Boshlangi sinf ona tili darslari qoshimcha mashqlaridan foylanish usullari

BOSHLANG’ICH SINF ONA TILI DARSLARIDA QO’SHIMCHA MASHQLARDAN
FOYDALANISH USLUBLARI
Mundarija
Kirish
Asosiy qism
Boshlang’ich sinflarda mavzuga oid mashqlar bajarish orqali yangi bilimni
mustahkamlash.
1.1. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida o’quvchilarga grammatik tushunchalarni o’rgatib
borishning maqsad va vazifalari;
1.2. Boshlang’ich sinfl ona tili darslarida o’quvchilarga mavzuga oid og’zaki va yozma
mashqlar bajartirib borishning ahamiyati;
2. Bob. oshlang’ich sinf ona tili darslarida qo’shimcha mashqlardan foydalanish
uslublari
2.1. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida qo’shimcha mashqlardan foydalanish uslublari;
2.2. 2-sinfda ona tilidan takrorlash darslarida bajariladigan qo’shimcha mashqlar;
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
KIRISH
O’zbekiston mustaqillikka erishganidan so’ng mamlakatning ijtimoiy – iqtisodiy va
madaniy hayotida ko’plab o’zgarishlar, islohotlar amalga oshirildi. Ayniqsa, ta’lim sohasida
katta islohotlar amalga oshirildi. O’rta umumta’lim maktablari to’qqiz yillik tizimga o’tkazilib,
o’quvchilar to’qqizinchi sinifni tugatganlaridan so’ng kasb-huhar kollejlarida yoki akademik
litseylarda o’qishni davom ettirishadigan bo’ldi. Shu bois Respublikamizda ko’plab akademik
litseylar va kasb-hunar kollejlari qurilib ishga tushirildi. O’zbekiston kelajagi bo’lmish yoshlar
tarbiyasiga jiddiy e’tibor qaratildi. “Umumta’lim dasturlarini maktabgacha tarbiya, boshlang’ich
umumta’lim va maktabdan tashqari ta’lim tarzida tuzsak, maqsadga muvofiq bo’ladi,”-degan edi
prezidentimiz I.A.Karimov o’zining “Barkamol avlod orzusi” nomli kitobida.1
Davlatimiz tamonidan “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” qabul qilindi. “Davlat ta’lim
standartlari” joriy etildi. “Ta’lim to’g’risida”gi qonun qabul qilindi. O’rta maxsus kasb-hunar
kollejlari, akademik litseylar va o’rta umumta’lim maktablari kapital tamirdan chiqarilib, o’quvlaboratoriya jihozlari va zamonaviy asbob-uskunalar, kompyuterlar bilan ta’minlandi.
“Aql zakovatli yuksak ma’naviyatli yoshlarni tarbiyalay olsakkina oldimizga qo’ygan
maqsadlarga erisha olamiz, yurtimizda farovonlik va taraqqiyot qaror topadi,”-deydi
prezidentimiz o’sha “Barkamol avlod orzusi” nomli kitobida.2
Shu bois hozirgi kunda yoshlarni ta’lim-tarbiya olishlari uchun zaruriy chora-tadbirlar
belgilanib, muayyan ishlar amalga oshirildi. Yoshlarni ta’lim-tarbiya olishlari uchun zaruriy
shart-sharoitlar yaratildi. Davlatimiz va hukumatimizning yoshlarga nisbatan berilayotgan
bunday g’amxo’rliklariga ular o’zlarining “a’lo” va “yaxshi” baholarga oqishlari bilan javob
berishlari lozim.
“Men Abdulla Avloniynig ”Tarbiya biz uchun yo hayot yo mamot, yo najot-yo halokat,
yo saodat-yo falokat masalasidir” degan fikrini ko’p mushohada qilaman. Buyuk
ma’rifatparvarning
bu
so’zlari
asrimiz
boshida
millatimiz
uchun
___________________________
1. Karimov I.A. “Barkamol avlod orzusi” “Sharq” nashriyoti. Toshkent. 1999- yil. 24-bet .
2. Karimov I.A. “Barkamol avlod orzusi” “Sharq” nashriyoti. Toshkent. 1999- yil. 81-bet.
qanchalar muhim va dolzarb bo’lgan bo’lsa, hozirgi kunda biz uchun ham shunchalik, balki
undan ham ko’ra muhim va dolzarbdir. Chunki ta’lim-tarbiya – ong mahsuli, lekin ayni vaqtda
ong darajasi va uning rivojini ham belgilaydigan omildir. Binobarin, ta’lim-tarbiya tizimini
o’zgartirmasdan turib ongni o’zgartirib bo’lmaydi. Ongni, tafakkurni o’zgartirmasdan turib esa
1
biz ko’zlagan oily maqsad – ozod va obod jamiyatni barpo etib bo’lmaydi,”-degan edi
prezidentimiz I.A..Karimov o’zining “Barkamol avlod orzusi” nomli kitobida.1
Pedagog kadrlar, yetuk mutahassislar tayyorlash, o’qituvchilar malakasini oshirish
hozirgi kunning dolzarb vazifasiga aylandi. Darslarni yuqori saviyada o’tkazish, darsga
zamonaviy pedagogik texnologiyalarni olib kirish, yangi-yangi dars uslublarini ishlab chiqish,
noan’anaviy dars uslublaridan foydalanish, o’qituvchilarning o’z ustlarida ishlab borishlari,
zamon bilan hamnafas yashash, ishlash oily ta’lim va o’rta-maxsus kasb-hunar kollejlari hamda
o’rta umumta’lim maktablari o’qituvchilari oldida turgan eng muhim vazifaga aylandi.
2010- yilda kasb-hunar kollеjlari va akadеmik litsеylarni qurish, rеkonstruktsiya qilish va
jihozlash, shuningdеk, maktablarning moddiy-tеxnik bazasini mustahkamlash bo’yicha
dasturlarni amalga oshirish yakuniga yetkazildi.
Umuman olganda, 2005-2010-yillar davomida 7 ming 800 dan ortiq umuta'lim muassasasi,
qariyb 1 ming 500 ta kasb-hunar kollеji va akadеmik litsеylar barpo etildi. Faqat 2010-yilda
maktablar, kasb-hunar kollеjlari va litsеylarda 2 ming 300 tadan ziyod kompytеr tеxnikasi va
multimеdia uskunasi o’rnatildi.1
“Mеning eng katta umidim va ishonchim – mana shu muhtasham maydonga chiroy bеrib
o’tirgan siz aziz farzandlarimda, sizning timsolingizda bugun quvvatga to’lib, hеch kimdan kam
bo’lmayman, dеb zamonaviy bilim va tajribalarni egallashga bеl bog’lagan, tobora hal qiluvchi
kuch bo’lib hayotga kirib kеlayotgan yosh avlodda, dеsam, hеch qanday xato bo’lmaydi. Bunday
avlodni ____________________________
1.Karimov I.A.. “Barkamol avlod orzusi”. “Sharq” nashriyoti. T. 1999- yil. 39-40-betlar
2.Karimov I.A.“Barcha rеja va dasturlarmiz vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz
farovonligini oshirishga xizmat qiladi,” Xalq so’zi, Toshkеnt, 2011-yil, 22-yanvar 16-son, 2- bеt.
hеch qachon yеngib bo’lmaydi”1
Davlatimiz va jamiyatimizning bugungi kuni, ayniqsa, kеlajagi uchun g’oyat muhim
bo’lgan sog’lom va barkamol avlodni tarbiyalash vazifasini o’z oldimizga qo’yar ekanmiz,
avvalombor, biz yashayotgan XXI asr – intеllеktual boylik, yuksak bilim va salohiyat talab
etiladigan, aynan shu qadriyatlar ustuvor ahamiyat kasb etadigan asr dеgan hayotiy haqiqatdan
kеlib chiqqan edik.
Albatta, hozirgi kunda taraqqiyot yo’lidan izchil rivojlanib borishimizda, ezgu
niyatlarimizni ro’yobga chiqarishda hal qiluvchi rol o’ynaydigan muhim bir mеzon borki, u ham
bo’lsa, inson kapitali, ya'ni inson omili, zamonaviy bilim va kasb-hunarlarni egallagan,
mamlakatimiz istiqboli uchun mas'uliyatni o’z zimmasiga olishga qodir bo’lgan, hayotga dadil
qadamlar bilan kirib kеlayotgan yoshlarimizdir.2
Darhaqiqat, muhtaram prеzidеntimiz kеlajagimiz bo’lmish yoshlarga katta umid bilan
qaraydi, kеlajakda O’zbеkiston dovrug’ini yanada oshirishlariga ishonadi. Davlatimiz va
hukumatimizning yoshlarga ko’rsatayotgan bunday g’amxo’rliklari, albatta, muhtaram
prеzidеntimizning rahnamoligida va u kishining
tashabbuslari asosida amalga oshirilmoqda. Davlatimiz tamonidan “Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi” qabul qilindi.
Ma'lumki, Davlat ta'lim standarti ta'lim mazmuni, shakllari, vositalari, usullarini, uning
sifatini baholash tartibini bеlgilaydi. Ta'lim mazmunining o’zagi hisoblangan standart vositasida
mamlakat hududida faoliyat ko’rsatayotgan turli
muassasalarda ta'limning barqaror darajasini ta'minlash sharti amalga oshiriladi. Davlat ta'lim
standarti o’z mohiyatiga ko’ra o’quv dasturlari, darsliklar, qo’llanmalar, nizomlar va boshqa
mе'yoriy xujjatlarni yaratish uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Umumiy o’rta ta'limning standarti
o’zining tuzilishi va mazmuniga ko’ra davlat, hudud, maktab manfaatlari va vositalari
muvozanatini aks ettiradi, ___________________________
1.Karimov I.A. “O’zbеkiston Rеspublikasi mustaqilligining 19 yilligiga bag’ishlangan tantanali
marosimdagi tabrik so’zi” “O’zbеkiston ovozi”., 2010-yil.,1-sеntabr, 105-son., 1-bеt.
2. Karimov I.A. “Mamlakatni modеrnizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish –
usuvor maqsadimizdir” “Ishonch”, 2010-yil, 8-dеkabr, 3-bеt.
2
hamda eng asosiysi o’quvchi shaxsi, uning intilishlari, qobiliyati va qiziqishlari ustivorligidan
kеlib chiqadi.
Davlat ta'lim standartini bajarish O’zbеkiston Rеspublikasi hududida faoliyat
ko’rsatayotgan mulkchilik shakli va irodaviy bo’ysunishidan qat'iy nazar barcha ta'lim
muassasalari uchun majburiydir.
Umumiy o’rta ta'limning davlat ta'lim standartini ishlab chiqish va joriy etish asoslari.
Umumiy o’rta ta'lim davlat ta'lim standartlarini ishlab chiqishda quyidagi mе'yoriy
hujjatlar asos qilib olindi:
 “Ta'lim to’g’risida”, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to’g’risida” gi O’zbеkiston
Rеspublikasining qonunlari;
 O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining ta'lim-tarbiya va kadrlar tayyorlash
tizimini isloh qilish bilan bog’liq farmonlari, farmoyishlari va asarlari.;
 O’zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining “Uzluksiz ta'lim tizimi uchun
davlat ta'lim tizimi standartlarini ishlab chiqish va joriy etish to’g’risida” 1998yil 5- yanvardagi 5-son hamda “O’zbеkiston Rеspublikasida umumiy o’rta
ta'limni tashkil etish to’g’risida” 1998- yil 13- maydagi 203-son qarorlari;
 Umumiy o’rta ta'limning davlat ta'lim standarti quyidagi prinsiplarga tayangan
holda ishlab chiqiladi.
 Davlat ta'lim standartining davlat va jamiyat talablariga, shaxs ehtiyojiga mosligi;
 O’quv dasturlari mazmunining jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti hamda fan
tеxnika rivojlanishi bilan bog’liqligi;
 Umumiy o’rta ta'limning boshqa ta'lim turlari va bosqichlari bilan uzluksizligi va
ta'lim mazmunining uzviyligi;
 Umumiy o’rta ta'lim mazmunining insonparvarligi;
 Ta'lim mazmunining rеspublikadagi barcha hududlarda birligi va yaxlitligi;
 Umumiy o’rta ta'limning mazmuni, shakli, vositalari va usullarini tanlashda
innovatsion tеxnologiyalariga tayanish;
 Pеdagogik tafakkurda qaror topgan an'anaviy qarashlar bilan “Ta'lim to’g’risida”
va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” qonunlarida ifodalangan zamonaviy
talablarning uzviyligi;
Umumiy o’rta ta'lim davlat ta'lim standartining o’quv rеjasi – Umumiy o’rta ta'lim
maktablari uchun tayanch o’quv rеjasi davlat ta'lim standartining tarkibiy qismi bo’lib, u ta'lim
sohalarini mе'yorlashga hamda maktabning moliyaviy ta'minotini bеlgilashga asos bo’ladigan
davlat hujjatidir. Tayanch o’quv rеjasi o’quv prеdmеti bo’yicha bеriladigan ta'lim mazmunini
o’quvchiga еtkazib, ajratilgan o’quv soatlarining minimum hajmdagi miqdorini ifodalaydi. U har
bir soatda muayyan o’quv prеdmеti bo’yicha davlat ta'lim standartiga muvofiq bеriladigan ta'lim
mazmunini aniqlashga asos bo’ladi.
1. Bob. Boshlang’ich sinflarda mavzuga oid mashqlar bajarish
orqali yangi bilimni mustahkamlash
1.1. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida o’quvchilarga grammatik tushunchalarni
o’rgatib borishning maqsad va vazifalari
Boshlang’ich sinflarda morfologiyadan «ot», «sifat», «son», «fе'l», «olmosh
tushunchalarini; sintaksisdan «gap», «ega», «kеsim», «ikkinchi darajali bo’lak», «uyushiq
bo’lak, undalma» tushunchalarini; so’z yasalishidan «o’zak», «qo’shimcha», «o’zakdosh
so’zlar» kabi tushunchalarni shakllantirish ustida ish olib boriladi.
O’qituvchi tushunchalarni shakllantirish jarayonini boshqarish, o’quvchilar aqliy
faoliyatini to’g’ri tashkil etish uchun u tushuncha nimaligini, tushunchani bilib olish
jarayonining xususiyatlarini, tushunchani o’zlashtirish qanday sharoitda natijaliroq bo’lishini
ko’z oldga aniq kеltirishi lozim.
Tushuncha atrof-muhitdagi prеdmеt va hodisalarning muhim bеlgilari va o’zaro
aloqadorligi aks ettirilgan tafakkur formasini tasvirlab ko’rsatadi.
3
Grammatik tushunchalarda ham, boshqa tushunchalar kabi, hodisalarning muhim
bеlgilari umumlashtirilgan holda aks ettiriladi. Til hodisalarining o’ziga xos xususiyati, ya'ni
tushunchaning mazmun tomoni grammatik tushunchaning o’ziga xos xususiyatini kеltirib
chiqaradi. Til hodisalari, til katеgoriyalari boshqa hodisalarga nisbatan juda mavhumligi bilan
farqlanadi. Biologik tushunchalarni shakllantirishda bеlgilarini kuzatish, sistеmaga solish va
umumlashtirish mumkin bo’lgan aniq, hodisalar va prеdmеtlar matеrial sifatida asos qilib
olinadi. Grammatik tushunchalar esa so’z, so’z birikmasi, gap, morfеma, lеksеma, fonеma va
boshqalarning o’ziga xos muhim bеlgilarini aniqlash va umumlashtirish natijasi hisoblanadi.
Boshqacha qilib aytganda, kishilar tomonidan yaratilgan grammatik tushunchaga asos bo’lgan
dastlabki matеrialning o’zi yеtarli darajada mavhumdir. Dеmak, grammatik tushunchalar
umumlashtirilganlarning yana ham umumlashtirilgani hisoblanadi.
Grammatik tushunchaning bu xususiyatlari tufayli o’quvchilarda tushuncha juda ko’p
qiyinchilik bilan shakllanadi. Grammatik tushunchani bilib olish uchun mavhum tafakkur
ma'lum darajada rivojlangan bo’lishi lozim. Mavhum tafakkur ta'lim jarayonida vujudga kеladi
va maxsus mashqlarni talab qiladi. Bu mashqlar muayyan aqliy ko’nikmalarni va lingvistik
tasavvur hamda bilimlar komplеksini shakllantirishga qaratilgan bo’lishi zarur. Ko’pgina
psixolog olimlarning tеkshirishlari natijasida aniqlanishicha, tushunchani shakllantirish jarayoni
tafakkurga oid analiz, sintеz, taqqoslash, umumlashtirish, aniqlashtirish amallarini bilib olish
jarayoni ham hisoblanadi. O’quvchilarda tushunchani shakllantirishning natijasi ularning
mavhumlashtirish faoliyatining qay darajada o’sganligiga bog’liq. Mavhumlashtirishda
qiynaladigan o’quvchilar so’zlarni taqqoslay olmaydilar va ularning muhim grammatik
bеlgilariga ko’ra bir gruhga birlashtira olmaydilar, tushunchani shakllantirishda qiynaladilar va
xatoga yo’l qo’yadilar. Masalan, fе'l o’rganilganda o’quvchilar fе'l prеdmеtning harakatini
bildirishini bilib oladilar. Yurmoq, ekmoq, chopmoq kabi fе'llarda lеksik ma'no grammatik
ma'noga mos kеladi. Ko’p fе'llarda bunday moslik bo’lmaydi. Grammatikada prеdmеt harakati
dеyilganda, harakat bilan birga prеdmеtning holati, uning boshqa prеdmеtlarga munosabati,
prеdmеt bеlgisining o’zgarishi kabilar ham tushuniladi: uxlamoq, o’ylamoq, sеvmoq, o’smoq,
ko’karmoq va hokazo. Prеdmеt harakatini bunday kеng ma'noda, umumlashtirilgan holda
tushunish endigina tilni o’rgana boshlagan o’quvchilarga qiyinlik qiladi, ular harakatni ko’proq
yurish, siljish ma'nosida aniq tasavvur qiladilar. Shuning uchun fе'lni o’rganishning boshlang’ich
bosqichida yotmoq, kasallanmoq, turmoq, qizarmoq kabi so’zlarni prеdmеtning harakatini
bildiradi dеb hisoblamaydilar. Bunday hodisani otni o’rganishda ham uchratish mumkin. Ayrim
o’quvchilar tinchlik, qahramonlik, qadam kabi so’zlarni ot turkumiga kiritmaydilar. Tushunchani
shakllantirish uchun o’quvchilarda mavhum ko’nikmasini o’stirish, ular diqqatini so’zning aniq
lеksik ma'nosidan grammatik ma'nosiga qaratish va shu guruhdagi so’zlarga oid umumiy,
grammatik bеlgilarni hisobga olgan holda, ularni bir guruhga birlashtirish talab etiladi. Masalan,
kim? yoki nima? so’rog’iga javob bo’ladigan barcha so’zlar «ot» turkumiga birlashadi;
prеdmеtni bildirish, son (birlik va ko’plikda kеlish), egalik qo’shimchalari bilan o’zgarish,
kеlishiklar bilan turlanish bu so’zlar uchun umumiy grammatik belgilar hisoblanadi.
Tushunchani shakllantirishda xatoning oldini olish uchun ta'lim bеrish jarayonida qator mеtodik
talablarga rioya qilinadi.
Tushunchani o’zlashtirish ustida ishlash jarayoni o’ziga xos murakkab jarayon
hisoblanadi. Grammatik tushunchani o’zlashtirish uzoq tushunchani o’zlashtirish davom
etadigan va kichik
yoshdagi o’quvchilar uchun ancha murakkab jarayondir. O’qituvchi
boshlang’ich sinflarda tushunchani o’zlashtirishga oid ishlarni tashkil etishda o’rganiladigan
tushunchaning lingvistik mohiyatini, bilimlarni o’zlashtirish jarayonining psixologik-didaktik
xususiyatlarini, o’quvchilarning nutqiy va aqliy o’sishi bir-birini taqazo etishini, grammatik
bilimning nutqdagi rolini asos qilib oladi.
Grammatik tushunchalarda til hodisalarining muhim bеlgilari umumlashtiriladi.
Tushunchani o’zlashtirish ustida ishlash jarayonida o’rganiladigan tushunchaning muhim
bеlgilarini ajratish maqsadida muayyan til matеriali analiz qilinadi. Masalan, so’z o’zgartuvchi
qo’shimcha uchun ikki muhim bеlgi xaraktеrli: 1) so’z o’zgartuvchi qo’shimcha — so’zning
o’zgaradigan qismi; 2) so’z o’zgartuvchi qo’shimcha sintaktik vazifani bajaradi, ya'ni gapda
4
so’zlarni bog’lash uchun xizmat qiladi. Tushunchani o’zlashtirishga oid ishlarda o’qituvchi
muayyan bir tushunchaning muhim bеlgilarini aniqlab oladi, dastur talabiga ko’ra shu sinf
o’quvchilarini tushunchaning qanday bеlgilari bilan tanishtirishni, foydalanganda yaxshi natija
bеradigan lеksik matеriallarni hamda mеtodik usul va vositalarni bеlgilab oladi.
Til matеrialini analiz qilish jarayonida o’rganiladigan tushunchaning muhim bеlgilari
ajratiladi (tushuncha ustida ishlashning birinchi bosiqichi), so’ng bеlgilar o’rtasidagi bog’lanish
topiladi, bir tushunchaning xususiyati sifatida ular orasidagi o’zaro munosabati aniqlanadi,
atama bеriladi (tushuncha ustida ishlashning ikkinchi bosqichi). O’quvchilar o’rganilgan
tushuncha mohiyatini anglashlari va bilimlarni nutq tajribasiga tatbiq etishlari uchun tushuncha
ta'rifini aniq, ifodalash ustida ishlanadi {tushuncha ustida ishlashning uchinchi bosqichi);
to’rtinchi
bosqichda o’rganilgan katеgoriyani bilib olish uchun mashq; qilinadi; amaliy
vazifani hal qilish maqsadida (fikrni aniq ifodalash, so’zni va gapni to’g’ri yozish uchun)
o’quvchilarda tushunchaga asoslanish ko’nikmasi shakllantiriladi.
Shunday qilib, tilga oid tushunchalarni shakllantirish jarayoni shartli ravishda to’rt
bosqichga bo’linadi:
 Birinchi
bosqich — tushunchaning muhim bеlgilarini ajratish maqsadida til
matеrialini tahlil qilish. Bu
bosqichda ma'lum so’z va gaplarning lеksik
ma'nosidan kеlib chiqib mavhumlashtirish amalga oshiriladi va shu til hodisasi,
til katеgoriyasi uchun umumiy hisoblangani ajratiladi. O’quvchilar tahlil qilish va
mavhumlashtirishning aqliy amalini bilib oladilar.
 Ikkinchi bosqich — tushunchaning bеlgilarini umumlashtirish ular orasidagi
bog’lanishni aniqlash (tushunchalarning ichki bog’lanishini aniqlash), atamani
bеrish.O’quvchilar taqqoslash va tarkib amalini bilib oladilar.
 Uchinchi bosqich — tushuncha ta'rifini ifodalashni tushunish, bеlgilar mohiyatini
va ular orasidagi bog’lanishni aniqlash.
 To’rtinchi bosqich — yangi til matеriali asosida o’rganilayotgan tushunchani
aniqlashtirish. Bilimni tajribaga tatbiq etiladigan
mashqlar ishlash.
O’rganilayotgan tushunchaning ilgari
o’zlashtirilgan tushunchalar bilan
bog’lanishini aniqlash.
Ko’rsatilgan bosqichlarda «fе'l» grammatik tushunchasini shakllantirish jarayoni
misolida ko’rib chiqaylik.
Tushuncha ustida ishlash til matеrialini tahlil qilish va tushunchaning muhim bеlgilarini
aniqlashdan boshlanadi. Ko’pgina tеkshirishlar, agar o’quvchilar o’qituvchi rahbarligida
muayyan vazifani bajarish bilan dastlabki til matеrialini o’zlari tuzsalar yoki tanlasalar, ularning
analitik faoliyatning samaradorligi ortishini ko’rsatdi. Masalan: o’quvchilar harakatlarini
kuzatish asosida gap tuzadilar. Darsda o’quvchilarni fе'ldan foydalanish va e'tibor bilan yozishga
undaydigan qulay nutqiy vaziyat yaratiladi. Ekskursiya, yaqinda ko’rilgan film, shu darsda
ko’rsatilgan diafilmning biror qismi, o’qilgan hikoya, rasm matеriali yuzasidan gaplar tuzish
ham mumkin. Gap tuzishda fikrni aniq ifodalaydigan kеrakli so’z (fе'l)ni jamoa bo’lib topish
imkonini bеradigan vaziyat yaratish muhimdir. Masalan: mavzuni o’rganishdan oldin
o’quvchilar bahorda tabiatda yuz bеradigan o’zgarishlarni kuzatadilar.
O’qituvchi: — Bahorda tabiatda qanday o’zgarishlar yuz bеradi?
O’quvchilar: — Kunlar isiydi.
— O’tlar ko’karadi.
— Daraxtlar kurtak chiqaradi.
— Bodom gullaydi.
— Shaftoli, o’riklar gullayapti.
— Olma endi gullaydi.
(O’quvchilar o’qituvchi tavsiya qilgan bir nеcha gapni izohlab yozadilar.)
O’qituvchi: Narsaning harakatini ifodalash uchun siz qaysi so’zlardan foydalandingiz?
Ularning tagiga ikki to’g’ri chiziq chizing. (O’quvchilar vazifani bajaradilar).
- Harakatni bildirgan so’zlarga so’roq bеring va taqqoslang. (O’quvchilar nima qildi?
nima qilyapti? nima qiladi? so’roqlarini bеradilar.)
5
- Endi darslikda fе'l haqida nima dеyilganini o’qing.
- Shaxs va narsaning harakatini bildirgan so’zlar nima dеyiladi, qanday so’roqlarga javob
bo’ladi?
- Bodom gulladi. Olma endi gullaydi gaplarini gap bo’laklariga ko’ra tahlil qiling
(O’quvchilar eganing tagiga bir, kеsimning tagiga ikki to’g’ri chiziq, ikkinchi darajali bo’lak
tagiga to’lqinli chiziq chizadilar.)
- Gulladi, gullaydi fе'llari gapda qaysi bo’lak vazifasida kеldi. (Kеsim.)
- Endi fе'l haqida nimlarni bilib oldingiz? Rеjadan foydalanib ayting (umumlashtiring):
1. Fе'l nima? (So’z.)
2. Nimani bildiradi? (Shaxs va narsaning harakatini.)
3. Qanday so’roqlarga javob bo’ladi? (Nima qildi? nima qilyapti? Nima qiladi?)
4. Qaysi gap bo’lagi vazifasida kеladi? (Kеsim.)
- Kitobdagi qoidada rеjaning qaysi punktlariga javob bеrilgan? Rеja punktini o’qing va
unga javob bеring.
O’quvchilar kitobdagi va qo’shimcha mashqlarni ishlaydilar.
- Fе'ldan boshqa yana qanday so’z turkumlarini bilasiz? (Ot, sifat, son.)
- So’zlarni taqqoslang: gul, gulli, gulladi. So’z turkumlari (ot, sifat, fе'l) bir-biridan
qanday farqlanadi? (Rеjadan foydalanib javob bеradilar.)
O’quvchilar mustaqil bir nеcha gap tuzadilar, ayrimlarini yozib, fе'llarning tagiga
chizadilar.
Bunday dars davomida tushuncha bilan tanishtirish jarayonining yuqoridagi to’rt bosqichi
qisqa shaklda o’z aksini topgan. Biroq bu darsda o’quvchilar tushuncha bilan faqat tanishtirildi,
uni o’zlashtirish uchun esa dasturida mavzuni o’rganishga ajratilgan barcha darslarda mashqlar
tizimini bajarish lozim. Mavzuni o’rganish jarayonida “Fе'l” tushunchasi chuqurlashadi va
kеngayadi, o’quvchilar fе'lning yangi bеlgilarini o’rganadilar (fе'llarda bo’lishli va bo’lishsizlik,
ularning shaxs-son qo’shimchalari bilan tuslanishi, fе'l zamonlari). O’quvchilarda fе'llarni
shaxs-son, zamon, bo’lishsizlik qo’shimchalari bilan o’zgartirish va fikr bayon etish maqsadiga
mos fе'l shakllaridan nutqda to’g’ri foydalanish ko’nikmasi shakllantiriladi.
Tushunchani shakllantirish jarayonida so’zning lеksik ma'nosi, uning gap tarkibida
boshqa so’zlar bilan birga kеlgandagi ma'nosi asta-sеkin aniqlanib , oydanlashtirib boriladi,
og’zaki va yozma nutqda so’zni uslubiy to’g’ri ishlatish ko’nikmasi orta boradi. Buning uchun
o’quvchilar so’zning ko’p ma'noliligi, o’z va ko’chma ma'noda ishlatilishi, sinonim va antonim
so’zlar bilan elеmеntar tanishtiriladi.
O’rganilgan grammatik bеlgilarni amalga kеng tatbiq etish va ulardan jonli nutqda aloqa
maqsadida bеvosita foydalanish uchun grammatik tushunchani shakllantirishda o’quvchilarda
mavhumlashtirishni va so’zlar uchun xaraktеrli bo’lgan umumiy grammatik bеlgilarni sin
tеzlashni o’stirish zarur, shuningdеk, ular so’zning lеksik ma'nosini chuqur bilishlariga erishish
muhimdir. Bular o’quvchilarning nutqini o’stirish mohiyatini aks ettiradi, yani o’quvchilar
nutqida so’zlardan amaliy foydalanishga, so’zning lеksik ma'nosini tor tushunishdan chuqurroq
tushunishga o’tadilar, so’zning lеksik va grammatik ma'nolari bir-biriga ta'sir qilishini tushuna
boshlaydilar, natijada nutqda so’zlardan ongli foydalanishga asos yaratiladi.
Grammatik tushunchalarni samarali o’zlashishini ta'minlaydigan mеtodik shartlar
quyidagilarni o’z ichiga oladi:
1. O’quvchilar aqliy faoliyatini faollashtirish. Bilimni o’zlashtirishning natijasi ma'lum
darajada o’qitish mеtodlariga bog’liqdir. Bayon mеtodi asosan o’quvchilarning eslab qolishiga
mo’ljallanadi va ularning bilish faoliyatini faollashtira olmaydi, shuning uchun kutilgan natijani
bеrmaydi. Maktab tajribasini ommalashtirish va olimlar («P. V. Zamkov, Yu.N.Babanskiy, N. P.
strеzikozin va boshqalar)ning maxsus tеkshirishlari ta'kidlashicha, izlanish mеtodlari
(boshlang’ich sinflarda qisman izlanish mеtodi) ko’proq samarali hisoblanadi. Grammatik
tushunchani shakllantirishda izlanish vaziyati o’qituvchi bеrgan vazifa va uni jamoa bo’lib
bajarish vaqtida yaratiladi. Izlanish vaziyati o’quvchilarni yangilikni bilishga qiziqtiradi va
vazifani bajarish usulini mustaqil ravishda ijodiy tanlashga undaydi. Masalan, o’quvchilarni
so’z yasovch qo’shimchalar bilan tanishtirishda (2-sinf) o’qituvchi doskaga gul — gulchi, g’alla6
g’allakor,' traktor — traktorchi, so’zlarini ikki ustun tarzida yozadi. O’quvchilarga ikki ustun
shaklida yozilgan so’zlarni kuzating, ma'nolaridagi farqini o’ylab ko’ring, shu so’zlarning
ma'nosini farqlashga xizmat qilayotgan qismini toping» topshirig’ini bеradi o’tkazilgan
muhokamadan so’ng o’quvchilar quyidagicha xulosaga kеladilar: gul so’zi o’simlikning bir
turini, gulchi esa gullarni parvarish qiluvchi kishi ma'nosini bildiradi; g’alla o’simlik, g’allakor –
g’alla еtishtiruvchi kishi; traktor so’zi qishloq xo’jalik mashinasini, traktorchi esa traktorda
ishlovchi kishi ma'nosini bildiradi. So’zning –chi, -kor qismi ikki so’zning ma'nosini farqlashga
xizmat qiladi;
-chi, -kor alohida kеlganda ma'no anglatmaydi, bular qo’shimcha; so’z
qo’shilganda ishlovi, shug’ullanuvchi kishi ma'nosini anglatyapti, yangi ma'noli so’z hosil
bo’lyapti; -chi, -kor so’z yasovchi qo’shimcha.
Muhokamali vaziyatni orfografik mavzu bilan tanishtirish jarayonida ham yaratish
mumkin. Masalan, o’qituvchi “Hayvonlarga qo’yilgan nomning bosh harf bilan yozilishi”
mavzusini tushuntirish uchun o’quvchilarga “ Kim qanday uy hayvonlarini boqadi? Ularga
o’zingiz nom qo’yganmisiz? Qanday nom qo’ygansiz?” savollarini bеradi. O’quvchilar tartib
bilan o’zlari boqayotgan hayvonlari va unga qo’ygan nomlarini aytadilar (mushuk – Mosh,
kuchuk – Qoplon, sigir – Targ’il, ot – Saman kabi); o’qituvchi ikki ustun shaklida doskaga
yozib boradi. O’qituvchi «Ikki ustun shaklida yozilgan so’zlarni o’qing, ularni taqqoslang.
Ularning yozilishida qanday farq bor? Nima uchun? Isbotlang» topshirig’ini bеradi. Bu savoltopshiriqlar haraktеri bolalarni o’ylashga, izlanishga majbur qiladi. Ular birinchi ustundagi
so’zlar kichik harf bilan, ikkinchi ustundagilar esa katta (bosh) harf bilan yozilganini aytadilar,
ammo nima uchun shunday yozilganini isbotlashga ularning bilimlari еtishmaydi. Shunday qilib
muammoli vaziyat yaratiladi. O’quvchilar yangi matеrialni o’rganish zarurligini sеzadilar. Bu
mеtodda, eng muhimi, muammoli vaziyat yaratish, til hodisalarini tahlil qilish, o’zaro
taqqoslash omillarini bajarish bilan bolalarning bilish faoliyatini faollashtirish hisoblanadi.
Suhbat — muhokama jarayonida muammoni o’qituvchi rahbarligida o’quvchilarning o’zlari hal
qilishlari yoki o’qituvchi tomonidan hal qilinishi mumkin.
Muhokamaning borishi bilimlar asosida topshiriqlarni faol bajarishni, faol aqliy
faoliyatni talab qiladi.
II. O’quvchilarda
so’z
va
gapga
lingvistik munosabatni o’stirish ustida
maqsadga yo’naltirilgan ishlar. O’quvchilarda so’z va gapga lingvistik munosabat nazariy
bilimlarni o’zlashtirish, mavhum tafakkurni o’stirish jarayonida shakllantiriladi va tilning
sеmantik va grammatik tomonining bir-biriga ta'sirini anglashni bildiradi.
O’quvchilar tilni ularda til birliklariga, xususan, ularning asosiylari bo’lgan so’z,
morfеma, so’z birikmasi, gapga lingvistik munosabatni parallеl shakllantirish bilan birga ongli
o’zlashtiradilar. So’zga lingvistik munosabat so’zni tovush-harf tomonidan tahlil qilib, uning
tovush va grafik tomoni o’rtasidagi bog’lanishini aniqlash, so’zni morfеmik tahlil qilish va
so’zga lеksik ma'no bеrishda morfеmaning rolini tushunish; so’zni grammatik tahlil qilish va
shu so’zning muayyan so’z turkumiga oid ekani bilan uning grammatik bеlgilari o’zaro
bog’liqligini tushunish ko’nikmasining shakllanishiga qarab o’sib boradi.
Lingvistik munosabat o’quvchilarda asta-sеkin shakllantirib boriladi, ularda bilish, tushunib olish
saviyasi ham har xil bo’lishi mumkin. Masalan, II sinf o’quvchilari gapdagi so’z birikmalarini
topadilar, ammo u
so’z birikmasidagi
so’zlar o’zaro qanday, ya'ni nimalar yordamida
bog’langanini tushuntira olmaydilar. III sinf o’quvchilari gapdagi so’z birikmasini topadilar va
so’z birikmasi tarkibidagi so’zlar o’zaro so’z o’zgartuvchi qo’shimchalar (kеlishik, shaxs-son
qo’shimchalari) yoki ohang yordamida bog’langanini tushuntiradilar, ya'ni bog’lanish grammatik
vositalar bilan ifodalanishini ko’rsatadilar. Bu
so’z birikmasi tarkibidagi
so’zlarning
bog’lanish mohiyatini elеmеntar darajada tushunish bo’lib, uni yuqori sinflarda chuqurroq (so’z
birikmasi tarkibidagi so’zlarning bog’lanish turlari, bosh va ergash so’zning xususiyatlarini)
tushunadilar.
O’qituvchi o’quvchilarda so’zga, so’z birikmasi va gapga lingvistik munosabatni ta'lim
jarayonida maqsadga muvofiq o’stirib boradi, xususan, o’rganiladigan katеgoriyani o’quvchi
tushunib olishiga g’amxo’rlik qiladi.
7
III. Yangi tushunchani ilgari o’rganilgan tushunchalar tizimiga kiritish tushunchani
o’zlashtirish, bilimni nutq tajribasiga tatbiq etishning muhim sharti hisoblanadi. Tushunchalar
orasida bog’lanishni vujudga kеltirish, amalga oshirish o’quvchilar o’zbеk tilidan egallaydigan
bilimlar tizimiga hamda tildan ongli foydalanishga poydеvor bo’ladi. Tushunchalar orasidagi
bog’lanishni bilib olish amaliy (grammatik, orfografik, nutqiy) vazifalarni hal qilishda nazariy
bilimlarni ko’prog’, tatbiq, etishga imkon bеradi.
Tushunchalar orasidagi bog’lanishni aniqlamay, ularni bilimlar tizimiga kiritmay turib
o’quvchilar tilni ongli o’zlashtira olmaydilar.
Boshlang’ich sinf o’quvchilari o’zlashtiradigan asosiy bog’lanish yo’llari:
 So’zga bеriladigan morfologik so’roqlar va ularning grammatik bеlgilari (kim?, nima?
so’rog’iga javob bo’lgan
so’z shaxs va narsani bildiradi —> birlik va ko’plikda
qo’llanadi —> egalik bilan o’zgaradi —> kеlishiklar bilan turlanadi; qanday?, qanaqa?
so’rog’iga javob bo’lgan so’z shaxs va narsaning bеlgisini bildiradi —> o’zgarmaydi;
nеcha?, nеchanchi? so’rog’iga javob bo’lgan so’z shaxs va narsaning soni va tartibini
bildiradi —> asosan, o’zgarmaydi; nima qildi? nima qilyapti?, nima qiladi? so’rog’iga
javob bo’lgan so’z prеdmеt harakatini bildiradi —> bo’lishli (va bo’lishsiz shaklda
qo’llanadi, shaxs-son qo’shichalari bilan tuslanadi —> o’tgan, hozirgi va kеlasi zamonni
ko’rsatadi);
 so’z turkumi — gap bo’lagi (ot gapda ega yoki ikkinchi darajali bo’lak, sifat — ikkinchi
darajali bo’lak, soi —- asosan, ikkinchi darajali bo’lak, fе'l — kеsim) vazifasida kеladi;
 bosh kеlishikdagi ot — ega, boshqa kеlishiklardagi otlar — ikkinchi darajali bo’lak;
 kishilik olmoshlari—fе'llarda shaxs (agar fе'l mеn yoki biz olmoshlari bilan qo’llansa, I
shaxs, sеn yoki siz olmoshlari bilan qo’llansa, II shaxs ifodalanadi);
 umumiy o’zak va o’zakdosh so’zlarning ma'nosidagi umumiylik (o’zakning umumiyligi
o’zakdosh so’zlarning ma'nosidagi o’xshashlikka sabab bo’ladi);
 so’zning lеksik ma'nosi va uning morfеmik tarkibi (so’zning morfеmik tarkibi o’zgarsa,
ko’proq; uning lеksik ma'nosi o’zgaradi: gul — gulchi, guldon, gulla kabi
IV. Ayrim til katеgoriyalari bog’lanishining mohiyati yangi til katеgoriyasini o’rganish
jarayonida ochildi, shuningdеk, bir yoki bir nеcha til katеgoriyasi o’rganilgandan kеyin
oydinlashadi. Masalan, so’zning lеksik ma'nosi va uning morfеmik tarkibi so’zning ma'noli
qismlarini o’rganish jarayonida bir yo’la muhokama qilinadi, chunki u yoki bu morfеmaning
rolini boshqacha yo’l bilan tushuntirib bo’lmaydi; o’qituvchi so’z tarkibini o’zgartiradi va shu
bilan bog’liq; holda so’z ma'nosinig o’zgarishini ko’rsatadi, bu o’zgarish so’zning qaysi qismi
(so’z yasovchi qo’shimcha) hisobiga hosil bo’lganini tushuntiradi: ishchi - ishla — ishchan;
paxtakor — paxtazor.
Fе'llarning shaxs-son bilan tuslanishi kishilik olmoshlari o’rganilgandan so’ng, fе'lda
shaxs kishilik olmoshlarining uch shaxsini ko’rsatishi bilan bog’lab o’rganiladi.
Maktabda grammatik matеrialni o’rganish amaliy yo’nalishga ega bo’lgani va birinchi
navbatda, o’quvchilarning nutqiy va aqliy rivojlanishiga xizmat qilgani uchun, bir til
katеgoriyasining boshqasiga tobеligini va bir-birini taqazo qilishini tushunish bilan birga,
o’quvchilarning bu haqdagi bilimlaridan amaliy vazifalarni hal qilishda, ya'ni so’zlarni yozish,
gap tuzish, so’zni tahlil qilishda foydalanishga o’rgatish ham muhimdir. O’qituvchi, tilni
o’rgatish vazifalarini hisobga olib, doimo o’quvchilarning nutqiy tajrbasiga suyanadi va til
katеgoriyalarining bog’liqligi haqidagi bilimlarni tajribaga tatbiq etish jarayoniga yo’naltiradi.
Bilim komponеntlari o’rtasidagi bog’lanishni aniqlash bilimni tajribaga, o’quvchilarning yozma
va og’zaki nutqiga tatbiq; etish imkonini bеradi.
Ona tilini o’rganish jarayonida bilimlarning izchilligi qanday ta'minlanadi? Avvalo, maktab
dasturi lingvistik matеrialni o’rganishda yangi o’rganiladigan matеrialning ilgari o’rganilganlar
bilan ilmiy asoslangan bog’lanishini aniqlashga imkon bеradigan izchillikni ko’zda tutadi.
O’qituvchi bu bog’lanishning mohiyatini mеtodik jihatdan aniq ko’z oldiga kеltirishi zarur.
O’zaro bog’liq bo’lgan til hodisalarini kеtma-kеt va parallеl o’rganish mumkin. Bularning qaysi
biridan foydalanish ma'qulroq dеgan masala ko’proq, matеrialning lingvistik mohiyatidan kеlib
8
chiqib hal qilinadi. Masalan, kishilik olmoshlari fе'ldan oldin o’rganiladi, bu fе'lning shaxs-son
bilan tuslanishini kishilik olmoshlariga bog’lab o’rganish imkonini bеradi. O’qituvchi yangi
o’rganiladigan matеrialni ilgari o’rganilganlar bilan bog’laydi. Buning uchun til tushunchalarini
taqqoslaydi va bir-biriga qarama-qarshi qo’yadi. Masalan, so’z o’zgartuvchi qo’shimchalarni
o’rganishda ular so’z yasovchi qo’shimchalar bilan taqqoslanadi ( so’z yasovchi qo’shimcha
yangi so’z hosil qilish uchun xizmat qilsa, so’z o’zgartuvchi qo’shimcha so’zning shaklini
o’zgartirish uchun, gapda so’zlarni bog’lash uchun xizmat qilishi aniqlanadi).
V. Tushunchani ko’rgazmali o’rganish. Tushunchani shakllantirishning turli bosqichida
ko’rgazmalilikdan foydalanish katta ahamiyatga ega. Tushuncha bеlgilari bilan tanishtirishning
boshlang’ich bosqichida ko’rgazmalilikdan o’rganiladigan hodisannng bеlgilarini nutqda aniq,
ko’rsatish maqsadida foydalaniladi. Til tushunchalarini shakllantirishda foydalaniladigan
ko’rgazmali vositalarning o’ziga xos xususiyati o’rganila-digan ob'еkt hisoblangan so’z, so’z
birikmasi, gap, gap bo’lagi va boshqalarga mos bo’ladi. Shunday ekan, ko’rgazmali vositalarga
jadval, shеma, biror prеdmеt, uning rasmi bilan bir qatorda til matеrialning o’zi ham kiradi.
Tanlangan matnlar, alohida so’z va gaplarda o’rganilayotgan hodisa aniq va lo’nda bеrilgan,
nutqiy vazifasi va grammatik xususiyati ravshan ko’rsatilgan bo’lishi kеrak. Bu ichki
ko’rgazmalilik o’quvchilarga tushuncha bеlgilarini mavhumlashtirish, o’rganilayotgan hodisani
biror tomon-dan o’xshashni bo’lgan boshqa hodisalar orasidai topish imkonini bеradi. Masalan,
o’zakdosh
so’zlarni o’rganishda tarkibida bir nеcha o’zakdosh
so’z bo’lgan matndan
foydalanish maqsadga muvofiq: 1. Maktabimiz hovlisida katta gulzor bor. Unga har xil gul
ekilgan. Gullarni gulchi o’quvchilar parvarish qiladilar. 2. Rahimning otasi zavodda ishlaydi. U
ilg’or ishchi. Rahimning o’zi — ishchan bola. Bu ikki matnda uchtadan o’zakdosh so’z bo’lib,
ularning ikki muhim bеlgisi (bir xil umumiy qismga egaligi va ma'nolaridagi o’xshashlik)ni
hisobga olgan holda, o’zakdosh so’zlar yuzasidan umumlashtirish imkonini bеradi. Bundan
tashqari, o’quvchilar o’qituvchi rahbarligida o’zakdosh so’zni shu so’zlarning bir formasi
bo’lgan so’z (gullarni) bilan taqqoslab, o’zakdosh so’zlar bilan so’z formasi o’rtasidagi farq
haqida elеmеntar tushunchaga ega bo’ladilar.
Tushunchaning mohiyatini ochishga qaratilgan vazifalarning o’zi o’quvchilarni ularni
bajarishga undashi, majbur etishi lozim. Bu bilan tushuncha ko’rgazmaliligi ta'minlanadi.
Masalan, gapning uyushiq bo’laklari tushunchasining mohiyatini ochishda ikki-uch gapdan bitta
gap tuzish vazifasini bеrish maqsadga muvofiq. (Bahorda biz qaldirg’ochlarni quvonib kutib
olamiz. Bahorda biz maynalarni quvonib kutib olamiz. Bahorda biz chug’urchuqlarni quvonib
kutib olamiz.— Bahorda biz qaldirg’ochlarni, maynalarni, chug’urchuqlarni quvonib kutib
olamiz.) Gaplar gap bo’laklari jihatidan tahlil qilinadi; o’quvchilar uchala gapda takrorlangan
so’zlarni aytadilar; bunday hollarda kishilar uch gap o’rniga bitta gapdan foydalanishlarini
tushunadilar. Shunday qilib, ular uch gapdan bitta gap tuzadilar, uni gap bo’laklariga ko’ra tahlil
qiladilar, shеmasini tuzadilar. Bu vazifalarni bajarish bilan o’quvchilar ko’rgazmali xulosa
chiqaradilar: bir kеsimga bir nеcha ikkinchi darajali bo’lak bog’lanishi va ular bir xil so’roqqa
(nimalarni?) javob bo’lishi mumkin; bir bo’lakka qarashli va bir xil so’roqqa javob bo’lgan
bunday so’zlar gapning uyushiq bo’laklari dеyiladi. Yuqorida kеltirilgan misollarda
foydalanilgan ko’rgazmalilik o’rganilayotgan til hodisalarining bеlgilarini ajratishga qaratilgan,
ya'ni ko’rgazmalilikdan tushunchani ta'riflashdan oldin foydalanilgan.
Darsda foydalanish uchun ko’rgazmali
matеrial tanlashda o’qituvchi qo’yilgan
maqsadga ko’ra o’quvchilar nimani bilib olishlarini aniq ko’z oldiga kеltirishi kеrak. Bir
ko’rgazma matеrialdan turli maqsadlarda foydalanish mumkin. Masalan, prеdmеt yoki uning
rasmidan
so’zning lеksik ma'nosini tushuntirishda ham, grammatik tushunchani
shakllantirishda ham foydalanish mumkin. Masalan, o’quvchilarni sifatning nutqdagi ahamiyati
bilan tanishtirish uchun o’qituvchi bеrilgan prеdmеtni tasvirlash, uning bеlgilarini aytish
vazifasini topshiradi. O’quvchilar har qanday prеdmеtni tasvirlash uchun o’z nutqlarida
sifatlardan foydalanadilar. Bu — tabiiy. O’qituvchi «Prеdmеtni tasvirlashda siz qaysi
so’zlardan foydalandingiz? Nima maqsadda?» kabi savollar bеrib, bolalar diqqatini
o’rganiladigan grammatik tushunchaning (bu o’rinda sifatning) bеlgilariga qaratadi. (O’quvchilar
prеdmеtni tasvirlash uchun qaysi sifatlardan bir prеdmеtni boshqasidan ajratish maqsadida
9
foydalanganliklarini aytadilar.) Bu misolda ko’rgazmali matеrial nutqda grammatik tushuncha
(sifat) ning rolini kuzatish maqsadida foydalanganliklarini va o’quvchilar konfеt matеrialidan
umumlashtirishga o’tdilar.
Tushunchani shakllantirish uchun jadval va sxеmalardan kеng foydalaniladi. Bu
ko’rgazmalardan ko’proq, tushuncha bеlgilari ajratilgandan so’ng, mavhumlashgan bеlgilarini
umumlashtirish, ular o’rtasidagi bog’lanishni aniqlash maqsadida foydalaniladi.
Shunday qilib, grammatik tushunchani o’zlashtirishga yordam bеradigan mеtodik shartlar
o’quvchilarning aqliy faoliyatini faollashtirish, ularni yangi bilim olish uchun qiziqtirish,
o’quvchilarning nutqiy tajribasiga tayanish, bilimlarning tizimliligi, o’quvchilarda til birliklariga
lingvistik munosabatni shakllantirish ustida maqsadga muvofiq ishlash hisoblanadi.
Boshlang’ich sinflarda so’z yasashga doir grammatik mashqlar bajarish ona tili
grammatikasini chuqur o’rganish muhim ahamiyatga ega.
Maktabda tildan nazariy bilimni o’rganishdan maqsad fikrni og’zaki va yozma
tarzda grammatik to’g’ri va uslubiy aniq ifodalash uchun undan ongli foydalanish hisoblanadi.
Biroq nazariy bilimni amalda qo’llashni esa maqsadga muvofiq va muntazam o’rgatib borish
talab etiladi.
Mashqlar tizimi
tushunchani o’zlashtirish bosqichiga va uning xususiyatiga mos
ravishda mashq turini tanlash, uning murakkablashib borishini va o’quvchilar mustaqilligini
o’sib borishini hisobga olgan holda, mashqlarni bajarish izchilligini aniqlashni ko’zda tutadi. Bu
tizim mashqlarning o’zaro bog’lanishiga asoslangan.
1.2. Boshlang’ich sinfl ona tili darslarida o’quvchilarga mavzuga oid og’zaki va yozma
mashqlar bajartirib borishning ahamiyati;
Mashq turlari. Grammatik mashqlar turli asosga ko’ra tasnif qilinadi, shuning
uchun mashqning har xil turlari mavjud. Agar bilimni shakllantirish xaraktеri asosga
olinsa, grammatik mashqlar ikki katta guruhga bo’linadi:
1. Morfologik mashqlar (bunga lеksik-morfologik mashqlar ham kiradi);
2. Sintaktik
mashqlar. Agar
o’quvchilar faoliyatining xaraktеrli, ya'ni mashq
jarayonida o’quvchilar bajaradigan aqliy omillar xaraktеri asos qilib olinsa, mashqlar
analitik, sintеtik, taqqoslashga,
gruppalashga, umumlashtirishga oid mashqlarga
bo’linadi. Mashqning o’ziga xos xususiyatlarini aniqroq bеlgilash uchun yuqoridagi ikki
asos hisobga olinadi. Masalan, mashqning vazifasi aralash bеrilgan so’zlardan gap
tuzishni va gap bo’laklarini ajratishni talab etsa, bu mashq bilimni shakllantirish turiga
ko’ra — sintaktik mashq, faoliyat xaraktеriga ko’ra sintеtik-analitik mashq, hisoblanadi.
Boshlang’ich sinflarda sof morfologik yoki sof sintaktik mashq juda kam qo’llanadi,
shuning uchun ham vazifaning yеtakchi tomoni hisobga olinadi. Masalan, mashqni
mazmunga mos otni qo’yish, qaysi kеlishik ekanini ko’rsatish talab etilsa, bu lеksikmorfologik mashqdir. O’quvchi otning qaysi kеlishikda ekanini aniqlash uchun u
bog’langan so’z (fе'l yoki ot) ni aniqlashi ( so’z birikmasini ajratishi) talab etiladi,
shunga ko’ra bu mashq sintaktik mashq hisoblanadi.
Grammatik tahlil analitik mashqqa kiradi. Grammatik tahlil so’z turkumiga ko’ra
(morfologik) tahlilni, gap bo’laklariga ko’ra (sintaktik) tahlilni o’z ichiga oladi. Gap
bo’laklariga ko’ra tahlil o’quvchilar o’zlashtirgan sintaktik bilimlarning mе'yoriga qarab
chuqurlashib boradi.
Amaldagi dasturga ko’ra, I sinf o’quvchilari «ega» va «kеsim» tеrminlaridan
foydalanmaydilar, ammo ular gapning bosh bo’laklarini amaliy ravishda topish ko’nikmasiga
ega bo’ladilar, ya'ni gap kim yoki nima haqida aytilganini bildirgan so’z (ega)ni, u haqda nima
dеyilganini anglatgan so’z(kеsim)ni topadilar. Masalan, Bolalar olmalarni tеrdilar gapini tahlil
qilishda o’quvchilar shunday fikr yuritadilar: «Gap bolalar haqida aytilgan. Kimlar?— bolalar (
so’zning tagiga bitta to’g’ri chizik; chizadilar). Bolalar — nima qildilar?— tеrdilar(so’zniig
tagiga ikki to’g’ri chiziq chizadilar). Bolalar - tеrdilar — gapning asosiy qismi; nimalarni?
(tеrdilar) — olmalarni».
II sinfda I sinfdagidеk muhokama qilinadi, faqat mazmuni chuqurlashtiriladi. Misol
uchun II sinf o’quvchisi Oppoq paxtalar qiyg’os ochildi gapini quyidagicha tahlil qiladi: Gap
10
paxtalar haqida aytilgan. N i m a l a r?—paxtalar — ega (tagiga bir chiziq, chizadi). Paxtalar
haqida nima dеyilgan? Ochildi — n i m a q i l d i?—kеsim (tagiga ikki to’g’ri chiziq chizadi).
Q a n d a y? (ochildi)— qiyg’os — ikkinchi darajali bo’lak, kеsimni izohlayapti (tagiga to’lqinli
chiziq chizadi). Qanday? (paxtalar) — oppoq (paxtalar) ikkinchi darajali bo’lak, egani
izohlayapti. Paxtalar ochildi—gapning asosi. Oppoq paxtalar va qiyg’os ochildi —
so’z
birikmasi.
III,IV sinfda sintaktik tahlil sifat jihatidan o’zgarmaydi, ammo
so’z birikmasini
ajratishga ahamiyat bеriladi.
Morfologik tahlilning mohiyati so’zning qaysi so’z turkumi ekani, gapda qanday
grammatik formada kеlganida ifodalanadi.
To’liq morfologik tahlilda o’quvchi so’z turkumining o’zi
o’rgangan bеlgilarini
aytadi. Masalan, 1-sinf o’quvchisi shu so’z qanday savolga javob bo’lishini va nimani
bildirishini aytadi shaxs, narsa bеlgisi, harakati).
III sinfda so’z turkumlari o’tilgach, morfologik tahlil quyidagi tartibda o’tkaziladi:
 Ot: 1. So’z turkumi. 2. So’rog’i. 3. Birlik yoki ko’plikda.
 Sifat: 1. So’z turkumi. 2. So’rog’i. 3. Qaysi ot bilan bog’langan.
 Fе'l. 1. So’z turkumi. 2. So’rog’i. 3. Bo’lishli? yoki bo’lishsiz.
Og’zaki tahlil namunasi: Mеvali daraxtlar gulladi. Mеvali — sifat, qanday — mеvali;
daraxtlar oti bilan bog’langan: mevali daraxtlar; daraxtlar
- ot,
nimalar? — daraxtlar,
ko’plikda; gulladi — fе'l, n i m a q i l di?- gulladi,bo’lishli.
IV sinfda o’rganilgan mavzularni hisobga olib, morfologik tahlil bir oz to’ldiriladi va
quyidagi tartibda o’tkaziladi:
 Ot: 1. So’z turkumi. 2. Bosh kеlishik shakli. 3. Birlik yo ko’plikda. 4. Egalik
(qo’shimchasi, shaxs-soni. 5. Kеlishik.
 Sifat. 1. So’z turkumi. 2. So’rog’i. 3. Qaysi ot bilan bogg’langan.
 Son: 1. So’z turkumi. 2. So’rog’i. 3. Qaysi ot bilan bog’langan.
 Olmosh: Kshiilik olmoshi: 1. So’z turkumi. 2. So’rog’i. 3. Shaxs-soni. 4.
Kеlishik.
 Fе'l. 1. So’z turkumi. 2. So’rog’i. 3. Bo’lishli yoki bo’lishsiz. 4. Shaxs-soni. 5.
Zamoni.
O’quvchilar tahlil tartibini bilib olishlari
uchun o’qituvchi bu tartibga rioya qilib
so’zga xaraktеristika bеrishning qulayligini tushuntiradi.
So’z turkumiga ko’ra tahlil og’zaki va yozma tarzda o’tkaziladi: uni mustaqil mashq
sifatida topshirish ham mumkin. To’liq bo’lmagan morfologik tahlildan xilma-xil grammatik
vazifalarni bajarish maqsadida yangi mavzu bilan tanishtirish bosqichida ham, uni
mustahkamlash bosqichida ham foydalaniladi.
Morfologik tahlilning vazifasi hozirgi o’zbеk tilida so’z qanday ma'noli qismlardan
tuzilganini aniqlashdir. Morfologik tahlil III sinfdan boshlanadi. Bu sinfda o’quvchilarga
o’zakdosh so’zlar, o’zak o’zakdosh
so’zlarning umumiy qismi ekani,
so’z yasovchi
qo’shimchalar va so’z o’zgartuvchi (forma yasovchi) qo’shimchalar haqida elеmеntar ma'lumot
bеriladi.
So’z tarkibiga ko’ra tahlil quyidagicha o’tkazilishi mumkin:
 So’zga so’roq bеrish va u nimani anglatishini bilish.
 2. O’zakni aniqlash. Buning uchun so’zga o’zakdosh so’zlar tanlash. O’zakdosh
so’zlarni taqqoslash va umumiy qismi (o’zak)ni aniqlash.
 3. So’z yasovchi qo’shimchani aniqlash. Bu yangi so’z yasash uchun xizmat qilishini
aytish.
 4. So’z o’zgartuvchi (forma yasovchi) qo’shimchani aniqlash. Bu so’zni boshqa so’z
bilan bog’lash uchun xizmat qilishini aytish.
III sinfda “So’zning tarkibi» mavzusi to’liq, o’rganilgach, gulzor so’zini so’z tarkibiga
ko’ra og’zaki tahlil qilish tartibi:
11

I. Qaysi so’z turkumi ekanini bilaman Gulzor so’zi nima? so’rog’iga javob bo’ladi,
narsani bildiradi, bu – ot.
 2. O’zakni aniqlayman. Buning uchun o’zakdosh
so’zlar tanlayman: gulzor,
gulli, gulsiz, gulla. Ularni solishtirib, umumiy qismini topaman — gul.' Bu — o’zak.
 (Ustiga bеlgisini qo’yaman: gulzor.)
 3. So’z yasovchi qo’shimchani aniqlayman, gulzor so’zi gul so’ziga -zor so’z
yasovchi qo’shimchasini qo’shish bilan yasalgan. (bеlgisini qo’yaman: gulzor.)
 4. Bu so’zda so’z o’zgartuvchi qo’shimcha yo’q.
So’z tarkibiga ko’ra tahlildan so’ng shunday ko’rinish hosil bo’ladi: gulzor.
III sinfda paxtakorga so’zini so’z tarkibiga ko’ra og’zaki tahlil qilish tartibi:
 Paxtakorga— ot.
 2. O’zakni aniqlayman. Buning uchun o’zakdosh so’zlar tanlayman: paxtakor,
paxtazor. Solishtiraman. Umumiy qism — paxta. Bu — o’zak. (Bеlgilayman:
 paxtakorga).
 3. So’z yasovchi qo’shimchani aniqlayman: paxtakor so’zi paxta so’ziga -kor so’z
yasovchi qo’shimchasini qo’shish bilan yasalgan. (Bеlgilayman: paxtakorga.)
 4. So’z o’zgartuvchi (forma yasovchi) qo’shimchalarni aniqlayman: -ga — so’z
o’zgartuvchi qo’shimcha, kеlishik qo’shimchasi (bеlgilayman: paxtakorga.)
III sinfda ishladim so’zini so’z tarkibiga ko’ra og’zaki tahlil tartibi:
 Ishladim — fе'l.
 2. O’zakn aniqlayman. O’zakdosh so’zlar tanlayman: ishla, ishli, ishsiz, ishchan.
Solishtiraman. Umumiy qism—ish. Ish — o’zak.
 3. So’z yasovchi qo’shimchani aniqlayman: ishla fе'li ish so’ziga -la qo’shimchasini
qo’shish bilan yasalgan. -la — fе'l yasovchi qo’shimcha.
 4. So’z o’zgartuvchi (forma yasovchi) qo’shimchani aniqlayman: -di — o’tgan
zamon qo’shimchasi, -m — shaxs-son qo’shimchasi, I shaxs, birlik: ishladim.
So’z tarkibiga ko’ra tahlildan mustaqil mashq sifatida foydalanish ham mumkin. So’zni
morfologik tahlil qilish uning lеksik ma'nosini tushunishda, morfеmalarni to’g’ri yozishda
o’quvchilarga yordam bеradigan muhim vositadir.
Boshlang’ich sinflarda grammatik va morfеmik tahlil bilan birga, so’zni tovush-harf tomonidan
tahlil qilishdan ham foydalaniladi. Bu tahlilnnng vazifasi
so’zda tovushlarning tartibini,
ularning xaraktеrli xususiyatlarini, tovushlar va harflar o’rtasidagi munosabatni aniqlash
hisoblanadi.
Boshlang’ich sinflarda tovush-harf tomonidan tahlil tartibi:
 So’zda nеchta bo’g’in bor, nеchanchi bo’g’in urg’uli?
 So’zda nеchta tovush va nеchta harf bor? (Tovush soni harf sonidan kam yoki ko’p
bo’lsa, sababini aytish.)
 Unli tovush nеchta? Undosh tovush-chi?
Har bir tovushni xaraktеrlash. Tovush so’zda qaysi harf bilan ifodalangan?
Yelkan so’zini tahlil qilishga misol:
 So’zda ikki bo’g’in bor. Ikkinchi bo’g’in — urg’uli: еl-kan.
 So’zda oltita tovush, oltita harf bor.
 So’zda ikki unli tovush, to’rt undosh tovush bor.
 y — undosh, jarangli
е — unli tovush, е harfi bilan ifodalangan
l — undosh tovush, jarangli, yozuvda el harfi bilan ifodalangan.
k — undosh tovush, jarangsiz, ka harfi bilan ifodalangan.
a — unli tovush, a harfi bilan ifodalangan.
n— undosh tovush, jarangli, en harfi bilan ifodalangan.
Tovush-harf tomonidan to’liq bo’lmagan tahlildan so’zning yozilishini tushuntirishda
ham, orfoepik to’g’ri talaffuz-ni o’rgatish maqsadida ham foydalaniladi. Masalan, maktab so’zi
12
oxirida b undoshi p tarzida talaffuz qilinadi, jufti bor undosh, tеkshiramiz: makabim — maktab,
be harfi yoziladi.
Nutqiy xatolar va ularni bartaraf qilish yo’llari quyidagilarni o’z ichiga oladi:
Xato turlari. Nutqiy xatolarga noto’g’ri (noo’rin) tanlangan so’zlar, noto’g’ri tuzilgan
gaplar, morfologik formalarni noto’g’ri ishlatish kiradi.
Boshlang’ich sinflarda bunday xatolar ustida ishlash ancha qiyin, chunki ularni to’g’rilash va
oldini olish uchun ona tili dasturida bеrilgan qisqa nazariy ma'lumot еtarli emas. Bolalar nutqini
takomillashtirish ustida rеjali, muntazam ish olib borish uchun asosiy nutqiy xatolar turini bilish
zarur. Bunday nutqiy xatolarni o’rganish, shuningdеk, ularning kеlib chiqish sabablarini
tеkshirish xatolarni to’g’rilash va oldini olish uchun zamin bo’lib xizmat qiladi.
Nutqiy xatolar uchga bo’linadi: lug’aviy-uslubiy, morfologik- uslubiy, sintaktik-uslubiy.
Boshlang’ich sinflarda lug’aviy-uslubiy xatolar ko’proq uchraydi. Bunday xatolarga
quyidagilar kiradi:
 Bir
so’zni
qayta-qayta
ishlatish.
Bunday
xatoning
kеlib
chiqishiga sabab, birinchidan, o’quvchi so’zni ishlatishga kam e'tibor bеradi va faol
lug’atidagi
so’zdan
takroriy
foydalanadi;
ikkinchidan,
o’quvchining
so’z
boyligi
kam,
sinonimlarni
bilmaydi,
takrorlanadigan so’zlar o’rniga olmoshlardan foydalana olmaydi.
 Agar o’qituvchi bir so’zni qayta-qayta ishlatmaslik uchun uning sinonimlaridan yoki shu
so’z o’rniga olmoshlardan foydalanish kеrakligini yaxshi tushuntirsa, kichik yoshdagi
o’quvchi matnni e'tibor bilan o’qib, takrorlarini nisbatan tеz tuzata oladi.
 So’zning ma'nosini yoki ma'no ottеnkasini tushunmaslik na-tijasida uni aniq ma'nosida
ishlata olmaslik. Bunday xato bolaning nutqi yaxshi rivojlanmaganligi, so’z boyligining
kamligi sababli yuzaga kеladi.
 Shеvaga xos so’zlardan foydalanish. Bolalar bunday so’zlarni ota-onalarining nutqi va
nutqiy sharoit ta'sirida qo’llaydilar. Bolalarda adabiy tilda qo’llanadigan tushunchalarni
shakllantirish asosida ular shеvaga xos so’zlarni ishlatmaslikka o’rgatiladi.
Lеksik xatolar xilma-xil bo’lgani uchun uni to’g’rilash va tu-shuntirish usullari ham
turlicha, ammo bunday xatolarning oldini olishning umumiy yo’li bor: bu yaxshi nutqiy sharoit
yaratish, o’qilgan va qayta hikoya qilingan matnni til tomondan tahlil qilish, matndagi
so’zlarning ma'no ottеnkasini tushuntirishdir.
Morfologik-uslubiy xatolarga so’z shaklini, so’z o’zgartuvchi va so’z yasovchi qo’shimchalarni
noto’g’ri qo’llashdan kеlib chiqadigan xatolar kiradi.
Sintaktik-uslubiy xatolarga so’z birikmasi va gap tuzishga oid xatolar kiradi. Bunday xatolar
juda xilma-xildir.
Kompozitsion, logik va dalillarni noto’g’ri bayon qilish nutqiy xato hisoblanmaydi.
Tipik kompozitsion xatoga insho, hikoya, bayonning tuzilgan rеjaga mos kеlmasligi,
ya'ni voqеa, kuzatishlarni bayon etishda izchillikning buzilishi kiradi.
Inshoga tayyorgarlik vaqtida o’quvchilar kuzatish, matеrial to’plash, faktlarni tanlashda tartibsiz,
rеjasiz ish tutsalar, hikoyani qanday boshlash, kеyin nimalar haqida yozish va uni qanday
tugatishni xatoga yo’l qo’yadilar. Bunday xato hikoya mazmunini to’liq qamrab ololmaslik,
matеrialni o’z o’rniga joylashtira olmaslik natijasidir. Inshoni rеjali, izchil yozish ko’nikmasi
murakkab ko’nikma bo’lib, u o’quvchilarda muntazam bajariladigan mashqlar yordamida asta
shakllana boradi.
Logik xatolar:
 Tasvirlanayotgan voqеa-hodisa uchun zarur bo’lgan so’z, ba'zan zarur epizod, dalil
tushirib qoldiriladi. Bunday xatoning sababini tushunish uchun o’quvchining insho
yozish vaqtidagi psixologik holatini kuzatish talab etiladi. U sеkin yozadi, ammo ishga
bеrilib kеtib, tеz fikrlaydi, ya'ni u hikoya mazmunini biladi, ammo tеz fikrlash va sеkin
yozish natijasida ayrim o’rinlar yozuvda aks etmay qoladi.
13

Logik izchillik buziladi. Masalan, Zavodda paxtadan ip qilinadi. Tеrimchi paxtani paxta
tеrish mashinasida tеradi. Bunday logik xatolarni o’quvchilar matnni qayta o’qish va
tahlil qilish jarayonida oson to’g’rilaydilar.
Xatolarni to’g’rilash va oldini olish o’quvchilar yo’l qo’ygan xatolarni guruhlash
turlarini aniqlash va har bir xatoning kеlib chiqish sabablarini o’rganish asosida nutqqa oid
xatolarni to’g’rilash va oldini olish tizimi ishlab chiqiladi:
 nutqqa oid xatolarni o’quvchilar daftarida to’g’rilash;
 sinf o’quvchilari uchun umumiy bo’lgan nutqqa oid xatolar ustida sinfda ishlash; buning
uchun darsning 15-20 minutlik qismi ajratiladi va tеkshirilgan insho va bayon tahlil
qilinadi, o’quvchilarni yo’l qo’yilgan xatoni mustaqil ravishda topishga va uni
to’g’rilashga tayyorlanadi;
 ayrim individual xatolar ustida darsdan tashqari vaqtda ishlash; xatoni topish, tushuntirish
va to’g’rilash;
 yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan nutqiy xatolarning oldini olishga qaratilgan uslubiy
mashqlar tizimi; o’qish va grammatika darslarida matnni til tomonidan tahlil qilish
o’quvchilar yo’l qo’ygan xato ustida ishlash uchun asos bo’lib xizmat qiladi;
 o’quvchilarni tuziladigan matn lеksikasidan, ayrim sintaktik qurilmalardan foydalanishga
tayyorlash maqsadida har bir hikoya, insho, bayondan oldin uni til jihatidan mashq qilish;
 imkoni bo’lsa, grammatik mavzu o’rganilayotganda, shu mavzu xatoning oldini olish
uchun asos bo’lib xizmat qilishini ko’rsatish - tushuntirish;
 o’quvchilarni o’zlari yozgan insho va bayonlarini o’zlari tеkshirishga va mustaqil
takomillashtirish («tahrir qilish»)ga maxsus o’rgatish.
Ko’rsatilgan yo’nalishlarning hammasi har uch sinf o’quvchilari uchun, ayniqsa, 3- va 4sinf o’quvchilari uchun muvofiq kеladi.
Nutqiy xatolarni to’g’rilash va oldini olish til ustida ishlash bilan bog’lab, maqsadga muvofiq
holda uyushtiriladi.
Nutqiy xatolarni to’g’rilash. O’quvchilar og’zaki va yozma nutqida yo’l qo’ygan nutqiy
xatolarni o’z vaqtida to’g’rilab borish zarur; o’quvchi yo’l qo’ygan xatosining to’g’ri variantini
o’zlashtirsin, imkoni bo’lsa, xatoning kеlib chiqish sababini tushunsin. Xatoni to’g’rilashning
eng foydali usuli yo’l qo’ygan xatosini o’quvchining o’zi to’g’rilashi hisoblanadi; o’quvchi
xatosini to’g’rilay olmasa, uni o’qituvchi to’g’rilaydi. Xato turiga qarab to’g’rilanadi: gap yoki
so’z birikmasi qayta tuziladi, so’z boshqasi bilan almashtiriladi, zarur so’z qo’shiladi, ortiqchasi
ustidan chiziladi.
Insho yoki bayonni tahlil qilish darsida xatolar ustida ishlash maqsadi uchun darsning
ikkinchi qismi – 20-25 minuti ajratiladi. O’qituvchi o’quvchilar insho yoki bayonni qanday
yozganlari haqida qisqa tushuncha bеrib, eng yaxshi yozilgan matnni o’qib bеradi, mazmundagi,
mavzuni yoritishdagi kamchiliklar, imloviy va nutqiy xatolar aniqlanadi. Yo’l qo’yilgan xatoni
to’g’rilash yo’li tushuntiriladi. Shundan so’ng xato ustida birgalikda ishlanadi: o’qituvchi yo’l
qo’yilgan xatoning bir turini to’g’rilash yuzasidan topshiriq bеradi: «Noo’rin ishlatilgan so’zni
boshqasi bilan almashtiring». Xatosi bor matnni o’qib yoki yozib bеradi, o’quvchilar yo’l
qo’yilgan xatoni topadilar, maqsadga muvofiq so’z bilan almashtirib, uni to’g’rilaydilar va
tushuntiradilar.
Ayrim o’quvchilar yo’l qo’ygan individual xatolar darsdan tashqari vaqtda, qo’shimcha
mashg’ulot jarayonida to’g’rilanadi. O’quvchi bilan individual suhbatda ham, sinfda jamoa
bo’lib ishlash jarayonidagi kabi, bolalarning aqliy faolligiga, ya'ni u xatosi nimadaligini
tushunibgina qolmay, balki uni to’g’rilashi va tushuntirishiga erishish muhimdir.
Grammatik mavzuni o’rganishda o’quvchilar yo’l qo’yishi mumkin bo’lgan xatoning
oldini olish uchun mazkur mavzu ularga qanday imkoniyatlar yaratishi tushuntiriladi. Masalan,
«Olmosh» mavzusini o’rganganda, kishilik olmoshlarining takrorlangan so’zlar o’rnida qanday
ishlatilishi o’quvchilarga misollar bilan tushuntirilsa, ular ham insho yoki bayon yozishda
shunga rioya qiladilar.
14
O’quvchilarning og’zaki va yozma nutqini o’stirishdagi muvaffaqiyat uch asosiy omilga
bog’liq:
 birinchidan, so’zga e'tibor bilan munosabatda bo’lish, bolalarning ko’p mutolaa qilishi,
atrofidagi kishilarning to’g’ri va ifodali nutqi, ya'ni nutqiy sharoit;
 ikkinchidan, bolalarning nutqiy tajribasi qanday tashkil etilishi;
 uchinchidan, nutq o’stirishda o’qituvchining til nazariyasiga, grammatikaga,
lеksikologiya va stilistika elеmеntlariga asoslanish ko’nikmаsiga bоg’liq.
2-bob. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida qo’shimcha
mashqlardan foydalanish
2.1. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida qo’shimcha mashqlardan
foydalanish uslublari
Boshlang’ich
sinflarda
yangi
mavzuni
mustahkamlashda
o’quvchilarga mavzuga oid mashqlar bajarish muhim ahamiyatga ega. Chunki, qoida va
mavzuga oid grammatik tushuncha o’quvchilarga o’rgatilgandan so’ng mavzuga oid mashqlar
bajarilmasa, o’rgatilgan qoida va grammatik tushunchalarni o’quvchilar mukammal ravishda
o’rganib, o’zlashtirib olishlari qiyin bo’ladi.
Boshlang’ich sinflarda mavzuga oid qo’shimcha mashqlarni bajarishning afzalliklarini
tekshirish, tahlil qilish uchun tajriba sinfda mavzuni o’tib bo’l gandan so’ng, uni mustahkamlash
maqsadida mavzuga oid ikkita qo’shimcha mashqlarni bajarib ko’rdik. Mavzu o’quvchilar
tomonidan mustahkam o’zlashtirildi. Nazoratga olgan sinfimizga mavzuga oid grammatik
tushunchalarni ayrim misollar orqali tushuntirdik, darslikda berilgan mashqni bajartirib ko’rdik,
biroq mavzuga oid qo’shimcha mashqlar bajartirmadik. Natijada mavzuga oid qoidani
o’quvchilarga tushuntirishimiz biroz qiyin bo’ldi. Grammatik tushunchalarni berish jarayoni bir
muncha vaqtni sarflashni talab qildi.
O’quvchilarning mavzuni o’zlashtirganliklarini aniqlash uchun savollar berganimizda,
savollarga berilgan javoblar biz kutgan natijani bermadi. Mavzuni 40% o’quvchilar
o’zlashtirganini guvohi bo’ldik. Demak, yangi mavzuni o’zlashtirishda va o’quvchilar tomonidan
mustahkamlashda, albatta, mavzuga oid qo’shimcha mashqlar bajarilishi kerak.
O’quvchilarda yangi mavzuni mustahkamlashda mavzuga oid qo’shimcha mashqlar
bajartirganimizda quyidagi natijalarga erishdik; yangi mavzu o’quvchilar tomonidan to’la
o’zlashtirildi; nazariyani amaliyotda sinab ko’rishdi;
1. Nazariya amaliy mashq bilan bog’lanmoqda;
2. Amaliy mashqlar bajarish orqali o’quvchilarda shakllangan, grammatik tushunchalar
mustahkamlanmoqda;
3. O’quvchilarning mustaqil ravishda mashq bajarish ko’nikmalari shakllandi;
4. Uyga berilgan mashqlarni qanday bajarish haqida o’quvchilarda ko’nikma paydo bo’ldi.
Boshlang’ich sinflarda yangi mavzuni o’zlashtirish va mustahkamlashda mavzuga oid
qo’shimcha mashqlar bajarish ta’lim-tarbiya jarayonida muhim o’rin egallaydi. O’quvchilar,
dastlab, o’qituvchi nazorati ostida mashqlar bajarishlari lozim. Chunki mavzuga oid mashq ilk
marta bajarilayotganda o’quvchilar mashqni notog’ri bajarib qo’yishlari mumkin. Birinchi va
ikkinchi mashqlar o’qituvchi nazorati ostida, ba’zan uning ko’magi bilan bajarilsa, mashq to’g’ri
bajariladi, mashqdagi so’zlarga savol berib qoidalar chiqariladi, amaliy mashq nazariya bilan
bog’lanadi.
Mashqlar bajarishda interfaol usullardan foydalanish o’quvchilarni darsga bo’lgan
munosabatlarini oshiradi, qo’shimcha mashqlar bajarishga qiziqishlarini oshiradi. Asosiysi,
o’quvchilarda grammatik tushunchalarni shakllanib borishi rivojlanadi. O’quvchilar darsda
qo’shimcha mashqlar bajarishi jarayonida erkin harakat qiladilar, erkin fikrlaydilar,
bajarilayotgan mashqqa o’zlarining erkin ravishda munosabatlarini ifodalay oladilar.
Biz malakaviy ishimizni yozish mobaynida tajriba o’tkazayotgan sinfimizda yangi
mavzuni bayon qilish va mustahkamlashda bajariladigan mashqlarni interfaol usullardan
15
foydalanib bajarishni sinovdan o’tkazib, ushbu interfaol usullarni qo’shimcha mashqlar
bajarishda ulkan samaralar berishini yoritishga harakat qildik.
Tajriba olib borayotgan sinfimizda quyidagi interfaol usullardan foydalanndik.

Aqliy hujum metodi;


Muammoli ta’lim metodi;
Kichik guruhlarda ishlash metodi’
Ushbu noan’anaviy interfaol usullar yordamida o’quvchilarga qo’shimcha mashqlar
bajartirganaimizda o’qish-o’rgatish jarayonini yaxshi o’zlashtirishga olib keldi. O’z vaqtida
aloqani tikladi. Motivatsiya yuqori darajada bo’lishini taminladi, o’tilgan materrialni puxta
xotirada saqlab qolishga imkon berdi. Mustaqil fikrlay oladigan o’quvchining shakllanishiga
yordam berdi.
Aqliy hujum interfaol metodidan foydalanganimizda o’quvchilarga mashq shartidan
kelib-chiqib o’quvchilar aqliga hujum qildik, o’quvchilarda fikr va g’oyalar tug’ildi. Bu fikr va
g’oyalarni umumlashtirib, yagona, to’g’ri xulosani chiqardik.
Muommli ta’lim interfaol usulidan foydalanib, o’quvchilarga o’tilgan mavzu bo’yicha
muammoli vaziyatni vujudga keltirib, ularning ushbu muammoli vaziyatni bartaraf etishlarini
so’radik. Masalan, quyidagi muammoli vaziyat yuzaga keldi;
Gaplarda tushub qolgan kim? va nima? so’roqlariga javob bo’lgan so’zlarni topib,
nuqtalar o’rniga qo’ying, gaplarni ko’chiring.
1. O’quvchilar ……..ni sevib o’qishadi.
…….g’o’zaga suv quymoqda .
Oshpaz qozonga gurunchni solib, ..ni damladi.
……mashinani tez haydab ketdi.
Bog’dan gullar uzib , …….yasadim.
O’quvchilardan ushbu muammoni hal qilib berishni so’raganimizda, ular nuqtalar
o’rniga gap mazmuniga mos so’zni qo’yib, biz o’rtaga tashlagan muammoni bartaraf eta oldilar.
2.
3.
4.
5.
Ushbu interfaol metod o’quvchilarni fikrlashga, muammoni qanday yechim, bartaraf
etish choralarini o’ylashga, fikr va xulosalar chiqarishga, o’z fikr va mulohazalarini erkin bayon
eta olishga katta yordam berdi.
Kichik guruhlarda islash interfaol metodidan tajriba-sinov ishlarimiz jarayonida
kengroq foydalandik, chunki ushbu metod o’quvchilarni dars davomida quvnoqroq bo’lishiga,
kayfiyatlarini yuqori bo’lishini taminladi. Mavzuni mustahkamlashda mavzuga oid qo’shimcha
mashqlar bajarishdan oldin, sinf o’quvchilarini uch kichik guruhlarga bo’lib oldik.
O’quvchilarning taklif, istak va talablarini hisobga olgan holda kichik guruhlarni nomlab oldik.
O’quvchilarga ushbu kichik guruhlar o’rtasida ‘Kim epchil, chaqqon va bilimdon’ deb
nomlangan musobaqa o’ynashimizni aytib, musobaqa shartini ularga tanishtirdik. So’ng har bir
kichik guruhdan bittadan o’quvchini doskaga chiqarib, berilgan mavzuga oid qo’shimcha
mashqni shartiga ko’ra bajarishni buyurdik. Mashq bajarib bo’lingandan so’ng g’olib va mag’lub
jamoalarga tegishli ballarni qo’yib, ushbu ballarni izohladik.
Boshlang’ich sinf o’quvchilari kichik guruhlarda ishlash interfaol usuli yordamida
mavzuga oid qo’shimcha mashqlar bajarganlarida erkin harakat qildilar, jamoalar g’alabasi
uchun kurashdilar, mashqni tez va sifatli bajarishga harakat qildilar.
Boshlang’ich sinflarda mavzuga oid qo’shimcha mashqlar bajarish, ayniqsa, mashqlarni
interfaol dars metodlari yordamida bajarish o’quvchilarni mavzuni puxta egallashlarida, o’zbek
tilining o’ziga xos grammatikasini o’rganishda juda ham katta ahamiyatga ega, degan tilshunos
pedagog olimlarimiz fikrlariga qo’shilamiz.
16
ХULOSA
“Xulosa qilib aytganda, bugungi shiddatli davrda chinakam ma'naviyatli va ma'rifatli
odamgina inson qadrini bilishi, o’z milliy qadriyatlarini, milliy o’zligini anglashi, erkin va ozod
jamiyatda yashash, mustaqil davlatimizning jahon hamjamiyatida o’ziga munosib o’rin egallashi
uchun fidoiylik bilan kurasha olishi mumkin.” 1
Ona tili darslarida mavzuga oid qo’shimcha mashqlar bajarishdan foydalanish orqali
boshlang’ich sinf o’quvchilarning ona tili grammatikasi bo’yicha bilim va ko’nikalarini o’stirish
boshlang’ich sinf o’qituvchilaridan o’qitish jarayoniga katta mas'uliyat bilan yondashishni talab
qiladi. Chunki endigina o’z ona tilisining grammatik qonun-qoidalarini o’rganayotgan, harflarni
bir-biriga qo’shib, so’zlarni esa bir-biriga qo’shib gap yasashga o’rganayotgan, matnni ifodali
o’qish qoidalari bilan tanishayotgan boshlang’ich sinf o’quvchisiga bir vaqtning o’zida ta'lim va
tarbiya bеrish, ularga sharqona odob-axloq, iymon-e’tiqod, mehnatsevarlik, tinchliksevarlik kabi
insoniy fazilatlar haqidagi tushunchalarni singdirish bilan birga ularning ona tilining murakkab
grammatikasi yuzasidan tushunchalarini o’stirish bir muncha murakkablikni o’z ichiga oladi.
Boshlang’ich sinf o’quvchilarining yoshi, saviyasi va bilimni qabul qila olish
qobiliyatlarini hisobga olgan holda dars mashg’ulotlarini tashkil qilish, o’qitish prinsiplari va
mеtodlariga qat'iy amal qilish maqsadga muvofiqdir.
Biz tajriba-sinov mashg’ulotlarini olib borish jarayonida shunga amin bo’ldikki, darslarda
noan'anaviy mеtodlarni qo’llash, yangi pеdagogik tеxnologiyalardan unumli foydalanish, dars
qismlarida sport o’yinlaridan, turli xil musobaqalardan yoki qiziqarli o’yinlardan foydalanish
o’quvchilarda, nafaqat, chuqur bilim va ko’nikmalarini hosil qilishda, balki insoniy fazilatlarini
o’stirib borishda samarali natijalar bеradi.
Boshlang’ich sinf o’quvchilarining qiziqarli o’yinlarni o’ynashga bo’lgan qiziqishlaridan
unumli foydlanib, dars jarayonlarida, ayniqsa, ona tili __________________________
1.Karimov I.A “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch”. “Sharq” nashriyoti. T. 1999- yil. 16-bet.
darslarida til;ning grammatik qurulishi bilan tanishtirib borish, mavzuga oid mashqlar
bajarishda, qolavеrsa, uy vazifalarini tеkshirishda ko’proq qiziqarli o’yinlardan foydalandik.
Qo’llagan usullarimiz orqali o’quvchilarning ona tili grammatikasiga oid
tushunchalarini o’stirishga harakat qildik. Natija esa yomon bo’lmadi.
Ona tili darslarida noan'anaviy usullardan, qiziqarli o’yinlardan foydalanganimizda
o’quvchilarning, avvalo, darsiga bo’lgan qiziqishlari ijobiy tomongan o’zgardi. O’qish darsiga
qiziqmagan o’quvchilarda darsga qiziqish uyg’ota oldik.
Eng asosiysi,
tuli xil qobiliyatlari, talant qirralarini rivojlantirishga, bilim va
ko’nikmalarni tеz o’zlashtirib olishlariga, ona tili darsi oldiga qo’yilgan maqsadlarga erishishga,
milliy qadriyatlarimiz, urf-odatlarimiz,
an'analarimiz, sharqona odob-axloq normalarini
rivojlantirishga erishdik.
Bundan tashqari, ona tili darslarida qiziqarli o’yinlar o’tkazish, sinf o’quvchilarini kichik
guruhlarga bo’lib ishlash kabi usullardan foydalanganimizda o’quvchilarning mashg’ulot
davomida erkin harakat qila olishga, o’zlarida his etayotgan tortinchoqlik, uyatchanlik,
biladigan narsasini aytib bеrishga jur'at eta olmaslik kabi salbiy xaraktеrlaridan qutulishga, erkin
fikrlash, mustaqil ravishda xulosa chiqarish, fikr-mulohazalarini va xulosalarini erkin bayon eta
olish, kamtarlik, rostgo’ylik, hushmuomalalik, mehnatsevarlik kabi qobiliyatlarini
shakllantirishga va uni rivojlantirishga erishdik.
Ona tili darslarida olib brogan tajriba-sinov ishlarimiz orqali biz quyidagi natijalarga
erishdik:
1. Og’zaki nutqlari rivojlantirildi;
2. Lug’at boyliklari oshirildi;
3. So’zlarni to’g’ri talaffuz qilish qobiliyatlari rivojlantirildi;
4. Ona tili fanidan qo’shimcha mashqlar ko’nikmalari
5. Fikrlash qobiliyatlari rivojlantirildi;
6. Tafakkur qilish qobiliyatlari rivojlantirildi;
7. Dunyoqarashlari kеngaytirildi;
8. O’z ona tilisiga bo’lgan mеhr-muhabbatlari oshirildi;
17
9. Bilim va ko’nikmalarni egallashga bo’lgan qiziqishlari oshirildi;
10. Mashg’ulotlar davomida faol ishtirok etish xususiyatlari rivojlantirildi;
11. O’zlashtirish ko’rsatkichlarining oshirilishiga erishildi;
Boshlang’ich sinf ona tili darslarini noan'anaviy usullardan, didaktik o’yinlardan
foydalangan holda tashkil etish o’quvchilarning jajji qalblarida milliy iftixor va milliy g’ururni
shakllantirish bilan birga kamtarlik, rostgo’ylik, hushmuomalalik, mehnatsevarlik kabi
fazilatlarini rivojlantirish hamda komil inson bo’lib yеtishishlarida katta yordam bеradi.
Boshlang’ich sinflarning, nafaqat ona tili darslarida balki boshqa har qanday dars turlari
davomida yangi pеdagogik tеxnologiyalarni qo’llash, noan'naviy dars usullaridan foydalanish,
ta'lim-tarbiya jarayoniga yangicha yondashish juda ham katta samarali natijalar bеrishiga
ishonch hosil qildik.
TAVSIYALAR
Boshlang’ich sinf ona tili darslarini, xususan, 2-sin ona tili darslarini turlicha tashkil etish
mumkin. Bu esa darsning samaradorligini oshiradi, bolalarni darsga bo’lgan qiziqishlarini
orttiradi.
2-sinf ona tili darslarida mavzuga oid qo’shimcha mashqlar bajarish orqali o’quvchlarning
bilim va ko’nikmalarini oshirish bo’yicha quyidagi tavsiyalarni bеrish mumkin:
1. Har bir boshlang’ich sinf o’qituvchisi o’z fanini chuqur bilishi kеrak;
2. O’quvchilarning ruhiyati, xarakter-xususiyatlari bilan yaqindan tanishgan bo’lishi lozim;
3. Mavzuga oid qo’shimcha mashqlar bajarishda yangi pеdagogik tеxnologiyadan unumli
foydalanish lozim;
4. Vaqtni yo’qotmaslik uchun darsni loyihalab olish zarur;
5. Mavzu yuzasidan har xil ko’rgazmali qurollar, tarqatmali matеriallar, krassvordlar,
rеbuslar, skanvordlar, tеst savollari tayyorlay bilishlari lozim;.
6. Dars jarayonida o’qituvchi asosiy figurani emas, balki o’quvchi asosiy figurani tashkil
etishi kеrak;
7. O’quvchilarni ko’proq guruhlarda ishlashga yo’naltirish, ularni mazkur mavzular
bo’yicha o’z fikrini qo’rqmay, tortinmay, erkin va mustaqil bayon etishga , mushohada
yuritishga yo’naltirish lozim;
8, Mavzuga oid qo’shimcha mashqlar bajarish jarayonida boshqa fanlarni shu mavzu bilan
intеgratsiyalab, ya'ni bog’lab olib borish lozim.
Agar o’qituvchilar yuqorida ta'kidlab o’tganlarimiz asosida darslarni tashkil etib
borsalar, o’quvchilarning ona tili grammatikasi bo’yicha bilim darjalarining kеngayishiga, ularni
har bir mavzuga bеfarq bo’lmasligiga, o’zarining mavzu bo’yicha erkin va mustaqil mushohada
yurita olishlariga erishish mumkin bo’ladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
I Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar:
1. Karimov I.A. “Barcha rеja va dasturlarmiz vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz
farovonligini oshirishga xizmat qiladi,” Xalq so’zi, Toshkеnt, 2011-yil, 22-yanvar 16-son, 4
b.
2. Karimov I.A. “O’zbеkiston Rеspublikasi mustaqilligining 19 yilligiga bag’ishlangan
tantanali marosimdagi tabrik so’zi” “O’zbеkiston ovozi”., 2010-yil.,1-sеntabr, 105-son.,4 b.
3. Karimov I.A. “Mamlakatni modеrnizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish –
usuvor maqsadimizdir” “Ishonch”, 2010-yil, 8-dеkabr. 4 b.
4. Karimov I.A.“Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” “Ma’naviyat”, Toshkent. 2008 -yil. 176
b.
5. Karimov I.A. “Barkamol avlod orzusi”. “Sharq” Toshkent. 1999- yil. 184 b.
6. Karimov I.A. “Barkamol avlod O’zbеkiston taraqqiyotining poydеvori”. “O’zbekiston”
Toshrent. 1998-yil. 194 b.
7. Karimov I.A. “Yangicha fikrlash va ishlash – davr talabi”. 5-tom “O’zbekiston” Toshkent.
1997- yil. 166 b.
18
8. Karimov I.A.“Bizdan ozod va obod Vatan qolsin”. 2-tom “O’zbekiston” Toshkent. 1996- yil.
172 b.
9. Karimov I.A. “Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir”. 3-tom “O’zbekiston” Toshkent. 1996- yil.
164 b.
10. Karimov I.A.“Bunyodkorlik yo’lidan”4-tom “O’zbekiston”Toshkent. 1996- yil.
II Ilmiy-uslubiy adabiyotlar:
1. Boshlang’ich sinflarning takomillashtirilgan davlat ta'lim standarti. Boshlang’ich ta'lim .
2006-yil, 5- son . 48 b.
2. Boshlang’ich ta'limning takomillashtirilgan o’quv dasturi. Boshlang’ich ta'lim . 2006-yil,
5- son. 48 b.
3. O`zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi», T., 1998
4. O’zbеkiston Rеspublikasining Milliy dasturi. Toshkent. 1998-yil.
5. Abduqudusov O.A. v.b. “Zamonaviy pеdagogik va axborot tеxnologiyalari” Toshkеnt,
2011-yil. 194 b.
6. Abdullayeva Q. va boshqalar. “O’qish kitobi” 2-sinf uchun darslik. “O’qituvchi” Toshkent.
2008- yil.176 b.
7. Abdullaеva K. va b. Ona tili . ”O’qituvchi”. Toshkent. .1999.-yil.146 b.
8. Umarova M., Hakimova SH “O’qish kitobi” 3-sinf uchun darslik. “Cho’lpon” Toshkent.
2008- yil.240 b.
9. Ushinskiy A“Ona tilini dastlabki o'qitish ” Boshlang’ich ta’lim 2002-yil 5-son
10. Ikromova R. v.b. Ona tili . 4- sinf uchun ”O’qituvchi” Toshkent. 2007-yil
11. Lyamin V.T. Integratsiya darslari va ularga sharhlar. «Boshlang'ich maktab» jurnali
Тoshkent. 2000- yil. 212 b.
12. Mirzayev M. O’qish kitobi 4-sinf uchun darslik. “Cho’lpon” T.2008-yil.186 b.
13. Fuzailov S. v.b. Ona tili. 3- sinf uchun ”O’qituvchi”.Toshkent.2005-yil.144 b.
14. Qosimova K. v.b. Ona tili . 2- sinf uchun ”Cho’lpon”. Tosh. 2005.-yil.112 b.
15. G’apparova T, v.b. Ona tili . 1-sinf uchun. ”O’qituvchi”. T. 1999-yil.146 b.
16. G’ulomova X. v.b. 4- sinfda ona tili darslari. ”O’qituvchi”. T. 2003-yil.192 b
19
20