ИДЕИ И ОБРАЗЫ СОВРЕМЕННОЙ КАБАРДИНСКОЙ ПОЭЗИИ

ИДЕИ И ОБРАЗЫ СОВРЕМЕННОЙ
КАБАРДИНСКОЙ ПОЭЗИИ
© Бакова З.Х., Вологирова А.А.
Кабардино-Балкарский государственный университет им. Х.М. Бербекова,
г. Нальчик
Статья подготовлена на одном из государственных языков РФ – кабардино-черкесском.
ЛIэщIыгъуэщIэм ипэ илъэс 15 къызэднэкIам адыгэбзэкIэ къыдэкIащ усэ
сборник зы 15 хуэдиз – псори фIы защIэу. Абыхэм щыщщ Сонэ Абдулчерим
и «Iэгу-махуэ IэщI-жэщ»-ыр (2001), Тхьэгъэзит Зубер и «Iэужь»-ыр (2002),
Хьэту Пѐтр и «Псэгъэкъабзэ» (2003), «Бжьыхьэ удж» (2008), «ПщIащэ пыху» (2010) тхылъхэр, Бещтокъуэ Хьэбас и «Дуней телъыджэ» (2003),
«Бжьыхьэ дыщафэ» (2006) усэ тхылъхэр, Уэрэзей Афлик и усэ тхылъхэу
«Кхъужьей къудамэ»-р (2004), «ЛIэужь» (2013), Ацкъан Руслан и «ЩхьэегъэзыпIэ» (2003), «Къэгъэзэжыгъуэ» (2009) усэ тхылъхэр. Къагъырмэс Борис и «Щыхьэт»-р (2006), КIэщт Мухьэз и «Къыпхузогъанэ»-р, (2007),
Къэжэр Петр и «Гуапагъэ»-р, (2009), IутIыж Борис и «Тхыгъэхэр», Къэжэр
Хьэмид и «Усэхэр» (2013), н.
Мыхэр зи IэдакъэщIэкI псори, зэрыгурыIуэгъуэщи, акъылкIи, я дуней
еплъыкIэкIи, тетыкIэкIи, илъэс бжыгъэ къагъэщIамкIи, тхьэшхуэм къарита
таланткIи зэщхьу тхужыIэнкъым. Ахэр зэщхьтэмэ, ди литературэр зэшыгъуэ дыдэ хъунт.
Ди усакIуэ щIалэхэми яхэтщ я зэфIэкIкIэ мы нэхъыжьхэм занщIэу ябгъэдэбгъэувэ хъунхэри. Ар узгъэгуфIэщ, – ар ипэ итахэм къарууфI зэрахэлъам,
зэрылъэщам и нэщэнэщ. Пэжщ, ахэм псоми иджыри къыдагъэкIыфакъым я
зэфIэкIыр щызэхуэхьэса усэ тхылъхэр, ауэ адыгэбзэкIэ къыдэкI газет закъуэм, «Iуащхьэмахуэ» журналым усэ Iэрамэу зэщIэкъуауэ я тхыгъэхэр
къытохуэ. КъинэмыщIыуи, иджыпстурей дуней зекIуэкIэм хуэкIуэу, интернетым куэду къыщыбгъуэтыфынущ ахэм я Iэрытххэр. Ди нэхъыжьхэм апхуэдэу, тхылъымпIэм нэса къудей жаIэу, занщIэу я тхыгъэм щыгъуазэ уащIынкъым, ауэ ди щIэблэр нэхъ ехьэжьащ – зэманым декIуахэщ. КIыщокъуэ
Алим усакIуэ щIалэхэм захуигъазэу мыр итхыгъат:
Уэ узэфэну псы къабзэр
КъыщIэмыжауэ си гугъэщ.
ЗыкъыздумыщIыт упIащIэу –
Пшэм хэт нур дахэр уи дыгъэщ.
(УсакIуэ щIалэм)


Профессор кафедры Литературы и фольклора народов Северного Кавказа.
Магистрант.
Литература
57
ЕкIуу жаIа хъуащ. Мыхэр, тхыгъэ щхьэхуэ яхуэфащэу, зы гупышхуэ
мэхъу. «Ди усакIуэ нэхъыжьхэм къащIэхъуа щIэблэм и лэжьыгъэр нэгъэсауэ
къэхутэным критикэр иджыри хунэсакъым, а лэжьыгъэм хэпхъуэхэхыу зэзэмызэ теIэбэ мыхъумэ» [5, 387], – итхыгъат литературэхутэ, щIэныгъэлI
Сокъур М. 1981 гъэм, иджы ди усакIуэ нэхъыжьхэм ящыщ, гъэ блэкIам
(2014) «ЦIыхубэ усакIуэ» цIэ лъапIэр зыфIаща Бицу Анатолэ и творчествэр
зэпкърихыу. Критикэ и лъэныкъуэкIэ, дызэрижагъуэщи, иджыри а гъуэгум
дытетщ, хэдгъэщIа щымыIэу.
Сыт иджы мы усакIуэхэм (гу лъытэн хуейщ псори зэрыцIыхухъум) я
усыгъэм къыщаIуатэр – сыт зытеусыхьхэр, сыт ягъэлъапIэр, сыт ягъэдахэр,
сытхэра темэ нэхъыщхьэ ящIыр? Зыри щIэкъым, зэ хэплъэгъуэкIэ – лъагъуныгъэ, цIыхугъэ, ныбжьэгъугъэ, насып, си къуажэ, си къалэ н. Анэм, Хэкум,
лъахэм хэIэтыкIауэ хуэусэн, анэдэлъхубзэм хуэгумащIэн, адыгэ лъэпкъым и
щхьэм кърикIуам, и нэгум щIэкIам, и къэкIуэнум – ахэращ ди усакIуэхэм
темэ нэхъыщхьэ ящIар. Зыри щIэкъым жыпIэ щхьэкIэ – ар зэIуплъэгъуэущ –
мыхэм псоми зэмыщхьыущ а темэхэр къызэраIуатэр – щхьэж и къаухьым, и
талантым хуэкIуэжу анэдэлъхубзэ къабзэкIэ къэгъэлъэгъуа хъуащ цIыхур
дунейм къызэрытехъуэрэ зыгъэпIейтей Iуэхугъуэхэр. Иджы дыхэвгъаплъат
ахэм. Псалъэм папщIэ, псори зэкIуэлIэж Хэку, лъапсэ темэр къатщтэмэ:
Адыгэм къалъыса лейм
И бампIэр къытпкърыхьамэ,
ТIэкIу тетыгъуейщ мы дунейм,
Къэнжалу псэр мыпсыхьамэ.
Къэнжали дэ димыIа,
БдзапцIэши – дэ дымылъыхъуэ,
ИгъэщIэкIэ къауIа
Ди лъэпкъым си псэр хуощыгъуэ.
(Бещтокъуэ Хь., 2004)
*****
Факъырэу хыхьэж адыгэ
Ди лъэгъэнэгъухэм ялъагъу –
КъекIуэкIа лъэпкъыр хуэпагэу
Хуэныкъуэщ нобэ гущIэгъу.
(Сонэ А., 2001)
*****
ИрамыгъэщIу хэку унагъуэ,
КърамыгъэкIыу зэи шыбгым,
И бгыр щIикъузэурэ, бгы псыгъуэ
ЩIэхъуар аратэкъэ адыгэр?
(Уэрэзей А., 2004)
58
ДОСТИЖЕНИЯ ВУЗОВСКОЙ НАУКИ
Мыбдей къэтхьа усэ пычыгъуэ кIэщIхэмкIэ къыбгуроIуэ, ди усакIуэхэр
нэхъ зытегузэвыхьыр. Ахэр сытым хуэусэми, зыхалъхьэ уэрэдыр Хэкум и
образырщ – къикIуари, зытет гъуэгури, здынэсынури лъэщ дыдэу яухуэ.
Мис аращ мы усэхэм я лъэпIэныгъэр, дэри ахэр апхуэдизу щIызыхэтщIэр ди
гум къопсэлъыкIхэ ди усакIуэхэр – щIэблэми гъуэгугъэлъагъуэ яхуохъу.
Хэкур, лъапсэр, лъахэр уэ къызэрыбгурыIуэщ, дауикI. Зым и дежкIэ ахэр –
анэдэлъхубзэщ, нэгъуэщIымкIэ – ди тхыдэм и напэкIуэцI гуузхэрщ, адреймкIэ – щIалэгъуалэ гъэсэныгъэрщ. Ауэ псори зэхолъэдэжри – Адыгэ Хэкум и
уэрэд е и гъыбзэ мэхъуж.
КIыщокъуэ Алим зы поэтическэ тхыгъэ иIэщ «Усэм хэлъ гъущIыр»
жиIэу. Гупсысэ етшэжьам джэлэс хуохъури, къэтхь хъунущ абы щыщ сатырхэр:
ДзитI зыIут жырыр улъиямэ,
Пхуэхъункъым Iэщэ – ари пэжщ.
Си усэр къамэщ, ар къисхакъэ –
Дыгъэ тезгъапсэу измылъхьэж.
Сымышэсыжу жьы сыщыхъум,
Нэхъ лIыфIхэм къамэр естыжынщ,
Сэ усэу стхахэм гъущIу хэлъыр
БашфIэлъхьэ сщIынщи сежьэжынщ.
ЩIыжытIэращи, ди усакIуэ нэхъыжьхэм я усэм иджыри хэлъщ Алим
жыхуиIэ гъущIыр. Ди гугъэнщ, щIэблэми ар къащтэфыну.
Мы усэ тхылъ къедбжэкIахэм, сыт и лъэныкъуэкIи, ипэ итщ КIыщокъуэ
Алим и «Щхьэлыкъуэ» – р. Ар къыдэкIащ 2001 гъэм.
Алим и творчествэ псор къапщтэрэ уриплъэмэ, гурыIуэгъуэ мыхъуу
къанэркъым лъапсэрэ лъабжьэрэ и тхыгъэхэм хуэхъуар къыздикIам. ЖытIэнуращи, хэку, лъэпкъ, лъапсэ, бзэ, хабзэ темэхэр кIуэцIрокI КIыщокъуэ
Алим и творчествэ псом. "Бгы лъапэхэм деж" (1941) и япэ усэ тхылъым
къыщегъэжьауэ и иужьрейм – "Щхьэлыкъуэм" (2001) – деж щиухыжу абы и
Iэдакъэ къыщIэкIа тхылъу хъуам бгъэдыхьэкIэ зэхуэмыдэхэмкIэ къыщыIуэтащ ар. КъызэрыщыIуэтари темэм зригъэубгъу зэпытурэ, гупсысэр нэхъ
куу, нэхъ жан, къигъэсэбэп художественнэ Iэмалхэр нэхъ къулей ищI защIэурэ зэрекIуэкIар нэрылъагъущ.
КIыщокъуэ-усакIуэм и зыузэщIыныгъэм, адыгэ поэзием, псом япэу лирикэм зыужьыныгъэшхуэ зэригъуэтам и щапхъэщ хэку темэм ехьэлIа и философие лирикэр. Абы къызэщIеубыдэ, нэхъ ищхьэмкIэ къызэрыхэдгъэщащи, усакIуэм и анэдэлъхубзэм къыщыщIэдзауэ псори: бзэри, хабзэри,
тхыдэри, нобэ дызыгъэгузавэ Iуэхугъуэхэри, пщэдей къэкIуэнури, н. къ.
Зы цIыху щхьэхуэм, зы лирикэ лIыхъужьым и гущIагъщIэлъхэмрэ лъэпкъым натIэ хуэхъуамрэ зэтехуэрэ, зэтемыхуэ дыдэми, зэпэгъунэгъуу пIэрэ?
Литература
59
Хьэмэрэ Алим и усыгъэр зыхуэгъэпсар адыгэ лъэпкъым и къру закъуэхэрауэ пIэрэ? Къыдэпсалъэм, къыдэущийм сытхэр и гукъеуэ, сыт зыгъэгуфIэр,
сыт зыгъэпIейтейр? Ди къэхутэныгъэхэм къызэрагъэлъэгъуащи, усакIуэр
зэикI псэуакъым и щхьэ закъуэм щхьэкIэ – и Iуэхур иригъэфIэкIуэн, игъэдэхэн щхьэкIэ.
КIыщокъуэм и лирикэр, зэрыгурыIуэгъуэщи, зы жэщ-махуэм зэфIэувакъым. Ауэ, къэхутакIуэ куэдым гу зэрылъатащи, абы къару гуащIэ щигъуэтар зауэ зэманырщ, ар IупщI щыхъури 1946 гъэм къыдигъэкIа "Шум и гъуэгу" тхылъ телъыджэрщ. Дызытепсэлъыхь темэми зыщиужьар, КIыщокъуэм и творчествэм абы увыпIэ лъагэ щиубыдар а лъэхъэнэрщ. Зауэ нэужь
илъэсхэрщ "ЩIалэгъуэ щIыналъэ" (1948), "Партыр ди пашэу" (1953) усэ
тхылъхэр дунейм къыщытехьар. Ауэ сыт хуэдэу зэманым зимыхъуэжами,
Алим и хэкум, и лъапсэм, и бзэм, и лъэпкъым зэи епцIыжакъым, Iужажагъэ
хэлъуи зы усэ итхакъым. Мыпхуэдэ къыщIэдзапIэхэрщ яIэр "Щхьэлыкъуэ"
тхылъым хыхьахэм:
Сыкъыщалъхуауэ сэ си къуажэр
ПщIыхьэпIэм хуэдэу нэгум щIэтщ.
("Ди унэжь")
Сыжейми, си нэр зэтесхами,
Щхьэлыкъуэ къуажэр щIэтщ си нэгу.
("Сыжейми...")
Лъахэр егъэлеяуэ фIыуэ зылъагъу лирикэ лIыхъужьым – усакIуэм –
къелъытэ абы и псым нэхъ IэфI щымыIэу, ар чэф ящI абы и удзымэм, абы и
жыг хадэр жэнэтщ – уи балийри, уи кхъужьри, мыIэрысэри щыгъунэжщ;
хэкум дыгъэм и бзийхэри щынэхъ уэрщ, пшэплъри щынэхъ дыхьэрэнщ, и
уафэм вагъуэхэри щынэхъ гуэрэнщ... ЩыIэкъым, абы хуэдэ! Аращ усакIуэм
и пщIэмрэ и щIыхьымрэ ихъумэным нэхъ къалэн ин дунейм щIыщимыIэр,
лъахэм псэр щIитыну хьэзырщ лирикэ цIыху пажэр.
Литературэр:
1. Бештоков Х. Золотая осень. Сборник стихов. – Нальчик: Эльбрус, 2006.
2. Введение в литературоведение / Под ред. Л.В. Чернец. – М., 2004.
3. Кешоков А. Шалушка. Стихи. – Нальчик: Эльбрус, 2001.
4. Оразаев А. Грушевая ветка. Стихи. – Нальчик: Эльбрус, 2004.
5. Сокуров М. Избранные произведения. – Нальчик: Эльбрус, 1995.
6. Сонэ А. Свет и тень. Стихотворения и поэма. – Нальчик: Эльбрус,
2001.
7. Теория литературы в 2-х томах / Под ред. Н.Д. Тамарченко. –
М., 2004.