν ένα σημαντικό τμήμα του μνημειακού πλούτου της Ελλάδος και περικλείουν μερικούς από τους μεγαλύτερους και τους πιο σεβάσμιους θησαυρούς του Ορθόδοξου κόσμου Μοναστήρια σε καταπληκτικές τοποθεσίες κτισμένα πάνω σε κορυφές λόφων ή κρυμμένα σε απομακρυσμένες κοιλάδες βρίσκονται σκορπισμένα κατά μήκος της χώρας, από την κεντρική Πελοπόννησο μέχρι τις στενές χερσονήσους της Μακεδονίας, από τα υψώματα της Θεσσαλίας μέχρι το πιο απομακρυσμένο Ελληνικό νησί. Ο μεγάλος αυτός αριθμός μοναστηριών που εμφανίζονται στην Ελλάδα οφείλεται στην ανάπτυξη του μοναχισμού. Με τον όρο Μοναχισμός στο Χριστιανισμό εννοείται το θρησκευτικό κίνημα των λαϊκών που ακολουθώντας τη χριστιανική διδασκαλία προσπαθούν να κατακτήσουν την θρησκευτική τελειότητα με την απόσυρσή τους από τις πόλεις στην έρημο, όπου ζούσαν με ελάχιστη τροφή και υπέβαλλαν τον εαυτό τους σε διάφορες δοκιμασίες. Το κίνημα ξεκίνησε την περίοδο των διωγμών για λόγους ασφαλείας των πιστών που στις ερημικές περιοχές της Αιγύπτου μπορούσαν απερίσπαστοι να επιδοθούν στην προσευχή και στη νηστεία για να προσεγγίσουν την αγγελική πολιτεία. Τα μοναστήρια του ελλαδικού χώρου μπορούν να ταξινομηθούν σε διάφορες κατηγορίες: 1. Ανάλογα με τη διοικητική τους εξάρτηση σε: Επαρχιακά ή ενοριακά, τα οποία υπάγονται στον ντόπιο Μητροπολίτη, και Πατριαρχικά ή Σταυροπηγιακά που υπάγονται στον Πατριάρχη. Παλαιότερα, στο Βυζάντιο, υπήρχαν και τα Αυτοδέσποτα (υπό την προστασία του αυτοκράτορα) καθώς και τα Κτητορικά, τα οποία διοικούνταν από τους κληρονόμους του αρχικού ιδρυτή τους. 2. Ανάλογα με το φύλο των μοναχών, σε: α) ανδρών και β) γυναικών. 3. Ανάλογα με το τυπικό τους, δηλ. τον εσωτερικό τους κανονισμό, σε: α) Κοινόβια, στα οποία οι μοναχοί δεν έχουν ατομική περιουσία και ζουν με τρόπο κοινό, σύμφωνα με τους κανόνες που θέσπισαν οι Θεόδωρος Στουδίτης και Αθανάσιος Αθωνίτη β) Ιδιόρρυθμα, στα οποία οι μοναχοί έχουν δική τους περιουσία και ετοιμάζουν μόνοι τους τα φαγητά, στα κελιά. 4. Ανάλογα με την αυτοτέλειά τους ή μη, σε: α) Ανεξάρτητα και β) Μετόχια Με την παρούσα εργασία γίνεται μια προσπάθεια προώθησης της γνωριμίας με την ιστορική παράδοση των μοναστηριών εύληπτα και ευχάριστα, με αξιοποίηση των δυνατοτήτων της ηλεκτρονικής τεχνολογίας και της χαρτογραφίας. Οι πληροφορίες που συλλέχθηκαν για τα μοναστήρια του Ελλαδικού χώρου οργανώθηκαν σε ένα Σύστημα Γεωγραφικών -3- Πληροφοριών και παρουσιάζονται σε μία σειρά θεματικών χαρτών, ώστε να απευθύνονται στο ευρύ κοινό. Πιθανές εφαρμογές της παρούσας εργασίας είναι η αξιοποίησή της ως εργαλείο δουλειάς εξειδικευμένων επιστημόνων (θεολόγων, ιστορικών κ.ά.), αλλά και η χρησιμοποίησή της στον θρησκευτικό τουρισμό για τη παροχή πληροφοριών στους επισκέπτες στα μοναστήρια. Αναλυτικότερα η εργασία δομείται σε τέσσερα τμήμα: Στο πρώτο τμήμα αναλύονται ζητήματα που έχουν να κάνουν με τους ηλεκτρονικούς άτλαντες (δομή, σύνθεση, λειτουργία κλπ.) Στο δεύτερο τμήμα πραγματοποιείται η οργάνωση του άτλαντα, δημιουργώντας τη βάση δεδομένων, τους θεματικούς χάρτες κλπ. Στο τρίτο τμήμα εξετάζονται οι δυνατότητες ανάρτησης των ηλεκτρονικών ατλάντων στο διαδίκτυο, πραγματοποιώντας μια πιλοτική εφαρμογή για τον ελληνικό άτλαντα των μοναστηριών Στο τέταρτο και τελευταίο τμήμα, αξιοποιώντας στοιχεία για των προηγούμενων τμημάτων διατυπώνονται κάποια χρήσιμα συμπεράσματα που αφορούν του ηλεκτρονικούς άτλαντες και την χρήση τους μέσω του διαδικτύου. 2. Περί ηλεκτρονικών χαρτογραφικών ατλάντων Τα μοναστήρια αποτελούν ένα σημαντικό τμήμα του μνημειακού πλούτου της Ελλάδος και περικλείουν μερικούς από τους μεγαλύτερους και τους πιο σεβάσμιους θησαυρούς του Ορθόδοξου κόσμου. Το ενδιαφέρον για τα Μοναστήρια δεν μπορεί να είναι σημειακό περιοριζόμενο στους χώρους στο εσωτερικό τους αλλά υπάρχει μια ευρύτερη γεωγραφική διάσταση καθώς αυτά είναι κτισμένα σε καταπληκτικές τοποθεσίες πάνω σε κορυφές λόφων ή κρυμμένα σε απομακρυσμένες κοιλάδες βρίσκονται σκορπισμένα κατά μήκος της χώρας, από την κεντρική Πελοπόννησο μέχρι τις στενές χερσονήσους της Μακεδονίας, από τα υψώματα της Θεσσαλίας μέχρι το πιο απομακρυσμένο Ελληνικό νησί. Η απομόνωση από τον υπόλοιπο κόσμο αποτελεί κύριο στόχο των μοναχών, η γνωριμία όμως με την ιστορική παράδοση των μοναστηριών είναι πολύ σημαντική και πολύ εύκολα, εύληπτα και ευχάριστα μπορεί να πραγματοποιηθεί με την αξιοποίηση των δυνατοτήτων της ηλεκτρονικής τεχνολογίας και της χαρτογραφίας. Της οργάνωσης δηλαδή ενός ηλεκτρονικού άτλαντα μοναστηρίων που αποτελεί εργαλείο δουλειάς εξειδικευμένων επιστημόνων (θεολόγων, ιστορικών κ.ά.), αλλά και η χρησιμοποίησή της στον θρησκευτικό τουρισμό για τη παροχή πληροφοριών στους επισκέπτες των μοναστηριών. Η δομή του άτλαντα των μοναστηριών στην Ελλάδα δεδομένου ότι οι χρήστες που απευθύνεται μπορεί να είναι επιστήμονες, μαθητές ή απλοί τουρίστες επιτρέπει να είναι ευέλικτος και φιλικός προς τους χρήστες. Επιπλέον επιτρέπει να επεκταθούν οι δυνατότητές του στο μέλλον. Ο Άτλας αποτελείται από τα πρωτογενή δεδομένα και από την εφαρμογή οπτικοποίησης και παρουσίασής τους (Myridis et al, 2001). Η εφαρμογή παρουσίασης συνδυάζει τα δεδομένα ώστε να τα παρουσιάσει με κατάλληλο τρόπο στους χρήστες. Τα δεδομένα είναι αποθηκευμένα σε σκληρό δίσκο ενώ τηρούνται και αντίγραφα ασφαλείας. Η εφαρμογή είναι απλή σε δομή ενώ δεν απαιτείται υπολογιστική ισχύς για την εκτέλεσή της. Είναι διαθέσιμη σε γλώσσα HTML κάτι που εξασφαλίζει πρόσβαση από οποιαδήποτε -4- περιοχή του κόσμου υπάρχει σύνδεση στο Διαδίκτυο ενώ ταυτόχρονα παρέχει τη δυνατότητα θέασης και από πληθώρα συσκευών εκτός των ηλεκτρονικών υπολογιστών όπως υπολογιστές παλάμης και netbooks. Ξεκινώντας από τα δεδομένα, κύριο μέρος της εφαρμογής είναι η βάση δεδομένων στην οποία είναι αποθηκευμένα. Δεδομένου ότι στόχος ήταν η όσο το δυνατόν πιο συμπαγής αποθήκευση όλων των δεδομένων και η αποφυγή κατακερματισμού, επιλέχθηκε η βάση δεδομένων PostgreSQL με ενεργοποιημένη την επέκταση PostGIS. Τα αρχικά χωρικά δεδομένα, η παραγωγή των οποίων έγινε σε μορφή shape files, εισήχθησαν στη βάση δεδομένων. Σε αυτήν αποθηκεύτηκαν σε πεδία η περιγραφική πληροφορία αλλά και η γεωμετρική αφού ενεργοποιήθηκε το πεδίο αποθήκευσης γεωμετρίας μετά την εγκατάσταση της επέκτασης PostGIS. Η δημιουργία και δημοσίευση των χαρτών έγινε με το κατεξοχήν κατάλληλο εργαλείο, το UMN MapServer, που συνεργάζεται άψογα με την γλώσσα προγραμματισμού PHP για την παραγωγή σελίδων HTML. Για κάθε χάρτη δημιουργήθηκε ένα αρχείο οδηγιών για τον MapServer (.map, eg arithmos_mesobyzantinon.map). Το αρχείο αυτό περιέχει με κατάλληλες εντολές τις οδηγίες με τις οποίες διαβάζονται τα περιγραφικά δεδομένα και η γεωμετρία από την βάση δεδομένων και δημιουργείται το αρχείο εικόνας το οποίο δημοσιεύεται με την αποστολή του μέσω της PHP στην σελίδα της εφαρμογής. Με τον τρόπο αυτό καθορίστηκαν σε κάθε χάρτη ποια δεδομένα παρουσιάζονται και με ποιον τρόπο από άποψη οπτικοποίησης (χρώματα, πάχη γραμμών κτλ). Ένας Άτλαντας ωστόσο δεν είναι μόνο ένα σύνολο χαρτών. Σε αυτόν περιέχονται κείμενα, φωτογραφίες ακόμα και βίντεο (Lorenz, 2000). Μιας και η αποθήκευση των βίντεο σε βάση δεδομένων δεν είναι δυνατή αυτά αποθηκεύτηκαν στο σκληρό δίσκο. Στην κυρίως εφαρμογή γίνεται συνδυασμών των στοιχείων που υπάρχουν για κάθε μοναστήρι και παρουσιάζονται ανάλογα. Ανακτώνται δηλαδή τα δεδομένα από τη βάση δεδομένων, στοιχεία που τυχόν είναι αποθηκευμένα στον σκληρό δίσκο και τελικά καλείται ο κατάλληλος χάρτης. Ο χρήστης επιλέγει το μοναστήρι που τον ενδιαφέρει είτε μέσω του χάρτη που έχει δημιουργηθεί για αυτό το σκοπό είτε μέσω της λίστας που υπάρχει ενώ υπάρχουν και δυνατότητες αναζήτησης. -5- Η δομή του Άτλαντα των Μοναστηριών φαίνεται στο παρακάτω σχήμα 3. Οργάνωση του άτλαντα 3.1 Οργάνωση και δημιουργία βάσης δεδομένων. Μετά την συλλογή των δεδομένων για τα μοναστήρια κατασκευάστηκε μία βάση δεδομένων που αποτελείται από πέντε πίνακες σχετιζόμενων μεταξύ τους, με κύριο τον πίνακα «ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΑ» («monastiria») και τους υπόλοιπους να έχουν βοηθητικό – συμπληρωματικό ρόλο, όπως φαίνεται και στο παρακάτω σχήμα. -6- Ο πίνακας «ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΑ» (monastiria) περιλαμβάνει όλα τα βασικά στοιχεία για το κάθε μοναστήρι. Περιέχει 1114 εγγραφές, όσα και τα μοναστήρια της Ελλάδος. Για κάθε μοναστήρι έχει δοθεί ένας μοναδικός κωδικός, που να το χαρακτηρίζει. Ο πίνακας περιέχει πλήθος πεδίων σχετικά με τη γεωγραφική θέση, το πλήθος και το φύλο των μοναχών, την ιστορία, το είδος, καθώς και στοιχεία για την κατασκευή και την αρχιτεκτονική των μοναστηριών. Ο πίνακας «ΝΟΜΟΣ» (NOMOS) είναι βοηθητικός πίνακας και περιέχει 55 εγγραφές, όσες και οι νομοί της Ελλάδας. Ο πίνακας «ΠΕΡΙΟΔΟΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΥ» (PERIODOI) είναι συμπληρωματικός του πίνακα «ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΑ» και περιέχει 7 εγγραφές όσες και οι περίοδοι στις οποίες χωρίζετε ο Χριστιανισμός. Ένας ακόμα συμπληρωματικός πίνακας του πίνακα «ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΑ», είναι ο πίνακας «ΒΑΣΙΚΑ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΑ» (VASIKA) και περιέχει τα 48 βασικά μοναστήρια της Ελλάδας. Ο πίνακας αυτός περιέχει ιστορικά στοιχεία, φωτογραφίες καθώς και οδοιπορικά για τα μοναστήρια. Τέλος η βάση συμπληρώνεται με έναν ακόμη βοηθητικό πίνακα, τον πίνακα «ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΣ ΡΥΘΜΟΣ» με 12 εγγραφές. 3.2 Κατασκευή Θεματικών χαρτών Για την κατασκευή των θεματικών χαρτών το προβολικό σύστημα που επιλέχθηκε να χρησιμοποιηθεί η Εγκάρσια Μερκατορική Απεικόνιση μιας ζώνης (ή Απεικόνιση ΤΜ87), με -7- γεωδαιτικό σύστημα αναφοράς (Datum) το Ε.Γ.Σ.Α. 87, κεντρικό μεσημβρινό αυτόν των 24ο, συντελεστή κλίμακας ίσο με 0.9996 και ελλειψοειδές αναφοράς το GRS80. Η κλίμακα 1:3.000.000 επιλέχθηκε για τους χάρτες που απεικονίζεται το σύνολο της Χώρας, ενώ για μικρότερες γεωγραφικές περιοχές χρησιμοποιήθηκαν και μεγαλύτερες κλίμακες. Για τη σύνθεση των χαρτών, εκτός της θεματικής πληροφορίας που είναι σχετική με τα μοναστήρια, χρησιμοποιήθηκε πληροφορία σχετική με το φυσικό περιβάλλον της Ελλάδας (ανάγλυφο, κύρια ποτάμια και λίμνες), με τη διοικητική της οργάνωση (όρια δήμων, νομών και περιφερειών), με το δίκτυο μεταφορών (οδικό και σιδηροδρομικό) και με το οικιστικό της δίκτυο. Το οικιστικό δίκτυο κατηγοριοποιήθηκε σε 3 κατηγορίες που αφορούν τον πληθυσμό κάθε οικισμού (1η: λιγότεροι 2000 κάτοικοι, 2η: 2000 – 5000 κάτοικοι, 3η: περισσότεροι από 5000 κάτοικοι) και σε 2 κατηγορίες που αφορούν τη διοικητική κατάταξη του οικισμού (πρωτεύουσες νομών και περιφερειών). Για την οπτικοποίηση της θεματικής πληροφορίας ακολουθήθηκαν κάποιες βασικές αρχές της Χαρτογραφίας. Για την απεικόνιση των μοναστηριών χρησιμοποιήθηκε το σύμβολο του τετραγώνου με ένα σταυρό στην κορυφή του. Επιλέχθηκε το τετράγωνο γιατί είναι ένα απλό γεωμετρικό σύμβολο που δεν προκαλεί «θόρυβο» και γίνεται εύκολα αντιληπτό. Επίσης είναι ένα εικονογραφικό σύμβολο και δεδομένου ότι συχνά το σχήμα των συμβόλων στην χαρτογραφία επιλέγεται με κριτήριο να θυμίζει το πραγματικό σχήμα της εικόνας της πληροφορίας που απεικονίζει (Νάκος, 2006), το τετράγωνο μοιάζει με κτίριο και ο σταυρός προσομοιάζει με κάτι θρησκευτικό. Για την ποιοτική διαφοροποίηση των μοναστηριών έγινε μια διαφοροποίηση στο χρώμα του συμβόλου. Χρησιμοποιήθηκαν τα βασικά χρώματα ώστε η ανάγνωση του χάρτη και η κατανόηση της πληροφορίας να είναι πιο εύκολη. Οι θεματικοί χάρτες που παράχθηκαν κατηγοριοποιήθηκαν στις ακόλουθες κατηγορίες: Α.ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΕΣ ΕΛΛΑΔΑΣ Στην κατηγορία αυτή, κατασκευάστηκαν 13 χάρτες, όσες και οι περιφέρειες της Ελλάδας, όπου χαρτογραφούνται τα λειτουργούντα μοναστήρια της κάθε περιφέρειας. Δεν χρησιμοποιήθηκε ενιαία κλίμακα για όλους τους χάρτες, εφόσον η έκταση των περιφερειών διαφέρει. Β.ΧΑΡΤΕΣ ΕΛΛΑΔΑΣ Η κατηγορία αυτή αφορά τις χρονικές περιόδους κατά τις οποίες κατασκευάστηκαν τα μοναστήρια (7 χάρτες) αλλά και το είδος των μοναστηριών (6 χάρτες). Γ.ΧΑΡΤΕΣ ΠΥΚΝΟΤΗΤΩΝ Οι χάρτες αυτής της κατηγορίας είναι 17 στο σύνολο, από τους οποίους οι έξι αφορούν την πυκνότητα των μοναστηριών της κάθε χρονική περιόδου του χριστιανισμού για κάθε νομό της Ελλάδας. Πέντε χάρτες πυκνότητας της κάθε κατηγορίας των μοναστηριών για κάθε νομό της Ελλάδας και άλλους έξι με την πυκνότητα των συνολικών μοναστηριών κάθε χρονικής περιόδου προς την έκταση του νομού (ανα 10000 τμχ). Οι χάρτες έγιναν για τις επικρατέστερες κατηγορίες μοναστηριών και χρονικών περιόδων. Δ.ΧΑΡΤΕΣ ΑΝΑΛΟΓΙΩΝ Οι χάρτες αυτής της κατηγορίας είναι 2 στο σύνολο. Από τους οποίους ο ένας απεικονίζει την αναλογία των μοναστηριών της κάθε χρονική περιόδου του χριστιανισμού για κάθε -8- νομό της Ελλάδας. Ο άλλος χάρτης απεικονίζει την αναλογία της κάθε κατηγορίας μοναστηριών για κάθε νομό της Ελλάδας Οι χάρτες περιλαμβάνουν όλες τις κατηγορίες μοναστηριών και χρονικών περιόδων. Ε. ΧΑΡΤΗΣ ΖΩΝΩΝ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ Ο χάρτης αυτής της κατηγορίας παρουσιάζει με επιφανειακά σύμβολα (διαγράμμιση) τις ζώνες κυριαρχίας των χρονικών περιόδων των μοναστηριών, δηλαδή ποιες είναι οι κυρίαρχες χρονικές περίοδοι των μοναστηριών σε κάθε νομό της Ελλάδας, εφόσον υπάρχουν. Περιλαμβάνει μόνο τα μοναστήρια που λειτουργούν σε κάθε νομό. Ζ. ΔΥΝΑΜΙΚΟΣ ΧΑΡΤΗΣ Στην περίπτωση αυτή υιοθετήθηκε μια μέθοδος που χρησιμοποιείται για φυσικά φαινόμενα. Έτσι έγινε η παραδοχή ότι τα μοναστήρια επιδρούν ή επηρεάζουν το ένα το άλλο ευθέως ανάλογα με τους αριθμούς ή τα μεγέθη που περιλαμβάνουν και αντιστρόφως με τη μεταξύ τους απόσταση. Η παραδοχή αυτή έγινε για ώστε να φανεί η συγκέντρωση των μοναστηριών. Ο δυναμικός χάρτης παρουσιάζει με επιφανειακά σύμβολα (χρωματική διαβάθμιση) τις ζώνες ισοδυναμικού των μοναστηριών. Περιλαμβάνει μόνο τα μοναστήρια που λειτουργούν σε κάθε νομό. Το δυναμικό υπολογίστηκε με βάση τον τύπο: n Pi M i i 1 Όπου: Mi Sij Pi είναι το δυναμικό κάθε νομού Μi είναι ο αριθμός των μοναστηριών κάθε νομού Sij είναι η απόσταση μεταξύ των νομών i και j n είναι το σύνολο των νομών της χώρας. H. ΑΝΑΛΟΓΙΚΟΙ ΧΑΡΤΕΣ Οι χάρτες αυτής της κατηγορίας είναι έξι στο σύνολο. Από τους οποίους ο καθένας απεικονίζει την απόλυτη τιμή των μοναστηριών της κάθε χρονική περιόδου του χριστιανισμού για κάθε νομό της Ελλάδας. 4. Δυνατότητες ανάρτησης στο Διαδίκτυο Αν και η έντυπη μορφή του Άτλαντα έχει μεγάλη αξία, η ηλεκτρονική του μορφή και η ανάρτησή του στο Διαδίκτυο παρέχει περισσότερες ευκαιρίες για την διάχυση της γεωγραφικής και χαρτογραφικής πληροφορίας στο ευρύ κοινό. Επιπλέον υπάρχει η δυνατότητα σύνδεσης του Άτλαντα με υποστηρικτικά μέσα, όπως φωτογραφίες, κείμενα κ.α. Έτσι στα πλαίσια της εργασίας επιχειρήθηκε η δημιουργία μιας πιλοτικής εφαρμογής για τον Ελληνικό Άτλαντα των Μοναστηριών. Η εφαρμογή περιέχει το σύνολο των χαρτών που περιέχει και η έντυπη μορφή του Άτλαντα με τη διαφορά ότι στην εφαρμογή ο χρήστης μπορεί να έχει πρόσβαση και σε άλλες πληροφορίες, όπως φωτογραφίες, ιστορικά στοιχεία, χάρτες διαδρομών προς τα μοναστήρια καθώς και το σύνολο των πληροφοριών που συλλέχθηκαν για τα μοναστήρια. -9- Κατά την εκκίνησή της η εφαρμογή έχει τις ακόλουθες πέντε επιλογές: 1. Μοναχισμός στην Ελλάδα 2. Κατάλογος χαρτών 3. Μοναστήρια ανά περιφέρεια 4. Περίοδοι χριστιανισμού 5. Είδη Μοναστηριών Ο χρήστης έχει τη δυνατότητα να αντλήσει πληροφορίες για το μοναστήρι που τον ενδιαφέρει επιλέγοντας το πάνω στο χάρτη, όπως φαίνεται και στο παρακάτω σχήμα. Συμπεράσματα Από τη μελέτη των χαρτών προκύπτουν κάποια συμπεράσματα για την κατανομή των μοναστηριών στον Ελλαδικό χώρο καθώς και την επιρροή κάθε χρονικής περιόδου σε αυτά. Από την παρατήρηση των χαρτών σε περιφερειακό επίπεδο προκύπτουν κάποια πρώτα συμπεράσματα σχετικά με τη συγκέντρωση των μοναστηριών. Γενικά παρατηρείται ότι η Αθήνα έχει το μεγαλύτερο πλήθος μοναστηριών αλλά και τα νησιά παρά τη μικρή τους έκταση είναι περιοχές με τα περισσότερα μοναστήρια στην Ελλάδα γεγονός που αποδεικνύει την μεγάλη θρησκευτική πίστη των νησιωτών. Αλλά και στην Ηπειρωτική Ελλάδα συναντάται τόσο μεγάλη συγκέντρωση μοναστηριών και κατά τη διάρκεια των πολέμων, κυρίως σε μεγάλα υψόμετρα και γενικότερα σε δυσπρόσιτες θέσεις, γεγονός που υποδηλώνει την ισχυρή πίστη των Ελλήνων που προσπαθούσαν να διατηρήσουν τη θρησκεία τους. Πρέπει να τονιστεί ότι ο ρόλος των μοναστηριών κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας ήταν πολυδιάστατος. Εκτός από θρησκευτικό ρόλο ήταν και κέντρα πολιτισμού, μόρφωσης αλλά και κρησφύγετα. Γι αυτό και πολλά από αυτά υπέστησαν σοβαρές αλλά και ολικές καταστροφές. Επίσης συναντώνται μοναστήρια σε όλους τους νομούς της Ελλάδας με μακραίωνη ιστορία. Η μεγαλύτερη μοναστηριακή κοινότητα στον ελληνικό χώρο βρίσκεται στο Άγιο Όρος, το γνωστό και ως περιβόλι της Παναγίας. Το δεύτερο μεγαλύτερο και σημαντικότερο μοναστικό συγκρότημα του ελληνικού χώρου είναι τα Μετέωρα. Πιο συγκεκριμένα μεγαλύτερη συγκέντρωση μοναστηριών παρατηρείται: Στο Άγιο Όρος, όπου και τα περισσότερα μοναστήρια χτίστηκαν κατά τη Μεσοβυζαντινή περίοδο. Στη Θεσσαλονίκη, όπου και τα περισσότερα μοναστήρια χτίστηκαν κατά τη Νεότερη περίοδο. Στην Αττική, όπου υπάρχουν μοναστήρια της Υστεροβυζανντινής περιόδου, της περιόδου της Τουρκοκρατίας καθώς και της Νεότερης περιόδου. Στο νομό Αρκαδίας, με το μεγαλύτερο ποσοστό μεταβυζαντινών μοναστηριών. Στις Κυκλάδες και τα Δωδεκάνησα που παρά το μικρό τους μέγεθος υπάρχει μεγάλη συγκέντρωση μοναστηριών. Αλλά και στις περιφέρεις Ιόνιων νήσων και Βόρειου Αιγαίου. Στην Κρήτη, και ιδιαίτερα στο Ηράκλειο με μεγαλύτερο ποσοστό νεότερων μοναστηριών. - 10 - Όσον αφορά την κατανομή των μοναστηριών ανάλογα με την κατηγορία τους, τα νεότερα μοναστήρια έχουν το μεγαλύτερο ποσοστό όπως είναι φυσικό διότι από τα παλαιότερα πολλά καταστράφηκαν. Επίσης υπάρχει μεγάλο ποσοστό κατά τη περίοδο της τουρκοκρατίας όπου το αίσθημα της πίστης ήταν έντονο. Κατά τη διάρκεια της βυζαντινής περιόδου άρχισε ουσιαστικά να εξαπλώνεται ο μοναχισμός και έτσι βλέπουμε την άνθηση των μοναστηριών σιγά σιγά κατά τη διάρκεια της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Τις προηγούμενες περιόδους ο μοναχισμός είχε κυρίως τη μορφή του ασκητισμού σε ατομικό επίπεδο και όχι συλλογικό χαρακτήρα. Επιπλέον μπορούν να εξαχθούν και κάποια «ποσοτικά» συμπεράσματα. Έτσι συνολικά στην Ελλάδα από τα 1114 μοναστήρια που εντοπίσθηκαν, τα 458 είναι γυναικών και τα 340 ανδρών. Ως προς το είδος τους, υπάρχουν 671 Μονές, 148 Μετόχια, 93 Ησυχαστήρια, 72 Ναοί, 44 Προσκυνήματα και 11 Σκήτες. Όσον αφορά τις περιόδους του Χριστιανισμού, 2 μοναστήρια κατασκευάστηκαν κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο, 10 κατά τη Παλαιοχριστιανική περίοδο, 12 κατά τη Πρωτοβυζαντινή περίοδο, 145 κατά τη Μεσοβυζαντινή περίοδο, 87 κατά την Υστεροβυζαντινή Περίοδο, 298 κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας και 319 κατά την Νεότερη περίοδο. Τέλος ο αριθμός των μοναχών ανέρχεται στους 4316, από τους οποίους οι 1374 είναι άνδρες και οι 2940 είναι γυναίκες. Βιβλιογραφία 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. Β.Ι. Καραγιαννόπουλου, 1978: «Ιστορία Βυζαντινού Κράτους, τόμος Α, εκδοτικός οίκος Σακκουλά, Θεσσαλονίκη» Κέρι Γ., Στάϊκου Ι. και Τοκατλή Χ., 2010: «Άτλαντας των Μοναστηριών στην Ελλάδα», Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, Θεσσαλονίκη Δ. Κοκκόρης, 2002: «Ορθόδοξα Ελληνικά Μοναστήρια (Προσκυνηματικός Οδηγός)» Δ. Κοκκόρης, 2002: «Χάρτης Ιερών Μονών και Προσκυνημάτων Ελλάδος» Β. Νάκος, 2006: «Γραφικά και Χαρτογραφία – Αρχές Οπτικοποίησης», Πανεπιστημιακές Σημειώσεις στη Θεματική Χαρτογραφία, ΕΜΠ, Αθήνα «Παγκόσμια Ιστορία Τέχνης. Ο Παλαιοχριστιανικός και Βυζαντινός Κόσμος, τόμος 4, Εκδοτικός Οργανισμός “Χρυσός τύπος” Α.Ε., 1976» «Επιστήμη και Ζωή, τόμοι 13, 16, εκδόσεις Χατζηιακώβου» Εφημερίδα «Τα ΝΕΑ», 2007: «Οι Θησαυροί της Ελλάδας (Άγιον Όρος)» Εφημερίδα «Τα ΝΕΑ», 2007: «Οι Θησαυροί της Ελλάδας (Μοναστήρια)» Εφημερίδα «Τα ΝΕΑ», 2007: «Μοναστήρια και Προσκυνήματα της Ελλάδα (Αττική)» «Πάπυρος LAROUSSE BRITANNICA, τόμοι 15, 42, 54, τόμος ΕΛΛΑΣ, Εκδοτικός οργανισμός “Πάπυρος”, 1996» Lorenz Hurni, 2000 : «Atlas de la Suisse - version multimédia» Myridis M., Lafazani P. and Karanikolas N., 2001: «Designing an electronic socio-economic new atlas of Greece», The 20th ICA conference, Beijing, China www.mapserver.org - 11 - - 12 -