2,49 MB - Адыгейский республиканский институт
реклама
ШЪХЬЭЛЭХЪО АБУ Лъэпкъым идунай псалъэм ылъапс ШЪХЬЭЛЭХЪО АБУ Лъэпкъым идунай псалъэм ылъапс Мыекъуапэ, 2009. Гуманитар ушэтынхэмк1э Адыгэ республикэм иинститутэу К1эрэщэ Тембот ыц1эк1э щытым и Ученый совет иунашъок1э къыдэк1ы. Схаляхо А.А. Жизнь народа в основе художественного исследования. Литературнокритические статьи. На адыгейском языке. – Майкоп: Адыгейское республиканское книжное издательство, 2009. 486 с. Адыгэ литературэм и1офыгъо зэфэшъхьафыбэхэм яхьыл1эгъэ тхылъ бэк1ае Шъхьэлэхъо Абу къыдигъэк1ыгъ. Мы тхылъэу «Лъэпкъым идунай псалъэм ылъапс» зыфи1орэри а 1офыгъор ары зэхьыл1агъэр – адыгэ литераутрэр къызэрежьагъэр, лъэпкъым итхак1охэм я Союз изэхэщэн ык1и и1офш1ак1э, адыгэ лъэпкъым ищы1эныгъэ гъогу охътэ зэфэшъхьафхэм щыпэк1эк1ыгъэ къиныгъохэм, къыщыдэхъугъэ гуш1уагъохэм яхьыл1агъэу авторым периодическэ печатым къыщыхиутыгъэхэм ащыщхэр мы тхылъым къыдахьэх. Адыгэ литературэм итхыдэ изэгъэш1энк1э, ащ итхынк1э Шъхьэлахъом итхылъэу «Лъэпкъым идунай псалъэм ылъапс» зыфи1орэр 1эпы1эгъу гъэнэфагъэ зэрэхъущтым тицыхьэ телъ. Тхак1ом ыныбжь мыгъэ илъэс 80 зэрэхъурэм ипэгъок1эу мы тхылъыр къыдэк1ы. ЛЭЖЬЭК1ОШХУ Мы гущы1эм ч1ыгу хьасэм, хатэм, унэгъо хъызмэтым ренэу ы1э ахэлъэу, ифышъхьи игъэщи бэгъогъэ зэпытэу пстэурэ ц1ыфыр зэк1эми апэу угу къегъэк1ы. Ары шъхьае гупшысэ хьасэм хэтэу ышъхьэк1э, иакъылк1э, изэхаш1эк1э лъэпкъ 1офыр гъаш1эм пхырызыщырэ, ащ къыхихырэ лэжьыгъацэхэр тхылъып1эм ригъэк1ужьызэ непэрэ ныбжьык1эхэми къык1элъык1ощт л1эужхэми алъы1эсынэу зыш1ырэри лэжьэк1ошхоба?! Ащ фэд Шъхьэлэхъо Абу. А хьасэм ар к1элэегъаджэуи, ш1эныгъэлэжьэуи, общественнэ 1офыш1э инэуи, тхэк1о 1эпэ1асэуи, нэмык1 пшъэрылъхэри зэш1оуихыхэзэ илъэс 60-м ехъужьыгъэу щэлажьэ. Ащк1э ар адыгэ лъэпкъым, 1эк1ыб хэгъэгухэм арысхэри зэрахэтхэу, анахь зэлъиш1эрэ, ыгъэш1орэ ц1ыфхэм ахэуцуагъ, щытхъуц1эу, ш1ухьафтынэу къыгъэлэжьыгъэри мак1эп. Шъхьэлэхъо Абу непэ - филологие ш1эныгъэхэмк1э доктор, профессор, гуманитар ш1эныгъэхэмк1э Адыгэ Республикэм иинститутэу К1эрэщэ Тембот ыц1эк1э щытым литературэмк1э иотдел ипащ, ш1эныгъэхэмк1э дунэе Адыгэ академием иакадемик, Адыгэ Республикэми Урысые Федерациеми ш1эныгъэхэмк1э я1офыш1эшху, Урысыем итхак1охэм я Союз хэт, къызщыхъугъэ якъоджэ Очэпщыи, ар зэрыт Теуцожь районными, Адыгэ къали, Щынджыи яц1ыф гъэш1уагъ, «Адыгеим ищытхъузехь» зыфи1орэ медалыри и1. Ащыщэу анахь къыхэбгъэщэу узтегущы1эщтри къыхэхыгъош1оп, пстэури зэряфэшъуашэу зы тхыгъэ щызэщэл1эгъуай. Ыныбжь илъэс 70 зэхъум фэстхыгъэ тхылъми ар сфигъэфагъэп. Илъэс 20 ымыныбжьэу ригъэжьагъэу непэ къызынэсыгъэми Шъхьэлэхъо Абу егъэджэн-п1уныгъэ 1офым лъэпсэ пытэ щидзыгъэу хэт. Къызщыхъугъэ Очэпщыи нэмык1 къуаджэхэми ащык1элэегъэджагъ, комсомолым 1оф щиш1э зэхъуми ныбжьык1эхэм яп1ун игупчэ итыгъ. Анахьэу а лъэныкъомк1э и1эпэ1эсэныгъэ къызщылъэгъуагъэр Адыгэ къэралыгъо к1элэегъэджэ институтым щылажьэ зэхъур ары. Студентхэм 5 гъэсэныгъэу аригъэгъотырэм, егъэджэн 1офым ишъэфып1эхэу аригъаш1эхэрэм адак1оу, ахэр зэребгъэджэщтхэ методическэ тхылъхэри, гурыт еджап1эм ищык1эгъэ программэ, тхылъ 1эпы1эгъу зэфэшъхьафхэр, учебникхэр ытхыщтыгъэх. къызэпачыгъэхэу джы непи Ахэмэ ащыщхэр еджап1эм тедзэгъу ч1элъых. Ежьыри пчъагъэхэр ныбжьым емылъытыгъэу Адыгэ къэралыгъо университетым илъэпкъ факультет бэрэ щыплъэгъущт. Нэмык1 лъэныкъок1э бгъазэмэ, иныбжьык1эгъум къыщегъэжьагъэу общественнэ-политическэ 1офхэм, ихэку, нэужым иреспубликэ, зэк1э адыгэ лъэпкъым игумэк1хэм ахэщагъэу, загъори ягупчэ итэу къыхьыгъ. ВЛКСМ-м и Теуцожь райком ипащэу зэрэщытыгъэри, комсомолым, партием яхэку комитетхэм зэращылэжьагъэри угу къэк1ыжьхэми лые хъунэп. Теуцожь район, Мыекъопэ къэлэ советхэм ядепутатэуи щытыгъ. Илъэпкъ зэхаш1э илъэпкъ гупшысэ нахь куоу, игъэк1отыгъэу къызщилъэгъук1ыгъэр ик1ыгъэ л1эш1эгъум ия 80-рэ илъэсхэм як1эухэу хэгъэгум зэхъок1ыныгъэшхохэр къызщежьэхэр арых. Адыгэ хасэм иапэрэ зэхэщак1оу, итхьаматэу, нэужым итхьэмэтэ гъэш1уагъэу илъэсыбэрэ къызэпичыгъ, адыгэ лъэпкъым изэфэс итхьэмэтагъ, Дунэе адыгэ (щэрджэс) зэ1ук1эм (МЧА) иапэрэ зэфэсэу 1991-рэ илъэсым Налщыкъ щык1уагъэм хэлэжьагъ, нэужым и Тхьаматэ игуадзэу, илъэсищым къык1оц1 и Тхьаматэу щытыгъ, изэ1ук1и, изэфэси, нэмык1 1офыгъо инэу МЧА-м зэш1уихыхырэм ишъыпкъэу ахэлажьэзэ къыхьыгъ. Адыгэ Республикэ ныбжьык1эм изэхэщэни, ар ылъакъо пытэу тегъэуцогъэнми зи1ахьышхо хэзылъхьагъэмэ ащыщ. Апшъэрэ советэу апэу ащ щызэхащэгъагъэми идепутатыгъ. Джыри къэплъытэн плъэк1ыщтыр мак1эп. А хъугъэ-ш1агъэмэ къыздахьыгъэ гупшысабэхэр итхыгъэхэм ахэгощагъэхэу ахэлъых. Адэ сыд фэда литературэ ш1эныгъэлэжьэу Шъхьэлэхъо Абу? Ащк1и ар лъэныкъуабэу зэхэлъ. Л1эш1эгъу минхэм къак1оц1 лъэпкъым къык1угъэ тарихъ гъогур, щы1эк1э-псэук1эу, шэн-зэхэтык1эу къыхихыгъэхэр зэк1э зыхэгъэщэгъэ жэры1о творчествэр ащ и1эрылъхь. Нахьпэм нэмык1ыбзэк1э 6 атхыгъэ, нэужым тэ тыбзэк1э ти1э хъугъэ адыгэ литературэм ылъапсэхэр а фольклор баим зэрэхэлъхэр и1офш1агъэхэм, итхылъхэм ащызэхэфыгъ, ащык1эгъэтхъыгъ. Ащк1э укъэк1ымэ, Шъхьэлэхъо Абу адыгэ литературэм итарихълэжьышху. Къежьап1эхэм ына1э атетэу апэрэ лъэбэкъухэр, хъугъэш1агъэхэу, усэхэу, рассказхэу нэмык1 хьарыфылъэхэм лъэпкъыр арылажьэ зэхъум атхыгъэхэу гъожьы хъужьыгъэ гъэзет, журнал нэк1убгъохэм къарынэжьыгъэхэм якъыхэгъэщыжьын, к1эзыгъэнчъэу ахэр угъоижьыгъэнхэм дэмышъхьахэу ар пылъ. Ащ дак1оу джырэ адыгэ литературэм и1офыгъо инхэри Шъхьэлэхъо Абу инэплъэгъу ренэу итых. Ар лъызыгъэк1отэгъэ, зыгъэдэхэгъэ тхак1охэу А. Хьаткъом, Ц. Теуцожьым, Хъ. Андырхъуаем, Д. Кэстанэм, Къ. Жанэм, С. Яхъул1эм, А. Хьэдэгъал1эм, И. Мэщбаш1эм, нэмык1хэми афэгъэхьыгъэу ащ ытхыгъэри мак1эп. А пстэуми якъежьап1эхэр я 50-рэ илъэсхэм ык1эхэм иапэрэ статьямэ ащыщэу «Адыгэ бзылъфыгъэр адыгэ советскэ литературэм къызэригъэлъагъорэр» зыфи1орэр «Социалистическэ Адыгеим» 1959-рэ илъэсым январым и 17-м къыхиутыгъ. А шъхьэ дэдэр и1эу 1963-рэ илъэсым тхылъ псауи шъхьафэу къыдигъэк1ыгъ. Ащ ыпэк1и ыужырэ илъэсхэми статья зэфэшъхьафхэр 1офш1агъэу игъорыгъозэ «Адыгэ къызэк1элъык1уагъэх. литературэм ыгъэхьазырыгъ, Джаущтэу ихэхъоныгъэ ау идиссертацие гъогухэр» ипхырыгъэк1ын зыфи1орэр к1ыхьэ-лыхьэ къыш1уаш1ыгъ. Нахьыпэрэм фэмыдэ ек1ол1ак1эхэу адыгэ литературэ ныбжьык1эм икъэхъунрэ ихэхъонрэ А. Шъхьэлахъом ыгъэфедэхэрэр зыгу римыхьынхэр къэхъугъэх. Ау сыд а1уагъэми, адыгэ литературэм икъэхъук1э-къежьак1э, ихэхъоныгъэ афэгъэхьыгъэ апэрэ 1офш1эгъэ зэфэхьысыжьыгъэ куоу диссертациер зэрэщытым уебгъук1он плъэк1ынэу щытыгъэп. 1968-рэ илъэсым ар Тбилиси щыпхыригъэк1ыгъ. Нэужым А. Шъхьэлахъом иушэтынзэхэфын 1офхэр джыри нахь куоу, игъэк1отыгъэу, лъэныкъо зэфэшъхьафэр къызэлъаубытхэу ыпэк1э лъык1отагъэх. 1970-рэ илъэсхэм къыдэк1ыгъэ 7 тхылъхэу «Щы1эк1ак1эм къыдэхъугъ», «Адыгэ фольклор», «Хэхъоныгъэм илъэуянэхэр» зыфи1охэрэм ар къаушыхьаты. Илъэс 17-рэ Адыгэ к1элэегъэджэ институтым зыщылэжьэгъэ нэуж 1977-рэ илъэсым Адыгэ ш1эныгъэ-ушэтэк1о институтым А. Шъхьалахъом зигъэзагъ. Мыщ литературэмрэ фольклорымрэ ясектор пащэ щыфэхъугъ, институтым щызэш1уахырэ 1офш1энхэм пытэу ахэуцуагъ. Нахьпэк1и Абу итхыгъэхэр дэмытхэу мыщ тхылъ гори къыщыдэк1ыщтыгъэп. Джы ушэтын 1офхэмк1э иамалхэм нахь заушъомбгъугъ. 1оф шъхьа1эу джыри лъигъэк1уатэщтыгъэр адыгэ литературэм итхыдэ изэгъэфэн, итхын арыгъэ. А лъэныкъомк1э мыщ щырахъухьэгъэ 1офхэм к1эщак1о афэхъугъ. «Адыгэ литературэм ихыдэ и1офыгъохэр» зыфи1орэ тхылъит1ур 1979 – 1980-рэ илъэсхэм къыдагъэк1ыгъэх. А лъэхъаным ежьырк1э мэхьанэ зи1агъэмэ ащыщ «Сатырхэм якъэхъук1» (1981) зыфи1орэ тхылъыр. Ащ ипэублэ гущы1э мырэущтэу щитхыщтыгъэ: «Литературэм ихэхъоныгъэ гъогу нафэ зыхъущтыр, ащ проблемэу зэш1уихын фаехэр, тенденциеу и1эхэр бгъэунэфын зыплъэк1ыщтыр, зэфэхьысыжь тэрэзхэр ш1ыгъэ зыхъущтыр художественнэ творчествэм иявление пэпчъ куоу зэгъэш1агъэ зыхъук1э ары». А гупшысэр лъапсэ афэхъугъ доктор диссертациеу «Национальная специфика идейнохудожественного становления адыгейской литературы (1830 – 1980гг.)» зыфи1оу 1986-рэ къык1элъык1огъэ илъэсым монографиеу Тбилиси щыпхыригъэк1ыгъэми «Идейно-художественное ащ становление адыгейской литературы» (1988) зыфи1орэми. Мы 1офш1агъэхэм осэшхо къафаш1ыгъ. Анахьэу уна1э зытеудзэщтыгъэмэ ащыщыгъ я XIX-рэ л1эш1эгъум ия 30-рэ илъэсхэм – Хъанджэрые, Нэгумэ Шорэ, Къазджэрые ялъэхъан къыщык1эдзагъэу адыгэ литературэр илъэси 150-м къыриубытэу зы идей-эстетическэ пкъынэ-лынэ зэик1эу зэрэзэхифырэр, 1917-рэ илъэсым ыпэк1э щы1эгъэ адыгэ гушъхьэ лэжьыгъэмрэ (фольклори жэры1о литератури зэрэхэтэу) адыгэ литературэ ныбжьык1эмрэ зэпыпчын гъунапкъэ азыфагу зэрэдэмытыр къызэригъэшъыпкъэжьырэр. умылъэк1ын 8 Нэмык1 лъэныкъоу мы 1офш1агъэмэ къахэщырэр адыгэ жэры1о литературэ зэрэщы1агъэр къызэригъэшъыпкъэрэр ары. Ар зэхэзылъхьэгъэ усэк1о-орэды1о ц1эры1охэм ащыщыбэхэри къыхигъэщыжьыгъэх: Шапсыгъэ Осмэн, Лилыхъу Нэшъу, Цэй Тэтэршъау, Джэнчэтэ Къуйнэшъу, Сэлэчэрыекъо Дэгур, Хьаджэбыекъо (Абрэдж) Юсыф, Хьамакокъо Хьапыт1 (Бэчъый Хъусен), Аулъэ Тхьайшъау, Тыу Щэрабыку, Теуцожь Цыгъу, нэмык1ыбэхэри. Ахэмэ ежь абзэк1э тхэк1э-еджак1э аш1эщтыгъэп, ащ фэдэ амали ащыгъум щы1агъэп. Ау къак1эныжьыгъэ произведениехэу «Щынджые быгъужъым иорэд», «Емзэщ иорэд», «Пцэтхьал1эм ыкъуит1у», «Цырац», «Мэзгуащ», нэмык1ыбэхэми непэ уяджэ зыхъук1э урымыгушхон умылъэк1эу 1эпэ1эсэныгъэшхо умыгъэш1эгъон, зэрахэлъыгъэр А. Шъхьалахъом нэрлъэгъу къеш1ы. Ахэр зэк1э и1эубытып1эхэу адыгэ литературэ ныбжьык1эм икъэхъук1э, ихэхъуак1э, игъогухэр зэхефых. Зы лъэныкъомк1э, лъэпкъым ихудожественнэ гупшысак1э, ащ усэ-пшысэ зэхэлъхьэк1э, къэгъэлъэгъок1э амалхэу зэригъэу1угъэхэм, адрэмк1э, литературэ нахьыжъхэм, анахьэу урыс литературэм ящысэ мэхьанэу я1эр 1упк1эу къыхегъэщы. Ахэмэ ягупшысэ зэрэпсаоу пхырыщыгъ 1990-рэ илъэсым къыдигъэк1ыгъэ тхылъык1эу «Шъыпкъагъэр – шэтапкъ» зыфи1орэм. Мыр лъэныкъо хэхыгъэ горэхэмк1э ыпэрэ тхылъхэм атек1ы. Ар хъугъэ-ш1эгъэ лъапсэу тхылъым л1ыхъужъхэм къахэщыгъ. и1эми, фольклорым, афэгъэхьыгъэхэм А орэдыжъхэм, зэхэфык1э-ек1ол1ак1эу тарихъ-л1ыхъужъ орэдхэм анахьэу адыгэ апигъохырэми якъэхъук1э-зэхэлъхьак1э, къэгъэлъэгъок1э амалхэу агъэфедэрэхэрэр ащ фэдэу куоу, игъэк1отыгъэу, к1эзыгъэнчъэу нахьпэк1э зыми зэхифыгъэп. Ащ фэд «Псынэк1эчъ мычъакъу» зыфи1орэ статьяу нарт эпосым ехьыл1эгъэ гурышэ-гупшысэхэр зыпхырыщыгъэри. Ахэмэ адак1оу лъэхъэнак1эм ижьыкъащэ тхылъым зэрэпсаоу къыхэщы. Нахьпэм тхак1уи ш1эныгъэлэжьи зэрэфаехэу зылъы1эсын амылъэк1ыщтыгъэ фактыбэмэ мыщ уащы1ук1эщт. Ахэр титхэк1э-еджак1э къызэрежьагъэм, тихьарыфылъэхэм язэхэгъэуцон 9 пылъыгъэхэм, тхэк1о, гупшысэк1о, зэхэщэк1о гъэш1эгъонхэу тарихъым хэк1ок1эжьынхэу ежьэгъагъэхэм – Сихъу Сэфэрбый, Кобл Билъэустэн, Ащкъэнэ Исмахьил, Мэщфэш1у Шъалихь, Пэнэшъу Исхьакъ, К1убэ Щэбан, нэмык1хэми япхыгъэх. Лъэпкъым ижэры1о псалъэ, идуховнэ к1эныжъ Шъхьэлэхъо Абу ына1э ренэу зэрэтетым ишыхьат къык1элъык1огъэ тхылъэу «Мык1осэрэ жъуагъохэр» зыфи1орэр. Нарт эпосымк1э къежьэшъ, л1эш1эгъухэм къак1оц1 Мысыр (Египет) мамлюкхэмк1э хэгъэгум пачъыхьагъур къырэк1ошъ, къыщыш1агъэхэм ягупчэ адыгэ щызы1ыгъыгъэ ч1ынэлъэжъым итыгъэхэмк1э адыгэ къыщыхъугъэ- к1эк1ыжьэу мыщ Абу щызэрищэл1эжьыгъэр бэдэд. Ащк1э 1отэжь зэфэшъхьафхэу, хэутыгъэ гъожьы 1офш1агъэхэу, хьарыфэлъэхэм хъужьыгъэ къарихыжьызэ архив тхьапэхэу, ежь-ежьырэу араб е латын зэридзэк1ыжьыгъэу ыгъэфедагъэри гъунэнчъ. Ахэмэ дэгъоу уащагъэгъуазэ пэублэ, зэхэф гущы1эхэу пшысэжъ, тхыдэжъ, орэдыжъ пэпчъ апигъохыхэрэм. *** Мыщ дэжьым анахь игъон фае тхак1оу Шъхьэлэхъо Абу зыфэбгъэзэныр. Сыда п1омэ ихудожественнэ тхылъхэр ыпшъэк1э зигугъу къэтш1ыгъэ гурышэ-гупшысэхэм пытэу япхыгъэх. Художественнэ-образнэ, публицистикэ гупшысэк1э-тхак1эр и1эрылъхэу ар зыхъугъэми мак1э теш1агъэп. Тарихъ рассказхэу «Мэмэт ит1уак1», «Тыгъурыгъу икъэтх» зыфи1охэрэр 1968-1971-рэ илъэсхэм хэку гъэзетэу адыгеим» «Социалистическэ къыхиутыгъэх. Ахэмэ къак1элъык1уагъэри мак1эп. Тхыдэ к1эк1хэм, 1отэжьхэм, очеркхэм ятхын мы аужырэ илъэс 15-м нахь ыгъэжьы хъугъэ. Ахэр зэхэугъоягъэхэу апэрэ тхылъэу «Л1ыхъужъ маш1у» зыфи1орэр 1998-рэ илъэсым, адрэр «Гум хэлъ мастэр» ы1оу 2004-м къыдэк1ыгъэх. Мы тхылъхэм адэт тхыдэхэм, 1отэжьхэм сюжет лъасэу афэхъугъэ хъугъэ-ш1агъэхэр къыхихыхэ зыхъук1э авторым нахь ына1э зытетыр героихэм, зэк1э лъэпкъым къарык1уагъэр, лъэхъэнэ хьылъэхэу 10 къызэпачыгъэхэр арых. «Мэмэт ит1уак1» зыфи1орэм фэдэу чыжьэ дэдэу тарихъым хахьэхэрэми уа1ук1эщт. Я XX-рэ л1эш1эгъум къыхэ1абэмэ, 19411945-рэ илъэсхэм щы1эгъэ Хэгъэгу зэошхом зыфигъазэуи къыхэк1ы («Омакъ», «Хьэдагъ», «Ятэрэ ыпхъурэ»). Непэрэ мафэм гумэк1 ин щызи1э ц1ыфым инасыпи щиухьэрэп («Псэ закъу»). Хэгъэгубэмэ арытэкъогъэ адыгэхэр зэ1ук1агъэхэк1и, 1оф горэм гузэжъогъук1э зэфихьыгъэхэк1и зэрэмыш1эхэу, зэрэадыгэхэр агъэунэфыфэ ч1ып1э хьылъэхэм арыфэхэу къызэрэхэк1хэрэм афэгъэхьыгъэх сюжет гъэш1эгъонхэр зи1э 1отэжьхэу «Зыфэдэ мыхъурэ щы1эп» ык1и «Гум хэлъ мастэр» зыфи1охэрэр. Мы аужырит1умэ афэдэ тхыгъэхэм пстэуми апэу уигупшысэ псынк1эу зылъигъэ1эсрэр а адыгэхэр дунаим ипхъахь-итэкъу щызыш1ыгъэ Кавказ заор ары. Сыд фэдэ къегъэжьап1и ухыжьып1и афиш1ыгъэми, а заом, егъэш1эрэ тхьамык1агъоу ащ къыздихьыгъэхэм, лъэпкъым ишъхьафитныгъэ фэбэнэгъэ л1ыхъужъэу ащ хэтыгъэхэм афэгъэхьыгъэ тхыдэхэр, 1отэжьхэр итхылъхэм къыдэхьэгъэ пстэуми ят1онищ мэхъух, гупшысэ лъапсэу я1эри ахэмэ япхыгъ. Тхылъит1уми лъэпкъым къарык1уагъэр, ащ игупшысэ, итарихъ, иш1эжь, итхьамык1агъо къыплъагъэ1эсы, л1ыгъэм, адыгагъэм, ц1ыфыгъэм ядунай ухащэ. Гупчэм итхэр лъэпкъым ишъхьафитныгъэ пае зыпсэ емыблэжьыгъэ л1ыхъужъхэр – Айдэмырыкъо Едыдж, Лъэпц1эрышэ Пщымаф, Хъырцыжъыкъо Алэр, Ацэкъо Хьэджэбирам, Шыблэкъо Хьис, Бракъые Лъэпшъхьак1, Къэхъун, Пщыпый, нэмык1хэри арых. А л1ыхъужъхэм япхыгъэу угупшысэн хъумэ, «Мык1осэрэ жъуагъохэр» зыфи1орэр псынк1эу унэгу къык1эуцожьы. Ащ лъыпытэуи авторым ихудожественнэ тхылъхэм адэтхэм анахьыбэдэдэр хъугъэ-ш1агъэхэм, щы1эгъэ ц1ыф шъыпкъэхэм зэратехыгъэхэр зэхэош1э. Шъыпкъэ, къэ1отэк1экъэгъэлъэгъуак1эмк1э «Мык1осэрэ жъуагъохэр» мыдрэ тхылъит1умэ афэдэхэп. Ыпэрэм адыгэ 1оры1уатэхэр, ахэмэ ахэт л1ыхъужъмэ афаусыгъэ орэдхэр, пщыналъэхэр, къыщыхиутыгъэх. къэгъэлъэгъуак1эм, гъыбзэхэр, Мыдрэхэр непэрэ психологическэ къэбарэу апылъхэр литературэ сурэтхэм, зэрягъусэхэу, гупшысэм, авторым образнэ иш1ык1э- 11 еплъык1эхэм, илирическэ гурышэхэм зэлъа1ыгъ. Нэмык1 эстетическэ шъолъыр ахэр зэрилъхэр гъуащэхэрэп. Арэу щытми, хэхъоныгъэ зыщыфиш1и, къэугупшысыгъэ къызщыхахьи урехьыл1эми, хъугъэ-ш1эгъэ шъыпкъэр е ц1ыфмэ дэгъоу зэлъаш1эщтыгъэ л1ыхъужъхэу жэры1о усэным къыхэнэжьыгъэхэр амылъапсэу зы тхыди, зы 1отэжьи тхылъымэ къадэгъотэгъуай. Ау сыд фэдизэу 1оры1уатэм иамалхэр егъэфедэми, загъорэ ахэр къытек1охэу мэхъуми, пшысэмрэ реальнэ щы1ак1эмрэ азыфагу дэлъ гъунапкъэр авторым зэпичырэп, къэ1отэным, ц1ыф щы1эк1э-зек1уак1эм реальнэ лъапсэ ренэу и1. Мыхэмэ япхыгъэу жанрэ 1офхэм афэгъэхьыгъэу джыри зы лъэныкъо горэм игугъу къэш1ыгъэмэ, лые хъунэп. Литературэм ижанрэхэу тэ тызэсэжьыгъэхэу повесть, рассказ зыфэп1ощтхэр Абу мыхэмэ ащигъэфедэхэрэп. Нахь произведение ины1охэу хъугъэ-ш1агъэхэмк1э, ц1ыфэу хэтхэмк1э нахь ушъагъэхэм тхыдэ к1эк1ык1э, адрэ нахь ц1ык1ухэу зы хъугъэ-ш1агъэм, зы ц1ыфым къеш1эк1ыгъэхэм 1отэжьк1э яджагъ. Тхыдэ зыфэп1ощт гущы1эм мэхьанэу к1оц1ылъым чыжьэу ухещэ, адыгэмэ зэгорэм тхэн амал зэря1эгъэщтым, нэмык1ыбэхэми тхыдэжъ уарегъэгупшысэ. Ащ гущы1эри епхыгъэми ащ къызэритыгъэм, повесть зыфэт1орэ литературэ тхыгъэм тхыдэк1э теджэмэ игъонк1и хъун. Ащ фэд 1отэжьыри. Мыр адыгэ хьак1эщым къыщежьэгъэ гущы1эн ылъэк1ыщтба? Хьак1эщыр арыба адыгэ тхыдэжъи, пшысэжъи, таурыхъи, орэдыжъи мызэу-мыт1оу, мышъэу-мышъит1оу къызща1отэжьыгъэр? Арэу щытмэ, 1отэжьыри жанрэ папк1эу, а тхыдэ к1эк1 Абу зыфи1охэрэми афэгъэхьыгъэу бгъэфедэн плъэк1ынба? Мыщ дэжьым ш1ош1 ухыгъахэ къыщыс1онэу е нэкъокъон горэм сыхэхьанэу арэп, а 1офхэм нэмык1 ч1ып1и, нэмык1 уахъти зэрящык1агъэр къызгурэ1о, мы тхылъхэм къагъэущыгъэ гупшысэ горэхэм ягугъу къэсш1ыгъэ къодый ны1эп. Джыри к1эзгъэтхъы сш1оигъу адыгэ 1оры1уатэм, жэры1о усэм, пшысэм, тхыдэм къэгъэлъэгъок1э амалэу, шъуашэу къыздахьыгъэхэр зэри1эрылъхэм фэдэ къабзэу литературнэ-художественнэ гупшысэк1э 12 тхак1эм Шъхьэлэхъо Абу зэрэфэкъулаир. А лъэныкъуит1ур зэди1ыгъэу зэдигъэфедэ зыхъук1э ары тхыдэм, 1отэжьым нахь узы1эпащэу, угук1и уиакъылк1и ахэр нахь зэхапш1эхэу зыхъурэр. Ащык1э щысэ дэгъу, гущы1эм пае, «Борэкъогупчэ1уашъхь» зыфи1орэ тхыдэр. Ц1ыфыр ч1ып1э къин, ч1ып1э зэжъу ифэмэ, ащ ыгу ихъык1ырэ-иш1ык1ыхэрэр, ипсихологие, ишэн шъхьа1э зыкъызэрэзэ1уихырэр, къэгъэлъэгъонхэм 1эк1оц1 хабзэу ахэлъын фаери, теплъэу, шъуашэу я1эщтыри мыщ дэгъоу къыхэщыгъ. «Борэкъогупчэ1уашъхь» зыфи1орэм Тфыщэлъэ къуаджэм щыпсэурэ Лъэпц1эрышэ л1акъом ихъярышхо тыхещэ. Як1алэу Пщымафэ къыщагъэшъ, гъунэгъу чылэмэ къарык1ыгъэхэри къек1угъэу хъярышхор щагум щэжъоты. Ижъырэ адыгэ джэгур унэгу къык1игъэуцоу, хэш1ык1 фыри1эу, фэ1азэу, иныбжьык1и инэжъ-1ужъи яфэшъошэ ч1ып1э ща1ыгъэу авторым ар къегъэлъагъо. Лъэпц1эрышэ л1акъом ышъхьэу Хьахъупакъи иныбджэгъу л1ыжъхэр къегъэт1ысэк1ыжьыгъэхэу игуапэу хъярым хаплъэ. Нысэщэ джэгур мэфищ хъугъэу мак1о, ау ащ нахьыбэ ыкъудыигъэп. Урыс пачъыхьэм идзэхэу бжыхьэ апэуцужьынхэ фаеу лэжьыгъэм хъугъэ. лыгъэ Джаущтэу езыдзызэ изыгъэстык1ыхэрэм нысащэмрэ заомрэ тхыдэм щызэпэгъэуцугъ. Мэфибл джэгур мэфибл заок1э зэблахъугъэ. Хэк1одагъэри бэ. Къэзыщэгъэк1э Пщымафи ахэтэу Лъэпц1эрышэ Хьахъупакъэ ыкъуихи апсэхэр агъэт1ылъыгъэх. Анахь адыгэ л1ыжъ пыт п1уагъэк1и, сыд фэдиза ащ ыгу ихъык1ын, ыщэ1эн, зэпичын фаер! Абу фэ1азэу ар къытын ылъэк1ыгъ. Борэкъогупчэ заом хэк1одагъэхэр агъэт1ылъыхэ зэхъум Хьахъупакъэ ыгу ихъык1ырэм гу лъытигъатэу, ау ышъхьашыгу къыримыхыпэу, щэ1агъэу хэлъым нахь зыфекъудыеу ы1оми, л1ыжъым имэхэп1э ч1ып1эхэми ащимыухьапэу къэ1отэныр ыгъэпсыгъ, психологическэ лъапсэу ащ изек1уак1э и1эр къыч1игъэщын ылъэк1ыгъ. Нэмык1 лъэныкъоу зигугъ къэп1шын фаеу мы тхыдэм и1эр джыри бэ. Авторым мыр тхыдэ к1эк1 ы1уагъ, ау хъугъэ-ш1агъэхэу, ц1ыф насыпэу ифагъэхэмк1э, гупшысэу хэлъымк1э роман псау. Адыгэ л1ыхъужъхэр яшэн- 13 гъэпсык1эхэм, ягупшысэк1э-зек1уак1эхэм, л1ыблэнагъэу ахэмэ зэрахьэрэм, джы дэдэм пшысэм къыхэк1ыхи уапашъхьэ къиуцуагъэхэу къыпщэхъуми, зи тш1ошъы мыхъун ахэмылъэу зэхэтэш1эх. Нэмык1 тхыдэхэу «Зыгу мык1одырэр к1одып1э къек1ыжьы», «Л1ыхъужъ маш1у», «Л1ым л1ы к1оц1ыт» зыфи1охэрэр, «Къэхъун», «Щылычыгу» зыфи1орэ 1отэжьхэр, анахьэу Хъырцыжъыкъо Алэм, Айдэмэрыкъо Едыдж, ахэмэ афэдэхэм къяш1эк1ыгъэхэр гухахъо зыхэбгъотэрэ, уигупшыси, уиш1эжьи, уиш1агъуи бэрэ зэлъызы1ыгъ тхыгъэх. *** Мы аужырэ илъэсипш1ыми, ныбжьым емылъытыгъэу, Шъхьэлэхъо Абу 1офэу ыш1эрэм химыгъэхъуагъэмэ, къыщигъэк1агъэп. Ежь ышъхьэк1э иехэми, нэмык1мэ атхыгъэхэу къыугъоижьи зэхигъэуцугъэхэми, тхылъ зыхыбл къыдигъэк1ыгъ, нахьпэрэм фэдэу гъэзет, журнал нэк1убгъохэми къащыхиутыгъэр бэ, куп зэхэтмэ зэдатхыгъэ, нэмык1 1офш1агъэхэми ахэлэжьагъ. Ахэр ягъэпсык1э-зэхэтык1эк1э купищэу бгощын плъэк1ыщт. Зым хэхьащтых «Лъэпкъ ш1эжьым иджэныкъо маш1у» (1999), «Щы1эныгъэр. Литературэр. П1уныгъэр» (2000), «На пути творческого поиска» (2002), «Псалъэм илъэк1, уахътэм тжьыкъащ» (2009), «Лъэпкъым идунай псалъэм ылъапс» (2009, къыдэк1ы пэт). Мыхэр тхылъ зэик1хэу монографие зыфа1орэм фэдэхэп, илъэс зэфэшъхьафыбэхэм ытхыгъэ- къыхиутыгъэ статья, очерк, эссе зэхэугъоягъэх. Аущтэу зэрэщытыми ш1уагъэ хэмылъэу щытэп. Абу зыгъэгумэк1ырэ щы1эныгъэ, литературэ 1офыгъуабэхэр зэхэубытагъэу уапашъхьэ къырагъэуцох. Сыда, гущы1эм пае, лъэпкъ ш1эжьым иджэныкъо маш1ок1э Абу ылъытэрэр? Адыгэ жэры1о творчествэр, адыгэ гушъхьэлэжьыгъэ к1энышхоу ти1эр, нэмык1 хэгъэгу щатхыгъэ-щызэхэлъхьагъэу къытэнэсыжьыгъэхэр, непэрэ адыгэ литературэу лъэпкъым итыгъуаси инепи зэдэзы1ыгъэу къэзыгъэлъагъорэр арых. Тхылъхэр мыщ фэдэ 1ахьхэу зэтеутыгъэуи уарихьыл1эщт. «Ц1ыфыгъэр – шапхъэ, бзыпхъэ; «Л1ыхъужъыгъэр. Тек1оныгъэр. Ч1энагъэм игууз»; «Бзэр, псалъэр, тхак1ор». Джа пстэур зы гупшысэ зэик1эу, лъэпкъ 14 щы1ак1эр зэрэпсаоу, итыгъуаси, инепи зэхэубытагъэу зэ1эк1элъ. Непэрэ литературэм нахь фэкъудыигъэхэри, тхэк1о зырызхэр нахь хэушъхьафык1ыгъэхэу уапашъхьэ къизыгъэуцохэри ахэтых. Литературнэ критикэм нахь зызщыфигъази ахэт. Ау зэрэзэхэгъэуцогъэ ш1ык1эхэмк1э икъежьап1эхэм къащыублагъэу непэ къынэсыжьэу адыгэ литературэм къык1угъэ гъогур а статья зэфэшъхьаф жъугъэхэу тхылъхэм адэтхэм 1упк1эу уапашъхьэ къырагъэуцожьы. 1эк1ыб хэгъэгухэм тхэк1о-усэк1о ин ащыхъугъэ Махьмуд Сами аль-Баруди, Хьаткъо Умар (Омер Сейфеддин) алъэ1эсы. Ят1онэрэ Хэк1ок1эжьынк1э купым хэхьэрэ ежьэгъагъэх тхылъхэр зыфэт1огъэ ежь ытхыгъэхэп. тхак1омэ ащыщхэм япроизведение угъоигъэх. Зыр Цэй Ибрахьимэ ий, ащ изэгъэфэжьын, пэублэ, к1эух гущы1эхэр, комментариехэр фиш1ынхэм уахъти к1уач1и бэу тыригъэк1одагъэу 2000-рэ илъэсым ари къыдигъэк1ыгъ. Нахьпэк1э хамыутыгъагъэу мыщ дэтыри мак1эп. Ахэмэ ащыщ романэу «Хьац1ык1уХьаджэр» зыфи1орэр. И. Цэим итворческэ щы1ак1э къизы1отык1ырэ архив документ гъэш1эгъонхэри тхылъым дэбгъотэщтых. Адрэм иавторыр Кобл Билъэустэн. А тхак1ор зыфэдагъэри, литературэм зэрэхэхьагъэри, щы1эк1э къинэу къызэпичыгъэри Абу статья зэфэшъхьафхэм къащыри1отык1эу хъугъэ. Джы мары ащ и1эш1агъэхэр зэхэубытагъэхэу зы тхылъ шъхьафэу тапашъхьэ илъ. Пэублэ гущы1эм фэшъхьафэу ащ дэт драмэхэу – «Къунчыкъорэ Гулэзрэ», «М. Ю. Лермонтов», «Лэбэ 1эл» зыфи1охэрэр. Джащ фэдэ къабзэу пэгъок1ыгъ Шъхьалэхъо Абу адыгэ бзылъфыгъэ драматург гъэшэгъонэу Натхъо Долэтхъани. Ащ ищы1эныгъэ гъогуи, итхэн тарихъи, ипроизведениехэри ц1ыфхэм алъегъэ1эсыжьых. Мыхэр зэк1э 1эубытып1э инэу ти1агъэх «Адыгэ литературэм итхыдэ» томищ урысыбзэк1э дгъэхьазыр зэхъум (1999-2006). Ащ итхын нэбгрэ 20 фэдиз хэлэжьагъ. Ау Шъхьэлэхъо Абу ежь изакъоу ащ хилъхьагъэр печатнэ лист 15 фэдиз мэхъу. А пстэури къэплъытэн джы плъэк1ынэп. Ау Кавказ заом ыпкъ къик1ык1э нэмык1 хэгъэгубэмэ арыфэгъэ адыгэмэ къахэк1ыгъэ 15 тхэк1о ц1эры1омэ ятворчествэ фэгъэхьыгъэ 1ахьышхо ящэнэрэ томым къыдэхьагъ. Ар ублап1э ны1эп. А лъэныкъомк1э зэш1уихынхэу Абу джыри гухэлъышхохэр и1эх. Ар анахьэу зэрипхырэмэ ащыщ «Адыгэ литературэм итхыдэ» томищэу джы дэдэм АРИГИ-м адыгабзэк1э щагъэхьазырэр. Ащ иапэрэ том, зэрэпсаоу Абу ытхыгъ п1оми хъунэу, джырэблагъэ къыдэк1ыгъ. Ащ Отечественнэ зэошхоу 1941 – 1945-рэ илъэсхэм щы1агъэри къыдыхиубытэу адыгэ литературэм къырык1уагъэр къыре1отык1ы. *** Шъхьэлэхъо Абу матхэми мэгущы1эми иадыгэбзэ-ныдэлъфыбзэ идэхагъи и1эш1угъи зэхиш1эу зэри1эрылъхэр гъуащэрэп. Ар зэфэдэу ихудожественнэ тхылъхэми инаучнэ ахэлъ. 1офш1агъэхэми Къызтегущы1эрэр 1упк1эу, сурэт ш1ыгъэм фэдэу уапашъхьэ къырегъэуцо, игущы1э щэрыок1э анахь зэхэфыгъое зэхаш1эри, гупшысэри къыплъегъэ1эсых. Зыфэ1эзэ дэдэр зэгъэпшэн 1офыр ары. Хъугъэ-ш1агъэм, гупшысэм, анахьэу ц1ыфым ыгу ихъык1ырэ-иш1ык1ыхэрэм уахищэн зыхъук1э, а зэгъэпшэныр и1эрылъхьэ шъыпкъ. Уебгъук1он умылъэк1ынэу анахьыбэрэ ыгъэфедэу ащк1э зы щысэ. Ар маш1ор, мэш1о тхъуабзэр, мэш1о тэпыр, мэш1о жъокур, ахэмэ укъастыныр, укъажъэныр, ц1ыф зэхаш1эр, гуихъык1ыр ахэмк1э къытыныр ары. Итхылъхэм ащыщхэм «Лъэпкъ ш1эжьым иджэныкъо маш1у», «Л1ыхъужъ маш1у» ы1озэ зэряджагъэри аукъодые 1офэп. Тхыдэу «Борэкъогупчэ1уашъхьэм» мырэущтэу хэт: «Бгъэм мэш1о жъокур щэжъэражъэ, гур мэсты, мажъэ, зэгочы». Ц1ыфмэ къяхъул1эгъэ тхьамык1эгъошхор, нысащэр хьадагъэк1э зэблахъун фаеу зэрэхъугъэр джаущтэу къегъэлъагъо. Ежь Шъхьэлэхъо Абуи джащ фэд. Лъэпкъ гумэк1хэм, 1оф зэш1омык1хэм зарихьыл1эк1э ыгу щыш1эрэр джы моу ежь къызэритхыжьыгъэм фэд. Ау а маш1ор укъэзыгъэфэбэрэ джэныкъо маш1оуи мэхъу. Мары илъэс 60-м ехъужьыгъэу Абу ар зэк1игъэнагъэшъ, к1уасэрэп, к1осэщтэп ык1и ежьыри итхыгъэ-1эш1агъэхэри щэ1эфэхэ. Мамый Руслъан 16 1. АДЫГЭ ЛИТЕРАТУРЭР. ГЪАШ1ЭР. Ш1АГЪЭР ЛЪЭПКЪ ЛИТЕРАТУРЭМ ИЛЪЭПЭ ГЪУАЗ 1 Адыгэ тхак1охэр организациеу зэхэщэгъэнхэм ылъапсэхэр ик1ыгъэ л1эш1эгъум ия 20-рэ илъэсхэм къащежьэ. Псэлъэ дахэ зэхалъхьаныр зижабзэ къыхьыхэрэр сыдигъок1и щы1агъэх. Тхэн амалыр къазы1эк1ахьэм адыгэхэми я XIX-рэ л1эш1эгъум къыщегъэжьагъэу тхак1охэр къахэк1ыхэу хъугъэх. Ау ахэр урысыбзэк1э е араб тхак1эм тетэу тхэщтыгъэх, 1эпэрытх тхылъхэр аш1ыщтыгъэх. Ащ фэдэ тхылъхэр зэхэзыгъэуцуагъэхэм ежь атхыгъэхэм ямызакъоу нэмык1 авторхэм атхыгъэхэри а 1эпэрытх тхылъхэм адатхэщтыгъэх. Гъэзетхэр, журналхэр къыдэк1хэу заублэм адыгабзэк1э псэлъэ дэхэ тхыным нахьыбэ пыщагъэ хъугъэ. 1925 – 1927-рэ илъэсхэм адыгэ тхэк1о нэбгырэ 15 къэнэфэгъагъ. Ахэмэ яхьыл1эгъэ къэбархэм Адыгэ хэкум имызакъоу гупчэм къыщыхаутырэ журналхэми (ж. «На литературном посту», М.; ж. «На подъеме», Ростов-на-Дону). Темыр Кавказым къыщыхъурэ литературэм щыгуш1ук1ызэ, Максим Горькэм щылэ мазэм и 29-м 1928-рэ илъэсым Ромэн Роллан фитхыгъэ письмэм къыще1о Кавказым ис ц1ыф лъэпкъхэм литературэк1э псау я1э зэрэхъугъэр. Джащ тетэу адыгэ щы1ак1эм ежь-ежьырэу къыхэк1ык1ыгъ адыгэ тхак1охэр, ахэмэ зызэфакъудыизэ, къинмыгъуаек1э къэхъугъ тхак1охэм яорганизацие. Адыгэ литературэр я ХХ-рэ л1эш1эгъум ия 20-рэ илъэсхэм къэхъу, ау ылъэ теуцонышъ, лъэбэкъу гъэнэфагъэхэр ыш1ынэу к1уач1э къыпкъырыхьаным охътэ мак1эп теш1агъэр, 1офыгъо мак1эп пэк1эк1ыгъэр: чэтым игъуалъхьи икъищи зэ1о-заш1эп ны1а?! Щы1эк1э-псэук1эм лъэгъуак1э хихыгъэу, щы1ак1эр ежь джыри мыджэ-мыпц1эу зыщытыгъэ лъэхъаным сыд фэдэ 1офыгъуак1и нэрэ-псэрэк1э ылъэ теуцощтыгъэ. Художественнэ литературэр ахэм зэу ащыщыгъ. Ащ игъогу къин 17 къэзы1отэрэ 1офш1агъэхэр щы1эх. Ау ащ фэдэ 1офш1агъэхэр, тхыгъэхэр щы1эхэми хъугъи, ш1агъи, зэрэхъугъи, зэрэш1агъи лъымыхъухэу, зэрамыгъаш1эу, ш1ош1-зэфэхьысыжьхэр нэрышэ-гурышэк1э зыш1ыхэрэр мы аужырэ илъэсхэм мымак1эу къыхэк1ых. Адыгэбзэ тхак1эр щэгъогогъо зэблэхъугъэ хъугъэ. Литературэм и1офыгъохэм уатегущы1эн зыхъук1э а тхэк1э пстэумк1э тхыгъэхэм уямыджэу, тэрэзыми-мытэрэзыми зыгорэм ы1огъэ-ытхыгъэ горэу зыцыпэ уубытыгъэмк1э зэфэхьысыжь мыджырэу пш1ырэр ш1эныгъэ хъущтэп. Ащ фэд, адыгэ тхак1охэм я Союз изэхэщэн къырык1огъэ къэхъух. гъогуми Ащ лъапсэ зимы1э фэдэ татегущы1эжьыныр, зэфэхьысыжьхэр фэзыш1ыхэрэ шъхьэшъорык1о тапэтхэжьыныр 1уагъэ, тхыгъэ къетымыгъэк1узэ, пэпчъ 1огъэ-тхыгъэ мытэрэзхэр самэу зэ1ук1агъэх. Зэк1эмэ ягугъу къэсш1ыщтэп, ау ублэк1ын умылъэк1ынэу автор ныбжьык1э горэм адыгэ тхак1охэм яорганизацие зэрэзэхэщагъэ хъугъэ ш1ык1эм ехьыл1агъэу гущы1э хэдзэ-дыредзэк1ык1э итхыгъэ къыщи1уагъ. «Арарэп сэ къизгъэк1ыгъэр» ымы1оным пае урысыбзэшъ зэритхыгъэр, зэритхыгъэм тетэу къэсэты: «… Ведь начиналось все с того, что на заре советской власти, где-то в москоских верхах, родилась очередная директива с простым, даже примитивным смыслом: и этих нужно укомплектовать кадрами. И срочным образом выращивались литераторы, художники, артисты, ученые, которые в большей степени были назначенцами, чем людьми, пришедшими в тонкую сферу искусства по призванию…»1 Пш1эрэм узыблэк1ырэм хэукъоныгъэр къежьэ. Арышъ, умыш1эрэр п1он нахьи, зи умы1омэ нахьыш1у. Ц1ыфхэр бгъэплъэхъунхэр, бгъэдэ1охъунхэр пхэнджыгъ, хэукъоныгъэшху, емык1у. Апэрэу хэзгъэунэфык1ымэ сш1оигъор, тхак1охэр тимы1эхэ пэтзэ, ыпшъэк1э къатыгъэ унашъор агъэцак1эу а1озэ адыгэ тхак1охэм я Союз зэрэзэхамыщагъэр ары. Къэралыгъо хэбзэ лъапсэ и1эу тхак1охэм я Союз зэхащэщтми пк1ыхьып1эк1и агу къэк1ыгъагъэп Цэй Ибрахьимэ революцием 1 Газ. «Голос адыга», 1999, 20 ноября, с.6. 18 ыпэк1э тхэ зэхъум, Хьаткъо Ахьмэд иусэхэу «Лэжьэк1о орэд», «Л1ыхъужъ плъыжь» зыфи1охэрэр гъэзетэу «Адыгэ макъэм» 1923-рэ илъэсым къызыхеутыхэм, рассказэу «Аркъ» зыфи1оэрэр К1эрэщэ Тембот тхылъ шъхьафэу 1925-рэ илъэсым къызыдегъэк1ым, ироман щыщ пычыгъоу «Биболэт коммунист» зыфи1орэр гъэзетэу «Адыгэ псэук1эм» мартым и 25рэм 1926-рэ илъэсым къызыхеутым. Адыгэ тхак1охэм я Союз зэхащэным ыпэк1э илъэс заулэ джыри я1агъ урысыбзэк1и, украинабзэк1и, адыгабзэк1и Цэй Ибрахьимэ тхылъхэр къызыдегъэк1хэм. Ары, художественнэ литературэм икъежьап1эхэр Адыгэ хэкум къыщынэфэгъагъэх, ау ащ идэлэжьэны пылъыщт 1офш1ап1эхэр джыри щы1агъэхэп. Арыти, партием и Адыгэ хэку комитет а 1офыгъом ехьыл1агъэу амалэу щы1эхэр зэригъаш1и, декабрэ мазэм 1927-рэ илъэсым унашъо ыш1ыгъ «пролетар писательхэм я Адыгэ ассоциацие зэхэщэгъэныр джырэк1э имыщык1агъэгоу, пролетар писательхэм я Кубанскэ ассоциацие адыгэ секцие зэрэщызэхащэным ехьыл1эгъэ 1офыгъохэр ахэм адырихъухьанэу тов. Цухъом пшъэрылъ фиш1эу».2 «Национальные писатели Северного Кавказа» зыфи1оу Темыр Кавказым ипролетар тхак1охэм я Ассоциацие ипащэу В. Ставскэм журналэу «На литературном посту» къыщыхиутыгъэм мырэущтэу къыще1о: «…Организованного литературно-писательского движения в Адыгее – Черкесии (ары а лъэхъаным тихэку зэреджэщтыгъэхэр) - нет, хотя эта область – одна из культурных национальных областей… Товарищей, имеющих произведения в области – до 15 человек. Три человека – вполне выявившиеся писатели…».3 Ац1э къыре1о, я1офш1агъэхэр къепчъы Цэй Ибрахьимэ, Мишурие Казбек, К1эрэщэ Тембот. Ахэм афэшъхьафэу тхэхэрэри хэкум зэрисыр къе1ошъ, Хьаткъо Ахьмэд иусэу «Тапэрэгъэхэм ащ фэдэр бэу къытат» (нэужым «Пшъэшъищ ятхыд» зыфа1уагъэр) зыфи1оу гъэзетэу «Адыгэ псэук1эм» 1926-рэ илъэсым Партием и Адыгэ хэку комитет иархив, ф.. Р – 1, д. 202, л.24. Ставский В. Национальные писатели Северного Кавказа // Ж. «На литературном посту». М., 1928, №9. – С.25. 2 3 19 къыхиутыгъэм къытегущы1э. А тхэрэ ц1ыфхэр зэхэгущы1эжьынхэм пае зэ1ук1эхэу хъущтыгъэх, тхак1охэр зэгъусэхэу тхылъеджэхэм зэ1ук1эгъухэр адаш1ыщтыгъэх. А 1эк1оц1 к1уач1эу зыкъэзыгъэнэфагъэр лъэхъанык1эм 1офыгъуак1эу къыщырахьыжьагъэм тефи, ищык1агъэу хъугъэ, тхэхэрэр союзэу зэхэхьанхэу зэдаштагъ нахь, аукъодые 1офк1э «шъузэхахь» зэра1уагъэм пае зэхэхьагъэхэп. Непэрэ лъэгап1эм уеплъыхымэ, шъыпкъэ, щык1эгъэ зэмыл1эужыгъозэфэшъхьафхэр нафэ къыпфэхъух. Ери ш1ури, ш1уц1эри фыжьыри, занк1эри, къуанчэри нафэу къэлъагъох, олъэгъух, уасэ афэош1ы. Непэрэ еплъык1эм фэдагъэп, непэрэ лъэгъук1эм фэдагъэп хъурэ-ш1эрэр зыщыхъурэзыщыш1эрэ лъэхъаным зэреплъыщтыгъэхэр, зэралъэгъущтыгъэр, къызэрагуры1ощтыгъэр. Лъэхъэнэ ямыш1ык1агъ, зэк1эри к1агъэ я 30-рэ илъэсхэм: зэрэхь-зэрэшх-зэрэук1 рек1ок1ыгъэхэр къызэранэк1ыгъэу, тхьамык1агъоу щы1ак1эм илъэс мамырыр заулэхэм щыуцугъэу, щы1ак1эр нахьыш1у зэрэхъущтым, насып щы1ак1эм зэрэфак1охэрэм ш1ошъхъуныгъэ пытэ фыря1эу, илъэситф планхэр игъом къыпэу зэш1уахызэ, неущрэ мафэм яцыхьэ телъэу ц1ыфхэр лажьэщтыгъэх. Гугъэ лъагэ зыда1ыгъэу къы1этыщтыгъ, зэрэпсэухэрэм, зэрэлажьэхэрэм ц1ыфхэм шъхьафитныгъэ-зэфэдэныгъэ щы1ак1эм ак1уач1э итыгъэ къыгъэфабэхэу, къыгъэнэфхэу, чэфыгъэ ин хэлъэу советскэ ц1ыфхэм ящы1эк1э-псэук1э к1ощтыгъэ. Тхьамык1агъоу щы1ак1эм хэхъухьэхэрэр социальнэ-классовэ, идейнэ-политическэ щылыч дэпкъым ык1ыбык1э щыхъущтыгъэх. Ащ хиубытэрэр сыд фэдизэу уи1ахьылми, къошыгъэ 1уданэу узэрэзэпыш1агъэр зэпычыщтыгъэ, класс пыим угу фэгъуныр хэгъэк1и, ори пк1уач1э къызэрихьэу бэнэ лъэш епш1ыл1эным тырагъэпсыхьэщтыгъэ ц1ыф шэн-нэшанэхэр. Дэпкъ чэу к1оц1ым тыгъэм инэфи ифаби щитэкъухьэгъагъ, орэд чэфхэр щыжъынчыщтыгъэх, орэд чэфхэм яорхэм ц1ыфхэр ащесыщтыгъэх. …Экономическэ зыш1ыщтыгъэхэр, щы1ак1эм щы1ак1эм илъэныкъо изакъоп пстэуми хэхъоныгъэшхо тек1оныгъэшхохэр 20 къащыдахыщтыгъэ, щы1ак1эм зи1этыщтыгъэ. 1офыгъуак1эхэр щы1эк1эпсэук1эм къыхахьэщтыгъэх: тхыгъэ литературэр, профессиональнэ сценичекэ искусствэр адыгэ щы1ак1эм хэуцо, лъэбэкъу гъэнэфагъэхэр еш1ых я 20-рэ илъэсхэм. Я1офш1эн-зэхэщэнк1э, анахьэу общественнэ зэфыщытык1эхэм язэгъэзэфэнк1э щык1эгъабэхэр, щык1эгъэ инхэр хэкум а лъэхъаным ипэщагъэхэм афэплъэгъущтми, шъыпкъэр шъыпкъэу къэнэжьы: адыгэ литературэм, зэрэпсаоу лъэпкъ культурэм хэхъоныгъэ-лъык1отэныгъэ аш1ынымк1э 1офыбэ дэдэхэр я 20 – 30-рэ илъэсхэм Адыгэ хэкум щаш1эщтыгъэх… Лъэпкъ литературэм зыкъигъэнэфэнымк1э, ыпэк1э лъык1отэнымк1э мэхьанэшхо и1агъ тхэн зылъэк1ыхэрэм ак1уач1э зэхэугъоягъэу, я1офш1энк1э упч1эжьэгъу зэфэхъухэу гъэпсыгъэным. Адыгэ тхак1охэр организациеу зэхэщэгъэным и1оф (ар тыдэк1и тихэгъэгушхо зэфэдэк1э щырек1ок1ыщтыгъэ) 1926-рэ илъэсым къежьэ. Урысыем ит организацие жъугъэхэм ащыщэу ар зэпхыгъагъэр пролетарскэ тхак1охэм я Всероссийскэ ассоциацие (Всероссийская ассоциация пролетарских писателей – ВАПП) ары. Ащ икъутамэу Темыр-Кавказ краим ит ассоциациемк1э (СКАПП) гупчэм епхыгъэу агъэпсыгъ. Зэпхыгъэ гупчэ организацием тегъэпсык1ыгъэу адыгэ тхак1охэм яорганизации ц1э фаусыгъ: «Пролетарскэ писательхэм я Адыгэ ассоциацие» (Адыгейская ассоциация пролетарских писателей – ААПП). «Темыр Кавказым илъэпкъ писательхэр» зыфи1орэ статьяу В. Ставскэм «На литературном посту»4 зыц1э журналым къыщыхиутыгъэм къыще1о ВАПП-м икъутамэу СКАПП-м 1927-рэ илъэсым, мэлылъфэгъу мазэм, апэрэ зэ1ук1эу ыш1ыгъагъэм адыгэ тхак1о зи зэрэхэмылэжьагъэр, адрэ хэкухэм игъэхъагъэхэмк1э къахэщы нахь мыш1эми. 1928-рэ илъэсым, гъэтхапэм и 27-м, Ставскэм зэри1орэмк1э, къушъхьэч1эс тхак1охэм язэ1ук1эу СКАПП-м зэхищэгъагъэм адыгэ тхак1охэр хэлэжьагъэх. К1огъэ илъэсым тхак1охэм язэхэщэнк1э СКАПП-м ык1и ч1ып1э 1офыш1э пащэхэм 1офышхо зэраш1агъэр, ар джыри нахь 4 Ж. «На литературном посту». – М., 1928, №9. 21 к1уач1э хъузэ зэрэлъык1уатэрэр Ставскэм хегъэунэфык1ы, литературнэписательскэ лэжьэным и1оф ч1ып1эхэм язытет къыщеты. Адыгее-Черкесием (джары а лъэхъаным тихэку къызэреджэщтыгъэхр) литературэм и1офк1э изытет къыщетхы, игъэк1отыгъэк1аеу Цэй Ибрахьимэ, Мишурие Казбек, К1эрэщэ Тембот ятхыгъэхэм къатегущы1э. «А нэбгырищым нэфэшъхьафэуи, – етхы Ставскэм, – тхэк1о ныбжьык1эхэр къэнэфагъэх хэхъоныгъэхэр аш1ыхэу. Ащ фэд, гущы1эм пае, педтехникумым и1офыш1эу Хьаткъо Ахьмэд ытхыгъэ усэу янэ-ятэхэм амыт1упщыщтыгъэ адыгэ пшъэшъищ к1элэегъаджэ хъухэмэ аш1оигъоу еджак1о къалэм зэрэк1уагъэхэр къэзы1уатэрэр». «Тхак1охэр культурэм игъэпсак1ох» зыфи1орэ едзыгъоу мы тхыгъэм хэтым Ставскэм джыри къыщыфегъэзэжьы Хьаткъом иусэу «Пшъэшъищ ятхыд» зыфи1орэм, художественнэ псалъэм к1уач1эу и1эр, ц1ыфхэм ар зэрэзэхаш1агъэр, авторым а усэм щытхоу къыфихьырэр къе1уатэ… Литературнэ-творческэ к1уач1эу Адыгэ хэкум илъым зыкъигъэнэфагъ, ыпшъэк1э зэхащэрэ зэ1ук1эхэм тил1ык1охэр ахэлажьэхэу, ац1э ра1о хъугъэми, организацие зэхэщэным и1оф дэтхъу-дэлъэшъоу ыкъудыищтыгъэ. Адыгэ писательхэм яассоциацие иорганизационнэ бюро иапэрэ зэ1ук1э 1928-рэ илъэсым, шэк1огъум и 11-м щы1агъ. 1огъэ-къэ1ожьыгъэу щымытэу адыгэ пролетарскэ писательхэм я Ассоциацие изэхэщэк1о бюро иапэрэ зэхэсыгъоу и1агъэм ипротокол зытетым тетэу къэттын: «Протокол заседания организационного бюро Ассоциации Адыгейских пролетарских писателей, состоявшегося 11 ноября 1928 года, под председательством Ахм. Хаткова. Секретарь Ибр. Цей; присут. Ибр. Баг, Д. Цей. Слушали: 1. Об уставе ААП писателей. 2. О членских взносах. 3. О плане работ Ассоциации. Постановили: 22 1. а) Устав ВАПП(а) целиком принять и организоваться по принципам названного устава на основании п.13 того же Устава; б) к п.7 Устава добавить: «…исследователи в области литературы и переводчики»; в) применение к п.12 Устава изменить в следующем виде: «В районных центрах, а также в учебных заведениях, в качестве низшей ячейки могут быть образованы кружки пролетарских писателей». 2. Членский взнос в ААПП определить в 10 рублей для лиц, занимающих должности в городе, а для учеников разных школ в городе – 2 рубля, а также для жителей аулов. Просить СКАПП утвердить организованную Ассоциацию Ад.пп. и включить в сеть обслуживаемых им ассоциаций. 3.1. Ассоциация собирается еженедельно – по воскресным дням. 2. На еженедельных собраниях Ассоциация заслушивает произведения ее членов, подвергает всесторонней критике, делает поправки и замечания автору. Произведения же, носящие характер специально-политический, подвергаются критике исключительно со стороны формы изложения, поручая отдельным товарищам предварительную проработку материала и для доклада его на собрании Ассоциации. – Проводит изучения истории черкесского народного уст. и письменного творчесвта, путем постоянных докладов на собраниях Ассоциации Ад. П. писателей; – Изучение формы изложения произведений на черкесском языке; – Улучшение формы произведений; – Организовать лекции, собеседования, доклады и пр. о законах стихосложения вообще, и в частности о законах адыгейского стихосложения; – Изучение истории литературы вообще и современной русской литературы; – Сборы членских взносов; 23 – В течение первого года существования Ассоциации в независимости от национального издательства издать 10 печ. литсов произведений Адыг. прол. пис.; – Проводить широкую агитационную работу в целях привлечения в Ассоциацию пролетарских устных поэтов, прорабатывать произведения писателей с мест и оказывать им всемерное содействие в постоянном улучшении формы и содержания произведений; – Изучение произведений русских писателей и поэтов, писавших о черкесах: Толстой, Пушкин, Лермонтов, Шевченко, Немирович-Данченко и др. »5 Адыгэ тхак1охэм я Ассоциацие пшъэрылъэу зыфигъэуцужьыгъэхэр ыгъэцак1эу ригъэжьэгъагъ, ащ иш1уагъэк1э адыгэ тхак1охэм ятхыгъэхэр зыдэт тхылъхэу зыфи1охэрэр «Адыгэ къыдэк1ых. шъхьафит» Ахэмэ (1929), къадэхьагъэх «Илъэсипш1» адыгэ (1932) литературэм илъэпэгъуазэ пхырызыщыгъэ, ылъач1э зыгъэ1ылъыгъэхэ произведениехэу Цэй Ибрахьимэ идрамэу «Къок1ас», иусэ пчъагъ, Ащкъэнэ Исмахьилэ ирассказэу «Иляс», Тхьэркъохъо Алыи ипьесэу «Къэсэй», Кобл Билъэустэны, Нак1 Шъалихьэ яусэ пчъагъэхэр («Адыгэ шъхьафит»), Хьаткъо Ахьмэды ипоэмэхэу «Шыхьанчэрый» (Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые ехьыл1агъэу), «Хэта к1одырэр, тыда тызэк1урэр?» (едзыгъуиблэу зэхэтэу), К1эрэщэ Темботы ироманэу «Щамбуль» зыфи1орэм щыщышъхьэу «Жъымэ яхьыкум» зыфи1орэр, Пэрэныкъо Муратэ ипоэмэу «Мыщ «Тхьэм ы1уагъэшъ енэк1ы», мыщ «Тхьэм ы1уагъэшъ рек1ыхы» (нэужым «Нэк1мазэк1э» зэджагъэхэр), Уджыхъу Адылджэрые, Къадэ Хьисэ яусэхэр. Ахэр лъагъэк1уатэ зэреджэрэ тхылъхэм къадэхьэгъэ, гъэзетхэм къахаутыгъэ усэхэм, рассказхэм, художественнэ псэлъэ зэфэшъхьафхэм. Ащ фэд, гущы1эм пае, тхак1охэм яплан къызэрэдилъытэу, тхэк1э-еджак1э зымыш1эрэ усэк1о 35-м яусэхэр Цэй Ибрахьимэ къыугъоигъ, Теуцожь Цыгъо иусэхэр апэу къытхыгъэх. Автор гъэнэфагъэхэм ятхылъхэр зэк1элъык1ок1аеу къыдэк1ыхэ хъугъэ: Хьаткъо 5 АРИГИ-м иархив, ф.1, п.120, д.14. 24 Ахьмэд ирассказэу «Сыбылым фэк1од» (урысыбзэк1э – 1927-рэ, адыгабзэк1э - 1928), иинсценировкэхэр зыдэт тхылъэу «Къежьэгъак1» (1930), орэдхэр, усэхэр, инсценировкэхэр зыдэт тхылъэу «Пщыналъ» (1931), Цэй Ибрахьимэ иповестэу «Шъхьэзакъу» (украинабзэк1э, Харьков – Днепропетровск, 1930), Цэй Даутэ ипьесэу «Щэрихьат» (1929) ык1и ахэм анэмык1хэри. Литературэу къежьэгъак1эм ык1уач1э пытэщтыгъэ, илъэбэкъухэр нахь ыгъэлъэшыщтыгъэ, хэлажьэхэрэм япчъагъэ хахъощтыгъэ. Арэущтэу 1офхэр лъык1уатэзэ, организацием, 1932-рэ куп-куп илъэсым жъугъэу партием щы1эхэм и ЦК афэгъэхьыгъэу писательскэ ыш1ыгъэ унашъохэм къапкъырык1ыхэзэ, хэгъэгум ит творческэ организациехэр ик1эрык1эу агъэпсыжьыхэу фежьагъэх. Совет хабзэм иплатформэ зыштэхэрэр, социализмэ гъэпсыным хэлэжьэн зыгу хэлъхэр зыхэхьэрэ творческэ организацие советскэ тхак1охэм я Союз зэик1 зэхащэным 1офыр фащэщтыгъэ. А 1офыгъо лъэныкъо пстэумэ джы шъхьашъорык1оу, лакъырыдыгъэ хэлъэу зэратегущы1эхэрэм фэдагъэп, щы1эныгъэ гупшысэ куу зыхэлъ 1офыгъ ахэр. К1элъэныкъорыгъазэу уатегущы1эк1э хъущтэп ахэм. Лъэхъанэм иакъыл хэлъэу, уахътэм имэш1ожъоку щыстэу, щыжъэу, сэмэркъэу зыхэмылъ 1офэу ахэр рек1ок1ыщтыгъ. Зы ч1ып1э 1офэу щымытэу хэгъэгу 1офыгъ ар. Джа 1офыгъор гъэцэк1эгъэным фэгъэхьыгъэу партием и Адыгэ хэку комитет ибюро изэхэсыгъоу 1933-рэ илъэсым, жъоныгъуак1эм и 9-м щы1агъэм унашъо ыш1ыгъ адыгэ тхак1охэм яоргкомитет зэхэщэгъэнэу. Архивнэ тхьапэм къе1уатэ: «Заседание бюро Адыгейского ОК ВКП (б) 9.V.1933 г. Слушали: Об оргкомитете писателей. Решили: Утвердить председателем комитета т. Керашева, заместителем т. Хаткова А. и ответственным секретарем т. Цея И.»6 Партием ихэку комитет инэу ына1э тетыгъ тхак1охэм язэхэщэн, язещэн. 1933-рэ илъэсым шэк1огъум и 10-м партием ихэку Комитет Центарльный партийный архив Института марксизма-ленинизма (ЦПАИМЛ), ф.17, оп.21, ед.хр. 2281, л.17. 6 25 тегущы1э адыгэ тхак1охэм ясоюз и1офш1ак1э. Ащ щырахъухьэ анахь пьесэш1у, инсценировкэ дэгъу тхыгъэным фэгъэхьыгъэ конкурс зэхащэнэу, ВКП(б)-м ихэку комитет иагитпропырэ тхак1охэм яоргкомитетырэ пшъэрылъ афеш1ы конкурсым пэ1ухьащт ахъщэр къагъотынэу.7 1934-рэ илъэсым щылэ мазэм и 5-м партием и Адыгэ хэку комитет тегущы1э тхак1охэм япрофсоюз ихэку комитет изэхэщэн 1оф. Ащ щаштэгъэ унашъом къызэри1орэмк1э, СССР-м итхак1охэм яцентарльнэ бюро итхьаматэу т. Бек къыш1ыгъэ псалъэм тетк1э адыгэ тхак1охэм яхэку профсоюз зэхэщэгъэныр игъоу алъытагъ. Теуцожьымрэ Мэрэтыкъомрэ пшъэрылъ афаш1ыгъ щылэ мазэм и 5-м 1934-рэ илъэсым (а мэфэ дэдэу партием ихэку комитет зыщытегущы1агъэм) тхак1охэм зэ1ук1э афаш1ынэу. Рахъухьагъ тхак1охэм яхэку профсоюз мэфитфым къык1оц1 1офыгъо гъэнэфагъэу зэрихьащтхэр ык1и 1934-рэ илъэсым 1офэу ыш1эщтхэм яплан зэхагъэуцонэу.8 Гъэтхапэм и 3-м 1934-рэ илъэсым партием и Адыгэ хэку комитет унашъо еш1ы: «1. Отозвать тов. Хаткова А. с работы в облОНО для постоянной работы в оргкомитете Союза писателей…»9 Ащ джыри щыухыгъэ хъугъэп адыгэ тхак1омэ я Союз изэхэщэн организационнэу гъэпсыгъэ хъунэу. Жъоныгъуак1эм и 4-м 1934-рэ илъэсым партием и Адыгэ хэку комитет къыфегъэзэжьы адыгэ тхак1охэм я Союз и1оф. Протоколым къе1уатэ: «Слушали: 15. О составе оргкомитета писателей (т.т. Теучеж, Керашев). Постановили: 15. 1. Утвердить председателем комитета тов. Керашева, зам. председателя Хаткова А., ответственным секретарем Цея Ибрагима (по совместительству). 2. Предложить оргкомитету в пятидневный сорок представить план своей работы. 3. Отделу культуры и пропаганды ЦПАИМЛ, ф.17, оп. 21, ед.хр. 2283, л. 170. ЦПАИМЛ, ф.17, оп. 21, ед. хр. 2310, л. 6. 9 ЦПАИМЛ, ф. 17, оп. 21, ед.хр. 2310, л. 67. 7 8 26 ленинизма принять соответствующие меры к развертыванию работы комитета писателей». 10 Джащ тетэу, партием и Адыгэ хэку комитет тхак1охэм я1офш1эн изэхэщэн, ятворческэ 1офш1энк1э гъэгушхогъэнхэм, ятхыгъэхэм яш1ык1эгъэпсык1э зыфэдэщтым яхьыл1агъэу, афэгъэхьыгъэу атегущы1э, унашъохэр рехъухьэ, ахэр гъэцэк1эгъэнхэмк1э 1эпы1эгъу ареты. Хэгъэгум итхак1охэм язэфэс ипэгъок1эу зэхэщэн 1офш1эныгъэх ахэр. СССР-м итхак1охэм я Апэрэ зэфэс 1934-рэ илъэсым шышъхьэ1ум и 17-м къыщегъэжьагъэу 1оныгъом и 1-м нэс рек1ок1ыгъ. Къэралыгъом итхак1охэм я Союз зэик1 зэхэщагъэ хъугъэ. Ащ къык1элъык1оу союзнэ республикэхэм язэфэс аш1ымэ, тхак1охэм я Союз зэхащэзэ ащызэпэк1эк1ыгъ. Язэфэс регъэк1ок1ыни, я Союз зэхэщэни зэгъусэхэу зэдагъэцак1эзэ аш1ыгъ. Ащ атек1ы1о тэ ти Адыгэ хэку тхак1охэм язэфэс зэрэрек1ок1ыгъэр: апэрапш1эу тхак1охэм яоргбюро зэхащи, илъэсит1о 1оф зеш1э нэуж ары ны1эп адыгэ тхак1охэмрэ усак1охэмрэ язэфэс заш1ыгъэр. Хэгъэгум итхак1охэм я Апэрэ зэфэс зыщы1эщтым ехъул1эу адыгэ литературэм гъэхъэгъэ гъэнэфагъэхэр ыш1ыгъагъэх, адрэ зэкъош литературэмэ зэу ащыщэу адыгэ литературэми и1ахь хилъхьагъ къэралыгъом илитературак1эу къэхъурэм. Зэфэсым лъэшэу тыдэк1и зыщыфагъэхьазырыщтыгъэ. Ащ титхак1охэм я1офш1эн нахь къы1этыгъ: хэку гъэзетэу «Колхоз быракъым» литературнэ нэк1убгъохэр ренэу зэхищэхэу фежьагъ, тхак1охэм яжурналэу «Тихахъу» зыфи1орэр адыгабзэк1и урысыбзэк1и шъхьаф-шъхьафэу къыдэк1эу ригъэжьагъ, краим, гупчэм къащыдэк1ырэ гъэзет-журналхэм адыгэ авторхэм ятхыгъэхэр къыхаутыхэ хъугъэ. Ащ фэд, гущы1эм пае, литературнэ-художественнэ сборникэу «Севреный Кавказ» (Ростов-на-Д., 1933) зыфи1орэм къыдэхьагъэх Цэй Ибрахьимэ ирассказэу «По заветам старины» (н. 113 – 126), К1эрэщэ Тембот ироман щыщ пычыгъоу «Суд старших» (н. 185 – 190), Хьаткъо Ахьмэд иусэу «Грешницы» (н. 350 – 351), 10 ЦПАИМЛ, ф. 17, оп. 21, ед.хр. 2310, л. 162 – 163. 27 «Поэзия горцев Кавказа» (М., 1934) зыфи1орэм Цэй Ибрахьимэ иусэу «Песня колхозников» ык1и ахэм анэмык1хэри. Ахэр ежь-ежьырэу хъущтыгъэхэп. Икъин 1ахь пымылъэу зи къэхъурэп, къэхъугъахэ зыхъук1э къинхэр зэпичызэ лъэк1уатэ, хахъо, зэхъок1ы, зызэрегъэзафэ… Джа гъогур къык1угъ тэ тиадыгэ тхак1охэм я Союз икъэхъуни. Партием и Адыгэ хэку комитет ибюро изэхэсыгъоу 1933-рэ илъэсым, жъоныгъуак1эм и 9-м щы1агъэм унашъо щаш1ыгъ адыгэ тхак1охэм яоргбюро зэхэщэгъэнэу. А унашъом къызэрэщи1орэмк1э, К1эрэщэ Тембот комитетым итхьэматэу, Хьаткъо Ахьмэд итхьэмэтэ гуадзэу, Цэй Ибрахьимэ ответсекретарэу агъэнэфагъэх. 11 Къык1элъык1огъэ илъэсым, жъоныгъуак1эм и 5-м, 1934-рэ илъэсым адыгэ тхак1охэм яоргкомитет зэхащагъ. Ащ ил1ык1оу совещательнэ фитыныгъэ и1эу К1эрэщэ Тембот СССР-м итхак1охэм я Апэрэ зэфэсы и1офш1эны хэлэжьагъ. Зэфэсым зызэрэфагъэхьазырырэм тхак1охэмэ я1офш1ак1э нахь къы1этыгъ. СССР-м итхак1охэм язэфэс ужи, чъэпыогъум и 15-м, 1934-рэ илъэсым партием и Адыгэ хэку комитет ипащэу Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые адыгэ тхак1охэр ыдэжь ригъэблэгъагъэх, ш1эгъэн фэе пшъэрылъэу щы1эхэм атегущы1агъэх. Хьахъуратэм хигъэунэфык1ыгъ тхак1охэр кабинетым исэу щысы зэрэмыхъущтхэр, лэжьэк1о жъугъэхэм зэрахэхьанхэ фаехэр. Ахэмэ я1офш1ак1э, къадэхъурэр, къадэмыхъурэр, пэрыохъу афэхъухэрэр куоу зэрагъаш1эу, шъыпкъагъэ хэлъэу къагъэлъагъомэ, щы1ак1эр ыпэк1э лъык1отэнымк1э, ц1ыфхэр ащ фызэхэщэгъэнхэмк1э тхак1охэм яш1огъэ ин къызэрагъэк1ощтым ана1э тыраригъэдзагъ Хьахъуратэм. Тхак1охэм гущы1эу къаш1ыгъэхэм щык1агъэтхъыгъ ятворческэ 1офш1эн щы1эныгъэ шъыпкъагъэр ылъапсэу зэрагъэпсыщтыр, ак1уач1э къызэрихьк1э щы1ак1эм игъэпсын зэрэхэлэжьэщтхэр. (Еплъ: гъэзетэу «Колхоз быракъ», 1934, чъэпыогъум и 17). Адыгэ тхак1омэ, япчъагъэк1э мэк1агъэхэми, (джыри ахэр 11 ЦПА ИМЛ, ф. 17, оп.21, ед.хр. 2281, л.17. 28 бэхэп!) джащ фэдэ темп аштагъэу я1офш1эн агъэпсыщтыгъэ. СССР-м итхак1охэм язэфэс пшъэрылъэу къыгъэуцугъэхэм яджэуапэу талант зи1э ныбжьык1эхэр къыхэгъэщыгъэхэу адэлэжьэгъэныр, нэжъ-1ужъ губзыгъэхэу, жаш1охэу, орэды1охэу, усак1охэу талант зыхэлъхэр къэгъотыгъэхэу, 1эпы1эгъу аратызэ литературнэ процессым къыхэщэгъэнхэм и1офк1э бэдэдэ ащ1эщтыгъэ я 30-рэ илъэсхэм. Ащк1э 1эпы1эгъу хъущтыгъэх Темыр Кавказым щызэхэщэгъэ творческэ организациехэри журналэу къыщыдэк1ыхэрэри. Краим щырек1ок1ырэ литературнэ 1офыгъохэм адыгэ тхак1охэр, усак1охэр ахэлажьэщтыгъэх. Ащ ятворческэ гулъытэ ыгъэчаныщтыгъэ, нахьыбэ зэраш1эным къыфи1этыщтыгъэх. 2 Адыгэ литературэр игъогу теуцуагъэу, лъэбэкъу гъэнэфагъэхэр ыш1ыгъэу 1936-рэ илъэсым къынэсыгъ, адыгэ тхак1охэмрэ усак1охэмрэ я1офш1агъэхэм защытегущы1эщт, пшъэрылъык1эхэр зыщырахъухьащт иапэрэ зэфэс къек1угъ. «Писательхэм яапэрэ зэфэс ехьыл1агъ» зыфи1орэ рубрикэ хэку гъэзетэу «Колхоз быракъым» къызэ1уихыгъэу, зэфэсыр зэрэщы1эщтым ехьыл1эгъэ къэбархэр, тхак1охэм, усак1охэм ятхыгъэхэр, ахэмэ къатегущы1эрэ статьяхэр, тхэк1о ныбжьык1эхэм, нэжъ-1ужъ къэбар1отэорэды1о-орэдусхэм афэк1орэ джэпсалъэхэр зэпыу имы1эу гъэзетым къыхиутыщтыгъэх. Мары, чъэпыогъум и 3-м 1936-рэ илъэсым «Писательхэм яапэрэ зэфэс ехьы1агъ» зыфи1орэ рубрикэм ч1этэу «Литературнэ нэк1убгъо» къыреты. Нэужым, адыгэ литературэм илэжьэк1о мыпшъыжьэу хъущт Кэстэнэ Дмитрие, Андырхъое Хъусенэ, Меркицкэ Рэщыдэ, Жэнэ Къырымызэ яусэхэр къыхеутых. Чъэпыогъум и 5-м Хьаткъо Ахьмэд ипщыналъэу «Ти Шыхьанчэрый» зыфи1орэр нэк1убгъор зэрэпсаоу зэлъиубытэу къыхеуты. Джащ фэдэу, литературэм къыхэк1ыгъэп. зэпымыоу ехьыл1агъэу Зэфэс номер пэпчъ материал ужыми ар зэфэсым ипэгъок1эу зэмыл1эужыгъохэр лъигъэк1отагъ лъэпкъ къыхимыутэу гъэзетым. Ахэмэ 29 къаща1охэрэм пштэни, щыбгъэзыени джы къахэк1ыщтых, ay ащыщыбэхэм историкэ-литературнэ, теоретикэ-литературнэ мэхьэнэ гъэнэфагъэхэр я1. Ащ фэдэх, гущы1эм пае, Меркицкэ Рэщыдэ «Тил1ыжъ орэды-усмэ зэфэсым зыфагъэхьазыры» (гъэз. «Колхоз быракъ», шэк1огъум и 4, 1936), «Литкружковцэу, орэд-усэу тихэку исхэм афэк1о» (гъэз. «Колхоз быракъ», шэк1огъум и 7, 1936), «Литкружковцэхэм, л1ыжъ усак1охэм та1эпы1эн» (гъэз. «Колхоз быракъ», шэк1огъум и 21, 1936) зыфи1охэрэр ык1и ахэмэ анэмык1хэри. Мыхэм лъэхъаным изытет, 1офхэр зэрэгъэпсыгъагъэхэр, ц1ыф зэфыщытык1эхэр зыфэдагъэхэр, культурэм фыщытык1эу фыря1агъэр къытагъэлъэгъу, къытфа1уатэ. Зэфэсым изэхэщэнк1э 1офэу хэкум щаш1эрэм ымакъэ нахь зи1эт зэпытыгъ. Шэк1огъум и 20-м гъэзетым пэрыт статья къыхеуты «Тхак1охэм яапэрэ зэфэс» ы1оу. Нахьыпэм адыгэмэ литературэ 1oф зэрямы1агъэм ылъапсэхэр ыгъэунэфызэ, тарихъым репхы, непэрэ гъэхъагъэмэ ащыщэу, джырэ нэс тищы1эныгъэ хэмытыгъэу, литературэр адыгэ щы1ак1эм къызэрэхэхьагъэр, ащ ш1уагъэу хэлъмэ къатегущы1эшъ, статьям джэмакъэ къешъы: «Мы мафэу зэфэсыр къызызэ1уахыщтым ехъул1эу национальнэ литературэм щык1агъэу ык1и гъэхъагъэу и1эхэр ц1ыф жъугъэмэ икъук1э агурыгъэ1огъэн фае, гъэхъэгъэшхохэр ти1эу зэфэсым тыкъек1ол1эн фае». Мы номер дэдэм ият1онэрэ нэк1убгъо «Литературнэ нэк1убгъоу» аш1ыгъ. Ащ итых Меркицкэ Рэщыдэ истатьяу «Адыгэ фольклорым и1офк1э гущы1э заул», л1ыжъ усак1оу Хьэлэщтэ Техьак1э иусэу «Конституция», Псэунэкъо Алый иусэу «Тикъалэ», къыхэхъухьагъэхэр» Н. зыфи1орэм Островскэм щыщ ироманэу пычыгъоу «Фыртынэм К1эрэщэ Тембот зэридзэк1ыгъэр. «Зэфэсыр зыщы1эщтыр къэсы» ыц1эу пэрыт статья гъэзетым къыхеуты тыгъэгъазэм и 4-м. Зэфэсым ш1уагъэу къытыщтыр хигъэунэфык1ызэ, статьям къыще1о: «Зэфэсым изыфэгъэхьазырын ихьатырк1э к1элак1эу тхэным фежьагъэмэ япчъагъи нахьыбэ мэхъу зэпыт». К1элак1эмэ атхыгъэмэ къатегущы1э, уасэ афеш1ы, егъэгушхох, ак1уач1э къе1эты. К1элак1эми язакъоп, усэк1о л1ыжъхэм яусэхэр гъэзетым тырадзэу, 30 ахэмэ ягугъу аш1эу зэрэфежьагъэхэм талант зи1э нэжъ-1ужъхэм ягуетныгъэ къы1этыгъ. -3Зэфэсым хэлэжьэщтхэр тыгъэгъазэм и 10-м 1936-рэ илъэсым Мыекъуапэ къыщызэрэугъоигъэх. Зэфэсыр мэфи пл1э к1уагъэ. Ары, адыгэхэм ядуховнэ культурэ хъугъэ-ш1эгъэшхо хэхъухьагъ: лъэпкъым итарихък1э апэрэу Адыгэ хэкум итхак1охэм я1офш1агъэ, аш1эн фаеу къапыщылъхэм яхьыл1агъэу яакъыл зэхалъхьан ямурадэу зэрэугъоигъэх, зэфэс-зэ1ук1э зэхащагъ, мэфипл1э 1офым елэжьыгъэх. Джыри къэсэ1ожьы: 1эш1эхк1э, гъогу к1эк1ык1э, гъогу псынк1эк1э язэфэс адыгэ тхак1охэр къек1угъэхэп. Шъыпкъэ Урысые литературэшхом зэблэк1, зэпыщыт-зэпэш1уек1о, зэгот-зэнэкъокъу тхэк1о организациехэу итыгъэм фэдэхэр тэ ти1агъэхэп, ау классовэ-идейнэ лъэныкъор къызэрагуры1орэм зэтек1ук1ыным изакъоп, ук1 фаоу утынхэр зэрахыным нэсыщтыгъэх, игъонэмысы аш1ыгъэхэри зэп, т1оп… Тыгъэгъазэм и 11-м къыдэк1ыгъэ хэку гъэзетым инэк1убгъуищ зэрэпсаоу зэфэсым фэгъэхьыгъагъ. Апэрэ нэк1убгъом къыхаутыгъэх партием ихэку комитет, хэку исполкомым писательхэмрэ ашугхэмрэ яапэрэ зэфэс ш1уфэсэу рахырэр, К1эрэшэ Темботрэ Теуцожь Цыгъорэ зэготхэу ясурэт, «Апэрэ зэфэс» зыц1э статьяр, ят1онэрэ нэк1убгъом «Пэрэныкъо Мурат» зыфи1орэ очеркэу К1эрэщэ Тембот ытхыгъэр, Андырхъое Хъусенэ иусэу «Шъопсэух, л1ыхъужъхэр» ык1и ящэнэрэ нэк1убгъом «Ягъэхъагъэхэр къызыща1отэжьыщт зэфэс», «Писательмэ яапэрэ хэку зэфэс», Жэнэ Къырымызэ иусэхэу «Родина», «Орэд усэк1о л1ыжъхэр» зыфи1охэрэр къыхаутыгъэх. A мэфэ дэдэм, тыгъэгъазэм и 11-м, пчыхьэм зэфэсым и1офш1эн ригъэжьагъ. Зытегущы1эщт 1офыгъохэр рихъухьагъэх, 1оф зэриш1эщтыр ыгъэнэфагъ... (Сур.1) А пчыхьэм Борэн Исмахьилэ къыш1ыгъэ докладэу «Социалистическэ национальнэ культурэм изегъэушъомбгъун 31 ехьыл1агъэу хэкум ис писательхэм япшъэрылъ» зыфи1орэм делегатхэр, хьак1эхэр едэ1угъэх. Тыгъэгъазэм и 12-м «Адыгэ литературэм игъэхъагъэхэмрэ тапэк1э ш1эгъэн фаехэмрэ» зыфи1оу адыгэ прозэм, драматургием ык1и Хьаткъо Ахьмэд итворчествэ яхьыл1агъэу К1эрэщэ Тембот къыш1ыгъэ докладым зэфэсыр едэ1угъ. Тыгъэгъазэм и 13-м «Адыгэ советскэ поэзиер» зыфи1оу Хьаткъо Ахьмэд къыш1ыгъэ докладым едэ1угъэх. Докладыр Хьаткъом къызеухым, зэфэсым ш1уфэс къырахыгъ адыгэ ансамблэм, еджап1эхэм, комсомолым, летчикхэм, пионерхэм... Ахэмэ ауж К1эращэмрэ Хьаткъомрэ ядокладхэм атегущы1энхэу рагъэжьагъ. Уджыхъу Хъалидэ гущы1эр ештэ. Тхэк1о ныбжьык1эм идунай къырык1уагъэм, илитературнэ-творческэ 1офш1агъэхэм, пшъэрылъэу зыфиш1ыжьыхэрэм зэфэсым хэлажьэхэрэр ащигъэгъозагъэх. Адыгэ литературэм щык1агъэу и1эу ылъытэхэрэр, ахэр дэгъэзыжьыгъэнхэм пае ш1эгъэн фаехэм Хъалидэ къатегущы1агъ. Зэпыугъом ыуж, пчыхьэ зэхэсыгъом зэфэсыр зызэхэхьажьым, докладхэм aтeгущы1эныр падзэжьыгъ. Тыгъэгъазэм и 14-м докладхэм атегущы1энхэр щылъагъэк1отагъ. Художественнэ 1эпэ1эсэныгъэм, темэ къыхэхыным, щы1эныгъэ шъыпкъагъэ хэлъэу тхылъхэр зэрэбгъэпсыщтхэм, щык1агъэхэр, ахэр зэрэдэбгъэзыжьыщт ш1ык1э-амалхэм къатегущы1агъэх Ащкъэнэ Исмахьилэ, Нак1 Шъалихьэ, Пэрэныкъо Муратэ, Борэн Исмахьилэ, ахэмэ анэмык1хэри. (Сур.2) Тыгъэгъазэм и 14-м зэфэсым и1офш1эн ыухыгъ. Зэфэсыр зыщык1огъэ лъэхъаным фашизмэм ищынагъо дунаим къышъхьащыуцуагъэу шъхьащытыгъ. Ащ ифэмэ-бжьымэ зэфэсым и1офш1эн къытыримыхьан ылъэк1ыгъэп. Ащ фэгъэхьыгъэ гупшысэхэм ямэкъамэ докладхэми, къэгущы1агъэхэм япсалъэхэми, а лъэхъаным хаутыгъэ усэхэми къахэщыгъ. Тыгъэгъазэм и 4-м хэку гъэзетым Пэрэныкъо Муратэ иусэу «Шылъэмакъэ къэ1у» зыфи1орэр къыхеуты. Тыгъэгъазэм и 14-м гъэзетым 32 Муратэ иусэу «Москва ымакъэ тыгъэм ыч1ып1» зыфи1орэм лъэхъаным игумэк1-гузэжъо макъэ зыкъыще1эты: Шъхьаихыгъэу фашизмэм Испанием, Италием, Германием, Абиссинием, Манчжурием Гъуч1ы ощхыр щарегъэщхы, Псыхъоу хъуатэм лъыр щегъачъэ, - поэтым ымакъэ къызэрихьэу къыще1о иусэ. Тыгъэгъазэм и 15-м хэку гъэзетым Андырхъое Хъусен къыхиутыгъэ иусэу «Апэрэ зэфэсым сэлам есэхы» зыфи1орэр лъэхъаныр зыфэдэм, ащ хэти пшъэрылъэу щыри1эм къатегущы1э, лэжьэк1о ц1ыфхэм насып щы1ак1эу агъэпсырэр къызэ1эзыгъэхьаным пыль пыйхэм анэсы, 1эбжым зэк1элък1э афегъэпытэ: Щы1эк1э тхъагъоу тэ ти1эр Ттырахынэу техак1ор къежьэмэ, Къэлэмыр столым тетлъхьаны, 1ашэхэр тштэны тежьэн. Фашизмэм ыц1э къыра1уагъ, изек1уак1э ышъхьашыгу къырахыгъ, лъэхъаныр зыфак1орэм нэр къыфагъэплъагъ, пыим банэу раш1ыл1эщтыр, якъэлэмыпэ зыфагъэчанын фэе лъэныкъор мэкъэ шъхьа1эу зэфэсым щы1угъ. Зэфэсыр зыщык1огъэ мафэхэм хэку гъэзетым инэк1убгъуит1уинэк1убгъуищыхэр зэрэпсаоу ащ и1офш1эн фэгъэхьыгъэхэу ыгъэпсыгъэх. Зэфэсыр заухыми, ар зэрэк1уагъэр, литературэм и1офыгъо гъэнэфагъэхэм, л1ыжъ орэдыусхэм къа1ахыгъэ интервьюхэр зэпымыоу тыгъэгъазэм и 24-м нэс гъэзетым къыхиутыгъэх. Зэфэсым и1офш1эн хэлэжьагъ къэбэртэе поэтышхоу, къэбэртэе тхак1охэм а лъэхъаным япэщагъэу Шэуджэнц1ык1у Алый. Тыгъэгъазэм и 33 15-м хэку гъэзетым адыгабзэк1и къэбэртэябзэк1и къыхиутыгъ Алый иусэ инэу «Тек1 пчъэшъхьа1ум» зыфи1орэр. Ежь усак1ом исурэти художникэу Коваленкэм ыш1ыгъэу гъэзетым къыхуитыгъ. Усак1ор 1офш1ап1эхэм ащы1агъ, ц1ыфхэм а1ук1агъ, адэгущы1агъ. Тхак1охэм, усак1охэм язэфэсэу рек1ок1ыгъэр адыгэ литературэм ихьаку маш1о пэлъхьэшхоу фэхъугъ. Талант гъэш1эгъон зыхэлъ нэжъ1ужъхэу Теуцожь Цыгъу, Хьэлэщтэ Техьак1, Хьакурынэ Pay, Уджыхъу Нэшъукъуай, Мызэгъ Хьаджэбирам, Агъэрджаныкъо Хьаджэбирам, Жъажьэ Пщыгъот, Трахъо Смел, Тхыгъо Чэтиб ык1и ахэм анэмык1хэр, тхэк1о ныбжьык1эхэу Андырхъое Хъусен, Жэнэ Къырымыз, Тыгъужъ Дышъэк1, Цухъо Асфар ык1и ахэмэ афэшъхьафыбэхэр къыхагъэщыгъэх, литературнэтворческэ гъогум тыращагъэх, 1эпы1эгъу афэхъугъэх, аусыгъэхэр, атхыгъэхэр гъэзетым щыхаутыгъэх. Илъэс 80 зыныбжь Теуцожь Цыгъо щегъэжьагъэу илъэс 14 зыныбжь Андырхъое Хъусен нэсыжьэу зычзыпчэгъоу зэхэтхэу лъэпкъ художественнэ псалъэм фэлэжьэнхэм игъогу пытэу зэфэсым тыригъэуцуагъэх. (Сур.3) Шъыпкъэ, тинепэрэ мафэхэу пстэуми ик1эрык1эу уасэ защыфаш1ыжьырэ лъэхъаным зэфэсыр зэрэк1уагъэм дэгъо гъэнэфагъэхэр хэплъэгъон плъэк1ыщтых. Политикэм ч1ып1э ин художественнэ литературэм щиубытэу зэрэхъугъэр, идейнэ к1оч1э бэнэ лъэш пыйхэм яш1ыл1эгъэным и1оф обществэм ищы1ак1э зэрэхэуцорэр зэфэсым и1офш1эн ылъэныкъо пстэуми, К1эращэмрэ къэгущы1агъэхэми Хьаткъомрэ докладэу къахэщыгъ. къаш1ыгъэхэми. Ар къахэщы Апэрэу ар зыфэгъэхьыгъэр политикэр художественнагъэм и1офхэм ак1ы1оу зэрэщытыр ары — лъэхъаныр зыфэдагъэм диштэу классовэ-социальнэ, идейнэполитическэ мэш1ожьым ипахъэ докладхэм ахелъэсык1ы, социальнэклассовэ ек1ол1ак1эм ищыбзэ нэдк1э лъэпкъ литературэм ихэхъоныгъэ процесс аутхындзы, буржуазие тимы1агъэми, буржуазнэ националистхэр щыбзэм къык1агъэк1ы, вульгарнэ социологизмэм ишапхъэхэмк1э произведение гъэнэфагъэхэм, тхак1охэм ащыщхэм ятворчествэ уасэхэр 34 афаш1ых. Арэущтэу дао зэрафэпш1ынхэр ахэтхэми, джырэ тинепи а докладхэм, къэгущы1агъэхэм псалъэу къаш1ыгъэхэм историкэ-литературнэ ык1и теоретикэ-литературнэ мэхьэнэ гъэнэфагъэ я1эу къэнэжьы. Ахэр уимы1эрылъхьэу плъэк1ыщтэп. историческэ Арышъ, лъэхъаныр зыфэдагъэр щык1эгъэнчъэу бгъэунэфын щымытыми, зэфэсым изыфэгъэхьазырын, ащ щызэш1уахыгъэ 1офыгъохэм, унашъоу ыш1ыгъэхэм лъэпкъ литературэм гъогоу хихыщтым нэфагъэ фиш1ыгъ, ихэхъоныгъэ гъогу фиузэнк1ыгъ, ына1э зытыригъэтын фэе 1офыгъохэр ыухэсыгъ. Литературэм илъэгъохэщыхэу К1эрэщэ Тембот, Хьаткъо Ахьмэд, Пэрэныкъо Мурат ялэжьыгъэ к1уач1э зэхарегъаш1э, зэфэсым ижь зы1уащагъэу, лъэшъхьэ пытэу литературэм хэуцох Лъэустэн Юсыф, Еутых Аскэр, Кэстэнэ Дмитрий, Ащкъэнэ Исмахьил, Уджыхъу Адылджэрый, Уджыхъу Хъалид, Меркицкэ Рэщыд, Джэнчэтэ Мурат, ахэм анэмык1хэри. Зэфэсым инэф атепсагъэу, нахьыжъхэм ауж иуцуагъэх Яхъул1э Сэфэр, Жэнэ Къырымызэ, Андырхъое Хъусен, Хьэдэгъэл1э Аскэр, Тыгъужъ Дышъэк1, Цухъо Асфар, ахэмэ афэшъхьафхэри. Теуцожь Цыгъо литературнэ процессым хэщагъэ зэрэхъугъэм италант инэу зыкъыригъэ1этыгъ... Зэфэсым пшъэрылъэу къыгъэуцугъэм иш1уагъэк1э, адыгэ литературнэ критикэм, литературоведением ылъапсэ ыдзыгъ, хэхъоныгъэ гъэнэфагъэхэр ыш1эу ригъэжьагъ. Хьаткъо Ахьмэд, Еутых Аскэр, Кэстэнэ Дмитрие произведениехэр зэхафхэу, обзорнэ статьяхэр зэратхырэм къыщымыуцухэу теорием ехьыл1эгъэ статьяхэр, адыгэ литературэм изытет ехьыл1эгъэ 1офш1агъэхэр, учебникхэр атхых, къыдагъэк1ых. 4 Сыд фэдиз ибагъэу политическэ конъюнктурэхэр шъо техьэ-тек1эу зэблэхъугъэ хъущтыгъэхэми, адыгэ литературэм ипшъэрылъ шъхьа1э зы1эк1игъэзыгъэп: лъэпкъым ищы1эк1э-псэук1э зыфэдэр, илъэпкъ шэннэшанэхэр, иц1ыфыгъэ шапхъэхэр, хэхъоныгъэ-лъык1отэныгъэхэр, гуш1уагъоу къехъул1эхэрэр, гухэк1эу ыш1ыхэрэр щы1эныгъэ шъыпкъагъэ хэлъэу къыгъэлъэгъоным, гукъабзэ зи1э ц1ыф лъэшхэр, шъыпкъагъэ зыхэлъ 35 ц1ыфыш1ухэр ып1уным, игъогу дэмыхэу а пшъэрылъ шъхьа1эр зэригъэцэк1эным ренэу фэлэжьагъ. Политическэ конъюктурэм итыркъохэр телъыхэми, литературэм ипшъэрылъ шъхьа1э зы1эк1игъэзыгъэп: гукъабзэ зи1э ц1ыф лъэшхэр, шъыпкъагъэ зыхэлъ ц1ыфыш1ухэр ып1уным ренэу фэлэжьагъ, игъогу дэмыхэу а пшъэрылъ шъхьа1эр зэригъэцэк1эщтым фэлажьэ. Ащ я1ахьыш1у хэлъ непэ тхэмытыжь К1эрэщэ Тембот, Еутых Аскэр, Лъэустэн Юсыф, Шъхьаплъэкъо Хьисэ, Кэстэнэ Дмитрие, Жэнэ Къырымызэ, Яхъул1э Сэфэр, Бэрэтэрэ Хьамидэ, Къумп1ыл Къадырбэч, Бэгъ Нурбый. Совет хабзэм иапэрэ пятилеткэхэр, Хэгъэгу зэошхом имэш1о илъэсхэр, зэоуж илъэсипш1 къиныгъохэр, я 60 – 80-рэ илъэсхэр – тихэгъэгу иц1ыфхэм яхэхъоныгъэ этап пэпчъ адыгэ литературэм ыпкъынэ-лынэ щыщы хъугъэх, идэк1оеп1э литературэри. лъэоянэхэм Ц1ыфхэм ахэуцуагъ. ш1ошъхъуныгъэ Ц1ыфхэр пытэ зыфэдэм я1агъ, гугъэ фэд лъагэ зыда1ыгъыгъ. Ягугъэ нэфап1э хъуным яцыхьэ телъыгъ. Титхак1охэми, зыщыщ ц1ыфхэм зэу адырагъаштэзэ, гугъэ лъагэм ичэф ч1ыфэк1э ятхыгъэхэм къащатыщтыгъ. Джы 1офхэм, ц1ыф гупшысэхэм, ш1ош1хэм язытет нэфэшъхьаф. Ау литературэр лъэхъан дэгъуми щэ1э, лъэхъан дэйми щэ1э и1оф 1ахь ыш1эу. Ар нафэ къеш1ы джырэ тимафэхэу зэхъок1ыныгъэхэм япщэгъо корен тызыхиубытэгъэ тызыхитхьалыхьэрэ лъэхъаными литературэм, зэрэпсаоу культурэм утын лъэш зыщищэчырэм, лъэпкъ литературэм ыпсэ зэрэхэтым. Ащ ишыхьатых художественнэ лэжьыгъэ инхэу «Мыжъошъхьал» (1993), «Гъэрит1у» (1995), «Бычья кровь» (1993), «Гъуч1ы Тыгъужъым итаурыхъ» (1993) зыфи1охэрэр тилитературэ къызэрэщыхъугъэхэр. Гъэхъагъэм ищэчалъэ уахътэ пэпчъ зызэблехъу. Къежьап1эм илъэхъан тек1оныгъэшхоу, гъэхъэгъэшхоу тлъытэщтыгъэхэр непэрэ гъэхъагъэмэ къяц1ык1ок1ых. Илъэс заулэм зы поэмэ литературэм къыхахъомэ – ар мэфэк1ыгъ. Романым итхын тхак1ом ригъэжьагъэу пычыгъо горэ къыхиутыгъэмэ — ар мэфэк1ыгъ. Ахэмэ ягугъу аш1эу, уасэ афаш1эу, 1офы 36 зырагъэш1ыщтыгъэ. Джы зы тхылъэп, тхылъ пчъагъэхэр къыдэк1ых зэк1элъык1оу, усэ тхылъхэм поэмэ пчъагъэхэр адэтэу нэбгырэ пчъагъэмэ къыдагъэк1ыгъ. Романыр, дилогиер тилитературэ ишапхъэу хъугъэ, трилогиер къыхахьэу ежьагъ, тхыгъэ хэшыпык1ыгъэхэр том пчъагъэ хъухэу къыдэк1ынхэр тилитературэ хабзэ щэхъу, адыгэ литературэр ежь ыбзэ, ынапэ зи1э зы пкъыгъоу дунэе литературэшхом хэуцуагъ. Литературэм гъэш1э гъогоу къык1угъэм, непи зэрэщы1эм, тапэк1и зэрэщы1эщтым ищысэ наф Адыгэ, Къэбэртэе-Бэлъкъар ык1и Къэрэщэе-Щэрджэс республикэхэм янароднэ тхак1оу, СССР-м, Урысые Федерацием ык1и Адыгэ Республикэм я Къэралыгъо премиехэм ялауреатэу Мэщбэш1э Исхьакъ, худажественнэ к1эныш1у зэ1узыгъэк1агъэхэу, непи къэмыуцэкугъэхэу литературэм щылэжьэрэ Хьэдэгъэл1э Аскэр, Пэнэшъу Сэфэр, Кощбэе Пщымаф, Къуекъо Налбый, Цуекъо Юные ык1и ахэмэ къак1элъык1орэ творческэ к1уач1эхэр ясэнэхьаты зэрэфэшъыпкъэхэр. А пстэумэ япсылъакъо къыщежьэ апэрэ лъэбэкъоу адыгэ литературэм ыдзыгъэм, апэрэ зэфэсэу адыгэ тхак1охэм, усак1охэм я1агъэм. Адыгэ тхак1охэм яапэрэ зэфэс зызэхащэгъагъэр илъэс 65-рэ зыщыхъурэм ар зык1уач1э къыхьи зэхэзыщэгъагъэхэр ш1ук1э тыгу къэк1ыжьых. Адыгэ литературэр къызэрэхъугъэр, ар ыпэк1э лъык1отэнэу к1уач1э зэри1эм имэкъэгъэ1оу хъугъэ зэфэсыр зыщы1эгъэ мафэр лъэпкъ мэфэк1эу, лъэпкъ культурэм икъэгъэзэп1э мафэу лъытэгъэныр тефэ. Гъэз. «АМ», декабрэм и 12, 2001-рэ илъэс. 37 АДЫГЭ ЛИТЕРАТУРЭМ ИГЪЭШ1Э ГЪОГУ Адыгэ литературэм игъэш1э гъогу гурышэк1э урыплъэ зыхъук1э, гупшысэ зэтек1хэм уахещэ, охътэ техьэ-тек1хэм яжьы плъыр-стыри къыоок1ы, яос-хъотборэн узэрелъасэ. Лъэпкъыр нахьыжъ къэс игъэш1э лъэужхэм якъежьап1эхэр уахътэм ипщагъохэм ахэк1одэжьы. Тэ, адыгэхэр, анахь лъэпкъыжъэу дунаим тетхэм зэу тащыщ. Арышъ, адыгэ художественнэ псалъэм икъежьап1э гъэунэфыгъош1оп, ау щэч зыхэмылъыр ащ ныбжьышхо зэри1эр ары. Ижъ-ижъык1э къыщегъэжьагъэу адыгэхэм осэшхо фаш1ыщтыгъ жэбзэ зэгъэфагъэ зы1улъ ц1ыфым. Л1ыхъужъыгъэм изакъоп, пащэ аш1ынэу агъэнафэщтыгъэр губзыгъэу щытын фэягъэ. Жабзэм, псалъэм ак1уач1э, ялъэк1 къыра1отык1эу гущы1эжъыбэ ти1. Ахэр типэсэрэ лъэпкъэу «хьат»-к1э заджэхэу тарихъым хэхьагъэм ялъэхъан къыщежьэх. Илъэс минищ-минит1урэ ныкъорэ фэдизк1э тэ тиэрэ ыпэк1э щы1эгъэ хьатхэм 1упк1э къэ1ок1э-къигъэлъэгъук1 амалэу ямыжъобгъу тхыгъэхэм ащыгъэфедагъэхэр тэ тифольклор усэхэм къахэщых. Гущы1э зырыз къодыеу щымытыэу, сатыр псаухэу адыгэ фольклорым зэрэхэтхэр наукэм ыгъэунэфыгъ. Хьат ябынэу адыгэхэр зэрэщытым зи ехъырэхъышэрэп. Адэ сыда хъугъэр? Щэч хэлъэп, дунэе къутэжь зэпымычыжьхэм тхэк1э амалэу адыгэ лъэпкъы и1агъэр 1эк1агъэзи, тхэн 1оф имы1эу охътэ дыджыбэ зэпичыгъ. Нэужыми тхэн 1офыр къы1эк1ахьэуи хъугъэ, ау зыпкъ имыуцозэ я XVIII-рэ л1эш1эгъум адыгэхэр къынэсыгъэх тхэн 1офыр ямы1эу. Я XVШ-рэ л1эш1эгъум ык1эхэм ык1и я XIX-рэ л1эш1эгъум икъихьагъухэм къащегъэжьагъэу тхэн 1офыр адыгэм къы1этыжьэу къыхэк1ыгъ, ау а лъэхъанэми къыдэхъугъэ хъатэ щы1эп. Шэрэл1ыкъо Мыхьамэт Нэт1аукъо хьаджэу ежь илъэхъанэ дыщы1эгъэ ц1ыф гъэсагъэхэм «Адыгэ шъолъырым иусэк1ошхок1э» алъытагъэм адыгэ лъэпкъ тхэн 1офыр къырихьыжьэжьыгъагъ, ау и1офш1агъэхэр къытлъы1эсыжьыгъэхэп. Бэрсэй Умарэ 1853-рэ илъэсым араб тхак1эм техыгъэу «Адыгабзэм иэлыфыбэ» тхылъ ш1ыгъэу Тбилиси къыщыдигъэк1ыгъ. Ащ къыщыхиутыгъэх еджэгъу урокхэм ащагъэфедэнэу псэлъэ тхыгъэ 12 – «Бэрсэй Умарэ ибаснэхэр» 38 зыфа1орэр. Ежь ахэм тхыдэжък1э яджагъ. Гъэсэпэтхыдэ к1эк1ых, жэры1о 1оры1уатэхэм къахэхыгъэх, ежь Бэрсэим зэрэзэригъэфагъэм тетыхэу тхыгъэх… А 1офыгъош1ури ащ блэк1ыгъэп: якъежьап1эр яухып1эуи хъугъэ. Лъэхъанык1эм адыгэ тхыгъэ литературэр идейнэ-тематическэ гъэпсык1э зэфэшъхьафит1ук1э тихэку къыщежьагъ: зыр – ислъам диным ишапхъэхэм арытэу, тхьэш1ошъхъуныгъэм къыфаджэу литературэр гъэпсыгъэн фаеу зылъытэхэрэр; ят1онэрэр – щы1эныгъэ шъыпкъагъэр, лъэпкъ гупшысэр, лъэпкъ зэхаш1эр литературэм ылъэпсэн фаеу зылъытэхэрэр. Ыпэрэхэр «Зэк1эри зэлъэ1оу, зыми емылъэ1ужьрэм», «Алахь лъап1эу зизакъоу, Къур1ан лъап1эр зипсалъэу, Хъэлъкъ пстэури зигъэш1ым» ынэш1у къащифэнэу, къинып1эхэм арищынхэу елъэ1ух, дунаим щыхъурэщыш1эрэ бзэджагъэхэм заха1этык1ынышъ, къэбзагъэм зыфаутхыдзынэу, Тхьэм зыфагъэзэнэу ц1ыфхэм къяджэх. Джары араб дин гъэсэныгъэ зи1эхэм идейнэ ык1и художественнэ-эстетическэ шапхъэу фыря1эр псэлъэ дахэ ш1ыгъэным. Ят1онэрэхэм ягупшысак1и, япсэлъак1и нэфэшъхьафых. Ахэм «Дунэежъ къутэжьыгъоу, Гъэр зыщыхьылъэу, Лъыр зыщагъачъэрэм…, Тхьамык1э лъэпкъэу тыдэк1э щы1эми Алъ изышъум…» (Хьаткъо А.) сэр къафизыхыгъэ, а лъыешъохэр зыгъэпщынэщт лъыш1эжьхэм ягук1оч1э лъэшыгъ къа1уатэрэр, «Жъыр ыкъутэу, К1эр ыгъэчъэу, Чъыр маисэу МТС-р» (Цэй И.) я1эрылъхьэу ыпэк1э лъык1отэрэ псэок1о-лэжьак1охэм гъусэ афэхъунхэу, а1э зэк1эдзагъэу, зэгуры1охэу, зэдэ1ужьыхэу зэдэлэжьэнхэу ц1ыфхэм макъэ арашъы. Апэрэхэм ятхыгъэхэр 1эпэрытхэу къек1ок1ыщтыгъэх, езбырэу зэрагъаш1эти къа1ощтыгъэх; ят1онэрэхэм ятхыгъэхэр гъэзетхэм, сборникхэм къащыхаутыщтыгъэх, тхылъ шъхьафэу къыдэк1ыщтыгъэ. Тхэрэр – тхэщтыгъ, усэрэр – усэщтыгъ, ау куп зэхэт-зэхэщагъэ щы1агъэп. «Национальные писатели Северного Кавказа» зыфи1оу Темыр Кавказым ипролетар тхак1охэм я Ассоциацие ипащэу В. Ставскэм журналэу «На литературном посту» къыщыхиутыгъэм къыще1о: «…Организованного 39 литературно-писательского движения в Адыгее – Черкесии нет, хотя эта область – одна из культурных национальных областей… Товарищей, имеющих произведения в области – до 15 человек. Три человека – вполне выявившиеся писатели… Более яркими представителями побегов литературного творчества являются: Ибрагим Цей (уасэ къафиш1ызэ пьесэхэу «Узышхо», «Къок1ас», ирасскази 4 ац1э къыре1о), … Казбек Мишуриев (иусэ заулэрэ иповестэу «Калым» зыфи1орэмрэ ац1э къыре1о), Тембот Керашев, черкес, студент, пишет бытовые рассказы на родном языке; напечатаны его расказы «Арк» («Водка») и «Коммунист».1 Уасэ къафеш1ы рассказхэм. Ахэм афэшъхьафэу тхэхэрэри хэкум зэрисыр къе1ошъ, Хьаткъо Ахьмэд иусэу «Тапэрэгъэхэм ащ фэдэр бэу къытат» зыфи1оу (нэужым «Пшъэшъищ ятхыд» а1уи зэджагъэхэм) гъэзетэу «Адыгэ псэук1эм» илъэсым 1926-рэ къыхиутыгъагъэм къытегущы1э… А тхэрэ ц1ыфхэр зэхэгущы1эжьынхэм пае зэ1ук1эхэу хъущтыгъэх, тхак1охэр зэгъусэхэу тхылъеджэхэм зэ1ук1эгъухэр адаш1ыщтыгъ. Ау тхылък1э гъэпсыгъэу тхак1охэм яорганизацие зэхэщагъэ щы1агъэп. А 1эк1оц1 к1уач1эу зыкъэзыгъэнэфагъэр лъэхъанык1эу 1офыгъуак1эхэр къызыщыращэжьагъэм тефи, ежь тхэхэрэр организациеу зэхэтынхэ фаеу залъытэжьи зэхэхьагъэх. Зызэхэзыщэгъахэхэм яопыти агъэфедагъ, хабзэми 1эпы1эгъу къарити, апэрэ тхэк1о союзэу пролетарскэ писательхэм я Адыгэ ассоциацие зэхэщагъэ хъугъэ 1928-рэ илъэсым. Я ХХ-рэ л1эш1эгъум икъихьэгъум щы1эк1э-псэук1эм еплъык1эек1ол1эк1э зэтек1хэр зэрэфыря1эм елъытыгъэу Урысые къэралыгъошхом тхэк1о куп зэфэшъхьафхэр щызэхэщагъэ хъугъагъэ. Ахэр зэпэуцужьзэнэкъокъум къитаджэмэ, хэтыхэзэ, куп гъэнэфагъэм зэбгырызыжьыхэрэри ык1оц1 къыхэк1ызэ, зэмызэгъыныгъэ революциехэри къызэпачыгъ, Совет хабзэм иапэрэ илъэсхэм а зэнэкъокъур нахь щылъэшыгъ, я ХХ-рэ л1эш1эгъум ия 30-рэ илъэсхэм ахэм язэрэмыгъэпщ- язэрэмыгъэгощагъэ, язэрэхь-зэрэшх гъунэ фэш1ыгъэн фаеу щы1эныгъэм 1 Ж.«На литературном посту», №9. – М., 1928. – С.25. 40 пшъэрылъ къыгъэуцущтыгъ. Адыгэ шъолъырым ащ фэдиз иинагъэу зэнэкъокъуныгъэ имылъыгъэми, диными, класс ек1ол1ак1эми къахэк1эу зэнэкъокъуныгъэр къыщынафэщтыгъэ. Аузэ, тхэк1о организацие куп жъугъэу щы1эхэр зэпэ1эпчъэ-зэпэуцужьым хэк1ынхэшъ, зык1ыныгъэ зыхэлъ зы организацие зэик1 ш1ыгъэнхэм фэгъэхьыгъэ унашъоу партием и ЦК ыш1ыгъэм рыгъуазэхэзэ, 1офыгъохэр хэгъэгушхом щызэрахьэщтыгъэ. Тэ ти Адыгэ хэкуи а 1офыгъохэр щагъэцэк1агъ. 1933-рэ илъэсым ижъоныгъок1э мазэ къыщегъэжьагъэу 1934-рэ илъэсым ижъоныгъок1э мазэ нэс, зы илъэсым къык1оц1, партием и Адыгэ хэку комитет тфэгъогогъо щытегущы1агъ тхак1охэм яоргкомитет ехьыл1эгъэ 1офым ык1и 1934-рэ илъэсым жъоныгъуак1эм и 4-м унашъо ыш1ыгъ: «1. Утвердить председателем комитета тов. Керашева, зам. председателя Хаткова А., ответственным секретарем Цея Ибрагима (по совместительству)…»2 Джащ тетэу, СССР-м итхак1охэм я Апэрэ зэфэс зыщы1эщтым ехъул1эу Адыгэ хэкум итхак1охэми оргкомитет я1эу зэхэщагъэхэ хъугъэх. Зэфэсым зыфагъэхьазырызэ, агъэлъэшыгъ, гъэхъэгъэ адыгэ тхак1охэми гъэнэфагъэхэр я1эу ятворческэ къек1ол1агъэх. 1офш1эн СССР-м итхак1охэм я Апэрэ зэфэс 1934-рэ илъэсым шышъхьэ1ум и 17-м щегъэжьагъэу 1оныгъом и 1-м нэс рек1ок1ыгъ. Къэралыгъошхом итхак1охэм я Союз зэик1 зэхэщагъэ хъугъэ. Азово-Черноморскэ краим иделегатхэм ащыщэу совещательнэ голос и1эу К1эрэщэ Тембот зэфэсым и1офш1эн хэлэжьэгъагъ.3 Тхак1охэм яхэгъэгу зэфэс к1элъык1оу союзнэ республикэхэм, лъэпкъ хэкухэм ятхак1охэм зэфэс аш1ымэ, тхак1охэм я Союзхэр зэхащэхэзэ, тыдэк1и щырек1ок1ыгъ. Тэ тиадыгэ тхак1охэм я Союз изэхэщэн ащ тек1ы1о: СССР-м итхак1охэм язэфэс ыуж мэзэ зыт1у нахь темыш1эу Адыгэ хэкум итхак1охэм яотделение зэхащагъэ. Ет1анэ илъэсит1о 1оф зеш1э нэуж, Адыгэ тхак1охэм язэфэс щы1агъ. ЦПАИМЛ, ф.17, оп. 21, ед. хр. 2310, л.л. 162 – 163. Стенографический отчет. Первый всесоюзный съезд советских писателей 1934. Приложения. – М.: «Сов. писатель», 1990. – С.90. 2 3 41 Тхак1охэм яадыгэ организацие щы1э зэрэхъугъэм адыгэ литературэм хэхъоныгъэ ыш1ынымк1э иш1огъошхо къэк1уагъ. Адыгэ тхак1охэм я Апэрэ зэфэс аш1ыным зыфагъэхьазырызэ, тхыгъак1эхэр аш1ыщтыгъэ, к1оч1ак1эхэр литературэм къыхэщэгъэным дэлажьэщтыгъэх. Еджап1эхэм ащеджэхэу е еджап1эхэр къаухыгъак1эхэу талант зи1э ныбжьык1эхэу Еутых Аскэр, Кэстэнэ Дмитрий, Нак1 Шъалихь, Лъэустэн Юсыф, Нэтхъо Долэтхъан, Ащкъэнэ Исмахьил, Меркицкэ Рэщыд, Андырхъое Хъусен, Жэнэ Къырымыз, Уджыхъу Адылджэрый, Уджыхъу Хъалид ык1и ахэм анэмык1хэри, л1ыжъ усэк1о ц1эры1охэу Теуцожь Цыгъу, Хьакурынэ Рау, Уджыхъу Нэшъукъуай, Хьэлэщтэ Техьак1, Шъхьэлэхъо Алый, Мызэгъ Хьэджэбирам, Тхыгъо Чэтиб ык1и ахэм анэмык1хэри литературнэ творческэ 1офш1эным хэщагъэхэу чанэу хэлажьэщтыгъэх, адыгэ тхак1охэмрэ ашугхэмрэ я Апэрэ зэфэс гъэхъэгъэ гъэнэфагъэхэр я1эу къек1ол1агъэх. Зэфэсыр 1936-рэ илъэсым тыгъэгъазэм и 11-м щегъэжьагъэу и 14-м нэс рек1ок1ыгъ, адыгэ литературэм игъэхъагъэхэмрэ щык1агъэу фэхъугъэхэмрэ хагъэунэфык1ыгъ, апэк1э пшъэрылъэу зэш1уахын фаехэр рахъухьагъ. Щы1эк1ак1эм игъэпсын, ц1ыфык1эм ип1ун, илэжьын 1офыгъохэм ахэлэжьэрэ к1оч1э лъэшэу адыгэ литературэр хъугъэ. Игъэхъагъэхэм ахигъахъоу, ик1о ригъэхъоу ыпэк1э лъык1уатэу адыгэ литературэм ригъэжьагъ зэфэс ужым. К1эрэщэ Тембот ироманэу «Щамбул» зыфи1орэм 1оф диш1эныр лъэхъанык1эм щылъегъэк1уатэ, щыщ пычыгъохэр адыгабзэк1и, урысыбзэк1и гъэзетхэм, журналхэм къащыхеутых. 1940-рэ илъэсым романыр зэрэпсаоу къыдэк1ы. Апэрэ зэфэсым ыпэк1э зыкъэзыгъэнэфэгъэ к1оч1эжъи, к1оч1ак1и творческэ гъэхъэгъэ гъэш1эгъонхэр аш1ы: Теуцожь Цыгъо поэмэхэу «Пщыоркъ зау» (1938), «Мафэкъо Урысбый» (1939) зыфи1охэрэр зэхелъхьэх, поэмэхэм усэхэри ягъусэхэу «Ыусыгъэмэ ащыщхэр» ыц1эу тхылъ 1940-рэ илъэсым къыдегъэк1ы, литературэм щиш1ыгъэ гъэхъагъэхэм афэш1 1939-рэ илъэсым Лэжьэк1о Быракъ Плъыжьым иорден къыфагъэшъуашэ. Еутых 42 Аскэр ирассказхэр зыдэт тхылъэу «К1оч1эшху» (1939), усэхэр зыдэт тхылъэу «Тимафэхэр» (1939), пьесэу «Анахь чаныр» (1939), поэмэхэмрэ усэхэмрэ зыдэт тхылъэу «Тхыдак1» (1940), повестэу «Сшынахьыжъ» (1941); Лъэусэтэн Юсыф ирассказэу «Аминэт» (1936), иповестэу «Гъогур 1ухыгъ» (1938); Пэрэныкъо Мурат ипоэмэхэмрэ иусэхэмрэ дэтыхэу «Стихых» (1940); Меркицкэ Рэщыдэ итхылъхэу «Л1ыжъ ц1ык1умрэ ныо ц1ык1умрэ» (1936), «Л1ыжъымрэ иныжъымрэ» (1938), «Пшысэхэр» (1939); Нэтхъо Долэтхъан ипьесэхэу «Ц1ыфык1эхэр» (1934), «Щы1ак1эм игуш1уагъохэр» (1936); Уджыхъу Хъалид ирассказхэр зыдэт тхылъэу «Родинэр»; Нак1 Шъалихьэ иусэхэмрэ ипоэмэрэ зыдэт тхылъэу «Нэфылъ» (1939); К1убэ Щэбан иорэдхэр зыдэт тхылъхэу «К1элэц1ык1у орэдылъ» (1935), «Орэдхэр» (1939) ык1и ахэм анэмык1хэри хэгъэгу зэошхом ыпэрэ илъэсхэм къыдэк1ыгъэх, адыгэ литературэр жанрэ пстэухэмк1и псэлъэн зэрилъэк1ырэр къыушыхьатыгъ. Я 30-рэ илъэсхэм ык1эхэм адэжь творческэ талант зи1э к1элак1эхэр тилитературэ къыхахьэх: Яхъул1э Сэфэр, Андырхъое Хъусен, Жэнэ Къырымыз, Тыгъужъ Дышъэк1, Хьэдэгъэл1э Аскэр ык1и ахэм анэмык1хэри. Лъэпкъ литературэм зиушхоу, итематикэ, ижанрэхэм заушъомбгъоу, и1эпэ1эсэныгъэ зи1этэу, лъэбэкъу теубытагъэхэр ыдзыщтыгъ. Ау Хэгъэгу зэошхор къежьи, адыгэ литературэм утын къырихыгъ. Адыгэ тхак1охэр, ясэкъатныгъэ пае къагъэнэгъэ К1эращэмрэ Меркицкэмрэ афэшъхьафхэр, заом к1уагъэх. Творческэ гугъэп1э инхэр къэзытыщтыгъэхэу Андырхъое Хъусен, Уджыхъу Адылджэрый, Уджыхъу Хъалид, Тыгъужъ Дышъэк1, Къэдэ Хьис, Гощэкъо Сэфэрбый, Цухъо Асфар ык1и ахэм анэмык1хэри заом хэк1одагъэх. Зэрэсэкъатым пае дзэм амыщэу оккупацием илъэхъанэ чылэм къыдэнэгъэгъэ Меркицкэ Рэщыдэ, фашистхэм сыд за1уи правлением тхак1оу ч1эсынэу афеуцол1агъэпти, к1элэ сэкъатыр янэ ыпашъхьэ пчъэшъхьа1ум тыраук1ыхьагъ пыи нэпэнчъэхэм. Хэкур шъхьафит заш1ыжьым К1эрэщэ Тембот эвакуацием къик1ыжьыгъ, тхэк1о ныбжьык1эмэ ащыщэу Жэнэ Къырымызи у1эгъэ хьылъэ телъэу 1944-рэ илъэсым тыгъэгъэзэ мазэм дзэм хэтыжьын 43 ымылъэк1ынэу къыхагъэк1ыжьи, Мыекъуапэ къыгъэзэжьыгъ, хэку гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» 1оф щиш1эу ригъэжьагъ. Джащ тетэу ыкъудыигъ 1946-рэ илъэсым нэс. А илъэсым Лъэустэн Юсыфи, Еутых Аскэри, Кэстэнэ Дмитрии, Пэрэныкъо Мурати дзэм къыхэк1ыжьыхи хэкум къагъэзэжьыгъ, тхак1охэм я Союзи 1оф ыш1эу ригъэжьэжьыгъ. Партием и Адыгэ хэку комитет 1946-рэ илъэсым тыгъэгъазэм и 20-м тхак1охэм зэ1ук1эгъу адыри1агъ. Ащ къыщыгущы1агъэх Еутых Аскэр, Кэстэнэ Дмитрий, Лъэустэн Юсыф, ятворческэ 1офш1эн зэрэк1орэр къа1отагъ. Адыгэ тхак1охэр заом имаш1о ыпсыхьагъэхэу, щы1эныгъэ опытэу я1эм хэхъуагъэу, я1эпэ1эсэныгъэ нахь зыкъырагъэ1этыным пылъхэу ятворческэ 1офш1эн рагъэжьэжьыгъ. Советскэ ц1ыфхэм псэемыблэжьыгъэ-л1ыхъужъыгъэу ц1ыфхэр зыпыуцожьыгъэхэм къизыгъэлъэгъук1ырэ, зэуап1эми, щызэрахьагъэр, зэо к1ыбыми мамыр щы1ак1эу ящы1эк1э-псэук1э къизы1отык1ырэ произведениехэр зэрагъэпсырэр атхынымк1э теубытэгъэ пытэ я1эу титхак1охэм я1офш1эн падзэжьыгъ. Адыгэ тхак1охэм ятхылъхэм якъыдэгъэк1ыни зыпкъ иуцожьэу фежьагъ. Жэнэ Къырымызэ иусэхэр зыдэт тхылъэу «Стихых» (1945), Еутых Аскэр ирассказхэр зыдэт тхылъэу «Возвращение» (1945), иновеллэхэр зыдэт тхылъэу «Священная река» (1946), иусэхэр зыдэт тхылъэу «Насып» (1946), Андырхъое Хъусен иусэхэр зыдэт тхылъэу «Сэ сиорэд» (1946) зэоуж апэрэ илъэсым къыдэк1ыгъэх. Зэоуж апэрэ илъэсхэм заом итемэ адыгэ литературэм анахьи темэ шъхьа1эу щытыгъ. Ыужырэ илъэсхэми а темэр хэмык1ыжьынэу адыгэ литературэм хэпытыхьагъ, ау мамыр щы1ак1эм икъэгъэлъэгъон нахь зыфегъазэ. Адыгэ къуаджэм ищы1эк1э-псэук1э, ц1ыфхэм язэхэтык1э-зэфыщытык1эхэр шъыпкъагъэ хэлъэу къызэригъэлъэгъоным игъогу пытэу адыгэ литературэр теуцожьы, гъэхъэгъэ гъэнэфагъэхэр еш1ы, хэгъэгум осэшхо къыфиш1ыным нэсэу зе1эты. Зэо илъэсхэми, зэо ужыми К1эрэщэ Тембот зэпымыоу 1оф диш1агъ ироманэу «Щамбул». Хэгъэхъоныгъэхэр, зэхъок1ыныгъэхэр и1эу 1947-рэ 44 илъэсым адыгабзэк1э «Щамбулыр», 1948-рэ илъэсым урысыбзэк1э «Дорога к счастью» ыц1эу авторым къыдигъэк1ыжьыгъ. А романым пае СССР-м и Къэралыгъо ш1ухьафтын К1эрэщэ Тембот къыфагъэшъошагъ. Зэо ужым адыгэ литературэм жанрэу романыр хэбзэ-бзыпхъэ щыхъугъ, щы1эныгъэр игъэк1отыгъэу къыгъэлъэгъоным итворческэ амалхэр адыгэ литературэм къы1эк1эхьагъ я 50 – 60-рэ илъэсхэм. Я 50-рэ илъэсхэм творческэ к1оч1ак1эхэр, нэужым адыгэ литературэм илъэк1 лъагэу къэзы1этыщт талант зыхэлъ ныбжьык1эхэу Мэщбэш1э Исхьакъ, 1эшъынэ Хьазрэт, Бэрэтэрэ Хьамид зым ыуж зыр итэу адыгэ тхак1охэм ясатырхэм къахэуцох. Апэрэ творческэ лъэбэкъоу мыхэм адзыгъэм къыщаушыхьатыгъ эпическэ гупшысак1эр я1эк1оц1эу, художественнэ псалъэм иамалык1эхэр а1эк1элъэу зэрэщтыр: Мэщбэш1э Исхьакъ иапэрэ тхылъэу къыдэк1ыгъэ «Ц1ыф лъэшхэр» (1953) – поэм; 1эшъынэ Хьазрэт иапэрэ тхылъэу «Ныбджэгъу шъыпкъ» (1954) зыфи1орэм а ц1эр и1эу поэмэ дэт; Бэрэтэрэ Хьамид иапэрэ тхылъэу «Нэфылъ» - м (1957) поэмэ «Сикъэщэн» ы1оу къыдэхьагъ. Илъэс зэк1элъык1охэм ихудожественнэ-эстетическэ к1уач1эк1и, исюжетнэ-тематическэ баигъэк1и инэу зи1этызэ, зы тхылъым зы тхылъыр ыужэу Мэщбэш1э Исхьакъ иусэхэмрэ ипоэмэхэмрэ зыдэт тхылъхэр адыгабзэк1и урысыбзэк1и Мыекъуапэ, Краснодар, Москва къащыдэк1ых, к1элэц1ык1ухэм апаи тхылъ гъэш1эгъонхэр етхых, къыдегъэк1ых. Творческэ к1оч1э ин зыпкъырылъ Мэщбаш1эр адыгэ литературэм илъэгап1эхэм як1урэ лъэгъохэщэу къэнафэ, адыгэ литературэм ищытхъу лъагэу къе1эты, ащ ежьыри ц1эры1о еш1ы. 1981-рэ илъэсым усэхэмрэ поэмэхэмрэ зыдэт тхылъэу «Мэфэгум итыгъэ фаб» зыфи1орэм пае Урысые Федерацием и Къэралыгъо ш1ухьафтын къыфагъэшъошагъ. Ежь ишэпхъак1эхэм арылъэу, гурышэ-гупшысэм икууп1эхэр апкъырилъхьэзэ, адыгэ поэзиер къызэри1этырэм, зэрэлъигъэк1уатэрэм к1ыгъоу адыгэ прозэми Мэщбаш1эр щэлажьэ. Адыгэ дунэететык1эр, дунэегуры1уак1эр, илъэпкъ ц1ыфыгъэ шапхъэхэр зыфэдэхэр ипэсэрэ лъэхъанхэм къащегъэжьагъэу джырэ 45 тилъэхъанхэм къанэсэу къизыгъэлъэгъук1ырэ роман пчъагъэ ытхыгъ. Ахэм зэу ащыщэу «Бзыикъо зау» зыфи1орэм пае Мэщбэш1э Исхьакъы СССР-м и Къэралыгъо ш1ухьафтын 1991-рэ илъэсым къыфагъэшъошагъ. Лъэпкъым игъэш1э гъогу щыпэк1эк1ыгъэ хъугъэ-ш1агъэхэмк1э, лъэпкъ философиемк1э ушъагъэхэу, гурышэ-гупшысэ «Хъанджэрый», Къохьап1эмрэ» зэфэшъхьафхэм «Мыжъошъхьал», зыфи1охэрэр, уахэзыщэрэ «Адыгэхэр», нэмык1хэри. романых «Къок1ып1эмрэ Шолоховым итворческэ ек1ол1ак1эхэр Мэщбаш1эм ежь итворчествэ зэрэщылъигъэк1уатэхэрэм пае Всероссийскэ литературэ ш1ухьафтынэу М.Шолоховым ыц1э зыхьырэр Мэщбаш1эм 1996-рэ илъэсым къыратыгъ. Тхэк1о ц1эры1ом иусэхэм, ироманхэм ащыщхэр 1эк1ыб къэралхэм бзэ зэфэшъхьафхэмк1э къащыдэк1ыгъ. 1эшъынэ Хьазрэти жанрэ зэфэшъхьафхэмк1э гъэхъэгъэ инхэр ыш1ыгъ. Жанрэу баснэм, лирическэ прозэм адыгэ литературэм лъэпсэ пытэ щаригъэш1ыгъ, повесть, роман пчъагъэ ытхыгъ, итхылъхэр адыгабзэк1и, урысыбзэк1и Мыекъуапэ, Москва къащыдэк1ыгъэх. Бэрэтэрэ Хьамидэ иусабзэ зыми хэмык1уак1эу адыгэ поэзием лъагъо пхырищыгъ. Къэ1ок1э-къи1отык1ык1э амалэу инверсиер игъэк1отыгъэу итворчествэ щигъэфедагъ, жанрэу сонетыр адыгэ поэзием къыхилъхьагъ, хигъэпытыхьагъ. Адыгабзэк1и, урысыбзэк1и Хьамидэ итхылъыбэ Мыекъуапи, Москви къащыдэк1ыгъ. А илъэсхэми, къык1элъык1огъэ илъэсипш1хэми титхэк1о нахьыжъхэми зэпыу имы1эу 1офышхо аш1э, идейнэ ык1и художественнэ ш1огъэ ин зыпкъырылъ произведениехэр атхы. Мы илъэсхэм Яхъул1э Сэфэр, Шъхьаплъэкъо Хьисэ, Жанэ Къырымыз, Хьадэгъэл1э Аскэр, Тхьаркъохъо Мэджыд, Цуекъо Джахьфар, Мамый Ерэджыб ятворческэ амалмэ нахь зыкъызэ1уахы, адыгэ литературэм лэжьыгъэш1у фаш1ы. Нахьыпэм хэбзэ къулыкъуш1эщтыгъэхэу литературнэ творчествэм пыхьэгъэ Шэуджэн Аюбэрэ Джэгъупэ Джамболэтрэ адыгэ литературэм я1ахьыш1у халъхьагъ. Джамболэт идрамэхэу «Сузан», «Возмездие», ироманэу «Звезда Галимет», 46 Шэуджэн Аюбэ иповестьхэу «Не забудьте!», «Псекупское подполье» зыфи1охэрэм адыгэ литературэм ч1ып1э гъэнэфагъэ щаубытыгъ. Я 60-рэ илъэсхэм литературнэ-творческэ к1оч1ак1эхэу гугъэп1э инхэр къэзытыхэрэр адыгэ литературэм къыхэхьагъэх. Бахъукъо Ерэджыб, Къумп1ыл Къадырбэч, Кощбэе Пщымаф, Пэнэшъу Сэфэр, Къуекъо Налбый, Бэгъ Нурбый, Нэхэе Руслъан, Лъэпц1эрышэ Исмахьил, Мамый Руслъан, Цуамыкъо Тыркубый, Хъунэго Нурет, Цуекъо Юныс, Теуцожь Хьабиб апэрэ тхылъхэр къыдагъэк1ыгъэх, адыгэ литературэм ищы1эныгъэ чанэу хэлажьэхэу рагъэжьагъ. Ахэр зэк1эри илъэс зэфэшъхьафхэм тхак1охэм я Союз аштагъэх. Я 70 – 90-рэ илъэсхэми к1оч1ак1эхэр литературэм къыхахьэх, шъхьаджи илъагъо гъэнэфагъэу гъэхъагъэхэр щеш1ых. Емыж Мули1эт, Ацумыжъ (Къумыкъу) Разиет, К1эсэбэжъ Къэплъан, Хъалыщ Сэфэрбый, Мэхъош Руслъан, Л1ыхэсэ Мухьдин, Хьакурынэ Ларис, Хъунэго Саид, Къуй Шыхьамбый, Мурэтэ Чэпай, Ергъукъу-Щэш1э Щамсэт, Гъыщ Рахьмэт ятворческэ напэ гъэнэфагъэу литературэм хэуцуагъэх. Ахэм къак1элъык1уагъэх Дэрбэ Тимур, Гут1э Саният, Пэрэныкъо Роз, Хьакъунэ Зарем, Лъэцэр Вячеслав ык1и ахэм анэмык1хэри. Адыгэ художественнэ-литературнэ критикэри ежь литературэм къыдэхъу. Апэрэ критическэ статьяхэр я 20 – 30-рэ илъэсхэм Хьаткъо Ахьмэды («Тыбзэ къабзэу, лъапсэ и1эу зэрэхъун» - гъэз. «Адыгэ псэук1», 10.04.1928, 13.04.1928; «Тистиххэм я1оф» - гъэз. «Колхоз быракъ», 20.10.1935; «Тилитературэ и1оф» - гъэз. «Колхоз быракъ», 29.10.1935, ащ нэмык1хэри), Кобл Билъэустэны («Поэзием и1оф» - гъэз. «Колхолз быракъ», 10.05.1934; 30.05.1934; 5.07.1934) атхыгъэх. Ащ ыужым Еутых Аскэрырэ («Драматургием и1оф» - гъэз. «Колхоз быракъ», 20.10.1934; «Темэм икъэгъотык1, пьесэм игъэпсык1» - гъэз. «Колхоз быракъ», 26.10.1934; «Пьесэмэ ящык1агъэхэр» - гъэз. «Колхоз быракъ», 28.10.1934; «Литературнэ критикэм зыкъедгъэ1этын» - гъэз. «Колхоз быракъ», 24.11.1934; «Пьесэр зэрэптхыщтыр» - гъэз. «Колхоз быракъ», 26.11.1934; 27.11.1934; 29.11.1934, 47 ахэм анэмык1ыбэхэри) Кэстэнэ Дмитриерэ («Художественнэ литературэм ипшъэрылъхэмрэ ащк1э 1офэу тш1эн фаехэмрэ» - гъэз. «Колхоз быракъ», 29.12.1934; «1офым пымык1ырэм енэк1ы, жъокъум хэмык1ырэм рек1ыхы» (Пэрэныкъо Муратэ ипоэмэ ехьыл1эгъэ рецензие) – гъэз. «Колхоз быракъ», 29.12.1934; «Тидраматургие ипшъэрылъхэр» - гъэз. «Колхоз быракъ», ахэм 27.02.1934, анэмык1ыбэхэри) я илъэсхэм 30-рэ агузэгухэм къащегъэжьагъэу я 50-рэ илъэсхэм къанэсэу литературнэ критикэм ихьасэ мыпшъыжьхэу щылэжьагъэх. Я 50 – 60-рэ илъэсхэм къащегъэжьагъэу джы къызнэсыгъэми Мыхьамэт, лъэныкъуабэхэр Щэш1э Казбек, къызэлъаубытэу Мамый Руслъан, щэлажьэх Цуамыкъо Къуныжъ Тыркубый, Лъэпц1эрышэ Хъалид, Пэнэшъу Уцужьыкъу, Унэрыкъо Рае ык1и ахэм анэмык1хэри. Бзэш1эныгъэм илэжьэк1ошхоу Тхьаркъохъо Юныс адыгэ литературэми и1ахьыш1у хилъхагъ, адыгэ литературнэ критикэм ылъэныкъок1и 1офш1агъэу и1эр мак1эп. 1эпэ1эсэныгъэм зыкъегъэ1этыгъэнымк1э, ш1угъэм ылъэныкъок1э литературэ зэлъы1эсыныгъэхэр щы1эныгъэм хэуцонхэмк1э зэдзэк1ыным мэхьэнэшхо и1. Адыгэ тхак1охэм, зэк1 п1оми хъунэу, зэдзэк1ын 1офхэр аш1агъэх. Урыс ык1и 1эк1ыб литературэхэм ащыщхэу адыгабзэк1э зэдзэк1ыгъэ хъугъэр мак1эп. Ахэм инэу яш1уагъэ къэк1уагъ ежь тхак1охэм я1эпэ1эсэныгъэ ихэхъоныгъэк1и, зыкъы1этынымк1и, адыгэ зэрэпсаоу тхылъеджэхэм адыгэ литературэм яхудожественнэ зэхаш1э гъэбаигъэнымк1и. Адыгэ тхак1охэм ятворческэ 1офш1эн къэралыгъо ык1и общетсвеннэ 1офш1энхэр дагъэцак1эзэ къырэк1о. К1эрэщэ Темботи, Жэнэ Къырымызи, Кэстэнэ Дмитрии, Лъэустэн Юсыфи, Мэщбэш1э Исхьакъи къэралыгъо 1энат1эхэри агъэцак1эзэ, общественнэ пшъэрылъхэри я1эзэ къахьыгъ, тикъали, хэкуми, краими янароднэ депутатыгъэх, хэгъэгум итхак1охэм язэфэсхэм ахэлэжьагъэх, Мэщбэш1э Исхьакъ СССР-м и Апшъэрэ Совет хэтыгъ, ащ идепутатыгъ. Адыгэ тхак1охэм я Союз зыщы1э илъэс пчъагъэм къак1оц1 зэпымыоу хэкум, нэужым республикэм итхак1охэм пэщэныгъэ 48 адызэрехьэ, шъыпкъагъэ зыхэлъ произведениехэр зэратхыным къыфе1этых, к1оч1ак1эхэр Союзым къыхэщэгъэнхэм дэлажьэ. Тхак1охэм я Союз лъэпкъым, къэралым ягуш1уагъуи, ягумэк1и ади1этэу, адигощэу къырэк1о. Джырэ тимэфэ зэхэфыгъуаехэу щы1ак1эр къинып1э зыщифэгъэ уахътэми адыгэ тхак1охэр лъэпкъ зэфэшъхьафхэм язэкъошыныгъэ фэшъыпкъэх, ц1ыфхэр зэгуры1онхэм, лъытэныгъэ зэфаш1ыжьэу зэдыщы1энхэм ятворчествэ фагъэлажьэ, фагъэлэжьэщт сыдигъок1и. Гъэз. «АМ»-м 29.10.2004-рэ илъэсым къыхиутыгъ. 49 ЛЪЭПКЪЫМ ЫКЪО Ш1АГЪУ Адыгэ автоном хэкум изэхэщак1оу, игъэпсак1оу, илъэс 14-рэ хэкум ипэщагъэу, Темыр Кавказым имызакъоу, Урысые къэралыгъошхом шъхьафитыныгъэм ибэнэк1ошхоу къик1ыгъэмэ яапэрэ сатыр щыщэу Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые къызыхъугъэр жъоныгъуак1эм и 10-м (жъымк1э — мэлылъфэгъум и 28-м) илъэси 120-рэ хъугъэ. Хэмык1ок1эжьын лъэуж куу лъэпкъ тарихъым ащ къыхинагъ. Ц1ыф лъэпкъ зэфэшъхьафхэу Адыгэ автоном хэкум щыпсэухэрэм яобщественнэ-политикэ щы1эк1э-псэук1э зэрэлъытэжьыныгъэ- зэгуры1оныгъэр ылъапсэу гъэпсыгъэнымк1э, гъэпытэгъэнымк1э, хэхъоныгъэ егъэш1ыгъэнымк1э Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые иш1уш1агъэ гъунэнчъ. Ыгъэш1агъэм нахьи зыщымы1эжьым нахьыбэ теш1эжьыгъэми, ыц1э еп1он уфимытэу охътэ бэк1ае зыкъудыигъэ шъолъыр ш1уц1э къыхэуцуагъэми, ащ иш1уш1агъэ ц1ыфхэм ащыгъупшагъэп, анахь щынэгъо лъэхъаными ыц1э дахэк1э къырамы1оу, игугъу дахэк1э амыш1эу къыхэк1ыгъэп. Джы къызынэсыгъэми хэмык1ок1эжьэу лъэпкъ гупшысэм, лъэпкъ зэхаш1эм къыхэнагъэх: «Хьахъуратэм и1апчъ», илъэмыдж», «Хьахъуратэм «Хьахъурэтэ джан» (ежьашъо зи1э джанэхэр еджак1охэм къаратыщтыгъэх я 30-рэ илъэсхэм!) ык1и ахэм апэмык1ыхэри. Сэри къэсэш1эжьы: телефон пкъэухэм жьыбгъэ къепщэ зыхъук1э жъужъужъу макъэ апы1ук1ыщтыгъ, «Хьахъуратэр губжыгъэшъ ары ар» т1ощтыгъэ. Бэрэ къыхэк1ыгъ пкъэум тык1элъырыуцомэ ттхьак1умэхэр етыубытыл1эу: «О-о-о, Хьахъуратэр губжыгъэ» т1оу тыкъык1элъырык1ыжьэу. Жьыбгъэ щымы1эу жъужъужъу мэкъэ лъэшыр къимы1ук1ы зыхъук1э, «Хьахъуратэр 1эсэжьыгъэ» т1ощтыгъэ. «Класс пыим» бэнэшхо раш1ыл1эгъагъ я ХХ-рэ л1эш1эгъум ия 30-рэ илъэсхэм. Лажьи хьакъи ямы1эу чылэм ц1ыф хыехэр дащыхэти къагъэзэжьыщтыгъэп. Колхозхэр зэхащэхэу зыщежьэгъэ лъэхъанхэм апэрэ колхоз тхьэмэтагъэу, общественнэ 1офхэм чанэу ахэлажьэзэ къэзыхьыгъэ 50 Нэ1этыжь Амзан къы1отэжьэу зэхэсхыгъагъэр къэстхыжьыгъэу гуманитар ушэтынхэм апылъ республикэ институтым иархив хэлъ. Тятэ дэжь л1ыжъхэр щызэхэсхэу къэбархэр, ягукъэк1ыжьхэр къа1уатэщтыгъэ. Бэ зынэсыщтыгъэхэр. Ц1ыфхэр зэрэдащыщтыгъэхэми нэсыщтыгъэх. Хъугъэ-ш1эгъэ къэзы1уатэхэрэм зэфэшъхьафхэр хъугъэ-ш1агъэм еплъык1эу къа1уатэщтыгъэх. фыря1эр Ежь къызэра1отэрэ ш1ык1эм къыхэщыщтыгъэ. Амзан шъыпкъа1оу, нэфэры1оу, къыпфимыгъэгъунэу щытыгъ. Нэиутэу къыуи1ощтыгъэ. Хабзэм зыгу ебгъэхэрэм ежь ягухэк1 ык1ы1оу къаш1ыгъэ гущы1э пхэнджхэмк1э ахигъажъэу Амзан адэгущы1эжьи, ежь ышъхьэк1э зэол1эгъэ 1офым икъэбар къафи1отагъ. Ет1ани хэзгъэунэфык1ы сш1оигъор Хьахъуратэм зи имылажьэ пэтзэ (псаузи зи палъхьагъэп, зэл1э нэужи зи патхыхьагъэп, зы гущы1э мыхъун пылъэу, 1оф паш1ыхьагъэу зы орган горэми ч1элъэп), бзэгут1аркъохэм щэнаутыпсэу аутхагъэм пае, 1энат1э зи1э горэм «ищык1агъэп ащ ыц1э еп1онэу» зэри1уагъэм пае, зым адырэр щыщынэжьызэ, Хьахъуратэр лъэпкъ гупшысэм хагъэк1одык1ынэу пылъыгъэх шъхьае, ш1у зыгу имылъхэм ямурад къадэхъугъэп. Ау лъэхъэнэ гъэнэфагъэ нэс а щэнаутыпсым ипщэгъо шъолъыр Адыгэ хэкум шъхьарытыгъ. Амзанэ икъэбари къызыщи1огъэгъэ лъэхъаным Хьахъуратэм дэгъугъэк1э, дэхагъэк1э утегущы1эныр щынэгъончъагъэп, ay Амзан л1ыгъэ къыхэфагъ. Шъыпкъэ п1оныр бэк1э нахь къинэу мак1эп къызэрэхэк1ырэр. Щытхъу нэпц1ым иор щесызэ, «зинасып» джэнэт щы1ак1э зыгъэпсыхэрэм афэдагъэп Амзанэ. Совет хабзэм илъэхъан я 30-рэ илъэсхэм къоджэ советэу чылипл1ырэ къутырит1урэ зыхахьэрэм иисполком Амзан хэтыгъ. Зэгорэм, чылэм Амзан дэмысыгъэу къызегъэзэжьым, къоджэ Советыр къеджи, ыпашъхьэ къыралъхьагъ спискэшхо. Ащ итыгъэх советым къыхиубытэрэ чылэхэм адащыгъэхэм ац1эхэр, алъэкъуац1эхэр. Ячылэ щыщхэр Амзанэ дэгъоу ыш1эщтыгъэх, нэмык1 чылэхэм ащыщыби ыш1эщтыгъэ. Ахэр зэк1э лэжьэк1о шъыпкъагъэх. Спискэм итхэгъэ ц1ыфхэр къуаджэхэм адащыхи, 51 Краснодар ащэхи, хьапсым ч1адзэгъахэхэу щытыгъ. Ау спискэр агъэхьыжьынэу хъугъэп: къоджэ Советым иисполком хэтыхэу Амзанрэ зы л1ы горэмрэ къэнэгъагъэх к1эмытхэжьыгъэхэу. Арыти, к1агъэтхэжьынэу тхылъыр къыратыгъ, ау афык1этхагъэп, зыфык1эмытхэрэри ари1уагъ. Амзан ы1уагъэр зэхэзыхыгъэ л1ыри тхылъым афык1этхагъэп. Арыти, совет тхьаматэм тхылъыр нэбгырит1у к1эмытхэжьыгъэу Краснодар аригъэхьыжьыгъ. Хабзэу щы1агъэмк1э, къоджэ Советым иисполком хэтхэр зэк1эри тхылъым к1этхэжьыгъэхэу щытын фэягъ. Арэущтэу щымыт зэхъум, аш1эщтыр амыш1эу 1офыр Хьахъуратэм нэсыгъ. Арыти, тхылъым к1эмытхэгъэ нэбгырит1ум Хьахъуратэр къяджи ыдэжь ыщагъэх, къяупч1ыгъ зык1ык1эмытхагъэхэмк1э. – Сызык1ык1эмытхагъэр, Шыхьанчэрый, — къе1отэжьы Амзанэ ри1огъагъэу, — Очэпщые щыщхэу мыщ хэтхэр — Пщыдатэкъо Доли, Хьашхъуанэкъо Матыуи, Кушъу Щухьаиби, адрэхэри — мэкъумэщыш1э лэжьэк1о чаных. Ч1ыгур зыщыужъощтыри, чылапхъэр зэрэупхъын фаери, зэрэблэжьын фэе ш1ык1эри, зэрэ1упхыжьыщтыри, былымым ихъук1и, и1ыгъык1и, узэрэдэзек1ощтыри зыш1эхэу чылэм дэсхэр арых мы спискэм итхэр. Мыхэм егъаш1эми зы нэбгырэ, урысынк1и фит, адыгэнк1и фит, агъэпщыл1ыгъэп. Лэжьак1э аш1эу, агук1и ашъхьэк1и ч1ыгум епхыгъэхэу, 1эбжъэ-лъабжъэк1э алэжьызэ къахьы. Нэмык1 къуаджэхэм ащыщхэу спискэм хэтхэу сэ сш1эхэрэри джащ фэдэх. Мыхъун амыш1агъэу, бзэджагъэ зэрамыхьагъэу, лэжьэк1о ш1агъохэр Шыхьанчэрый, сызык1ык1эмытхагъэр. бгъэт1ысыхэ Адрэ хъуна?! л1ыми Джары, къеупч1ыгъэти, зык1ык1эмытхагъэр ри1ожьыгъагъ: – Амзанэ зыфи1орэр шъыпкъэти, тэ тичылэ Хьэлъэкъуаек1и анахь лэжьэк1ош1ухэр арых спискэм итхэр, сыгук1э дезгъэштагъ, сэри сык1этхэжьыгъэп. – Тхьашъуегъэпсэу шъыпкъагъи л1ыгъи къызэрэшъухэфагъэмк1э. Пытагъэ зыхэжъугъэлъ. Лажьэ зимы1э ц1ыфхэр яшъумыгъэгъэк1одых. Мэлыр зыш1оубзык1э, ышъо тепхыщт. Чылэм зэдиштэу, къоджэ Советым 52 иисполком хэтхэр к1этхэжьыхэу «мыхэр арых 1офыр зымыгъэхъухэрэр, хьапс ш1ыгъэнхэ фае» за1ок1э, тэ сыд къытфэнэжьырэр? Ц1ыф жьугъэхэм аш1оигъор дгъэцэк1энэу ары. Тымыуплъэк1оу арэп шъхьае, ц1ыфхэми aloy, ащ ял1ык1охэу шъо шъущытэу, шъори шъук1этхэжьыгъэ зыхъук1э, зэрежьагъэу к1оу бэрэ къыхэк1ы. Тхьашъуегъэпсэу джыри шъосэ1о л1ыгъэрэ пытагъэрэ къызэрэшъухэфагъэм пае, – къыти1уи, телефоным теуагъ, тэри зэхэтхэу ари1уагъ Пчыхьэл1ыкъое Советым къыращыгъэхэр ат1упщыжьынхэу. Къэтэджи, т1апэ къыубытыжьыгъ, «тхьашъуегъэпсэу, сшынахьык1эхэр. Сэ бэрэ пэмытэу сыкъырек1ок1ыщт шъуалъэныкъо, тызэ1ук1эных джыри. Шъугъогумафэх, чылэм дэс лэжьак1охэм сэлам сфяшъухыжь...». Зэри1уагъэм фэдэу, хьапсым дадзэгъагъэхэр къат1упщыжьыгъэх, яку зэк1этхэри къаратыжьыхи, къэк1ожьыгъэх, тэ тыкъэмысыжьызэ ахэр тапэ къэсыжьыгъэх. Ахэр нэужым анахь пэрытхэуи колхозым щылэжьагъэх», — къы1отэжьыгъагъ Амзан. Ары, къа1уагъ-а1ожьыгъэр арымырэу, 1офхэм язытет Хьахъуратэм ежь ышъхьэк1э зэригъаш1эщтыгъэ. Чэщи мафи зыгъэпсэф имы1эу хэкум икъуаджэхэр, истаницэхэр, икъутырхэр къык1ухьэщтыгъэ, ц1ыф жъугъэхэр зыхэлэжьэрэ зэ1ук1эхэр зэхищэщтыгъэ, ц1ыфхэм агу къы1этэу, ящы1эныгъэ гъогу афиузэнк1эу ахэтыгъ. Чылэм зыдахьэк1э сабыибэ зи1э унагъохэм арыхьэщтыгъ, зыфэныкъохэр зэригъаш1эщтыгъ, амал зэри1эк1э 1эпы1эгъу аритыщтыгъ. Ы1орэр ыгъэцэк1эжьэу, и1орэ иш1эрэ зэу щытыгъ. Гущы1эгъу зыфэхъурэм ыгу къыдищаещтыгъ, зэ щэхъу у1умык1агъэми, егъаш1эм пщымыгъупшэжьынэу гум къинэжьыщтыгъ. Хэбзэжъ-шэныжъ зэпаригъэгъэугъ. к1энэу Лэжьак1охэм шытыгъун яшыхэр 1офыр Хьахъуратэм шъофым шъхьафитэу рат1упщыхьэхэу, щагъэхъухэу хъужьыгъагъэ. Мафэм изэкъуагъэп, чэщыми шахъо апэмытэу шъофым къыранэщтыгъэх. Чэщтеохэр зыш1эу, былымхэр зытыгъоу, нэмык1 бзэджагъэхэр зезыхьэхэрэм гъунэ афэш1ыгъэныр 53 Хьахъуратэм ыц1э епхыгъ. Ц1ыфхэм агу псэфыжьыгъэу лажьэщтыгъэх. Хьахъуратэм фэразэхэу «Хьахъуратэр тичэщ шахъу» а1ощтыгъэ. Адыгэмэ автономие я1э зэхъум, а къэралыгъо гъэпсык1эм иамалхэр ыгъэфедэзэ, къэралыгъо гупшысак1э, къэралыгъо 1офш1ак1э зи1э адыгэ ныбжьык1эхэр зэрип1унхэм Хьахъуратэр ишъыпкъэу пылъыгъ, ына1э тыригъэт зэпытыгъ. Хьахъуратэм 1офыш1эмэ ащыщэу ш1у ылъэгъущтыри, ыгъэныбджэгъущтыри, ылъытэщтыри, ыгу римыхьыщтыри шэн лъапсэу и1агъэм къыпкъырык1ыщтыгъ. Ащк1э шапхъэу, щэчалъэу и1агъэр лэжьэк1о ц1ыфхэм зэрафыщытыр, ахэм ящы1ак1э нахьыш1у зэрэхъуным хэти зэрэхэлажьэрэм иинагъ, илъэшыгъ арыгъэ. Къэбарэу къек1ок1ыхэрэм, джырэ нэс ащымыгъупшэжьыгъэу къа1отэжьыхэрэм ахэт мыри. Къуаджэм иколхоз тхьаматэ мыхъунэу, 1офш1ак1э ымыш1эу, бырсырыбэ къыпык1эу, и1энат1э 1уащыным нэсыгъэу тхылъи гущы1и къылъы1эсыгъэх Хьахъуратэм. Арыти, зэрэк1ощтымк1э макъэ аримыгъэ1оу, ежьи, Хьахъуратэр чылэм к1уагъэ. Охътэ гъэнэфагъэк1э, сыхьат зыт1у теш1эмэ колхоз конторэм къек1ол1энэу ишофер ри1уи, чылэ дэхьэгъум пэблагъэу щыт мэзым игъэхъунэ горэм къыщыуцугъэх, ежь Хьахъуратэр лъэсэу ежьи, адык1э чылэбгъумк1э рек1ок1ызэ дэхьагъ. Урамым рэк1о, щагумэ адэплъэ, зэрегъапшэх, зэрелъытых... Арэущтэу чылэ урамым рык1озэ, зы щагу зэгъэпэшыгъэ ылъэгъугъ. Пхъотэжъыем фэдэу, 1эпк1э-лъапк1эу зэтегъэцэцэкъыхьагъ: чыбжэхэр теблагъэхэу чэур дахэу ш1ыхьагъэ, пчэгъухэр зэлэгъу зак1эх, пчэгъушъхьэхэр зэщиз къабзэу пыхыгъэх, ощ тыра1агъ 1оу умыш1энэу дахэу упсыхьэгъэ пхъэзэхэпцэ къэлэпчъэжъыйи къэлэпчъэшхуи хэлъых, пк1ышъхьэ-мышъхьэ чъыгхэр сатыр зэгъэфак1э я1эу дэтых, урами щагу к1оц1и къэбзэ-лъабзэх, къещхымэ псыр зыдэуцощт 1эрыш1 хъотэжъые рыщагъ, арырэ къыдихыгъэхэр чэумрэ азыфагу лъэс гъогу тыритакъохэзэ, лъэс гъогур рек1ок1ы. къы1этыгъ, ащ Хъуатэм ык1ы1у мыжъок1эжъгъэй тыритэкъожьыгъ. Лъэшэу 1эрыфэгъу: ощх къещхыгъэк1и псынжъ-жъонжъ уимыгъэгумэк1ынэу ыш1ыгъ. Унэк1ыб хатэм лэжьыгъэ дахэ дэлъ, щымыщ хэмытэу къэбзэ-лъабз. Унагъом ышъхьэ псэук1э- 54 лэжьак1эр къырагъэш1агъ ятэ-янэхэм, джы ныбжьык1эу унагъом исхэми a 1офш1ак1эр ахэлъы хъугъэ. Зышъхьэк1э лэжьак1э зыш1эрэм ц1ыфхэри ащ фызэхищэнхэ ылъэк1ыщт... А щагоу Хьахъуратэм къыплъыхьэщтыгъэм пэмычыжьэу л1ы куп чэу лъэпсэ жьаум ч1эсых. Уахътэр лэжьэгъу уахът, «сихьэ ц1ыфы хъугъот» зыща1орэ лъэхъан. Жьауч1эсхэр къызэплъэхэм л1ы гъозаджэу урамым къырык1орэр, щагухэр зэпэзыплъыхьэрэр къалъэгъугъ. Хьахъуратэр егъаш1эм умылъэгъугъэми икъэбар жъугъэу къек1ок1ыхэрэмк1э плъэгъумэ къэпш1эжьынэу щытыгъ. Чэу лъапсэм исыгъэхэми гу къек1ол1агъэх, лъатагъ ар зэрэ къаухъурэигъ, Шыхьанчэрыем. 1офш1эгъушхом Къызэхэтэджагъэх, арэущтэу жьаум зэрэч1эсыхэмк1э заумысыжьэу т1эк1у-шъок1ухэр къа1уагъэх. Ay ахэм ахэтыгъ «оркъ джашъу» зыфа1орэм фэдэу, зэгорэм оркъыгъэу, джы тхьамык1эу къэнэжьыгъэу. Щы1эк1ак1эр агъэпсэу зырагъажьэм иоркъыгъэ 1эк1эзыгъэу, ay зигъэоркъэу, 1оф ыш1энк1э къыримыгъэк1оу, ар ишэн хъугъэу, зи1анэ зыш1ырэм ек1умэ шхэгъу щырихэу, ынэгъу зыгорэ зифэк1э чэу лъапсэм исэу зиуахътэ зыгъэк1орэ оркъ джашъор зигъэгубзыгъэзэ, Хьахъуратэм къеупч1ыгъ: «Арэп, Шыхьанчэрый, Алахьым семыук1и, мы щагум сыдэу удэплъыхьапэра?! Сэщ фэдэ тхьамык1эхэр ара, хьауми мы узыдэплъыхьэрэ щагур зие кулакым фэдэхэм апая хабзэр къызыфыдахыгъэр?» Хьахъуратэр упч1эр къэзытыгъэм еплъыгъ, ет1анэ адрэ игъусэхэми нэк1э арычъагъ. Чылэ 1офш1эни, унэгъо 1офш1эни зи1эк1ыбыхэу чэу лъэпсэ жьаум зиуахътэ щызыгъак1охэрэм яплъ-яплъи, къэупч1агъэм имызакъоу зэк1э зэгъусэхэр къызэдыригъэубытэу «Хабзэр къызыфыдахыгъэр лэжьэк1о ц1ыфыр ары» ари1уи, конторэм ылъэныкъок1э ежьэжьыгъ. Хьахъуратэр чылэм къызэрэдэхьагъэр нэрэ-1эрэм азыфагу ц1ыфхэм зэлъаш1агъ, лъэтемытэу нэжъ-1ужьэу чылэм дэсхэр къэзэрэугъоигъэх. Упч1эхэр — джэуапхэр, джэуапхэр — упч1эхэр. 1офыгъо зэхэмыфыбэ зэхафыгъэ, зыгу к1одыгъэм ыгу Хьахъуратэм къы1этыжьыгъ, зыгу мыхъун илъыгъэм 1эк1ыб ригъэш1ыгъ. Ащ нэс губгъо 1офыш1эхэри 55 къыдэхьажьыгъэх, зэ1ук1эр аш1и, колхоз тхьаматэу хадзыгъ зищагу ащ фэдэу зэгъэфагъэу Хьахъуратэм къыплъыхьэщтыгъэр. Ежь ышъхьэк1э 1офш1ак1э зымыш1эрэм чылэ 1офш1эныр зэхищэн, зэрищэн ылъэк1ыщтэп — ары Хьахъуратэр зэрек1уал1эщтыгъэр 1офыш1эхэм якъыхэхын. Хьахъуратэр, къызэра1ожьырэмк1э, ц1ыф гук1эгъуш1эу, лэжьак1охэмк1э гушъабэу, ц1ыф къызэрык1оу щытыгъ. 1энэт1э лъагэу зы1утым рыпагэу, зыш1ош1ыжьэу, лъэгъун зи1э ц1ыфхэр зыдэжь ч1эхьанхэ амылъэк1ырэ 1энэт1э1утхэу нэхъоинчъагъэ къызыхэзыгъафэхэрэм пэк1э1уант1э афиш1ыщтыгъэ. И1энат1э рыкъэеу, ц1ыфхэм япэгэк1эу, зыкъаригъэлъэгэк1эу, пхэнджэу къадэзек1орэм «Сэ Хьахъуратэм ыдэжь сык1они, п1уагъэри, узэрэзек1уагъэри ес1ощт» зыра1ок1э, ищэрэб гъэпщыгъэ псынк1эу къэпщэхыжьыщтыгъэ, шъотк1о-латк1оу зек1оу, ш1эгъэн фаем хьэлэ-балыкъ къыпимыгъэк1эу ыгъэцак1эу фежьэщтыгъэ. Джащ фэдэу утэшъогъэ чиновникымк1э Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые ыц1э зыкъегъэш1эжь Тхьэ к1уач1э и1агъ. Игъусэхэм Хьахъуратэр ш1у алъэгъущтыгъ. Алъэгъущтыгъ лэжьак1охэмк1э гумэк1ылэу, гук1эгъушхо хэлъэу щытыгъэти. Ипыйхэми лъытэныгъэ ин къыфамыш1ын алъэк1ыщтыгъэп, къызэк1ак1о имы1эу, щылычыгу пытагъэ и1эу зэрапэуцужьырэм фэш1. Урыси, адыги, нэмык1 лъэпкъхэуи ш1у зыгу илъэу хэкум щыпсэухэрэм Хьахъуратэр ш1у алъэгъущтыгъ, агуч1э къи1ук1эу «Хьахъуратэм тэ тицыхьэ телъ, сыда п1омэ, ар ыгук1и ыпсэк1и тэ тщыщ! Ц1ыфыш1у, гук1эгъуш1, къызэрык1оныгъэ ин хэлъ, шъхьэгъэш1ожь-пэгагъэ къыхафэрэп» а1ощтыгъэ, «Ти Шыхьанчэрый» а1озэ тегущы1эщтыгъэх. Лъэхъанык1эм апэрэ адыгэ гъэсэгъэ к1алэу къыхэтэджык1и Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые щы1эныгъэ гъогу гъэш1эгъон лъэпкъ тарихъым пхырищыгъ, лъэпкъым ишэн-нэшэнэ анахьыш1ухэм ятамыгъэ хъугъэ. Ыпшъэк1э щы1эгъэ къэралыгъо 1эшъхьэтетхэм Хьахъуратэм осэ ин къыфаш1ыщтыгъ. Ащ ехьыл1эгъэ тхылъ горэм мырэущтэу къыще1о: «И1офш1энк1э ипшъэрылъи, ар зэригъэцак1арэмк1и хэку пэщэ шъыпкъ. 56 Ш1эгъэн фэе 1офхэм гулъытэ чан афыри1, ахэр гъэцэк1эгъэнхэмк1э зэхэщэк1о къулаиныгъэ ин хэлъ. 1офыгъо пстэури къызэдиубытын елъэк1ы. Ихъухьэгъэ унашъор гъэцэк1эгъэнымк1э теубытэгъэ-пытагъэ хэлъ. 1офэу зы1утым иинагъи, ыш1эрэм имэхьани икъоу къыгурэ1о. Зэхэш1ык1 ин и1. 1офш1ак1охэр къыхихынхи, ахэм пэщэныгъэ адызэрихьани елъэк1ы. И1оф, и1энат1э зэригъэцак1эрэмк1э зэрэзэблэпхъун щы1эп. Ышъхьэк1э ишэн-гъэпсык1: пытагъэ хэлъ, ехъырэхъышэныгъэ- бэлэрэгъыныгъэ и1эп, зэхэщэк1ошху, зещэк1о чан. Хэукъоныгъэ горэ 1эк1аш1эмэ ыштэжьынэу, ащ десэ къыхихынэу гъэпсыгъэ... Хэкум ис ц1ыф жъугъэхэм лъытэныгъэ ин фаш1ы, ш1у алъэгъурэ пэщэ ц1эры1у». Нэмык1 тхылъ мырэущтэу къыщетхы Темыр-Кавказ краим иисполком итхьаматэ: «Тов. Ш. У. Хьахъуратэр Адыгэ хэку исполкомым 1922-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу итхьамат. Краимк1э национальнэ 1офыш1э анахь ин, пшъэдэк1ыжьыр къызыгуры1оу, 1эдэб ин зыхэлъ 1офыш1». Ащ фэдиз ибагъэу зышъхьэ ыуасэ къэзылэжьыгъэ, ц1ыф жъугъэмэ ш1улъэгъуныгъэ шъыпкъэ зыфыря1эгъэ, 1эшъхьэтетышхоми лъытэныгъэ ин ыпшъэк1э къызыфаш1ыщтыгъэ щы1э Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые идунай ыхъожьыгъ. Ар анахь гухэк1эу къяхъул1агъэр арэу ц1ыфхэм алъытэщтыгъ. Ц1ыф жъугъэхэм къизы1отык1ырэ усэхэр Хьахъуратэм поэтхэм фыщытык1эу атхыгъэх, къэбар фыря1агъэр зэфэшъхьафхэр, гукъэк1ыжьхэу къэзыш1эжьхэрэм, 1оф дэзыш1агъэхэм къатхыжьыгъэхэр мымак1эу Адыгэ Республикэм иинститутэу гуманитар ушэтынхэм апылъым иархив хэлъых. Хьахъуратэр зэл1э уж ащ ищы1эныгъэ, и1офш1эк1агъэм яхьыл1эгъэ публицистическэ статьяхэр, лэжьэк1о жъугъэхэм гуфэбагъэу, ш1улъэгъу инэу ащ фыря1эр, ар зэрэщымы1эжьымк1э гухэк1эу я1эр къыра1отык1эу сагъыщ, гъыбзэ пчъагъэхэр зэхалъхьагъэх усак1охэм, ашугхэм, гъэзет зэфэшъхьафхэм къыхаутыгъэх. «Ти Шыхьанчэрый» зыфи1орэ статьяу Хьаткъо Ахьмэд хэку гъэзетым къыщыхиутыгъэм мырэущтэу къыще1о: «Адыгэ тхак1охэмрэ поэтхэмрэ 57 Хьахъуратэр бэ дэдэрэ зыфэгумэк1эу ына1э зытетыщтыгъэхэм ащ ибэнак1э, и1офш1ак1э, иц1ыф ш1ык1э гъэш1эгъон атхыным бэрэ агу зыкъыщи1этыщтыгъэ. Фэдэл1 закъоу адыгэм итарихъ къыхэхъухьагъэм упытхыхьаныр лэжьак1охэми хъопсэгъуагъэ. ш1у алъэгъоу, Материалэу щы1эр къызэрахахьэу, багъэ, адыгэ къызэрадэгущы1агъэу, зэра1ук1эгъэ ш1ык1эхэр хэлъэу къэбар 1оры1отэжьэу зэрахьэрэр багъэ. Ары шъхьаем сыд фэдизэу тхак1охэр ащк1э тхэн фаеу щытыгъэхэми, ежь Хьахъуратэм игугъу къыхэбгъэщыныр зэриджагъом къыхэк1ык1э за1эжэн фаеу хъущтыгъэ. Тхыгъахэу хьазыр хъугъахэхэр, Хьахъуратэм зэримыдэрэм къыхэк1ык1э, сборникмэ къахэтхыжьын фаеу хъущтыгъэ. Ащ къыхэк1ык1э джырэ нэс Хьахъуратэм ибиографие тхылъэу ти1эп».1 Хьаткъом къызэри1оу, игугъу къыхэбгъэщыныр ымыдэщтыгъэми Хьахъуратэм ыц1э къахафэу стиххэр атхыхэуи къыхэк1ыгъ. Ахэм зэу ащыщ ежь Хьаткъо Ахьмэд ытхыгъэ лирическэ поэмэу «Шыхьанчэрый» зыфи1орэр. Адыгэ хэкум автономие и1э зыхъугъэм ехьыл1эгъэ художественнэлитературнэ сборникэу «Илъэсипш1» зыфи1оу 1932-рэ илъэсым къыдэк1ыгъэм поэмэу «Шыхьанчэрый» зыфи1орэр къыдэхьагъ. Поэмэм ыц1и къеушыхьаты ар зыфэгъэхьыгъэр, ау ащ имызакъоу усак1ом ипщыналъэ эпиграфэу фиш1ыгъэм къегъэнафэ: «Тик1эщак1оу, илъэс пш1ык1узым мыпшъыжь пащэу тызезыщагъэм фэсэтхы» е1ошъ, творческэ пшъэрылъэу авторым зыфигъэуцужьыгъэм тыщегъэгъуазэ. «Щытхъурэ даушырэ сыдигъуи уиджагъу, тыжэ къыпфэдгъазэу къэт1онк1э тфемыкоу узипэщэ хэкум ипсэлъабэ тэ тэдырыжь» — поэтым игук1ае дегощы хэку пащэм, «хъохъу зэ1ук1эр пфэтш1ын къыттефэми, щытхъук1э уцыхэшъ тыкъэщтэ, ау таущтэу непэ пц1э щытк1ухьан?!» — еушъыи усак1ор хэку пащэм хэкур илъэсипш1 зыщыхъурэм ехъул1эу ы1орэ псалъэр щимыгъэзыенэу. Усак1ом ежь иш1ош1 зэфэхьысыжьэу, ц1ыф жъугъэми агук1э къигущы1ык1эу пащэм епсалъэ: ... электрэ-к1оч1эш1оу 1 Гъэз. «Колхоз быракъ», октябрэм и 5, 1936-рэ илъэс. 58 Хэкур ш1оу зыф автоном Ит1озэпсалъэу о пц1э къытхахь, Тэ тизэхахьэ ц1эмы1о еш1эна, Пц1э щытк1ухьанышъ ц1эмы1о тфэш1ына?!2 — ымакъэ 1этыгъэу усак1ор къэупч1э, ащ иджэуапэу къетыжьы хэку пащэм и1офш1ак1э, игук1эгъу фабэ, иц1ыфыгъэ ин, игъэхъагъэхэр къегъэлъагъо. Ц1ыф жъугъэхэми ежь поэтыми ягугъэ лъагэк1э пщыналъэр еухыжьы: «Гъаш1э, гъаш1э, гъабэ огъаш1. Цыхьэу тэ пфэтш1ырэр мыух. Дунаир хыорэу зыгъэкъуралъэу, илъэситфхэр топыщэу изыдзэу щамбул зыдзырэ эскадрэу ти СССР-у зэхэтым ахэт къухьэу о зепфэрэр тек1оныгъэ быракъыр уна1эу ч1ы хъураем зэрэщыдгъэ1энэу тфызеф!» Ц1ыфым ишъхьафитныгъэ ехьыл1эгъэ 1офыгъоу хабзэм зэрихьэхэрэр Хьахъуратэм ыц1э епхыгъэу хэкум щызэш1охыгъэ хъущтыгъэ. Ц1ыфмэ зэхаш1эщтыгъэ а зэхъул1эщтыгъэхэм ш1уш1эгъэ пстэухэри: къыхэк1ыхи, лэжьэк1о зэкъорпсэук1эу, ц1ыфым сэкъат гъаблэр, къин зэпымычыжьыр 1эк1ыбы ыш1ыгъ. Чэщи и1агъэп, мафи и1агъэп — хабзэм епыирэ бандитхэм ц1ыфхэр агъэгузажъощтыгъэх, ц1ыфхэр гъогум щызек1ожьынхэк1э щынэхэу аш1ыгъагъэх. Хьахъуратэм бандитизмэр хэкум щигъэк1одыгъ, чэщтео щынагъохэр къызэранэк1и, гуфит-шъхьафитхэу ц1ыфхэр зек1оу шыплъырэу хъужьыгъэх. уушъэу, Чъыеу Арарыба п1э поэтым шъабэ зыфи1орэр: земытэу, «Хэку Зырыз хэгъэщтэу къыхэпфызэ, Зигугъу аш1ын къимынэу, Пщы-оркъ, ефэндхэм аузэндыгъэ Тыгъок1о быандыр ш1улъэгъушхо теблык1».3 фаш1ы пстэухэм A Хьахъуратэм. ялъытыгъэу Лэжьэк1о жъугъэхэр народнэ агук1э Хьахъуратэм пэблэгъэнэу зыш1ыгъэ хъугъэ-ш1агъэхэр къыре1отык1ыхэшъ, народым ыгу къигущы1ык1ызэ, поэтым иусэ къыще1о: «Хьау, ш1улъэгъуныгъэ къодыеп, Шъхьэк1эфэ убзэми фэдахэп. Ащ нахь пытэу ар Хьаткъо А. Шыхьанчэрый. Поэм. // Илъэсипш1. Художественнэ литературнэ сборник. – Краснодар, 1932. – Н.25. 3 Ар дэдэм. 2 59 к1уач1э, Гуч1эм къарык1эу лъэпсэшху».4 Зэк1э къы1уагъэхэр зэфихьысыжьыхэзэ, поэтым хэкум ипащэ зыфегъазэшъ, народым ыц1эк1э ре1о: «Фыртыныбз тахэзыщыгъэу, Зэфагъэм илъагъо пытэу зы1ыгъ. Гъаш1э, гъаш1э, гъабэ дэгъаш1. Цыхьэу пфэтш1ырэр мыух».5 Шыхьанчэрые джыри псаузэ, Теуцожь Цыгъо зэхилъхьэгъагъ усэ «Хьахъуратэр» ы1оу. А усэр 1935-рэ илъэсым мэзаем и 1-м, ашугым къы1оу Цэй Ибрахьимэ игупшысэхэр Краснодар къыщетми, щыригъэтхыгъагъ. лэжьэк1о ц1ыф А усэм жъугъэхэм ежь Цыгъо Хьахъуратэм ш1улъэгъоу фаш1ырэр, шъыпкъагъэу фыря1эр ары гоу к1оц1ылъыр, псэу хэтыр. 1935-рэ илъэсым чъэпыогъум и 5-м, Кремлэм дэт сымэджэщым Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые ыпсэ щыхэк1ыгъ. А къэбар гухэк1ыр гум мастэу хаоу, пчык1э маш1оу хэкум къынэсы, лэжьэк1о жъугъэхэр шъыгъо гухэк1ым зэлъештэх. А мэфэ дэдэм сыхьатыр 14-м Цэй Ибрахьимэ «Непэ тишъыгъо маф» ы1оу сагъыщ етхы. Ежь авторыми ц1ыф жъугъэхэми ягууз зэхаш1э зэдызэхэлъэу, зы гухэк1 к1оч1э инэу зи1этэу, «сэ» ымы1оу, «тэ» ы1озэ гукъаоу къытеуагъэр сагъыщым къыщепчъы: «Непэхэр тишъыгъо мафэшъ, Непэхэр тигугъу маф, Мы мафэу узытхэк1ыгъэр Тэл1эжьыфэ тщымыгъупшэн», — 1уагъэ еш1ы авторым ежь ыц1эк1и, ц1ыф жъугъэхэм ац1эк1и. Гур бэгыгъэ, бгъэм дэфэжьырэп. «Тынэмэ нэпсыр арызэу, Тыбгъэхэр гугъум ефырзы, Тик1асэу Шыхьанчэрый», — чэрыпэзэ къепчъы усак1ом, ыгуч1э къелъэтых мэш1ожъоку тэпхэр уастэу, уажъэу. Къэбар гухэк1ыр къызэрэ1оу Краснодар ц1ыф жъугъэхэр къэзэрэгъэсыгъагъэх. Къызэра1ожьырэмк1э, ашугхэу Теуцожь Цыгъуи, Уджыхъу Нэшъукъуайи, Напц1экъо Хъалиди ахэм ахэтыгъэх. Ащ ишыхьат а мафэм, 1935-рэ илъэсым, чъэпыогъум и 5-м, сыхьатыр 15-м Теуцожь Цыгъо къы1озэ, Меркицкэ Рэщыдэ ытхыгъэ «Хьахъуратэм игъыбз» зыфи1орэр: 4 5 Ар дэдэм. Ар дэдэм. 60 Хьахъуратэм игъыбз Хэкум къэбар гухэк1ыр къынэсы, Тик1асэу Шыхьанчэрыер щымы1эжьэу къыта1о, Зэ1урэ лэжьак1охэр фегъыхых, Къетэгъэгъыхышъы псалъэхэр щытэпчъы. Пыигу зи1эу хэгъэгум исыр къытфипфи, Ыпсэ тфы1упхэу тыгъуак1ор бгъэщыни, Автономым пэщэш1оу ури1эти, Тек1оныгъэ зэпымычыжьэу тибгъа1. Щы1эк1ак1эм игъогу умыгъощахэу тырыпщи, Насып щы1ак1эр тфэбгъэпсэу утхэтэу, Тхьамык1эхэм ш1у уалъэгъоу уахэтэу, Тыптемыплъэжьыхэнэу утхэк1ыжьыгъ. Шъхьафитыныгъэм ук1алэзэ уфэбанэу ебгъажьи, Ныбжьырэ унэшъожъым щыгугъыжьырэ Зыгу ш1оркъым уриджагъуи, Мыщынэщтмэ уащыщэу л1эхъупхъэу уап1угъэти Къинэу птелъыгъэхэр зэуи пш1омыш1. Псэок1о-чырэк1о тхьамык1эхэр зэхапщи, Псэемыблэжь дзэшхоу ибгъэкъуи, Тинэкъокъогъу пыимэ лыгъэ мэш1ошхо япш1ыл1и Пщыл1ып1э ч1ып1эм къэгъазэ имы1эу тыхэпщ, Пэщэш1оу ныбджэгъоу ути1эти, Тек1оныгъэр щы1эныгъэм тэ къыщыдэтхи, Хэкум емыджагъэ имысэу къытфэпш1и, Уиш1уш1агъэхэр тщымыгъупшэжьын. Чъые, Шыхьанчэрыеу, ш1у тлъэгъоу тик1ас. Нэпсыр едгъэхэу тыт1ысыжьыныр тишэнэп, Щы1ак1эм игъогоу о тызытепщагъэм Тымыгъощахэу, къэтымыгъэзахэу тэ тырык1он. 61 Ащи изакъоп, а мэфэ дэдэм Теуцожь Цыгъорэ Уджыхъу Нэшъукъуаерэ Цэй Ибрахьимэ рагъэтхыгъ «Шыхьанчэрые фэт1уагъэр» ы1оу гъыбзэ. Ят1онэрэ мафэм, чъэпыогъум и 6-м чэщыр сыхьатыр 12-м Теуцожь Цыгъорэ Уджыхъу Нэшъукъуаерэ къа1озэ, едзыгъо 17 хъурэ гъыбзэу «Шыхьанчэрые игъыбз» зыфи1орэр Цэй Ибрахьим рагъэтхыгъ. Напц1экъо Хъалид иусэу «Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые игъыбз» зыфи1орэр мы мафэм Меркицкэ Рэщыдэ ригъэтхыгъ. Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые ихьадэ Москва мэш1оку гъэнэфагъэк1э къыращыжьи, къэлэшхоу къызыщыуцухэрэм митингхэр ащаш1ызэ, 1935-рэ илъэсым чъэпыогъу мазэм и 8-м чэщым Краснодар къагъэсыжьыгъ. Мэш1окум бэ пэгъок1ыгъагъэр. Ц1ыф жъугъэмэ ягухэк1, япыхьэ макъэ (зымакъэ 1узэ гъыщтыгъэр багъэу къа1отэжьы) дыригъаштэу мэш1окур хьапщэзэ, мэк1э-мэк1эжъыеу фэгъэзагъэу, ащ къызэк1ак1озэ ифарэхэм Цэй къызэрэнэфагъэмк1э, къылъык1уатэщтыгъэ. къагъэнэфырэр Ибрахьимэ а зыгорэхэр ытхыщтыгъэр Мэш1окум ыгъэфедэзэ, к1ыбык1э ытхыщтыгъ. иныбджэгъу ынэ1у Нэужым нахьыжъ лъап1э фэгъэхьыгъэ усэу «Тихэкук1э о упэщэш1уи» зыфи1орэр ары. Ыгоу лъыпсыр зыпытк1урэм къыдихьыягъэхэр, ет1ан ымы1ожьэу, тхылъып1эм ригъэк1угъэх. Иныбджэгъу ш1улъэгъуи, илъэпкъ гугъи, усэ гухэк1ым хэшъыхьагъ. Гум дэхъуагъэр зэдэгъэк1эу къыдэк1ырэп, гур мэчэлъао, гукъэк1ыжьыр, гугъэ-гупшысэр 1удэнэ псыгъоу пхъэтетым рещэк1ы, къэ1огъахэ хъурэм ыгъэрэзэжьырэп нэмык1 гупшысэ-гухэк1ыр, гугъэгупшысэр къыхьэу. Чъэпыогъум и 8-м хьадэр зыдалъхьащт бэныр агъэхьазырынэу фежьагъэх. Ар зыгъэхьазырхэрэм ахэтыгъ анахь иныбджэгъоу Цэй Ибрахьими. Егъаш1эм ащ нахьыбэрэ ымылъэгъужьынэу иныбджэгъу зыч1алъхьащтыч1эу агъэхьазырырэм гупшысэ зэтек1-зэтечъхэр къырифыжьагъэх. Джащ тетэу «Машэр ат1ы» зыфи1орэ усэ чъы1эр къэхъугъ... Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые лэжьак1омэ ш1улъэгъоу фыря1эр, зэрэщымы1эжьыр зэрягукъэошхор, непэ ахэк1ыжьыгъэми ащ фэшъыпкъэхэу, 62 зытыригъэуцогъэ гъогум дэх имы1эу зэрэрык1ощтхэр къащыра1отык1ы хэку гъэзетэу «Колхоз быракъым» къыщыхаутыгъэ усэхэм. Ащ фэдэх Хьаткъо Ахьмэд истихотворениехэу «Ти Хьахъуратэ ти1эжьэп» (окт. и 8, 1935), «Tи Шыхьанчэрый» (окт. и 5, 1935), Цэй Ибрахьимэ истихотворениеу «Непэ тишъыгъо маф» (окт. и 9, 1935), Цыгъо Теуцожь иусэу «Шыхьанчэрые игъыбз» (окт. и 9, 1935) ык1и ахэм анэмык1хэуи «Колхоз быракъым» къыхиутыгъэхэр. Хьахъуратэр щымы1эжьми, иакъыл, иц1ыф гукъэбзагъэ, ихьалэлыгъэ, игумэк1 ц1ыфхэм къафыщинагъ, ягупшысэ щыщ хъугъэ. Шъыпкъагъэм, псэемыблэжь пытагъэм, гук1эгъум ятамыгъэу Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые ыц1э ц1ыфхэм къахэнагъ. Ары, псыхъо чъэрым фэд уахътэр. Къызэтеуцо имы1эу зырегъэхьы. Лъэхъанык1эм иц1ыф гукъабзэхэм хэк1 самэхэр 1уаукъэбзык1ых, ш1ум иш1угъогу рагъэгъотыжьы. Хьахъурэтэ Шыхьанчэрыеу лъэхъэнэ зэрэхьзэрэшхым иос хъоти, иархъонэ чэрэгъуи ч1аухъумэн амылъэк1ыгъэр зык1уач1и зиш1эныгъи зыфигъэлэжьэгъэ ц1ыфхэм къахэуцожьыгъ… Адыгэ лэжьак1охэм ящы1эк1э-псэук1э, якультурэ зэхъок1ныгъэшхоу лъэхъанык1эм фэхъугъэхэм Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые и1ахь инэу ахэлъ. A хъугъэ-ш1эгъэ пстэухэри зэк1э зи1эмырыр Хьахъуратэр ары а1озэ хъишъабэ къек1ок1ыщтыгъэ. къагъэлъагъозэ, Хьахъуратэм хэкум ипэщэ иц1ыфыгъэ-дэхагъэ, к1асэ щы1эзэ игук1эгъу мытхыгъэ ин хъишъэу къек1ок1ыщтыгъэхэу непи къытэнэсыжьыгъэхэр алъапсэу тхыгъэх Бэрэтэрэ Хьамидэ ипоэмэу «Хьахъуратэм игущы1» (1969), Лъэустэн Юсыф иочеркэу «Тхылъеджап1эм ихъишъ» (1975), Жэнэ Къырымызэ ипоэмэу «Хьахъуратэм итхыд» (1975) зыфи1охэрэр. Автор пэпчъ щы1эныгъэ материал гъэш1эгъоным епхыгъэу Xьахъуратэр зы бгъу горэмк1э къыгъэлъагъозэ, 1эдэб зыхэлъ хэбзэ 1офыш1эм исурэт псау къаты. Мамый Ерэджыбэ ытхыгъэ драмэу «Хъишъэм икъежьап1» зыфи1орэм идейнэ-тематическэ лъапсэу и1эр Адыгэ хэкум щы1эк1ак1эр щыгъэуцугъэнымк1э 1офыгъуабэу Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые ыш1агъэр ары. 63 Архивнэ материалхэри, хэутыгъэ тхылъхэри, гукъэк1ыжьхэри и1эубытып1эхэу народым ш1у ылъэгъурэ пащэм иобраз фэбагъэ хэлъэу къытыгъ авторым. ... Шъофырыс адыгэ къуаджэр: чыиф унэ ц1ык1ухэр бжьэматэм фэдэу, зэхэу1убагъэу зэхэсых, щагу пэпчъ чэук1э къэш1ыхьагъ, щы1эныгъэм идэтхъу-дэлъэшъу шъхьадж ышъхьэ къызэрэхихыжьышъоу илъэсишъэхэм къызэрахьыгъэр чылэм итеплъи къоджэдэсхэм янэплъэ-1уплъи къахэщы... Лъэхъанык1эм ипчык1э нэфы къуаджэр къыгъэущыгъ. Дунэяк1эм ишъхьафитныгъэ тыгъэ къыщыкъок1ыгъ, дунаижъыр зэхигъэтакъуи, класс пэпчъ зэхигъэушъхьафык1ыгъ. Ay социальнэ классхэм азыфагу изакъоп, унэгъо к1оц1ыми зэгочып1эхэр арыхьагъ. Гъогупэ зэхэк1ым шъхьадж зыдэгъэзагъэр къыщынэфагъ. Джащ фэдэ лъэхъанэу, гъогу зэхэк1ыбэхэм апашъхьэ адыгэ лэжьак1охэм хэукъоныгъэ щамыш1ыным, зыгорэм ымыгъэплъэхъунхэм, ящы1эныгъэ гъогу занк1эу пхыращыным хабзэр фэбанэщтыгъэ. Мамыим идрамэ анахьэу осэшхо и1эу зыш1ырэр а 1офыгъо пстэухэри щы1эныгъэм щыщ ш1ыгъэнхэмк1э пшъы ымыш1эу щэ1эфэ 1оф зыш1эгъэ ц1ыфы шъыпкъэу, народым ыкъо к1асэу Хьахъурэтэ Шыхьанчэрыер герои гупчэу зэриш1ыгъэр ары. Хьахъуратэр бэщ ц1ык1ур ы1ыгъэу, иплащи ы1э едзэк1ыгъэу, чылэ дэхьэ-дэк1эу хэкум ич1ып1абэхэм ащы1агъэу, зэрэуцуагъэр къыхэщэу, чэщым икабинеты ехьажьы. Непэ ыш1агъэр имыкъоу, джыри 1офш1эным педзэжьы. Ч1ып1эхэм къарагъэхьыгъэ тхылъхэм ахаплъэ, неущы ыш1эщтхэр рехъухьэх. Нэмык1 гъогук1э къырэк1ошъ, чекам итхьаматэу Джэмаекъори а охътэ дэдэм и1офш1эп1э кабинет ехьажьы. Джафар щы1эк1ак1эм фэшъыпкъ, гъэпсэф ымыш1эу ащ игъэпсын фэлажьэ, ау дэхыщэу, хабзэу къыухъумэн фаер ыукъоу мак1эп къызэрэхэк1ырэри. Иерэ иш1урэ яхазэу нахьыбэр къымыш1эным нэсэу зек1оу къыхэк1ы. Лэжьэк1о жъугъэхэм язакъоп, 1офыш1э инхэми яшэн-зек1уак1эхэм нэшанык1э я1э хъунымк1э Хьахъуратэм 1офыбэ еш1э. Ащ фэд Джафари изек1уак1эхэм зарегъэузэнк1ы. 64 Джаш тетэу, Хьахъуратэм 1офш1ак1эр а1эк1илъхьэзэ, 1эшъхьэтетык1эхэр еп1ух. Ахэр щы1эк1ак1эм игъэпсын фэлажьэхэзэ, гъогоу пхыращырэм лэжьэк1о жъугъэхэри тыращэх. Зым нахь псынк1эу, адрэм нахь жъэжъа1оу къагурэ1оми, щы1эк1ак1эм игъэпсыны тыдэк1и зэлъыхахьэх… Къиныбэхэр зэпичыхэзэ, зишэн-нэшанэхэр псыхьагъэ хъугъэ ц1ыф Хьахъуратэр. Лъэпкъым ишэн нахьыш1ухэр ц1ыфыгъэ иным идеехэмк1э пщэжьыгъэхэу Шыхьанчэрые иобраз щызэхэугъоягъ. Духовнэ баигъэу пкъырылъым къыпкъырэк1ы зэк1э изек1уак1эхэр: ишъырытыгъ, икъызэрык1уагъ, дэщэх-дэщае зимы1э зэфагъэу хэлъыр… Идейнэ лъапсэу ащ я1эр, къащтэ-къызэк1ак1о зимы1э пытагъэу хэлъыр, ыгук1и ышъхьэк1и ц1ыфыгъэм фэшъыпкъэу, ыпсэ ытыным фэхьазырэу зэрэщытыр ары. Тыгъэр зынэсырэм нэф ищы1эныгъэ зэрэщышъэу, гъогуи зеузэнк1ы. Хьахъуратэр Хэбзэ гущы1эгъу 1офыш1эшхом зыфэхъурэм и1офш1ак1э, иц1ыфыгъэ зыфэдагъэр къытигъэлъэгъуным имызакъоу, итеплъэк1и, ишэннэшанэхэу ц1ыфхэм гу зылъатэщтыгъэхэр къытлъигъэ1эсынхэм авторым лъэшэу 1оф диш1агъ, къыдэхъугъэри бэ. Сыд фэдэ эстетическэ зэфэхьысыжь шъхьа1а драмэмк1э пш1ын плъэк1ыщтыр? Ар – щы1эныгъэ шъыпкъагъэрэ художественнэ к1оч1э лъэшырэ хэлъхэу идеальнэ герой, псэемыблэжь 1офыш1эшхо къыщытыгъэ зэрэхъугъэр ары. Зык1эидеальнэр образыр щык1эгъэнчъэу къэтыгъэк1э арэп, ежь Шыхьанчэрыйи мэхап1э горэхэр имы1агъэк1и арэп. Зык1эидеальнэр – ылъэк1ыщтымк1э къогъанэ ымыш1эу, гулъытэ чан и1эу 1офэу ыш1эрэм хэш1ык1ышхо фыри1эу, шъхьэм диштэу, ыгуи къабзэу щы1эк1ак1эм зэрэфэбэнагъэр, хихыгъэ гъогоу ежь зытетым илъэпкъ зэрэтырищагъэр, лэжьак1омэ жъогъо гъозэ нэфэу зэрафэхъугъэр ары… Мак1эп ш1уагъэу фэплъэгъун плъэк1ыщтыр драмэм. Ау щык1эгъэнчъэуи щытэп. Апэрэу ащк1э зигугъу ш1ыгъэн фаер бзэм и1оф ары. Гущы1эхэр 1упк1эу къэ1уагъэ мыхъоу къыхэк1ых. Писателым апэрэ «1ашэу» и1эр гущы1эр ары. Гущы1э ык1и къэ1ок1э зэфэшъхьафхэу узымыгъэразэу драмэм хэтыр зэп, т1оп. Къэ1уак1э хъуна «пхъэ зыщаш1ырэм 65 пхъэ1ушк1эни щаш1ы» п1омэ? Сыд къэ1уак1а «Гъэщш1ынымк1э шъуич1ыгухэр дэгъу а1уагъэшъ, консервнэ завод щаш1ынэу проект рахъухьагъ?» Апэрэу, а1уагъэк1э-къа1ожьыгъэк1э Хьахъуратэм и1офш1эн ыгъэпсыщтыгъэп. Ихарактерэу тш1ош1ы хъугъэм тефэрэп ар. Ят1онэрэмк1э, «гъэщыр» къэк1ырэп, щэр, щэм хаш1ык1ыхэрэр ары нахь. Консервнэ заводыр зык1и епхыгъэп гъэщым… Нэмык1 щык1эгъэ зэе-т1уаехэм джыри ягугъу къэпш1ын плъэк1ыщт, ау ахэр арэп драмэм изытет къэзыш1ырэр, ш1уагъэу хэлъыр ары нахь. Зэрэпсаоу зыпштэк1э, Хьахъуратэм иобраз икъэтынк1э тиадыгэ литературэ илъэбэкъук1эу щыт драмэр. Хьахъурэтэ Шыхьанчэрый… Зылъэгъугъи, зымылъэгъугъэхэу нэужырэ лъэхъанэхэм къэхъугъэ ныбжьык1эхэми аш1эрэ, хъишъабэ зыпылъ ц1ыф Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые. Лэжьэк1о ц1ыфхэм гуфэбагъэу, гук1эгъоу афыри1агъэр, ц1ыфхэм яшъхьафитныгъэ гъэпсэф имы1эу псэемыблэжьэу зэрэфэбэнагъэр ары ащ лъапсэу и1эр. «Зыпсэ емыблэжьырэм ищытхъу к1одырэп», - а1о ц1ыфхэм. Ары Хьахъуратэм и1офи зэрэхъугъэр: охътэ зэфэшъхьафхэм яос хъот борэни ч1игъэсэягъэп, яжьыбгъэ ябги тырилъэсык1ыгъэп – ш1оу ыш1агъэхэм ягъусэу ыц1и къэнагъ, лъэк1уатэ, лъэхъанык1э пэпчъ хэлажьэу ц1ыфыгухэм арылъ ык1и арылъыщт лъэпкъыр щэ1эфэ. Сыда п1омэ, лэжьэк1о ц1ыфхэр шъхьафитэу псэухэу, адыгэ лъэпкъым ищы1эк1э-псэук1э къэралыгъо гъэпсык1э и1э хъунымк1э Хьахъуратэм ыпшъэ дэк1ыгъэр, хэгъэгул1эу зэрэщытыгъэр къыра1отык1эу, къырагъэлъэгъук1эу мак1эп атхыгъэр. Лъэпкъ тарихъым дышъэ хьарыфхэмк1э хэтхэгъэ Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые иобраз джыри нахь куоу, нахь 1упк1эу тилитературэ къытыным тицыхьэ телъ. Ыпсэ пэтыфэ мыуцугъэу, ыгу къытеофэ лэжьэк1о ц1ыфым ищы1ак1э нахьыш1у ш1ыгъэным фэбэнагъэу, къэралыгъо гупшысак1э, 1офш1ак1э зи1э адыгэ к1алэхэр Хьахъурэтэ п1угъэнхэм Шыхьанчэрые зык1уач1и къызыхъугъэр мафэхэм ш1ук1э тыгу къэк1ыжьы. зиакъыли илъэси фэзыгъэлэжьэгъэ 120-рэ зыщыхъугъэ 66 *** Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые иобразэу мы произведениехэм къатыгъэхэм къаушыхьаты тилъэхъан ил1ыхъужъ зыфэдэр: ар щы1эныгъэм мыхъунэу хэтыр хэзыукъэбзык1эу, ц1ыфыгъэ дэхагъэм ианахь шэн-шэпхъэш1ухэр зыхэлъхэу, гугъэм иидей нэфхэр ц1ыф жъугъэхэм алъыгъэ1эсыгъэнымк1э зылъэк1 къэзымыгъанэрэр арэу зэрэщытыр. Щы1эныгъэм ианахь 1офыгъошхохэм ц1ыфыр ахэтэу, ахэлажьэу зыхъурэм, щы1эныгъэу ыпэк1э лъык1уатэрэм диштэу ежь а ц1ыфыми хэхъоныгъэ-лъык1отэныгъэ инхэр зэриш1ырэр, ц1ыфхэм янасып фэбанэрэр ежь ышъхьэк1и насыпым ек1урэ лъэгап1эм зэрэнэсыщтыр Шыхьанчэрые иобразк1э историкэ-революционнэ произведениехэм нафэу къыра1отык1ы. Мы произведениехэм яш1уагъэ джыри нахь ины зыш1ырэр, ар щы1эныгъэм анахь конфликтэу хэлъыгъэр, анахь хъугъэ-ш1эгъошхоу историческэ лъэхъан гъэнэфагъэм хъугъэр – шъхьафитныгъэ банэр къызэрежьагъэр, ащ адыгэ народыр зэрэхэлэжьагъэр, лэжьак1охэм яхабзэ зэрагъэпсыгъэр игъэк1отыгъэу, щы1эныгъэ фактхэр яэ1убытып1эу къызэрэрагъэлъэгъук1ырэр ары. Лъэпкъ ц1ык1ухэр щы1эк1ак1эм фэмыгъэхьазырыгъэхэу, фэмыягъэхэу, пэуцужьыщтыгъэхэу, афэмыхъужьык1э арагъэштагъэу буржуазнэ пропагандистхэм а1орэр зэрэпц1ыгъушъэр хъугъэ-ш1эгъэ шъыпкъэхэмк1э мы произведениехэм къаушыхьаты. Ц1ыфхэм янасып пае зыпсэ емыблэжьэу бэнагъэм, непэрэ мэфэ нэфхэм апае зыпсэ зытыгъэ л1ыхъужъым исаугъэтэу ахэр тилитературэ хэуцуагъэх. Гъэз. «АМ», 2003, жъоныгъуак1эм и 24. 67 ЖЪОГЪО НЭФЭУ КЪЭШ1ЭТЫ Адыгэ культурэм, тарихъш1эныгъэм, литературэм ианахь лэжьэк1ошхоу я ХIХ-рэ л1эш1эгъум адыгэхэм къахэхъуагъэхэм апэу зыц1э къеп1ощтмэ ащыщэу Султ1ан Хъанджэрые къызыхъугъэр мыгъэ илъэс 200 мэхъу... Я XVIII-рэ л1эш1эгъум ык1эхэм ык1и я ХIХ-рэ л1эш1эгъум ипэублэхэм адыгэ-урыс зэфыщытык1эхэу щы1э хъугъэхэм ялъытыгъэу адыгэ к1элэц1ык1ухэр Урысыем аманатк1э агъак1ощтыгъэх. Ахэмэ ащыщыбэхэр еджэгъэшхо хъугъэх, тарихъым инэк1убгъо ифагъэхэу бэк1аи къахэк1ыгъэх. Ахэм зык1э ащыщ лъэпкъым ичэщ ш1унк1 чыжьэхэм ш1эныгъэм ижъогъо нэфэу адыгэм иошъогу къыщыш1этыгъэ Султ1ан Хъанджэрые. Адыгэм итарихъ изэгъэш1энк1э Хъанджэрые 1офышхо ыш1агъ, тхыгъабэ ыш1ыгъ. Ахэм ащыщхэр, ежь щы1эзэ хиутыгъи ахэт, ау нахьыбэр тхак1ор зэл1эм ыуж зыхаутыгъэр. Адыгэ 1оры1уатэм ижанрэ пстэухэмк1и къыугъоигъэу, ащ ехьыл1агъэу гурышэ-гупшысэ зэфэхьысыжьхэу ытхыгъэр бэ, л1ыхъужъ къэбарыжъ-орэдыжъхэм атехыгъэу художественнэ произведениехэри ытхыгъэх. Ащ фэдэх «Адыгэ къэбар хъугъэ-ш1агъэхэр», «Къунчыкъо итеу», ык1и нэмык1хэри, ежь Хъанджэрые ышъхьэк1э зы1ук1агъэхэу лъэхъаным иц1ыф пэрытхэм яхьыл1эгъэ очеркхэу «Абэтэ Бэслъэнэй», «Ахэджагукъо Пщыкъуй», осэшхо дэдэ зи1э адыгэ тарихъыр игъэк1отыгъэу къызщигъэлъэгъорэ тхылъэу «Адыгэхэм яхьыл1эгъэ тхылъ» зыфи1охэрэр ык1и ахэм анэмык1хэри. Мыхэр тпэ1апчъэхэу охътабэ къакъудыигъ, ау зэманыр зэок1и, тилъэпкъш1эжь къэущи, гушъхьэлэжьыгъэ мылъкоу ти1эм къыхэуцожьыгъэх, анахь дгъэлъэп1эрэ тхыгъэхэм ащыщэу ти1эх. Тэгъэлъап1эх, сыда п1омэ, адыгэм итарихъ къырык1уагъэм щыщыбэхэр, лъэпкъым идунэееплъык1э зыфэдагъэр, ц1ыфыгъэ шапхъэу и1агъэр, ыгъэлъап1эщтыгъэр, щызэ1уигъэк1эгъэ щигъэзыещтыгъэр, зэхаш1эр, зэхэш1ык1ыр игъэш1э гъогу (опытыр) 68 зэрзэфихьысыжьыщтыгъэ художественнэ гупшысак1эр, псэлъак1эр – зэк1э ахэр ежь зышъхьэк1э, зыгук1э зэхэзыш1эу, зылъы щыщ авторым къетхыжьыхэшъ ары. Хъанджэрые итарихъ-этнографическэ 1офш1агъэхэм, ихудожественнэ тхылъхэм адыгэ лъэпкъ этнографическэ наукэм я1ахьыш1у халъхьагъ. Ay ахэм ямэхьанэ ащ щыухыгъэ щыхъурэп. Анахь историческэ мэхьанэу ахэм я1эр адыгэхэм тэрэзыджэу къапытхыхьэгъэ къэгъэхъэк1о-ш1эгъолъыхъухэм япц1 мышъо-мылхэр зэрэзэпыригъазэхэрэр, адыгэхэм яхьыл1эгъэ шъыпкъагъэр ц1ыф жъугъэхэм зэрари1уатэрэр ары. Я XVIII – ХIХ-рэ л1эш1эгъухэм адыгэ лъэпкъым итарихъ, ищы1эк1эпсэук1э, шъхьафитыныгъэ щытегущы1эщтыгъэх. банэу 1эк1ыб ыш1ырэм къэрал дунаим зэфэшъхьафхэм зэфэдэк1э къарык1ыгъэ гъогурык1охэм, тарихълэжьхэм адыгэхэм яхьыл1агъэу атхыгъэр бэдэд. Ахэм, щэч хэлъэп, шъыпкъагъэр ылъапсэу, зэфагъэ хэлъэу мак1эп ахэтыр. Ау ахэтых нэмык1хэри ч1ып1ац1эхэмрэ зыщызэхагъэк1ок1агъэхэри (лъэпкъыц1эм ч1ып1ац1эм лъэпкъыц1эр ыч1ып1эк1э лъэпкъыц1эхэмрэ ыч1ып1эк1э къыра1оу), ч1ып1ац1эр, атхыгъэр нахь «гъэш1эгъоны» зэраш1ыщтым пае зыфэе хъугъэ-ш1агъэхэр ежь ягулъытэ къызэрихьэу зыщызэхагъэчэпэуагъэхэри ахэтых. Адыгэхэр хьэк1э-къуак1эу, цунтхъэк1о банэ фэшъхьаф амыш1эу, якультурэ мак1эу къагъэлъэгъоныр, 1аек1э ыц1э ра1оным ехъурэ мурад зимы1эхэри a тхак1охэм ахэтыгъэх. Амылъэгъугъэри алъэгъугъэу а1озэ, ешхэп1э-ешъуап1эмэ ащызэхахыгъэр къабылэу аштэзэ, ятхылъ нэк1убгъохэр агъэутэкорэпщыщтыгъэх. Адыгэхэм къяк1энэк1алъэхэзэ, якъуаджэу мэш1о лыгъэм зэлъиштагъэр, ялэжьыгъэу яжьэ хъугъэр, яхьадэу зэбгъулъхэр, ясабыйхэм як1ый макъэ, ябзылъфыгъэхэм япц1ымэмэ гу1ак1э къагъэлъагъощтыгъэ, агуч1э илъ мылым ичъы1эрымэ япсэлъэ сатырмэ къатырихэу. Ащ фэдэ къэгъэлъэгъуак1эу тхэк1уабэхэм адыгэхэм адызэрахьэрэр зэрэкъончагъэр адыгэ гъэсагъэмэ зэхаш1эщтыгъэ. Ащ пэуцужьырэ псалъэ ш1ыгъэн зэрэфаем игумэк1 къэлэм къызэригъэштагъэр зэп-т1оп. Джары 69 этнографическэ очеркхэм ямызакъоу, художественнэ произведениехэу адыгэ тхак1охэм урысыбзэк1э зэфыщытык1эм, атхыгъэхэм зэхэтык1эм унэгъо инэу к1оц1 ана1э щы1ак1эм, тырагъэтызэ къызык1агъэлъагъохэрэр, этнографием ч1ып1э ин зык1ырагъэубытырэр. Европейскэ гъогурык1охэм ятхыгъэхэм къатегущы1эзэ, адыгэ бзылъфыгъэ шъуашэм ехьыл1агъэу, зэхэш1ык1 горэ уи1ахэмэ пштэн умылъэк1ынэу, ахэм а1уагъэр щигъэзыезэ, Хъанджэрые «Записки о Черкесии» зыфи1орэм щетхы: «П1опэн хъумэ, ащ фэдэ гулъытэнчъагъэр тхак1омк1э дэхагъэп, сыда п1омэ, ащ фэдэ хэукъоныгъэ-къончагъэм ш1ош1 мытэрэзхэр лъэпкъ псаум ехьыл1агъэу нэмык1 лъэпкъхэм арегъэш1ы. Мыщ дэжь хэмыгъэунэфык1ын плъэк1ыщтэп ар, просвещениемк1э ук1ытагъоу щыт, европейскэ гъогурык1уабэхэм Азием зыщэ1эхэм къыщаугъоигъэ лъэпкъ 1офыгъохэр нахь зэрагъэбэгъоным пылъхэу, зэраш1оигъоу ялъэпкъэгъухэм къафа1уатэ афэбгъэгъун умылъэк1ыщт лъапсэ зимы1э мышъо-мылхэр. Ахэр зыш1ошъ хъугъэхэм нэмык1хэм къафа1отэжьызэ, пц1ым зеушъомбгъу». Лъэпкъэу зыщыщым имыхьакъэу къыра1уал1эхэрэр зэрэмытэрэзыр къыгъэнафэу, щык1агъэхэри ч1имыукъуащэу, илъэпкъ зыфэдэ шъыпкъэм нэмык1 ц1ыф лъэпкъхэр щигъэгъозэным фегъэ1орыш1эх Хъанджэрые итхыгъэ пстэури. Дзэ къулыкъоу ыхьырэм дак1оу литературнэ-творческэ, жэры1о усэхэм яугъоин, ахэм язэхэфын – 1офыбэ егъэцак1э. Игущы1апэ зэрэщыхигъэунэфык1ырэмк1э, «Записки о Черкесии» зыфи1орэ тхылъыр зык1итхыгъэу, пшъэрылъ шъхьа1эу Хъанджэрые зыфигъэуцужьырэр, пэш1орыгъэшъэу ежь зэрэрихъухьэгъагъэмк1э, тхылъым иаужырэшъхьэу «Некоторые мнения о мерах и средствах для приведения черкесского народа в гражданское состояние кроткими мерами с возможным избежанием кровопролития» зыфи1орэм къыщыри1отык1ынэу арыгъэ. Ay гухэк1 нахь мыш1эми, а шъхьэр дэтэп 1эпэрытхэу къытэнэсыжьыгъэу джы тхылъэу къыдэк1ыгъэм. «Дэтхэр» зыфи1орэм ыц1э къыщетышъ, джыри хьазыр дэдэу зэрэщымытым пае ет1анэ шъхьафэу а шъхьэр аритыжьыщтэу, ыч1эгъык1э къыще1о. Ay 1оф зыдиш1эжьыгъэ япл1энэрэ отделениер ыпэрэ 70 ык1и ят1онэрэ тедзэгъухэм тхылъхэм къадэхьагъэп. Писателыр, научнэ 1офш1эшхор къызыхъугъэр илъэс 200 зэрэхъурэм ипэгъок1эу Адыгэ научнэисследовательскэ институтым тхылъэу «Хъанджэрые итхыгъэхэр» зыц1эу ыгъэхьазырыгъэм «Записки о Черкесии» зыфи1орэм а отделениер хэуцожьыгъэу къыдэхьащт. Литературнэ зэхэш1э ин Хъанджэрые зэрэпкъырылъым осэшхо фиш1ызэ, Петербургы къыщыдэк1ыщтыгъэ журналэу «Русский вестник»-ым къыхеуты ащ иочеркэу «Вера, нравы, обычаи, образ жизни черкесов» зыфи1орэр. «Если в описаниях родной Руси нашей, – журналыр къыдэзыгъэк1ырэм етхы, – находим мы беспрерывные ошибки господописателей, чего ожидать, хотя самым добрым намерением говорить правду, описывают быт чужого народа? Статья сия не сбор заметок, часто непонятных и обезображенных: она принадлежит тому же автору, который подарил в прошедшем году «Русский вестник» повестью «Черкесские предания» и где в живой картине изображены были им также предания, быт и поверья черкесов. Нам остается просить его продолжить драгоценные заметки, которые конечно обратят на себя внимание не только русских, но даже иностранных ученных. А какой материал для поэтов!»1 Хъанджэрые и1офш1агъэу «Черкесские предания» зыфи1орэм осэ ин къыритызэ, гъэзетэу «Кавказ» етхы: «Мы заимствуем сведения об этом предмете из записок просвещенного горца, который, трудясь в продолжение многих годов над собиранием обычаев, поверий исторических событий своей родины, оставил множество драгоценных материалов».2 Лъыгъэчъэ заоу илъэпкъэгъу зыхэтым игумэк1 зэридзэу, акъылыгъэ хэлъэу хэк1ып1э къэгъотыгъэн зэрэфаем фэгъэхьыгъэу ылъэк1ыщтыр Хъанджэрые зэриш1эщтыгъэм ишыхьат тхылъыр зэрэпсаоу. Ежь ышъхьэк1э къыдэхъун ылъэк1ыщтыр насыпыгъэк1э ылъытэщтыгъэмэ, илъэпкъ игумэк1 и1эк1ыбэу щытыгъэмэ, Хъанджэрые бэ къызэрэдэхъущтыгъэм уещэчырэп. 1 2 Ж. «Русский вестник», т.5, СПб., 1842. – С.1-2. Газ. «Кавказ», 1846, № 35. 71 Сыд фэдиза ежь ышъхьэк1э къыдэхъущтым ехъурэ плъап1э зимы1эу щы1агъэр, щы1эр, щы1эщтыр? Ay ахэмэ афэдагъэп Хъанджэрые. Кадетскэ корпусыр Петербург къыщиухыгъэу, Хъанджэрые Кавказкъушъхьэ полуэскадроным офицерэу хэтэу заохэм ахэлэжьагъ, орден лъап1эхэр къыратыгъ. Илъэс 29-рэ нахь ымыныбжьэу полковник хъугъэ, Кавказ-къушъхьэ полуэскадроным командирэу фаш1ыгъ. А илъэс дэдэм флигель-адъютантьщ1э игъусэу (пачъыхьэм къыдек1ок1ырэр ары) къыратыгъ. Хъанджэрые игъэхъагъэхэм (заом щигъэхъагъэхэри, тхэн 1офэу зыпылъыри арых) пачъыхьэр ащыгъозагъ, лъытэныгъэ къыдызэрихьэщтыгъэ. Арыба адыгэмэ яхьыл1эгъэ къызык1ыфиш1ыгъэри. тхылъыр П. ытхынэу Бурнашевым пшъэрылъ игукъэк1ыжьыхэм къазэрэщи1орэмк1э, пачъыхьэ унэм балхэр зыщаш1ык1э пачъыхьэм ягуащэ къызыдеш1эщтыгъэр ц1ыфхэр ащ Хъанджэрый ары. рыгущы1эщтыгъэх Петербург зырагъэ1этызэ, «ихэшыпык1ыгъэ» ащ елъытыгъэуи Хъанджэрые нэ1уасэ зыкъыфэзыш1ыхэрэм япчъагъэ хахъощтыгъэ. А лъэхъаным тхэк1о ц1эры1оу щы1агъэхэм Хъанджэрые пыщэгъу афэхъугъ. Н.И. Греч литератор зэ1ук1эу мэфэку мафэхэм зэхищэхэрэм ахэлажьэу ригъэжьагъ. А къыщяджэщтыгъэх, зэ1ук1эгъухэм политикэм, произведенияк1эу литературэм, искусствэм атхыгъэхэм яхьыл1агъэу шъхьафитэу лъэшэу щызэнэкъокъущтыгъэх. А пстэур ш1эныгъэ къэк1уап1э, зэхэш1э псыхьап1эу Хъанджэрые фэхъугъ. Пачъыхьэм пшъэрылъэу къыфиш1ыгъэм тетк1э ытхыгъэ 1эпэрытх тхылъэу «Записки о Черкесии» зыфи1орэр арити, итхыгъэ гъогу ыгъотыгъэу ылъытэу, Николай I-рэр Кавказ зэрэк1ощтым фэгъэхьыгъэ фэ1о-фаш1эу ш1эгъэн фаехэр пэш1орыгъэшъэу зэш1охыгъэным пае, илъэпкъэгъухэм адэжь къэк1уагъ Хъанджэрые гугъэп1э инхэр и1эу. Къэралыгъо пшъэрылъэу фаш1ыгъэр ыгъэцэк1агъ, ау къызегъэзэжьым нафэ къыфэхъугъ итхыгъэк1э гугъэу ыш1ыгъагъэр гугъэ1энэк1эу зэрэхъугъэр. Арыти, и1эпэрытх къа1ихыжьынышъ, ежь иамал къызэрихьк1э хиутынэу рихъухьагъ. Ау 72 тхыгъэр теудзэнк1э «мыхъунэу» Николай I-м ылъытагъэу а1уи, къыратыжьыгъэп. Ащи лъапсэ и1агъ: пачъыхьэр Кавказ зэк1ом ежь зэрэгугъагъэу къыфэчэфыхэу къыпэгъок1ыгъэхэп къушъхьэч1эсхэр. Хъанджэрые адыгэ лъэпкъ пстэухэми ахэхьагъ, лъыгъэчъэ заор, мэш1о лыгъэу чылэхэр тезыжъырэр лъымык1отэным ц1ыфхэр къыфи1этэу адэгущы1агъ, ч1ып1э 1эшъхьэтетхэми алъэк1 къагъэнагъэп шъхьаем, лажьэ зимы1э ц1ыфхэм тхьамык1эгъошхо къафэзыхьыгъэ пачъыхьэм чэфэу къыпэгъок1ыгъэхэп, утынышхо ащэчыгъэми, пагэу, ашъхьэ алъытэжьэу къыдэгущы1агъэх, пачъыхьэм зэрэфыщытхэр къыфагъэнэфагъ. Ащ фэдэу къыдэзек1уагъэхэм афэгумэк1эу, ак1эдэоу тхэрэ Хъанджэрыем еплъык1эу фыри1агъэр зиусхьаным зэблихъугъ, «адыгэ Карамзинк1э» къызаджэщтыгъэм ыгу къыфэучъы1ыгъ. Щы1эныгъэм илъэгап1э жъогъочъэрэу дилъэсае пэтзэ, ежь ышъхьэ инасып нахьи лъэпкъ 1офыр ыпэ зыш1ыгъэ Хъанджэрыем мыжъо шъхьал ыпл1э1у къытеуагъ. Ащ къык1элъык1уагъ дзэ къулыкъум хэк1ыжьыныри. Литературэм 1оф диш1эн, адыгэ жэры1о усэхэр ыугъоин мурад ыш1ыгъэу илъэс 33-рэ зыныбжь полковникыр дзэм къыхэк1ыжьи зыщыщхэм къахэхьажьыгъ... Идзэ къулыкъуш1энк1э Хъанджэрые псынк1эу зэрэлъык1уатэрэр, дзэпэщац1эу къыфаш1ыхэрэм ш1эхэу зэрахахъорэр, пачъыхьэм пэблагъэу, къегъэуцок1ыгъэмэ ащыщ зэрэхъугъэр ежь идзэкъулыкъуш1эгъухэм ащыщхэм ягонэсыгъэп. Ялъэпкъэгъоу псынк1эу лъык1уатэрэм дыджыпс лъызыутхэхэрэр къахэк1ыгъэх. Ащ къежьап1эу фэхъугъэр джы къэш1эгъуай. Ау уезыгъэгуцэфэнхэр щы1эх. Хъанджэрые итхыгъэхэм къахэфэх ежь ышъхьэ щэхъу зыш1омы1офхэу, и1энат1эк1э нахь зэрэлъык1отэщтым лъэпкъ 1офыр къурмэн фиш1ыным фэхьазырхэм афэгъэхьыгъэ гупшысэ гумэк1хэр. Ащ фэдэ 1офык1э зэушъыижьыхэу къыхэк1ыгъэхэмэ, зизек1уак1эк1э мысагъэ зыфалъэгъугъэм Хъанджэрые гужъ фиш1ыгъэу пытхыхьагъэнк1и хъун. Сыдэу щытми, бырсыр горэ Хъанджэрые паш1ыхьи, пачъыхьэм иунашъок1э Екатеринодар генералэу Емануель дэжь тхылъ 73 къарагъэхьи, ежь Хъанджэрыйи къагъак1уи зэхафыгъагъэу Хьаджэмыкъом итхылъэу «Тыгъэкъохьэп1э Кавказым щыпсэухэрэр»3 зыфи1орэм къыще1о. Илъэпкъы зыш1омы1офхэм къырык1ощтым афэгъэхьыгъэ пымылъхэу, гумэк1эу ежь ашъхьэ Хъанджэрые ехъу итхыгъэхэм къыщыддигощхэрэм уяджэ зыхъук1э, гупшысэ гомы1ухэр гум къетаджэх. Сыдэу дэеу, тхэмызыжьыхэу адыгэхэмк1э хьагъушъугъуныр тхэлъа?! Лъэпсэ чыжьэ и1 ащ. Апэ ишъырэм, анахь ц1эры1о хъурэм яягъэ рагъэк1ыным нравственнэ шапхъэхэу адыгэр зыгъэадыгэрэр иперсонаж шъхьа1эхэм яжэдэк1эу зэхытегъэхы, язек1уак1эк1э къырегъэлъэгъук1ы, e лирическэ дэхыгъохэм ежь къащыре1отык1ых. Ащ фэд, гущы1эм пае, л1ыхъужъыгъэ ин зэрихьэзэ фэхыгъэ ыкъо ехьыл1агъэу зэхалъхьэгъэ орэдыр усак1охэм къыза1уахэм, тым къыш1ырэ псалъэу «Черкесские предания» зыфи1орэм щызэхэтхырэр. «...Илъэсишъэхэр фэзылэжьыгъэ л1ыхъужъхэм къык1элъык1ощт л1эуж блэк1ыгъэхэми, ащыгуш1ук1ыхэзэ пстэухэми: ахэм хэгъэгум ац1эхэр алэжьыгъэм, щытхъу къыра1ощт агъэхъагъэм зэряфэшъуашэу уасэ афаш1ыщт, ахэм ял1ыхъужъыгъэ рыгушхощтых. Хэти хьадэгъур къыпыщылъ, ау, сикъошхэр, насып зи1эр зихьадэгъук1э ихэку щытхъу къыфэзыхьырэ ц1ыфыр ары!» Ащ фэд, лъэпкъым къырык1ощтым ыгъэгумэк1эу, ащ игупшысэ хэтэу, гупшысэ-гумэк1 орхэм зэрадзэзэ пщым ыпхъу л1ыхъужъы игупшысэ зэфэхьысыжь лъэшхэу зэхытигъаш1эхэрэр: «Сихэку ифаш1эрэ ищытхъурэ апай щынагъуи хьадэгъуи сапэш1уек1он. Джары сэ сыкъызыфэхъугъэр, сызык1ыщы1эр...». Ежь Хъанджэрыйи игугъэ гъозэп1агъэр, игупшысэ 1этэшъхьагъэр арары. Мыжъосынэу фагъэуцугъэми ар зэрэфытыратхагъэр тэрэзэу аш1агъ. Джащ фэд, лирическэ дэхыныгъэу итхыгъэхэм мымак1эу ахэтхэм нафэ къаш1ы гупшысэ куухэр, гупшысэ къаргъохэр, гупшысэ гумэк1-гук1аехэр ыбгъэ дэмыфэжьэу, зэрадзэу Хъанджэрые зэрэщытыгъэр. Чэщ ош1ум ошъогум жъуагъор зэризым фэдэу, лирическэ дэхыныгъэхэмк1э ушъагъэх Хъанджэрые ихудожественнэ Еплъ: Народы западного Кавказа. По неизданным запискам природного бжедуга князя Хаджимукова. – Кавказскии сборник, Т. ХХХ, Тифлис, 1910. – С. 48 – 50. 3 74 произведение пстэухэри. Хъанджэрые итхыгъэхэм нафэ къаш1ы античнэ мифологиер, урыс ык1и дунэе литературэр, историер дэгъоу зэриш1эхэрэр, научнэ тек1оныгъэу, философскэ зэхаш1эу илъэхъанэ щы1эхэм икъу фэдизэу зэращыгъуазэр. Хъугъэ-ш1агъэу къыгъэлъагъорэм ек1урабгъоу епхыгъэу, зэфэхьысыжьэу ыш1ырэм ахэтк1ухьагъэу дунэе литературэм, искусствэм, тарихъым ищысэхэр бэрэ егъэфедэх. П1опэн хъумэ итхыгъэ пстэумэ нафэ къызэраш1ырэмк1э, литературэм, дунэе литературэм. Куоу Хъанджэрые тарихъым, хэш1ык1ышхо урыс ыш1эщтыгъэх ык1и афыри1агъ художественнэ 1эк1ыб Хъанджэрые античнэ наукэм, философием ягъэхъагъэхэр, арапыбзэм, тыркубзэм хэш1ык1 дэгъу афыри1агъ. Музыкэм, театрэм ягъэхъагъэхэм алъыплъэщтыгъэ, зэпыу имы1эу зэригъаш1эщтыгъэ. A пстэухэм ятхьэк1уач1э ежь ытхырэ пстэуми Хъанджэрые ахилъхьэщтыгъ. Тэрк1э тарихъ-литературнэ мэхьэнэ гъэнэфагъэ и1эу Хъанджэрые итхыгъэхэм нэшанэ ахэлъ. Реализмэм, романтизмэм яхьыл1эгъэ еплъык1эхэу непи гупшысэм гушъхьэ гъомылэ фэхъухэрэм уащы1ок1э Хъанджэрые итхыгъэхэм, ипроизведениехэр зыфэгъэзагъэу зыфитхыхырэм нафэ къэзыш1ырэ гущы1эхэр ащызэхэохы. «Сыдэу дэгъуа, - ыгу зэре1эжьырэр къыхэщэу «Черкесские предания» зыфи1орэм Хъанджэрые къыще1о, – узыщыщхэм уафэтхэныр: джащыгъум тхылъеджэм ащ лъыпытэу къеш1э авторым хигъэхъуагъэри, ц1ыфмэ зэхалъхьагъэри. Хымэ лъэпкъхэм апае утхэ зыхъук1э, анахь 1офыгъо ц1ык1ури к1эбгъэк1ызэ къэбгъэлъэгъон фае агурыбгъэ1оным пае. Шъыпкъэ, ащи ш1огъэ бэк1ае хэлъ: къэбгъэлъагъорэр, уигупшысэ алъыбгъэ1эсыным пае уипсалъэ зебгъэубгъун олъэк1ы. Ay ащ фэдэ ш1уагъэхэр сигуапэу щызгъэзыенхи, тиехэм, апае сытхэнэу сыфэеныгъи джы. Джащыгъум, япш1энэрэ нэк1убгъом щысыухыщтгъагъэ сш1ынэу исхъухьэгъэ унэ зэтетышхоу сигупшысэ щызезэрэхьэрэр...» Хъанджэрые и1офш1агъэхэмк1э лъэпкъым иобщественнэ- политическэ ык1и культурнэ-просветительскэ 1офыгъуабэхэр пшъы имы1эу зэриш1эщтыгъэхэр, бэхэр къызэрэдэхъугъэхэр нафэ къыпфэхъу. Просветителым и1офш1агъэхэмк1э лэжьыгъэшхо зэ1уигъэк1агъ, адыгэ 75 лъэпкъым къык1угъэ гъогум ехьыл1эгъэ историческэ ык1и этнографическэ литературэм и1ахьышхо хилъхьагъ. Ары, литературнэ мэхьанэу я1эм нахь мыц1ык1оу тарихъ мэхьанэ зи1э биографическэ очеркхэр Хъанджэрые ытхыгъэх. Адыгэхэм ятарихъ шъыпкъэм тетэу зытхынк1э фаер а очеркхэм («Абэтэ Бэслъэнэй», «Ахэджагукъо Пщыкъуй») ябгъук1ощтэп, ябгъук1уи хъущтэп». Хъанджэрые инаучнэ 1офш1агъэхэм уасэ афэш1ыгъуай. Л1ыхъужъ эпосэу «Нартхэр» зыфи1орэм Кавказоведениемк1э апэрэу Хъанджэрые къытегущы1агъ, адыгэ жэры1о творчествэм иклассификацие апэрэу къытыгъ. Адыгэ алфавит зэхигъэуцуагъ, a алфавитымк1э адыгэ жэры1о усэхэр ытхыщтыгъэх. Жэры1о усэхэр зыдэт 1эпэрытх тхылъ псау ыш1ыгъэу «Запсики о Черкесии» зыфи1орэм Хъанджэрые къыще1о, ay, гукъау нахь мыш1эми, джыри къэдгъотыжьыгъэп a 1эпэрытхыр. Ащи изакъоп. «Адыги (черкесы) и все близкие с ними племена» зыфи1орэ и1эпэрытхэу В. Бурнашевым зыц1э къыри1орэри т1э къихьагъэп. Сурэтым итрыр: Хъанджэрый. Бурнашевым игукъэк1ыжьхэм къызэращитхыгъагъэр и1эубытып1эу Лэупэк1э Нурбый сурэтыр ыш1ыгъ. 76 Дзэ къулыкъум къыхэк1ыжьи, Екатеринодар къэк1ожьыгъэу, литературнэ-творческэ 1офш1эным Хъанджэрые зыритыгъагъ. Итхыгъэхэм ащыщхэм мызэу-мыт1оу къащи1оу къыхэк1ы ытхымэ ш1оигъоу ыгу илъхэр, ay къыдэхъущтмэ-къыдэмыхъущтмэ ымыш1эу зыгъэгумэк1ыхэрэр. Творческэ морадышхохэр Хъанджэрые и1агъэх, ау ыш1эн ылъэк1ыщтыр ыш1энэу игъо фимыфэзэ, илъэс 34-м итэу 1842-рэ илъэсым тыгъэгъэзэ мазэм зэузапсэ хъугъэ. Хъанджэрые ил1ак1э хъугъэр зэтыра1отык1ы, ау ахэр лъэпсэнчъэх. Къызэра1ожьырэмк1э, пшъыгъэу, пагъэу унэм къэк1ожьыгъэу ипсыфал1э ыгъэк1одыгъэу, гъолъи чъыягъэ. Щхы мак1эр ы1упэ къытещэу хэчъыйи, къэущыжьыгъэп. Зэфатхэу и1агъэхэм къахэфэ гуузым бэрэ зэригъэгумэк1ырэр. Ары гум изытет – зэк1э дэгъу пш1ош1ызэ, ош1эдэмыш1эу зыкъызэпыригъэзэни зэкъэ1орт1эгъук1э дунэе 1офыр ыухыщт. Лъэпкъ гупшысэм имаш1о ыстыгъэ-ыжъэгъэ гур пасэу гъунэм нэсыгъ, къызэтеуцуагъ. Щы1эныгъэ к1эк1 дэд Ханджэрые ыгъэш1агъэр, ау хэмык1ок1эжьын лъэуж лъэпкъ тарихъым къыхинагъ. Илъэпкъ филэжьыгъэм ипэгъок1эу лъэпкъ ш1эжьым хэуцуагъ. Ыц1э ра1он фимытхэу охътэ бэк1ае теш1агъэми, зэрифэшъуашэу джы къа1этыжьыгъ, щыгуш1ук1ыхэу ыц1э къыра1о, итхыгъэхэр агъэлъап1эх. Хъанджэрые итхыгъэ лэжьыгъэхэм, идунэететык1агъэ лъэпкъым уасэу фиш1ырэм, ш1улъэгъу инэу ыкъо ш1агъо фыри1эм яшыхьатэу, а лъэхъаным партием и Теуцожь райкомы идеологиемк1э исекретарыгъэу, лъэпкъ 1офыгъохэм Апэжьыхьэ Джанпаго инэу агъэгумэк1эу, ипхъэе-псыек1э, хъупхъэу тхэк1ошхом афэлажьэщтыгъэ икъоджэ гупсэу Лъэустэнхьаблэ 1989-рэ илъэсым мыжъосын щыфагъэуцугъ. Ащ адыгабзэк1и урысыбзэк1и тетхагъ гугъэ-гупшысэ лъагэу Хъанджэрые зыди1ыгъыгъэхэу илитературнэ л1ыхъужъы ижэдэк1эу къыригъа1орэр: «Сихэку ифаш1эрэ ищытхъурэ апай щынагъуи хьадэгъуи сапэш1уек1он». Джары ежь Хъанджэрыйи зэрэзек1уагъэри. И1уи иш1и зэу дунаим тетыгъ, ащ ятамыгъэуи къэнагъ. 77 Лъэпкъзэхаш1эм Хъанджэрые ч1ып1эу щиубытырэр къеушыхьаты наукэм, литературэм, искусствэм я1офыш1эхэм ащ иобраз творческэ гушхуагъэ къазэрэхилъхьэрэм. Хъанджэрые ехьыл1эгъэ 1офш1агъэхэр тхак1охэм, тарихъ ык1и литературоведением яш1эныгъэлэжьхэм атхыгъэх: «Хъанджэрые инамыс» ы1оу поэмэ Бэрэтэрэ Хьамидэ 1981-рэ илъэсым къыхиутыгъ; Мэщбэш1э Исхьакъ ироманэу ищы1эныгъэ «Мыжъошъхьал» епхыгъэ зыфи1орэм Хъанджэрые (1994) хъугъэ-ш1агъэхэр игъэк1отыгъэу къыщырегъэлъэгъук1ы; тарихълэжьыр, просветителыр, тхэк1о гъэш1эгъоныр къызыхъугъэр илъэсишъэрэ т1ок1ипл1ырэ пш1ырэ зыщыхъурэм ехъул1эу Мэщбэш1э Исхьакъ «Хъанджэрый» зыц1э тарихъ роман 1998-рэ илъэсым къыдигъэк1ыгъ. Ежь илъэхъанэ тыраш1ык1ыгъэу Хъанджэрые исурэт къытэнэсыжьыгъэп (щымы1эу т1орэп, ay тэ къыт1эк1эхьагъэп), арышъ, ащ инэпэ зэхэлъык1э тлъэгъуными мэхьэнэ гъэнэфагъэ и1. Ар къагуры1озэ тихудожникхэми ащ зыфагъэзагъ: П1эт1ыощэ Феликс Хъанджэрые исурэт ыш1ыгъ, ар просветительхэм ятхыгъэхэр зыдэт тхылъэу «Шаги к рассвету» зыфи1оу Хъут Щамсудинэ 1986-рэ илъэсым къыдигъэк1ыгъэм къыдэхьагъ; Хъанджэрые илъэхъанэ дыщы1агъэу, дэгъоу зыш1эщтыгъэ Бурнашевым игукъэк1ыжьхэм къызэритхыхьагъэм ащ инэплъэ-1уплъэ, рыгъуазэзэ, итеплъэ-плъышъо Лэупэк1э Нурбый 1991-рэ гущы1эк1э илъэсым Хъанджэрые исурэт ыш1ыгъ. Архивнэ тхылъхэм къызэраушыхьатырэмк1э4, Хъанджэрые унагъо и1агъ. Чэмышъо Аюбэ итхылъэу «Гривенско-Черкесская станица» зыфи1орэм Хъандждэрые идунэететык1э джыри нахь нэфагъэ къыхелъхьэ. Ащ зэри1орэмк1э, «Хъанджэрые ишъхьэгъусэ – Джангуль, ыкъо – Мурат ац1агъ. Тфэзэхэт унэ Грунэхьаблэ щыря1агъ. Хьак1эщ хэхыгъэ, и1офыш1эхэм апае унит1у дэтэу щагу щыри1агъ...» «Ш1у зыш1эрэм, ш1у фыщылъ» а1уагъ. Хэти ш1уш1агъэу и1эхэмк1э ц1ыфмэ къаханэ. Ащ фэдэу зиш1уш1эгъэ инхэмк1э лъэпкъым идахэ 4 ККА, ф.254, Оп.2, ед.хр. 159, №29. 78 языгъэ1огъэ Хъанджэрые къызыхъугъэр илъэс 200 зыщыхъурэм ш1ук1э тыгу къэк1ыжьы. Гъэз. «АМ», 2008, мэкъуогъум и 26. 79 АДЫГЭ ЛИТЕРАТУРЭМ ИАПЭРЭ ЖЪОГЪЭБЗЫГЪ зэмыжэгъэхэ «Тилитературэк1э хъугъэ-ш1эгъэ гъэш1эгъон ар! Ныкъо1эл Кавказ ыкъо титхак1охэм ясатыр къыхэуцо: адыгэм зыфаер урысыбзэк1э къыре1отык1ы шъхьафитэу. К1уач1э хэлъэу, дахэу. Мы пычыгъоу къэттырэм щыщэу зы гущы1э закъуи зэблэтхъунэу тыфэягъэп…» А.С. Пушкин. Джащ фэдэ осэшхо фиш1ыгъ A.C. Пушкиным я ХIХ-рэ л1эш1эгъум урысыбзэк1э къэхьу пэтрэ адыгэ литературэм иапэрэ жъогъэ бзыгъэ хэзычыгъэ Султ1ан Къазджэрые. Поэт ц1эры1ом къыдигъэк1ынэу ыгъэхьазырырэ «Современникым» иапэрэ номеры (1836) адыгэ к1алэм иочеркэу «Ажытыгъое к1эир» зыфи1орэр къыщыхиутыгъ. Ащи изакъоп: гуфэбэныгъэшхорэ гугъэ инрэ автор ныбжьык1эм зэрэфыри1эр къыщыри1отык1эу к1эух гущы1э очеркым фиш1ыгъ... Пшызэ исэмэгубгъу щысыгъэ адыгэ къуаджэу нэужырэ илъэсхэм пачъыхьэм идзэхэм агъэк1одыгъэмэ ащыщ горэм 1807-рэ ильэсым Султ1ан Къазджэрые къыщыхьугъ. Дзэ къулыкъуш1эшхо, тхэк1о ц1эры1о хъущт Къазджэрые исабыигъо зыфэдагъэмк1э гъэунэфыгъэ хъатэ щы1эп. Ежь иочеркэу «Ажытыгъое к1эир» зыфи1орэм исабыигъо фэгъэхьыгъэ гукъэк1ыжьэу къыщитыхэрэм нафэ къызэраш1ырэмк1э, Къазджэрые сабый дэдэзэ ятэ идунай ыхъожьи, шъузабэм ик1элэ закъоу къэнагъ. A лъэхъанэм хабзэу щы1агъэм тетк1э, аманатк1э атыгъэхэу Урысыем еджак1о агъэк1огъэ апэрэ к1алэхэм инасыпк1э ахафи, еджагъэ, гъэсагъэ хъугъэ. Къазджэрые исабыигъом, адрэ адыгэ к1элэц1ык1у пстэухэми афэдэу лъэпкъ ш1эжь и1э зэрэхъуным, лъэпкъ шъхьак1о хэлъыным фап1угъ. Ар ежь 80 игупшысэ-игукъэк1ыжьыхэмк1э къыщытлъегъэ1эсы, илъэпкъ ш1эжь зэрэмык1осагъэм тыщегъэгъуазэ иочеркэу «Ажытыгъое к1эим». Очеркым Султ1ан Къазджэрый 1807 - 1863 къе1уатэ дзэк1о пшъэрылъ фаш1ыгъэу, гъусэхэр и1эхэу гъогум тетэу к1охэзэ, исабыигъо зыщырихыгъэ ч1ып1эхэм анэсыгъэхэу къэуцугъэх загъэпсэфынэу. Джа ч1ып1эхэм авторыр гупшысэхэм, гукъэк1ыжьхэм ахащагъ, ынэ1у къырагъэтэджэжьыгъ исабыигъо мафэхэр, инепэрэ щы1эк1эпсэук1э зыфэдэми уасэ фырагъэш1ыгъ: «...Верст 30 ск1угъэми, шъыпкъэр п1ощтмэ, гупшысэ 1эш1умэ джарэу сызэлъаштагъэти, а гъогум ичыжьагъэ зэхэсш1агъэп. ...Гъэш1эгъоны! Сэры шъыпкъэм сышыоу мы шъоф шъхьафитым, жьыхьарзэм фэдэу, зыщезгъэхьэу зыщытыгъэр бэш1агъа?! Джы мары сыхьазыр мы ч1ып1эр зэрэгъэпсыгъэн фаем иш1ык1эгъэпсык1э минмэ ац1э къес1онэу. ...Ау сэ сигъогогъумэ a гупшысэр ягугъоп: чэщ пщып1эр къызэлъагъом дунэерэ гуш1уагъор я1эу дэзэрэгъэпк1эягъэх. Сэры п1омэ, 81 ошъогум къизыгъэм сыфэдагъ: зыкъызысэш1эжьым нэплъэгъу пшъыгъэу сапэк1э чыжьэу сыдзыгъэм къыпэш1офагъэр гъэш1эгъоны сщыхъугъ - мы ч1ып1эм урыс пытап1эр ислъэгъоным, сызэц1ык1ум згъэпыищтыгъэ ц1ыфмэ адэжь чэщ пщып1э щисхыным, илъэси 10 горэмк1э узэк1эбэжьымэ сегупшысэныя шъу1о?! Мы шъофым шыгъачъэхзр щык1охэ зыхъук1э, сэ дзэк1о ш1ык1эу зызыфэзгъасэщтыгъэхэр урысмэ тызэратебэнэщт ш1ык1эм фэгъэхьыгъагъ, джы урыс офицер сыхъугъэу мыщ сит...». Укъызыщалъфыгъэ ч1ыгу гупсэм фэдэ тыдэ къипхын!? Сабыир ыныбыджык1э ным зэрепхыгъэм, сабыир ным ибыдзыщэк1э зэрэп1угъэм фэд узыщалъфыгъэ, узыщап1угъэ ч1ыгур. Ет1ани дунаим иджэнэт ч1ып1эу адыгэм ипсэуп1э фэдэ тыдэ къик1ын?! Ч1ыгоу къызыщалъфыгъэм, ылъэ зэрэнэсэу Къазджэрые гупшысэмэ зэлъаштагъ, 1ахьылыгъэ фыри1эу къэзыуцухьэрэ дунаир зэлъиплъыхьагъ: псыхьо къаргъори, мэ1эш1ур къызпилъэсык1ырэ къэгъагъэ зэмышъогъухэр алырэгъоу зэрыубгъогъэ губгъуи, хъишъабэ зыпыль 1ошъхьэ ини, 1ошъхьэ ц1ык1уи анэгу ихыгъэу, къыпэгуш1уатэхэу ялъфыгъэу хымэ ч1ып1э чыжьэ щы1эу адэжь къэк1уагъэм къыпэгъок1ыгъэх. Ежьыри ыгуи ышъхьи ихъык1ыхэрэмк1э ахэм адэгущы1э бзэмы1у мэкъэнчъэу, ау гуш1опс-гуихыгъэхэу адрэхэри къыдэгущы1эжьых... Ежь ынит1ук1э ылъэгъухэу, ыгук1э зэхиш1эхэрэр тэри тигъэлъэгъоу, зэхытигъаш1эу хэку гупсэм имэзхэр, ишъофхэр, ик1эйхэр, иуц зэмыл1эужыгъохэр быдзыщэм фэдэу 1эш1оу, осэпсым фэдэу къаргъоу щыт ипсыхъохэр, лъэшыгъэр гум къизыгъэтэджэрэ икъушъхьэхэр 1упк1эу тапашъхьэ къырегъэуцох, ижь 1эш1у къапщэу, бэдзэогъу гопэгъум ипсыхъо къаргъо ухэхьагъэу, ипсы орхэр къыосыл1эхэу къыпщегъэхъу. Лъэхъаным хъурэ-ш1эрэ пэтым гукъэк1ыжь чыжьэхэр хэшъыхьагъэхэу, къэк1ощт уахътэм фэгъэхьыгъэ гугъэ-гупшысэ нэфхэм зыкъыща1этэу «Ажытыгъое к1эир» тхыгъэ. Ащ фэдэ зэгъэпэшыныгъэу очеркым хэлъыр ары Пушкиным уасэу ащ фиш1ыгъэр, «зы гущы1э закъуи зэблэтхъунэу тыфэягъэп» зык1и1уагъэр, ежь Пушкиным, Гоголым япроизведениехэм зэу ясатыр хэтэу адыгэ к1алэм итхыгъэ къызык1ыдигъэхьагъэр ижурналэу «Современникым». 82 В.Г. Белинскэри ебгъук1уагъэп «Современникым» ехьыл1эгъэ щыхегъэунэфык1ы журналым гущы1э Къазджэрые заул» илъэсым итхыгъэ. зыфи1орэм хиутыгъэ критикым анахьыш1ухэм «Ажытыгъое к1эир» зэу зэращыщыр. Адыгэ тхак1ом осэ ин къыритызэ, критикым етхы: «Ажытыгъое к1эир» гъэш1эгъон зыш1ырэр тэ шъхьэк1афэ зыфэтш1ырэ тхэк1уабэхэм анахьи анахьыш1оу урысыбзэр зыш1эрэ адыгэм (Султ1ан Къазджэрые) зэритхыгъэр ары». Ащ фэдэ уасэу урысые литературэм ипэщэ-зещак1охэм къыфаш1ыгъэм, щэч хэлъэп, Къазджэрые арыгушхощтыгъэ, литературнэтворческэ гъогоу зытеуцуагъэмк1э теубытагъэ рагъэш1ыщтыгъэ. Гухэк1 нахь мыш1эми, Пушкиным, Белинскэм анэмык1 к1уач1эхэри Урысыем щыхъуш1эщтыгъэх. Къазджэрые итхыгъэ къызэрэхиутыгъэм пае, Пушкиным 1эбжымыр къыфигъэсысызэ, тхылъ къыфигъэхьыгъ Бенкендорф. Ежь иш1э хэмылъэу, фэш1эу унашъо амыш1ыгъэу Къазджэрые итхыгъэхэр, Кавказ полуэскадроным хэтхэм ятхыгъэхэр хиутынхэ фимытэу къыфегъэпытэ. Ащ фэдэ унэшъо пытэ къытыраш1ыхьагъэми, Къазджэрые ият1онэрэ тхыгъэу «Персидскэ анекдот» зыфи1орэри а илъэс дэдэм журналэу «Современникым» ият1онэрэ номер къигъэлъэгъук1ын щы1эныгъэ лъапсэу къыхиутыгъ. пкъырылъыр Рассказым ц1эу и1эм къыре1отык1ы. Хъурэ-ш1эрэхэр зыщыхъухэрэр хымэ хэгъэгу, ц1ыфэу хэтхэри зыщыхъурэ хэгъэгум щыщых. «Синысэгъу есэ1о, сит1уанэ гурысэгъа1о» зыфа1орэм фэдэу, 1эк1ыб хэгъэгум щыхъурэ-щыш1эхэрэмк1э хэгъэгу к1оц1ым щыхъурэ емык1ухэр къырегъэлъэгъук1ых авторым. Къэралыгъо 1офыгъошхохэм, ц1ыфхэм ящы1эк1э-псэук1э изэгъэзэфэн адэлэжьэнхэм ыч1ып1эк1э шахыми, ащ иминистрэхэми ежь ашъхьэ ехъурэ гупшысэ зэрямы1эр авторым 1упк1эу къырегъэлъэгъук1ых. Иран (Персием) ишахэу Тахмаз, ащ ипчэнжак1эу (иджэгок1о-шъхьарыджэгоу) Дальхин, зыц1э къыримы1орэ визирхэр (министрэхэр) – нэбгырэ пэпчъ ищысык1и, игъэпсык1и, агу илъхэри нафэ къытфеш1ых авторым. Шахыр дахэу, шъабэу 83 гущы1эу, ау исыуф псалъэхэм хьадэгъур акъогъэбылъхьагъэу зэрэзэрихьэрэр, визири пщыл1и насып аритыныри ящы1эныгъэ а1ихынри, ежьырк1э зи арымырэу зэрэщытыр; визирхэм «ш1улъэгъу инэу» япщы фыря1эр нэп1эхъым инэп1эхъыжьэу зэрэухъытыгъэр, ыпашъхьэ исхэу щытхъум дырагъэхьыеу, анахь дахэ фэзы1ощтымк1э зэнэкъокъухэу, къурмэн зыфаш1ынэу хьазырхэу а1упэ гущы1э шъоупсыр къытечъэу, ау хьажъгужъыгъэу япщы фыря1эр абгъэ мэш1ожъокоу дэтэкъуагъэу, ежь ашъхьэ ифедэ къыхэк1ынк1э арэш1и шахи хэти лъэпсэ ижъэу рагъэжъык1ынхэу зэрэхьазырхэр; щхыр ынэгу къык1этэкъоу, ау ыгу нэпсы жъуагъэр щырик1утэхэу джэгок1о Дальхин идунай зэрихьырэр… зэк1э, зэк1э, пщынэ1апэм фэдэу ате1абэзэ, ак1ы1уи ак1оц1и къырегъэлъэгъук1ых авторым. Дальхин джэгуак1ор (пчэнжак1эр) шахымк1и визирхэмк1и джэгуалъ, гужьыдэгъэк1 нэш1э-1уш1. Ау, зэрэщыт шъыпкъэмк1э, ц1эшхо зыфэзыусыжьыгъэхэу шъхьэгъэш1ожь нэп1эхъым ичъые 1ужъу хэтхэу зидунай зыгъак1охэрэм бэк1э къялъэгэк1ы ар. Ащ ишыхьат сэмэркъэу щынагъом к1оц1ыщыхьагъэу шахым-ишахыжьэу «тыгъэм инэфи ныбжьыкъу пк1ыжьыгъэ зэмыхъул1эрэ» Тахмазым ри1орэр. къыфиш1ыгъ джэгуак1ом: пачъыхьэ щагум Шахым дэтмэ унашъо яц1элъытэ къызэхигъэуцони, нэбгырэ пэпчъ зыфэдэр къизы1отык1ырэ зэфэхьысыжь гущы1эхэр сэмэркъэу щхэн хафэ хэлъэу къапитхэни, пчэдыжьышхэм ехъул1эу къыхьынэу. Чэщ реным Дальхин чъыягъэп. Бэ гупшысэу къытеуагъэр, ышъхьэ щызэпэк1эк1ыгъэр. Ш1ош1-гупшысэ зэфэшъхьафмэ бэрэ зэрадзагъ. Ош1э-дэмыш1эу Дальхин ышъхьэ къыщыш1этыгъ зы гупшысэ: «шахыр – делэ» ы1онэу. Ары шъхьае, шахым сыдэущтэу ар еп1он? «Ащ фэдэ псэлъэ дыдж къып1узыдзэн зылъэк1ыщтыр Иблицыр ары» е1ошъ, чъы1э-чъы1эу джэгуак1ом ышъхьэ къео. – «Ащ фэдэ зы1он зылъэк1ыщтыр зышъэ ик1ыгъэ ц1ыфыр ары нахь, зиакъыл зиеу «пачъыхьэм ипачъыхьажьы» игъэр 1орыш1эп» е1ошъ щегъэзые. «Я Алахь, къысфэгъэгъу ащ фэдэ псэк1одышхор! Сыдэущтэуи ащ фэдэ шъхьарыт1упщыгъэ къысхэфагъа 84 Тхьэшхом иныбжьыкъоу ч1ылъэм тетымк1э? Хьау, хьау, хъухэнэп ар, ащ ыужы Шахым иджэгуак1ок1э къысэджэжьыхи хъунэп» е1ошъ, «нэмык1хэм шъхьасынчъэу атепсэлъыхьагъэу Шахыр гъэщхыгъэн» фаеу елъытэ. Фэ1эпэ1асэу авторым къырегъэлъэгъук1ых ц1ыфыгум итехьэ-тек1хэр, гум щыолъэрэ орхэр зэхытегъаш1э, щы1ак1эм ч1ып1эу щиубытырэмк1э джэгуак1ор къинып1э итыми, мылъкук1э и1э щымы1эми, гулъытэмк1э, акъылымк1э баеу зэрэщытыр нэрылъэгъу къытфеш1ы. Щынэгъуап1эу джэгуак1ор зэрыфагъэм хэк1ып1э къыфегъоты. Щэнаутыпсым къэтэбэ шъабэр теубгъуагъэу, гухэу1э п1аск1ом сэмэркъэум ипщэс п1уак1э къешъэк1ыгъэу, мыделэм къызыхимыгъэщэу ищыуагъэхэр зыдищ1эжьыщт е1ошъ, ц1элъытэр джэгуак1ом зэхегъэуцо. Апэу Шахым ыц1э дышъэпсык1э ытхи, - «делэ» ы1уи питхагъ. Питхагъ, ау къымыушыхьатыжьышъумэ, джэгуак1ом хьадэгъур къыфихьыщт. Гурышэ-гупшысэ техьэ-тек1хэм яоры Дальхин зэрихьэу-зэридзэу, зы гъэш1э к1ыхьэу чэщыр ерагъэу к1уагъэ. Чэщыр ик1и нэфыр къэшъыгъ. Пчэдыжьышхэм ехъул1эу ц1элъытэр джэгуак1ом къыхьыгъ. Шахым тхылъып1эр зэтырихи зеплъым итыр ылъэгъугъ, ынэжгъ къэуш1унк1ыгъэу, къэмыплъэу къыдзыгъ: – Имыщык1эгъэ сэмэркъэур сыдэущтэу къэуушыхьатыщт, джэголъэжъ? – Адэ 1ушыгъэу хъуна гъэрэу къаубытыгъэм сомэ миллион пчъагъэ ептыни, индийцэ гъорык1ор зыщыщым бгъэк1ожьымэ? – ымакъэ тк1узэ, ушъэбызэ Дальхины къы1уагъ. – Пшъэрылъэу фэсш1ыгъэхэр къыгъэцак1эхэу къэк1ожьмэ сыд ы1ощт пхъэнк1эфэжъым? – нахь мэкъэ пхъашэк1э къы1уагъ Шахым. Шахым ищысык1и, иплъак1и, игущы1ак1и апсэ 1уигъэзыгъэу визирхэр чъы1ал1эм рихьыжьагъэхэу т1ыгурыгущтыгъэх: джэгуак1ом зыфэгубжык1э, ащ ыпсэ изакъоп, ынэ зытыридзэрэ визирыми ыпсэ 1уихыщт. Арышъ, ежэх, паплъэх джэгуак1ом къыригъэштэным к1энэц1хэу. ижэбзэ псагъэ Шахым щхыпэ 85 – Ащыгъум, ч1ыгум ышыгоу, дунэе нэфыр къызщежьэрэ, зиусхьан, о пц1э исц1энтхъук1ыжьынышъ, а ч1ып1э дэдэм мэрчэп ш1уц1эк1э истхэжьыщт индийцэ Ажурамэу уигъэры ыц1э щыд анахь к1эрытым нахьи нахь акъылынчъэжъ с1онышъ. Шахыр ащ къыгъэщхыгъ, адрэхэми апсэ къыпык1эжьи, зэтечыхэу щхыхэу фежьагъэх ашъхьэрэ апкъырэ къызэрэзэпынэжьыхэрэм к1эгуш1ук1ыхэу… Жъалымыгъэ, шъхьанэк1ыгъэр, бакъмэрыгъэр тетыгъо щагум зэрэщыхабзэр авторым къырегъэлъэгъук1ы, умысык1аеу еумысы. Рассказым щы1эныгъэ к1уач1э къезытырэр ащ гупшысэ-гумэк1эу хэлъыр непи къызэтынэк1ыгъэу зэрэщымытыр, унэ ащ къыфигъаплъэу, щыгъэзыегъэн фэе лъэныкъуабэхэр къызэригъэлъагъорэр, джэмэкъэ лъэш къызэришъырэр ары… *** Упч1э къэуцу: творческэ к1оч1э лъэш зыхэлъэу зыкъэзыгъэнэфагъэм, нэфэу, ш1этэу литературэ ошъогум къыщыдэк1оягъэу Пушкиным, Белинскэм осэ ин къызэратыгъэм ош1э-дэмыш1эу литературнэ-творческэ 1офш1эныр 1эк1ыбы ыш1ына? Ш1ошъхъугъуай арэущтэу хъугъэныр. Ыц1э к1этхагъэу хиутын фимытыгъэмэ, енэгуягъо, псевдоним и1эу тхэщтыгъэк1э. Арышъ, а лъэныкъор, нафэу зэрэщытымк1э, Къазджэрые итворчествэ изэгъэш1энк1э зэхэмыфыгъэ лъэныкъо инэу къэнагъ. Къазджэрые идзэ къулыкъуш1эн лъэшэу лъигъэк1отагъ: солдат къызэрык1оу 1826-рэ илъэсым ригъажьи, зэуабэхэм ахэлэжьагъ, л1ыхъужъыгъэу зэуап1эхэм ащызэрихьагъэхэм апае орденхэр, ш1ухьафтын лъап1эхэр пчъагъэрэ къыратыгъэх, 1859-рэ илъэсым генерал-майор хъугъэ. Къазджэрые илъэпкъ ищы1ак1э зыфэдэм, ащ къырык1ощтым лъэшэу ыгъэгумэк1ыщтыгъэ, зэо мэш1олыгъэу ихэкужъы щырек1ок1ырэр игуузыгъ, ар зэригъэк1осэным, акъылк1э хэк1ып1э къыфигъотыным пылъыгъ. Кавказ дзэк1о корпус шъхьафым иглавнэкомандующэу М.С. Воронцовым 1846-рэ илъэсым фитхыгъэ докладной запискэу «О мероприятиях, необходимых для 86 привлечения местного населения Кавказа на сторону России мирным путем» зыфи1орэм къыщи1этырэ 1офыгъохэм къаушыхьаты Къазджэрые илъэпкъ зэрэфэгумэк1ыщтыгъэр, гупшысэ куухэр зэри1агъэр, гулъытэ чанк1э къэк1ощтым зэрэхаплъэщтыгъэр… Еджэныгъэ-гъэсэныгъэм игъогу адыгэхэр теуцоным и1офыгъохэм мыпшъыжьэу Къазджэрый пылъыгъ. Ставропольскэ гимназием щеджэрэ адыгэ к1алэхэм инэу ына1э атетыгъ, 1эпы1эгъу аритэу, алъыплъэу, ахахьэу, адэлажьэу щытыгъ… Илъэс 56-рэ ыныбжьэу, апрелым и 11-м 1863-рэ илъэсым Къазджэрые идунай ыхъожьыгъ. Къазджэрые итворчествэ къеушыхьаты я XIX-рэ л1эш1эгъум урыс демократическэ культурэм ик1эщак1охэм я1эпы1эгъу зыфэдагъэр, ащ ихьатырк1э урысыбзэк1э тхыгъэ адыгэ литературэр къежьэнэу зэрэхъугъэр. Къазджэрые изы очеркырэ изы рассказырэ щэхъу къытлъымы1эсыжьыгъэми (нэмык1 тхыгъэхэр зэри1эм щэч хэлъэп), ар лъэпкъ литературэм ипсынэк1эчъ къежьап1эу зэрэщытым уасэу и1эр къе1эты. Мы мафэхэм писателыр къызыхъугъэр илъэс 200 зыщыхъурэм рэзэгъэ ин фыти1эу Къазджэрые тыгу къэтэгъэк1ыжьы, и1офш1агъэхэм тащыгушхук1эу ац1э къетэ1о. Гъэз. «АМ», 2007, бэдзэогъум и 17. 87 ЖАБЗЭМ ИЧАНРЭ ПСАЛЪЭМ ИДАХЭРЭ АЩ И1ЭШАГЪЭХ Тиадыгэ литературэ игугъу аш1ы зыхъук1э, зиусэ хьэламэтхэр, зипщынэлъэ ш1агъохэр апэу гум къэк1ыхэрэмэ ащыщ Теуцожь Цыгъо. Дунэе дыджыгъ Цыгъо къызыхэхъухьагъэр. Щы1эк1э къиным идэкъацэу лэжьак1охэр зыдэлъыгъэм ык1ы1ужьэу, «къуим ык1ы1у корэшъу» зэра1оу, а лъэхъанэм Урыс-Кавказ заом ик1эух къэнэфагъэу адыгэ лъэпкъыр зэрэпсаоу гумэк1ыгъошхом иоры зэридзэщтыгъэ. Зэо маш1ом илыгъэ ц1ыфэу хэк1уадэщтыгъэр бэ дэд, къанэрэри «джауры» мыхъуным пае псаоу къыхэк1ыжьыгъэм инахьыбэм ышъхьэ рихьыжьэжьыгъэу Тыркуем ек1урэ гъогум теуцогъагъ. Унагъохэр, 1ахьылхэр зэтечыгъэ хъущтыгъэх. Къанэхэрэри гъыбза1оу, ик1ыжьхэрэри гъыбза1оу, гъыбзэ1о мэкъэ гухэк1хэр пщэгъо коренэу, пщэгъо 1ужъоу адыгэ ч1ыгум шъхьэщытыгъ, зыдагъэзэрэ ч1ып1э пстэухэмк1и ар ягъогогъугъ. Ыпэк1э къик1ыщтыр хэти ымыш1эу, гузэжъогъу-гумэк1ым ц1ыфхэр зэлъыхэтыгъэх. Хэта джы къэзыш1эжьыщтыр ц1ыфыгумэ гупшысэ зэтепш1ык1ут1ук1эу а лъэхъаным ащызэбэныщтыгъэхэр?!. Тыркуем ик1ыжьынэу тезыубытагъэмэ Теуцожь Малэ иунагъуи ащыщыгъ. Малэ ыкъо Алыим къуит1у и1агъ: Чыхъо зыц1эр нахьыжъэу, Т1ахьирэр быдзашъоу. Зэрэунагъоу ежьэжьыхи, хы Ш1уц1э 1ушъом нэсыгъэх. Хъурэ-ш1эрэу ылъэгъухэрэм, а1оу зэхихыхэрэм ны ныбжык1эр, Цыгъо янэ, къагъэщтагъ. Къухьэм щыл1эрэр хым хадзэжьэу а1озэ, тхьамык1эгъуабэхэр къа1уатэу зэп-т1оп ны ныбжьык1эм зэрэзэхихыгъэр. Ежь ыкъо быдзэшъо гъыны-гъыпс, ыпсэ пыткъодый, од п1ыт1ыгъэ ц1ык1у, сымэджал. Л1эу, «къуим ык1ы1у корэшъу» зэра1оу, хым хадзэжьымэ егъэш1эрэ лажь. Ны ныбжьык1эм ыгу къэбэгыгъ, фэмыщы1эжьэу къы1уиути, гъыгъэ. Гъым хэтэу ил1ы ри1уагъ: «К1о, ори уянэ-уятэмэ, уянэ къылъфыгъэмэ адик1ыжь, сэри сызыщыщмэ адэжь згъэзэжьын, армырмэ, мы цыгъо нэшъу ц1ык1ур тел1ыхьэмэ, хым хадзэжьын, ащ ыуж сэ сыд 88 стхъыжьын», - ы1уи. Гузэгъабгъи ащ къыхэк1ыгъэнк1и хъущт, ау сыдэу щытми, Малэ иунагъо ик1ыжьыгъ, ыкъо Алый иунэгъожъые къырини. Мыдрэми къагъэзэжьи, ык1элъэныкъо нахьыбэр ячылэ Гъобэкъуае гоугъэу къэк1ожьыгъэх. утхъэна?! Щы1ак1эри Унагъом 1эпс-лъэпс, ч1энагъэми гур ефызы. Ау къыохъул1эмэ, узэмызэгъын щы1эп ц1ыфым ыпсэ пэтыфэ, щэ1агъэу и1эр гъунэм нэсыфэ. Къиными-псынк1эми Алый иунагъо чылэм къыхэуцожьыгъэу щы1агъ. Чыхъо ышнахьык1э ыц1э шъыпкъэ римы1оу «Цыгъо нэшъу, Цыгъо нэшъу» ы1омэ еджэзэ тыригъани, джа ц1эр Т1ахьирэ ыц1эу къытенагъ. 1 Цыгъо илъэс 85-у ыгъэш1агъэм щыщэу орыды1уац1эр и1э зыхъугъэм илъэс 70-рэр тефэ. Ащ щыщэу илъэс 65-рэм усэу зэхилъхьагъэхэр лъэпкъ жэры1о творчествэм хэхьагъ. Ежь тхак1и еджак1и ымыш1эщтыгъэми, къы1орэр атхызэ, илъэситфэ тхыгъэ литературэм щылэжьагъ. Жэры1о усэ баеу лъэпкъым зэ1уигъэк1агъэм ежь хэтэу Цыгъо ап1угъ, ежь ипоэтическэ лъапси жэры1о 1оры1уатэм ик1ыщы къыщык1ыцагъ, ипоэтическэ пкъышъолы фольклорыр идуховнэ гъомылэу хъугъэ, итворческэ хэхъоныгъэ гъогу фольклорым ик1ыщ мэш1опсы щыпсыхьагъ. Арэущтэу нэужыми лъык1отэщтгъагъэ, адрэ усак1охэу ыпэк1э щы1агъэхэм ялэжьыгъэхэм афэдэу Цыгъо иусэхэр къызщыхъугъэ жэры1о 1оры1уатэхэм ахэуцожьыщтгъагъэ дунаем зэхъок1ыныгъэу фэхъугъэр ары мыхъугъагъэемэ. Адыгэ лъэпкъым ищы1ак1э щыпытэгъэ тхыгъэ литературэм л1ыжъ усак1охэм ы1э афищэигъ, хэти хэлъ поэтическэ амалым зыкъызэ1уихыным игъогу афызэ1уихыгъ. Ау а усэк1о пстэухэм закъыхи1этык1ыгъ Цыгъо итворческэ талант, икъутамэхэр тхыгъэ литературэм къыхищэягъэх. Нэмык1эу къэп1он хъумэ, Теуцожь Цыгъо ипоэтическэ творчествэ нэпкъит1у - фольклорымрэ тхыгъэ литературэмрэ - зэзгъэкъурэ, зэзыубытыл1эрэ бгыкъоу адыгэ литературэм фэхъугъ. Адыгэ жэры1о творчествэмк1э аужырэ усэк1ошхо къодыеп Цыгъо: итворчествэ зы лъэныкъом иухып1эми, адрэ лъэныкъоми ипкъэушху. Цыгъо италант фольклорым къыхэтэджык1ыгъ, ау лъагэу ащ зытри1этык1ыгъ. 89 Фольклорым ипсэолъапхъэхэм поэтым иусэхэр ахэш1ык1ыгъэми, тхыгъэ литературэм лъык1ахьэу итворчествэ зи1этыгъ. Ч1ым ч1ыгъэш1у зыхалъхьэрэм лэжьыгъэр зэрэбагъоу, тхыгъэ литературэм ык1уач1э Цыгъо ипоэтическэ творчествэ хэпщагъэ зэрэхъугъэм ащ италант ш1оу къы1этыгъ, ипоэтическэ абанэ ыгъэкошагъ, ипоэтическэ къэгъэгъэ 1эрам къыгъэбаигъ… Цыгъо итворчествэ адыгэ литературэмк1э феномен псау, адыгэ литературоведением нахь 1офыгъо инэу зэш1уихырэмэ ащыщ. Ижъырэ лъэхъанхэм якъэбар инхэм якууагъэ гук1э зэхиш1эу, къыгурыоу къыубытыным пае, блэк1ыгъэ зэманым, ежь зыщы1э уахътэм ац1эк1э къэк1ощт лъэхъанхэм апашъхьэ гущы1э щи1оным пае орэды1ом гулъытэ-зэхэш1э чан, щыгъупшэжь зымыш1ырэ акъыл дэгъу и1эу артистическэ талант хэлъын фэягъ. А пстэур зэдыхэлъыгъэх, зэдыри1агъэх Теуцожь Цыгъо. Ц1ыф губзыгъэу, гулъытэ чан зи1э нэжгъурэу ар зэрэщытыгъэр къаушыхьаты иусэхэм, а зэфэхьысыжьыр уагъэш1ы поэтым итворчествэ, ищы1эныгъэ яхьыл1агъэу Кэстэнэ Дмитрий ытхыгъэ тхылъхэу «Цуг Теучеж» (1955), «Орэдым тамэ къыгок1э» (1979) зыфи1охэрэм. Цыгъо къэзыш1эжьырэ пстэуми ащк1э зэдырагъаштэ. Тызэрэгъэгущы1эу тызэхэсхэзэ Цыгъо дэгъоу къэзыш1эжьыщтыгъэ Хьэт1энэ Абдулэ къы1огъагъ: «Л1ыжъ гъур од нэгу зэлъагъэу Цыгъо щысэу зыплъэгъурэм, ащ фэдиз къолъыми пш1эныеп.Ау къэгущы1энэу къызыригъажьэк1э, мо л1ыжъ гъур ц1ык1оу плъэгъурэм къыхахъомэ зи1этызэ, зиубгъузэ, нит1ум къамыубытыжьыным нэсэу ины, шъуамбгъо хъущтыгъэ. Гъэш1эгъонэу дахэу, жэбзэ зэгъэфагъэк1э гупшысэ куу зыхэлъэу къыупсэлъырэ гущы1э лъэшхэм ежь Цыгъуи ины къаш1ыщтыгъэ».Бзэм, псалъэм алъэныкъок1э к1эгъэк1 ин зыш1ыщтыгъэ Абдулэ ащ фэдэ уасэ сыдэу щытми къыуитыщтгъагъэп. Цыгъо и1ушыгъэ, игубзыгъагъэ зыфэдэр гущы1эгъу фэхъурэ пстэуми къаш1эщтыгъэ. Гущы1э щэрыо горэ къы1оным пае бэрэ лъыхъонэу щытыгъэп. Анахь 1офыгъошхонк1и фит, анахь 1офыгъо ц1ык1унк1и фит зэхьыл1агъэр, зытегущы1эхэрэм ехьыл1агъэу къэ1ок1э ямыш1ык1э гущы1э щэрыохэр къыгъотыщтыгъэ. 90 Ижък1э щтыгъэхэр, къыщегъэжьагъэу я1ушыгъэ, псэлъэн ягулъытэ зэрэзэрэуплъэк1ужьыщтыгъэхэр 1офымк1э зынэсырэмк1э, къа1уатэу зэрэзэнэкъокъуягубзыгъагъэк1э къэбар гъэш1эгъонхэр къытлъы1эсыжьыгъэх. Ижъырэ урым къэбар горэм къызэри1уатэрэмк1э, Сократ ехьыл1агъэу къа1уатэу зэхихырэм пае, ар зил1эужыгъор зэригъэш1энэу Демокрит Афинэ к1огъагъэ. Сократы къы1уатэхэрэм ядэ1угъ, ау 1ушэу ылъытагъэп. Арыти, ыц1э римы1оу, зыкъыримыгъаш1эу Демокрит ядэжьы къэк1ожьыгъагъэу къе1уатэ къэбарым. Ащ яхьщырк1аеу,ау ик1эухк1э тек1эу, Цыгъо зыгорэ къехъул1агъ. Ашугым иусэхэр гъэзетым, тхылъым хаутхэу, радиом къы1оу, хэкум имызакъоу Краснодари, Ростови, Москви игугъу ащаш1ы зэхъум, «мыр зэра1оу щытмэ - щымытмэ зэзгъэш1эн» ы1уи, Хьакурынэхьаблэ къик1и, зы л1ы горэ Гъобэкъуае къэк1огъагъ. Л1ыжъ ц1эры1оу, орэдусэу Къат Щэбанэ хэгъырэеу и1эу Цыгъо дэжь к1охи, ихьак1эщы ихьагъэх. Бысымыр къапэгъок1ыгъ. Унэм ихьэхи т1ысыгъэх, т1эк1урэ зэрэгъэгущы1агъэхэу, джэнэ ш1ыгъак1эу Цыгъо щыгъым фэгъэхьыгъэу хьак1эм къы1уагъ: «Джанэр к1э, мафэ пфэхъу». Хьак1эр къызэрэфэлъэ1уагъэм ипэгъок1эу, емыгупшысэжьэу ык1и сыдэу, ащ лъыпытэу къы1уагъ Цыгъо: «Мафэрэ сфэрэхъуи, чэщрэ сыщыгугъыхэрэп». Зафэлъа1охэк1э шэны зэрэхъугъэу, джэуапэу «тхьауегъэпсэу» е «укъы1ук1агъ» зэра1орэм тетэу къыри1ожьыным ежагъ хьак1эр. Ары шъхьае, Цыгъо - Цыгъу. Ежь зэрихабзэу, ямыш1ык1эу поэтическэ джэуапэу Цыгъо ытыжьыгъэмк1э ар зыфэдэр гуры1уагъэу хьак1эр къэтэджыжьи, «сэ силъэгъун слъэгъугъахэ. Узэра1орэм уримылыемэ, зи къыщыбгъак1эрэп!» ы1уи къежьэжьи шъхьаек1э, ар ыдагъэп Цыгъо. «Хьак1эм икъэк1он ежь и1оф, ик1ожьын бысымым и1оф» ы1уи, хьак1эр Цыгъо ыхьэк1агъ. Джащ тетэу орэды1о ц1эры1оу Хьакурынэ Раорэ Цыгъорэ зэрэш1агъэхэу къэбарым къе1отэжьы… Цыгъо зыщымы1эжьым охътэ бэк1ае теш1агъ, ау ежь ышъхьэк1и, къытхэт, ипоэтическэ сатырыбэхэр тижабзэ щыщ шъыпкъэ хъугъэх, 91 игущы1эхэр тинепэрэ 1офхэм къахэлажьэх, тигулъытэ къагъэущы, тигупшысэ зыкъырагъэ1эты. Андре Моруа и1уагъэу, «дунаим ехыжьыгъэр мыл1эгъэ папк1, ц1ыфмэ игугъу аш1эу къахэнагъэмэ». Джащ фэдэу зигъэхъэгъэшхохэм ыц1э япхыгъэу ц1ыфхэм къахэнагъэхэм, къэк1ощт лъэхъаным щыщы1эщт ц1ыфхэм алъы1эсыщтхэм ащыщ Теуцожь Цыгъуи. 2 Августым и 15-м 1855-рэ илъэсым къуаджэу Гъобэкъуае щыщ унэгъо тхьамык1э дэдэ Теуцожь Цыгъо къихъухьагъ. Цыгъо икъэхъук1э, ищы1эныгъэ гъогоу къык1угъэр зэк1э п1оми хъунэу ежь иусэхэм къащи1уагъ: дунэежъым изэрэщытыгъэ къызщигъэлъагъорэми, лъэхъанык1эм фэгъэхьыгъэ усэу зэхилъхьэхэрэми сабыигъо мэфашхъохэр огъу-огъоу къащыдэоежьы… Цыгъо иусэхэм къырагъэджэнэу, нахьыпэрэ щы1ак1эр зыфэдагъэр къырагъэ1отэнэу, ежь ышъхьэк1э к1элэеджак1охэр купышхоу къырык1уагъэр ыдэжьы зэрагъэш1энэу къак1ощтыгъэх, школым рагъэблагъэщтыгъэ. Ащ фэдэ ч1ап1эхэм къащыхъугъэн фае «Сикъэхъук1э», «Ыпэрэ шыу бзаджэр» зыфи1орэ усэхэр. (Мыхэр, гухэк1 нахь мыш1эми, Цыгъо ыусыгъэр зыдэт тхылъэу къыдэк1ыгъэхэм къадэхьагъэхэп). «Сикъэхъук1э» зыфи1орэ усэм нафэ къеш1ы сабый дэдэзэ Цыгъо тынчъэу къызэрэнагъэр. Тыр л1агъэмэ, ар зыфэдэр къыгуры1оным игулъытэ джыри нэсыгъагъэп, ежь къызэри1ожьэу, ятэ ихьадэ зыдахым, къэгъагъэмэ арыджэгоу 1эгум дэтыгъ. Ау ш1эхэу къэнэфагъ унагъор зэплъырэ блыпкъыхэр щымы1эжьы зыхъук1э, сабый пкъы ц1ынэм ар зэблихъуным къиныгъоу хэлъыр. Ыгу джыри имык1ыжьырэ гумэк1хэу исабыигъом лъахъэу телъыгъэр усэм къыще1о: Тянэ шъузабэу, Сэ сышъузэбэ к1алэу, Былымыбэ зи1эм сырицуаоу, Цу бэджэндым сыригъусэу, Мэщ1усым сыханэу, 92 ………………………………. Цум сыготэу сышъхьаукъэу, Хьарып1э такъырым изакъоу сецакъэ.1 Жъоныр къыухэу къэк1ожьмэ, онджэкъым ригъэуцуал1эти янэ зэришыщтыгъэр, ыужым чы шапхъэ тырихи, хахъорэр ш1омак1эу мафэ къэс зэришыщтыгъэр, къинэу, хьэзабэу яунагъок1э зыхэтыгъэхэр къепчъышъ, къы1отагъэм пц1ы зэрэхэмытыр къык1игъэпытахьыжьэу, икъэхъук1э къызыфи1отагъэхэр къытфигъэнафэу мыщ фэдэ гущы1эхэмк1э икъэбар еухыжьы: Джары сикъэтэджык1э, сишъаох! «Цыгъо тхьамык1» а1уагъ нахь, «Цыгъо пц1ыус» - ныбжьи Сэ ц1ыф къысимы1у, сишъаох! Щы1ак1эр къиныгъэ, зэжъугъэ. Лэжьыгъэ цыпэр зэнэмысыжьэу, гъаблэм гъаблэр итесэу илъэсхэр к1ощтыгъэх. Ау гугъэр к1уач1э. гугъэм ц1ыфыр щегъа1э. Нахьыш1у хъуным игугъэ хэтзэ, лэжьак1ом игъаш1э к1ощтыгъэ: ныбжьыр лъык1уатэу, к1уач1эр 1эк1эк1эу, гугъэ 1энэк1эу къызынэрэм, ягъаш1и к1эк1ы хъущтыгъэ. А гугъэр ары Алыи иунагъо къоджак1эу 1ыстырэм зыщагъэр, адрэ унагъохэри къэк1ожьынхэу зыш1ыгъэр. Ахджагукъо Талъэустэныпщымрэ адыгэ хъужьыгъэ грек баеу Борэкъомрэ Пщыщэрэ Шъхьэгуащэрэ азыфагу дэжь ч1ыгум щыщ щаубыти, чылэ агъэт1ысынэу рахъухьагъ. Ч1ыгум фэдэ щымы1эу макъэ агъэ1угъэти, зич1ыгу дэизэ зыгу е1эжьыгъэ бжъэдыгъу чылэхэм къадэк1хи унэгъуабэхэр къоджак1эу 1ыстыжьырэм къызэлъек1угъэх. Арары Бжъэдыгъухьаблэк1э а чылэм зык1еджагъэхэр. Алыи иунагъо ащ зэк1ожьым, Цыгъо илъэсипл1 ыныбжьыгъ. Зык1ожьыгъэхэм илъэсипл1 нахь темыш1агъэу ятэ Алый л1агъэ. Зэшищрэ зы шыпхъурэ хъухэу, сабыипл1 1ыгъынэу и1эу янэ 1 Гъэз. «Социалистическэ Адыгей», 1938, январым и 1. 93 шъузабэу къэнагъ. Тхьамык1эр тхьамык1агъо хэмык1эу, къиныр игъогогъоу игъаш1э къехьы. Алый зыл1агъэм ыуж бэ темыш1эу джыри зы к1алэ л1агъэ. Илъэс зыт1ущ теш1агъэу, Цыгъо къызэри1ожьырэмк1э, к1алэхэр унэм къыранэхи, янэ ытыщхэм ащэжьынэу щыхьагъэх. Янэ зыкъыщырамгъэнэнэу дэк1ожьынхэу к1алэхэр зежьэхэм, ышнахьыжъ коным радзи, ежь Цыгъо унэм раш1ыхьи, ашыпхъу ц1ык1у быдзашъоти, ар зыдащэжьи, япхъу ытыщмэ ащэжьыгъагъ. мэкъумэщыш1э Жэ унагъомк1э. лыер Ау хьылъагъэ ныр – щы1эк1э ны: зэжъу ик1алэхэм зи1э адэжь къаш1ок1ожьыгъ. Ик1алэхэр гум къызэрэримынэщтыр заш1эм, ытыщмэ сыд аш1эни, зэк1э зэрэзэгъусэхэу гъэтхэ коц хэлъхьэгъум, 1864-рэ илъэсым Гъобэкъуае къащэжьыгъагъэх. Ежь Цыгъо къызэри1ожьырэмк1э, «1867-рэ илъэсым сянэ цуаоу сити, джащ щегъэжьагъэу сык1элэ чырэу сыхэтыгъ. Къысхахъорэр ш1омак1эу сянэ къыслъыгуа1эщтыгъэ. Онджэкъым шапхъэ хихыгъэу, къысхахъорэр ыш1эмэ ш1оигъоу сыкъызык1ожьык1э сык1элъыригъэуцоти, шапхъэ стырихыщтыгъэ…»2 Дунэежъ ш1унк1ым лэжьэк1о унэгъо тхьамык1эм къихъухьэгъэ сабыим инасып зыфэдагъэр ары «Сыкъэзылъфыгъэ сянэу…» зыфи1орэ усэми Цыгъо къыщи1орэр: Сыкъэзылъфыгъэ сянэу Анахьыш1у сызылъэгъурэм Сигъэпц1анэу, Слъэк1ап1и лыц1агъэу, Сигъэгъ зэпытэу, Цуао ситымэ, Кутэнэ кущэрыхъыр къыстеуцоу, Цокъэ псауи къысщимылъэу, Цоу ахэк1ырэ пстэуми къязгъэгъазэу, Бзэджагъэу 1энат1эм 1ухъуахьырэр3 Социалистическэ Адыгей, 1939, февралым и 12. Теуцожь Цыгъу. Насып 1ахь. - Мыекъуапэ: Краснодарскэ тхылъ тедзап1эм и Адыгэ отделение, 1980. – Н.18. 2 3 94 Ежь къытыралъхьэу, щы1эк1э хьазаб зэри1агъэр къыщепчъы. А сабыигъо тхьамык1агъом игукъэк1ыжь лъапсэу и1эр «Сигуш1о жъудэсэгощы» зыц1э усэм исатырхэу Ныбгъу джэ макъэм сыкъыгъэущмэ, Бжьэу кум ч1элъыр сэ сип1эшъхьагъ, Гъынэ-гъыпсэу, сылъапц1эу гъаш1эр къэсэхь… 4 зыфи1охэрэми. 1870-рэ илъэсым Цыгъо янэ л1агъэ. Шк1эхъужъит1у я1эу, ышынахьыжъ, ежьыр, ашыпхъу нахьык1 а1охэу ибэ хъураеу къэнагъэх. Нахь чъэпхъыгъэ хъуи къызещэм, ышнахьыжъырэ ежьырырэ зэхэк1ыгъэх. 1ахьк1э Цыгъо зы шк1эхъужъ къы1ук1агъ. Илъэс нахьрэ имысыгъэу шъузыр ращыжьи, шк1эхъужъ закъори шъузым ытыщмэ 1ахыжьыгъагъ. Арэущтэу къызэнэм, ышыпхъу зэрищэл1эжьи, ащ дэжь Цыгъо исыгъ. Щэмэдж ыщэфи, мэкъоо чырэу ежьи, сомэ 43-рэ къыучырыгъ. Шк1эхъужъит1у ыщэфи, хап1и къырати, унагъо ыш1энэу т1ысыгъэ. Ау «зыр мыунэхъоу зыр унэрэп» зифилософие щы1ак1эм «тыдэ укъэк1и, лажь?» щып1ожьынэу щытэп. Илъэс нахь темыш1агъэу къинэжьыгъ Цыгъо. шк1эхъужъит1ури 1оф зэхэдз ш1уатыгъуи, имы1эу чырэу, итхьамык1ап1э шъохэр ыш1эу ригъэжьэжьыгъ. Ау сыд ыш1агъэк1и итхьамык1эп1э щы1ак1э икощык1ын ылъэк1ыщтыгъэп Цыгъо: ы1эгоу лыргъужъ зак1э хъугъэхэмрэ зэгорэм и1оф нахьыш1у хъуным игугъэу зыди1ыгъымрэ анэфэшъхьаф мылъку имы1эу къэнэжьыщтыгъэ. Утхьамык1э зыхъук1э, уек1агъ. Гъунэгъу баеу и1эхэм чэур аш1ыхьэ къэс къырагъэхъузэ, ищагу дэк1ып1э имы1эу Цыгъо иунэ даш1ыхьэгъагъ: иунэ хэтэ гузэгум хэтэу хъугъэ. Арарыба «тиунэкъощ» а1оу емыджэхэу «тиунэ къыкъощы» а1озэ, ялъэкъоц1эгъу ягъунэгъу нахь байхэр къызк1еджэщтыгъэхэр. 4 Ар дэдэм, н. 41. 95 3 Еджагъэу, гъэсагъэу щымытыгъэми, 1ушыгъэ ин, гулъытэ чан зи1э, талантышхо зыхэлъ ц1ыфыгъ Цыгъо. Поэтическэ талантэу Цыгъо пкъырылъыр пасэу къэнэфагъ. Ныбжьык1э дэдэзэ, усэхэр зэхилъхьэхэу, шык1эпщынэм деозэ орэдыр къыди1оу ригъэжьагъ. Усак1ом щтэ ымыш1эу дунэе ш1унк1эу къызыхэхъухьагъэм, зыхэтым ежь ышъхьэк1и адрэ лэжьэк1о жъугъэхэми хьэзабэу щащэчырэр, ящыгъын шъуашэк1э шъое-цыя1охэми ахэм ц1ыфыгъэ ин зэрахэлъыр, ягукъэбзагъ, ял1эблэнагъ, пщы-оркъыхэм яжъалымагъ – щы1эныгъэм илъэныкъо пстэухэри а усэхэм къащыре1отык1ы. «Сикъэхъук1э» зыфи1орэ усэм ежьыр шъыпкъэм къыщи1уагъ: «Сэщ фэдэу тхьамык1эхэмэ сыгук1э сятыгъэу лъэшэу сафэщэгъагъ. Зыгорэк1э сэщ фэдэ горэм ыгу хагъэк1эу зыслъэгъурэм, сэ к1уач1эуи 1ашэуи си1агъэр жабзэр арыти, 1эшэ-жабзэк1э сахэлажьэщтыгъэ».5 Социальнэ къат зэфэшъхьафэу адыгэ обществэм хэтхэр, къырегъэлъэгъук1ышъ, ахэм иусэхэмк1э азыфагу Цыгъо зэмызэгъыныгъэу еумысы илъыр зэфэнчъагъэр. Жъалымыгъэм зыпе1эты, мылъкум ехъурэ напэ зимы1эхэр сэпэтым к1егъэк1ых, народым ылъы к1эшъурэ бамк1эхэр пчэгум къырещэх, ясурэтыджагъэ нэм къык1егъэуцо, щхэн еш1ых. Гъаш1эм идыджи и1эш1уи зыпэк1эк1ыгъэ усак1ом 1упк1эу ахэр иусэхэм къащыри1отык1ызэ, ш1ур аш1эзэпытынэу, ем пэш1уек1озэпытынхэу лэжьак1охэр иусэхэмк1э ып1ущтыгъэх. Иапэрэ творческэ лъэбэкъухэм ащегъэжьагъэу идейнэ позицие пытэ зыди1ыгъэу Цыгъо иусэхэр зэхелъхьэх. Ащ ишыхьатых лэжьэк1о жъугъэхэм, ахэм къахэк1ыгъэ народнэ л1ыхъужъхэм яц1ыфыгъэ дахэ, япсэемыблэжьыныгъэ къызыщигъэлъагъохэу, шъхьафитныгъэ банэу ахэм аш1ыхэрэм, тек1оныгъэу ащ къащыдахыхэрэм ащыгушхук1ызэ, Октябрьскэ революциешхом ыпэк1э усэ пчъагъэу Цыгъо зэхилъхьагъэр мак1эп: «Бзыикъо заом иорэд», «Мафэкъо Урысбый», «Пщы-оркъ заом иорэд» ык1и ахэмэ анэмык1ыбэхэр. 5 Гъэз. «Социалистическэ Адыгей», 1939, февралым и 12. 96 Ипоэтическэ 1офш1энк1э гухэлъэу Цыгъо и1агъэр нафэм инэфэжьэу къыщыре1отык1ы философскэ гупшысэхэр зыпкъырылъ стихотворнэ рассказэу «Баимрэ усак1омрэ» зыфи1орэм. Жэбзэ чанэу усак1ом 1улъым щыщынэщтыгъэ игъунэгъу баир. Мылъкупсэхэу, ябаигъэ зэрэк1игъэк1ыгъэхэр рыкъэихэу усак1ом. чылэм Къэбархэр дэсхэр зэп-т1оп жъун-жъуцэу сэпэтым къуаджэм къыщек1ок1ыгъэх, ащ дэк1хи, нэмык1 къуаджэхэми анэсыгъ. Ежь гъунэгъу баири ахэмэ ахэфэным ищынагъо тетыгъ. Арыти, усак1ор 1огъу-уцогъу ыш1эу нахь пэблагъэу зыфиш1ымэ, а щынагъор зышъхьарихыным щыгугъэу, адыгэмэ зэра1оу, «пхъэм зыригъэхьи, псым зыригъэхьи», зыр мыхъумэ, адрэмк1э ыгъэхъуным к1энэц1эу, гъогогъу заулэрэ баир усак1ом дэжь къэк1уагъ. Ау баим зи къыдэхъугъэп, къыдэхъуни ылъэк1ыщтэп. Сыда п1омэ, баим ыгу илъыри, имуради шъхьафы: баир фэещт огъу хъунэу, гъаблэ хъунэу, джащыгъум илэжьыгъэ гъэт1ылъыгъэ нахьыбэ к1ихыщт; тхьамык1эр фай гъэбэжъу хъунэу, армырмэ, исабый бын гъаблэм ыгъэл1эщт. Арышъ, баимрэ тхьамык1эмрэ зэгъогогъу хъунхэ алъэк1ыщтэп. Арарыба «Тит1о тызэгъогогъоп» усак1ом нэитэу зык1ыри1орэр гъунэгъу баим. Мылъкум ехъурэ напэ зимы1э баижъымрэ лэжьэк1о ц1ыфымрэ зэзэгъынхэ, зы гъогу зэдытехьанхэ, зэдырык1онхэ алъэк1ыщтэп – джары идейнэ-художественнэ концепциеу усэм и1эр. Джа щы1эныгъэ шъыпкъагъэр Теуцожь Цыгъо ихудожественнэ творческэ шапхъэу сыдигъуи щытыгъ. Усак1охэм жэбзэ чанэу а1улъым ык1уач1э зыфэдэр къагуры1ощтыгъ тетыгъор зыехэмэ. Усак1охэм яжэбзэ чанэу мык1ыжьын тыркъо атезыщэщтым зыщаухъумэнэу, усак1охэр мылъкук1э ащэфынэу, ежьхэм яфедэк1э зыфагъэусэнхэу пылъыгъэх ахэр. Мылъкук1э зиталант зыщэрэ зырызхэри усак1охэм, шъыпкъэ, къахэк1ыщтыгъэх нахь мыш1эми, жэбзэ чанэу а1улъым, гулъытэ инэу я1эм ак1уач1э зыдаш1эжьыщтыгъэ усак1охэм янахьыбэхэм ык1и къызыхэк1ыгъэ лэжьак1охэм афэшъыпкъэхэу, щынэ амыш1эу я1эшэ чан афагъэлажьэщтыгъэ. 97 «Искусствэр искусствэм пай» зы1ощтыгъэ тхак1охэм адыгэ усак1ор апигъэуцузэ, ипшъэрылърэ игущы1э ык1уач1эрэ дэгъу дэдэу къызэрэгуры1орэм осэшхо фиш1ызэ, Максим Горькэм статьяу «Разрушение личности» зыфи1орэм мырэущтэу щетхы: «… Сэ сизыгущы1эк1э, - ы1уагъ ащ, - щтапхэр л1ыхъужъэу, инарод икъэухъумак1оу сэш1ыжьы, тыгъуак1ор – шъыпкъагъэ зи1э, ук1ытэ зыхэлъ ц1ыфэу сэгъэхъужьы: ш1эпхъэджаш1э къыспэш1офэн фитэп сэ, емык1оу зек1орэ, мыхъун зыш1эрэ пстэумэ сыряпый сэ».6 Зиталант мылъкук1э зыщэщтыгъэр арэп, зинарод фэшъыпкъэ усак1ор ары нахь ащ фэдэ пшъэрылъ зыфэзгъэуцужьыщтыгъэри, зыгъэцак1эщтыгъэри. Джащ фэдэу, уасэу и1эр, ипшъэрылъ зыдиш1эжьызэ, зинароды иусак1охэу, адыгэ народым идуховнэ мылъку лъап1эу жэры1о творчествэр зэхэзылъхьагъэхэм зэу ащыщ Теуцожь Цыгъо. Щы1эныгъэм, ц1ыфхэм язэфыщытык1эхэм, ет1ани анахьэу социальнэ класс зэфэшъхьафхэм язэфыщытык1эхэм яхьыл1эгъэ гупшысэхэу усак1ом ыш1ыгъэхэр усэ шъуашэм илъэу сатырипл1к1э къы1уагъ: Шъыпкъагъэм фэбанэрэр л1ыхъужъ, Жъалымыгъэ зехьэр мэхъадж, Мэхъэджэ пстэури бзэджаш1, Ш1ук1э уащымыгугъ.7 Джары усак1ом игупшысэ шъхьа1эр, арары ягупшысэ шъхьа1эр ил1ыхъужъхэми. Джащ къыпкъырык1ызэ мэзек1ох. Тетыгъо зи1эхэм анэш1у къащыфэным щыгугъухэу, шъхьак1эубзэу къадеушъэк1хэрэп л1ыхъужъыхэр – апэуцужьых, пэк1э1уант1э афаш1ы, ш1эпхъэджэш1агъэу аш1эщтыр зэтыра1ажэ. Зыгук1э шъхьафитэу щытыр ары гупшысэ шъхьафит къэзы1он, ыгу къыри1орэм тетэу шъхьафитэу зек1он зылъэк1ыщтыр. Ащ фэдэх Теуцожь Цыгъо иусэхэм л1ыхъужъ шъхьа1эу къахафэхэрэр: Мафэкъо Урысбый, Хьаджэкъул, Хьанахэкъор. М.Горький. О литературе. - М., 1995. – С.87. Теуцожь Цыгъу. Усэхэмрэ поэмэхэмрэ. Апэрэ тхылъ.Адыгабзэк1и урысыбзэк1и къыдэк1ы. – Мыекъуапэ: Адыгэ республикэ тхылъ тедзап1, 2005. – Н. 110. 6 7 98 Усэк1о шъыпкъэм иусэ лъэхъаным имэш1ожь къыхехы, ц1ыфхэм язэхаш1э, ядунэееплъык1э, язэфэхьысыжьхэр щызэхэош1э. Теуцожь Цыгъоу лъэпкъ гупшысак1эр зигупшысэк1агъэм иусэу «Гъобэкъое гъыбз» зыфи1орэм революционнэ мэш1о быбым тхьамык1эгъо-гумэк1ыгъоу адыгэ чылэм къыфихьыгъэр лъыпсырэ-нэпсырэк1э къащыре1отык1ы. Ш1ум еу хэлъыр зэрэпэуцужьырэм игъоу «Гъобэкъое къэупсэлъыгъэ къебэк1ы зыхъук1э, гъыбз» зыфи1орэр. сатырхэм ащ гур Жанрэу къыхихыгъэми ар къеушыхьаты – орэдэп, пщыналъэп, - гъыбзэ. Уахътэр зы ч1ып1э итырэп – лъэк1уатэ, зэхъок1ы, ащ к1ыгъоу ц1ыфхэри зэхъок1ых. Хьэзабэу ц1ыфхэм апэк1эк1ыгъэр гъыбзэ гухэк1эу къахэнагъэми, нахьыш1ум щыгугъхэу, гугъэ нэфыр зыда1ыгъэу, зытетым нахьи зыфэдэн фаер хъугъахэу къызыш1уагъэш1ызэ, усэ чэфыбэхэр зэхалъхьагъэх Совет хабзэм илъэхъан. Теуцожь Цыгъуи мак1эп ыусыгъэр ащ фэдэу. Ау Цыгъо ипоэтическэ напэ къэзыгъэнафэхэрэр ипоэмэхэу «Мафэкъо Урысбый», «Пщы-оркъ заау» зыфи1охэрэр арых. Я XIX-рэ л1эш1эгъум орэдэу ыусыгъэхэм алъапсэ илъ хъугъэ-ш1агъэхэр и1эубытып1эу, тхыгъэ литературэм ихудожественнэ амалхэр ыгъэфедэзэ, мы пщыналъэхэр тил1эш1эгъу ия 30-рэ илъэсхэм зэхилъхьагъэх Цыгъо. Фольклор элементхэр япкъынэ-лынэ щыщэу мыхэм ахэуцохэми, яшъошэ гъэпсык1эк1э фольклорыр ябзыпхъэми, тхыгъэ адыгэ литераутрэм илъэгап1эу, адыгэ поэтическэ псалъэм ианахь гъэхъэгъэшхохэм ащыщэу хъугъэх. Усэм ритыщтыгъ. исатырхэм зэгъэфэгъагъэ Тыжьынаш1эр я1эным емызэщыжьэу Цыгъо телъэк1ыхьэзэ мэхьэнэшхо и1эш1агъэ зэригъэк1эрак1эрэм фэдэу (к1эрэк1эн къодыем паеп, иш1уагъэ тефэу идэхагъи щытыным, къэ1уагъэ хъугъэм ишъыпкъагъэ тефэу псалъэм зэгъэфагъагъи хэлъыным пае нахь), Цыгъо иусэхэр ыпсыхьэщтыгъэх. Усэм игъэпсык1э-ш1ык1э хэш1ык1ышхо фыри1агъ Цыгъо. «Орэд зэхэлъхьагъэр пхъэ псынэм фэд: дэгъоу зэгъэк1угъэу зэтелъхьэгъэ пхъэмэ зы нэмы1эми къахэплъэшъумэ, зэщэкъо. Джащ фэдэх орэд сатырхэри. Зы гущы1э лыйи, зы 99 мэкъэ лыйи хэзэгъэщтэп, къыщык1эми зэщыкъощт»,8- ы1ощтыгъэ Цыгъо. Ащ къыпкъырык1зэ, ежь ипоэтическэ 1офш1эни ыгъэпсыщтыгъэ. Усэ сатырхэр зэк1эзыупк1эу лъэпкъ псэлъак1эм ишъошэ ш1ык1эхэу жэры1о творчествэм зэригъэзэфагъэхэр игъэк1отыгъэу Цыгъо ащигъэфедэщтыгъэх. усэзэхэлъхьак1эу сатырыр и1эрылъхьагъэх, Гущы1эм зэриухырэмк1э пае, иусэхэм ижъырэ къык1элъык1орэ адыгэ сатырыр къыригъэжьэныр Цыгъо иусэхэм язы шэпхъэ пытэмэ ащыщ: Мафэм мафэр пегъаЩЭ, ИЩЫнагъо к1элэ утыгур фимыКЪу, Пщы-орКЪы пагэми анэсы.9 -----------------------------------------Я1о зэрэш1эу, агухэр зэфаБЛэу, ЗэпэБЛэгъэнхэм к1эгуШ1Оу, Ш1улъэгъуныгъэм зэфихьыгъит1ум...10 Къызыфа1орэри 1упк1эу уагъэлъэгъоу, гум щыхъэрэ-щыш1эхэрэри лъэшэу зэхапш1эу къыплъагъэ1эсэу образнэ къэ1ок1э пк1ырапк1ынэу мак1эп усак1ом игеройхэм яжабзэ щагъэфедэрэр. Урысбыый шэсынэу зытыреубытэм, ныр къэгумэк1ыгъ дунэе ш1унк1ым имэхъэджагъэхэм ащыщтыхьэу. Ащ ипэгъок1эу Урысбый къе1о: Сыгубгъэ тыгъужъэу Шк1эхъужъ згъэгъоргырэп, Сыбгъэжъ лъахъчэу Чэтжъые схьырэп.11 Зыфэмыдэм зэрэфэмыдэр къэзы1орэ, зытемытым зэрэтемытыр къэзгъэнэфэрэ параллелизмэр фэкъолаеу егъэфедэ поэтым. Героим ежь игъэпсык1эхэр образнэ къэ1уак1эк1э ежь-ежьырэу зэфехьысыжьышъ, ар къэзыушъыхьатрэ Ар дэдэм, н 126. Ар дэдэм, н.81. 10 Ар дэдэм, н.82. 11 Ар дэдэм, н.82. 8 9 изек1уак1эхэр къепчъых: ежь нахь к1оч1эшхо 100 къытек1орэп, къемыорэ оежьырэп, зэзаохэрэмэ я1эжак1у, агъэгъырэр зэ1уегъэнэжьы. Арэущтэу, ш1у фэшъхьаф ымыш1э пэтзэ, ет1ани игъаш1э к1эк1ы аш1ынк1э щынагъо, сыда п1омэ, шхъом изехьак1охэм ягъогупэ теуцуагъ Урысбый. А художественнэ образнэ-къигъэлъэгъук1 амалхэр Къутасэ иобраз икъэтынк1и поэтым егъэфедэ. Къутасэ Мафэкъом зэрэдэк1уагъэр ябынхэм къырамыгъэк1оу, л1ык1охэр къылъагъэк1уагъэх. Арыти, Къутасэ изыгу-зык1оч1агъи, ишъхьалъытэжьи, ижэбзэ чаныгъи къыушыхьатэу л1ык1охэм адэгущы1эжьы: Сычэтыжъыеу бгъэ сыкъыхьыгъэп, Сычэт анэжъэу хьэ сиуп1э1угъэп, Сэ сш1оигъоу сыкъыдэк1уагъ, Сэ къысипэсэу Уасэу къысфиш1ырэр Ежь ышъхьи ыуас, Ышъхьэ сыфегъадэшъ, Ащ шъублэк1эу 1ышъухын щы1эп.12 Джащ фэдэу лъэпкъ псэлъэ къэ1уак1эхэр поэмэм иидейнэ- художественнэ концепцие 1упк1агъэ къыхэзылъхьэрэ амалэу хешъыхьэ, ащ зэхаш1эр егъэлъэшы… Образнэ-къигъэлъэгъук1 амалэу Теуцожь Цыгъо ипоэмэ щигъэфедагъэмэ ащыщ зэу ч1эгъч1элъыбзэр. 1ушыгъэр, губзыгъагъэр къызэрэнэфэрэ шъуашэмэ ащыщэу ц1ыфхэм ахэлъыгъ ч1эгъч1элъыбзэр. Ау ащ изакъоп, социальнэ мэхьани пкъырылъ. А лъэныкъуит1ури къызэлъиубытэу, героир зыхэфэгъэ ситуацием тефэу поэмэм къыщытыгъэх. Урысбый зэрэмэкъумэщыш1э лэжьэк1о к1алэм пае, Къутасэ янэ-ятэхэм ягонэсыгъэп, адэщтыгъэп ядэжьы къызэрихьэрэр, апхъу ратымэ аш1оигъуагъ унэгъо байхэм як1алэ. Арарыба «Сыда, хьабз тауч, мы хьарылъф ц1ап1эм к1уап1э укъызфиш1ыгъэр?» зык1ец1ац1эщтыгъэр. 12 Ар дэдэм, н. 93. Урысбый ы1озэ унэм ныор пхъашэу къызихьэк1э, ыпхъу шъхьагъырытэу 101 пшъэшъэжъыер зэритыр имыкъоу, а1орэ щы1эмэ ным зэхихынэу, пчъэр зэпагъо ыш1ыщтыгъ. Ащ фэдэ ситуациеу зыхэфагъэхэм хэк1ып1э къыфагъоты ш1у зэрэлъэгъурэ ныбжьык1ит1умэ. Яакъыл, ягубзыгъагъэ хэлъэу ч1эгъч1элъыбзэк1э зэпсалъэх: ежьхэр зэгурэ1ох. къядэ1ухэрэм къагуры1орэп: - … Ода, о1ул1а? - Сэдэ ык1и сэ1ул1э, л1эблан. - Ул1эмэ тэ уч1алъхьажьыщт? - Мы шъхьаныгъупчъэм дэжь…13 Ныбжьык1ит1ур зэгуры1уагъ, ау уахътэри гъэнэфэгъэн фае. - Жъуагъор зырыз, Мазэм изакъу, Хьэхэр хьакъу-лъащ, Пщэрахьыр гуе-гуш1у, Маш1охэр к1осэжьымэ…,14 е1ошъ Урысбый уахътэр къегъэнафэ. Дештэ ащ Къутаси. Ау шъузыщэхэр бэу зэгъусэхэу къак1охэмэ, бырысыр лые къик1ыным щэщтыхьэ: и1ахьылхэр зэш-зэкъошыбэх, ахэм алъэк1ыщтыр аш1эщт Къутас Урысбый дамыгъэк1оным пае. Арышъ, ащк1э Къутасэ игумэк1и къыхэщэу ш1агъэмэ нахь тэрэзыр къе1о: Жъуагъор зырыз, Орыфым изакъу, Уизакъоу къыкъок1и, Уак1ыб зи щыщхынэп.15 Зэдэгущы1эгъури амалхэм ащыщ. поэмэм Урысбыйрэ анахь янэрэ щыгъэфедагъэ язэдэгущы1э художественнэ психологическэу тыфегъэхьазыры ер зымыгъэгъоу къежьэгъэ Урысбыим щы1эк1э гъогоу пхырищырэм къиныбэ зэрэщищэчыщтым. Урысбыйрэ Джэджыкъопщым ибайколхэмрэ, Ар дэдэм, н. 89. Ар дэдэм, н 89. 15 Ар дэдэм, н 89. 13 14 Урысбыйрэ Къутасэрэ, Къутасэрэ Уцужьыкъорэ, 102 Уцужьыкъорэ Урысбыйрэ, Айтэчыкъомрэ Хьак1ушъум ыкъо Бязрыкъорэ, Дыжъымрэ Хьак1ушъумыкъохэм ашыпхъурэ, Дыжъымрэ ишыу гъусэ бзэджаш1эхэмрэ язэдэгущы1эу поэмэм къытыхэрэм хъурэ-ш1эрэм лъык1отэныгъэшхо къыхалъхьэ: 1уагъэ хъугъэр ш1агъэ хъуным фак1о, хэти зыфэдэр нафэ къэхъу, хъугъэ-ш1агъэм хэти ежь ифэшъошэ ч1ып1эм регъэуцо, - зым шхъор еш1э, ащ тек1одэжьы; адрэм ш1ур еш1э, ащ елъытыгъэу ищытхъу дахи ц1ыфхэм а1о. Зэгъэпшэн-зэфэгъэдэныр («Тхъурбэу къы1узырэр, // Шъхьэнтэжъыем фэдэу фыжьыбзэу, гъогум къытыринэзэ», «Къэцыгъонэ набгъоу, 1угъо зык1агъэуагъэм фэдэу», «Бгъэшхъо быбым фэдэу, къашъхьарылъэдагъ», «Бгъэр къашъхьащыбыбэмэ // Чэтыбыныр зэрэзэбгырычъэу» ык1и ахэм анэмык1ыбэхэри), метонимиер («Пшъашъэм игук1ае гъыбзэк1э е1ул1э», «Сэ сызыфэмые к1алэр – // Тибынхэр зыфэе унэм ис. Сэ сызыфэе к1алэр – // Тибынхэр зыфэмые унэм ис», «Сянэ къылъфыгъэхэр // Зы мафэк1э рагъэпсыхыгъ» ык1и ахэм анэмык1хэри) игъэк1отыгъэхэу щыгъэфедагъэх поэмэм. Зы этнографическэ 1офш1агъэ хэбгъотэщтым нахьи нахьыбэ икууагъэк1и гъэш1эгъонэу поэмэм къыщытыгъэх лъэпкъ шэн-хэбзэ зэхэтык1эхэр, зэфыщытык1эхэр. Охътэ зэфэшъхьафхэр, хъугъэ-ш1эгъэ зэмыл1эужыгъуабэхэр зэрищхэу, зэпыуп1э имы1эу хъурэ-ш1эрэр зэрэлъык1уатэрэм псынк1агъэ хилъхьэу, хъурэ-ш1эрэм фыщытык1эу фыри1эр къыгъэнафэу авторскэ гурышэ-гупшысэр пхырэк1ы. поэмэм Пафосэу ихудожественнэ поэмэм и1эр, пкъынэ-лынэ эмоциональнэ зэхаш1эу зэфэдэк1э поэмэм уигъэш1ырэр ахэм къа1эты, къагъэлъэшы. Стих сатырыр лъэк1ахьыгъэным, зэгъэфэгъэным, стилистическэ амал сатырхэм язэпыт1ып1эхэр зэфэшъхьафхэмк1э жабзэр ыгъэчаныным инэу ына1э тетыгъ нахь мыш1эми, къэгъэлъэгъогъэн фаем икъэлъэгъонк1э ахэмэ гъэк1эрэк1эным нахьи ащыщ горэм игъэк1отыгъэ зэжъу1о къыш1ы къэгъэлъэгъогъэным зыхъук1э, зыритэу, шъхьафитэу, шъуамбгъоу, къэбар къэ1отэным иш1ык1эу зыщигъэпсыхэрэри 103 поэмэм хэтых. Ащ фэд, гущы1эм пае, Урысбыйрэ Шъаушъаорэ къор зэраук1ыгъэу л1ыжъым къы1уатэрэр, Джэджыкъом ибайколрэ Мафэкъомрэ язэдэгущы1э, Айтэчыкъом икуп Аскъэлае къызек1ухэм а1уагъэу, аш1агъэу, Мафэкъо Урысбый ахэм зэрадэзек1уагъэу къыгъэлъагъохэрэр ык1и ахэмэ анэмык1 ч1ып1эхэм прозаизмагъэ къазыщыхафэхэрэр мымак1эу къыхэк1ы. Ау ахэмэ зык1и къагъэшъэхырэп поэтическэ бзэпсы гъэпсыгъагъэу поэмэм хэлъыр, эпическэ нэшанэу хэлъыр нахь агъэпытэ нахь. Теуцожь Цыгъо и1эпэ1эсэныгъэшхо къыхэщы поэмэу «Пщы-оркъ заоми». Лэжьэк1о жъугъэхэм яц1ыфыгъэ, ял1ыхъужъыгъэ апэгъэуцугъэу пщы-оркъхэу техыгъэр зи1усэу, к1алэр янэ ыбгъэ к1эзычымэ шэк1ык1э хы1ушъом щызыхъожьхэу, гъунэнчъэу зезыхьэхэрэр ц1ыфыгъэнчъагъэрэ къэгъэлъэгъок1э жъалымэгъэшхорэ амал зэфэшъхьафхэмк1э игъэк1отыгъэу усак1ом рытегъэлъэгъук1ых. Идееу пкъырылъымрэ стилэу зэритхыгъэмрэ зэтефэу, зэфэш1оу поэмэм иусэ бзэпсхэр к1эщыгъэх: жъалымагъэм изехьак1охэр къыгъэлъагъо зыхъук1э, е ащ къытегущы1э зыхъук1э, гуфэплъ-умыс мэкъамэм ижъэрымэ сатыры пэпчъ, гущы1э пэпчъ къахелъэсык1ы; лэжьэк1о ц1ыфхэм ящы1ак1э, язек1ок1э-псэук1э къызыщигъэлъэгъорэ ч1ып1эхэми, е ежь усак1ор игурышэ-гупшысэхэмк1э ахэмэ ящы1ак1э къытепсэлъыхьэ зыхъурэм – гук1эгъоу, гуфэбагъэу ахэмэ афыри1эм инэфи ифаби а сатырхэм ащызэхэош1э. Щы1эк1э-псэук1эу я1эмк1э, зек1ок1э-ш1ык1эу ахэлъымк1э, я1эшэшъуашэхэмк1э л1акъо пэпчъ гъэнэфэгъагъэ хэлъэу, гъэпщыл1ак1охэр зы лъэныкъоу, лэжьак1охэр адрэ лъэныкъоу щы1эныгъэм инэпкъит1у зэпыщыт 1упк1эу, нафэу танэ1у къырегъэуцох поэтым. Ау а лъэныкъо пэпчъ зэшъозэщ зэик1эу гъэчъыгъэу щытэп. Ежь-ежьырыгъэ зи1э нэбгырэ пчъагъэхэм ясурэт 1упк1эхэр янэплъэ-1уплъэк1и, яшэн-нэшанэхэмк1и, ягущы1ак1эк1и къэпш1эжьыхэу, пщымыгъупшэжьыхэу усак1ом ипщыналъэ къыщитыгъэх. Ащ фэдэх, гущы1эм пае, лэжьэк1о жъугъэхэу къыгъэлъагъохэрэм къашъхьащыщхэу, къахэ1этык1ыгъэхэу Хьанахэкъо Къымчэрые, Дэпчэн 104 Хъусенэ, Мамыкъы, Пырынэ ык1и ахэмэ анэмык1хэм яобразхэр, зы лъэныкъомк1э; пщы-оркъхэу къыгъэлъагъохэрэм къахэщыхэу Къунчыкъокъо Пщымафэ, Ахджагукъо Пщыкъуй, Джэджыкъом, Бэщыкъо Къоцэжъым, Бэрзэджым, Шыумэныкъом яобразхэр – адрэ лъэныкъомк1э. Шъыпкъэ, нахь игъэк1отыгъэу къигъэлъэгъук1ыгъи, нахь бгъуза1оу къэтыгъи ахэтых ахэмэ, ау поэтым и1эпэ1эсэныгъэ ишыхьатэу зыр адрэм хэмыгъэк1ок1энэу, 1упк1эгъэ-нэфагъэ ахэлъэу зэк1эри гъэпсыгъэх. Хьанэхэкъо Къымчэрые зыфэбэнагъэу, ау къыдэмыхъугъэ зэфэдэныгъэр ыужым гъэпсыгъэ хъугъэ. Нэужым, лъэпкъ зэфэшъхьафхэм ячырэк1о-лэжьак1охэм ясатыр хэтхэу адыгэхэри революцием хэлэжьагъэх, нахьыш1ум к1эхъопсхэу щы1эк1ак1эр агъэпсыгъ. А щы1эк1ак1эми Теуцожь Цыгъо усабэ фызэхилъхьагъ. Гупшысэ-гурышэу «Дунэежъым изэрэщытыгъэ щымыгъуазэм // Дунэяк1эм щыгъозэгъуае фэхъущт» зыфи1орэм къыпкъырык1ызэ, лъэхъанык1эм имафэхэм яорэд, япщыналъэхэр зэхелъхьэх. Щы1эк1ак1эм иорэд къызыщи1орэми дунэежъ ш1унк1ым игукъэк1ыжь дыджхэр къащыдехьыех, жъым егъэпшагъэу к1эр къеты: жъым гуфэплъыныгъэ ин фытегъэш1ы, к1эр нахьыш1у тегъэлъэгъу, тинепэрэ мафэ джыри нахь нэфы, баи зэрэхъуным тк1уач1э тыфышъхьамысыным тыфап1у Теуцожь Цыгъо иусэхэм, ипщыналъхэм. Теуцожь Цыгъо итворческэ гъэхъагъэхэр тиадыгэ лъэпкъ духовнэ мылъку 1ахьыш1оу зэрэхэуцуагъэхэм, п1уныгъэ к1уач1эу, ш1огъэ дэхагъэу ахэм ахэлъым джы къызнэсыгъэми къазэрэк1имычырэм ш1ошъхъуныгъэ къыпхалъхьэ ахэм гъэш1э к1ыхьэ зэря1эщтымк1э. *** Теуцожь Цыгъо къызыхъугъэр августым и 15-м, мыгъэ илъэси 150-рэ мэхъу. А мафэр адыгэ литературэм, адыгэ культурэм, зэрэадыгэ лъэпкъэу имэфэ лъап1. Сыда п1омэ, творческэ дышъэ к1энэу – лъэпкъ гупшысэр, лъэпкъ зэхаш1эр зыпкъырылъ псэлъэ зэк1у-зэгъэфагъэхэу Цыгъо усэхэу, пщыналъэхэу ыусыгъэхэр адыгэ лъэпкъым идуховнэ культурэ хэуцуагъэх, 105 ц1ыфы жъугъэхэм ягупшысэ, язэхэш1ык1ы щыщ шъыпкъэ хъугъэх, нэмык1 лъэпкъхэми алъы1эсыгъ. Ежь усак1ор зыщымы1эжьым илъэс 65-рэ теш1эжьыгъэми, ипсэлъэ 1ушхэм, ипсэлъэ лъэшхэм амакъи къе1ыхырэп, ашъуи зихъожьырэп, зэок1ыхэрэп. Ш1уш1агъэр – к1одырэп: ш1оу ыш1агъэри зыш1агъэм ыц1и зэгъусэхэу къэнэжьых, лъэхъанык1эу къак1орэм пэпчъ дыщэ1эх. Джащ фэдэу, зиш1уш1агъэ мык1одыжьэу, къык1элъык1орэ л1эужык1э пэпчъ дыщы1энэу къанэхэрэм зэу ащыщ адыгэ лъэпкъ усэк1ошхоу Теуцожь Цыгъу Алый ыкъор. Мыекъуапэ, 2005, 20.05. 106 ПСЭМ ИФЭБАГЪЭ ГУМ КЪЕНЭЖЬЫ Гукъэк1ыжьхэр техьэ-тек1ых. Зы гукъэк1ыжьым ухилъэсагъ пш1ош1ызэ, нэмык1 гукъэк1ыжьыр уахътэм ипщагъо къыхэсык1ышъ къыосыл1э. Тызэ1ук1эмэ, тызэфэгуш1озэ тызэпэгъок1эу, тызэпэ1апчъэмэ тызэфатхэу, шъыпкъэм, 1офыгъо гъэнэфагъэм имызакъоу сэмэркъэу дахэри тазыфагу къыщетфэк1эу, щы1ак1эр къины1оми, «тхамыш1ык1эу тиш1угъоу» тыщы1агъ. Щы1эныгъэм ищэрэхъ чэрэгъузэ лъэк1уатэ, тэри тызыдехьы. Ащ фэдизым уахътэм ишъхьал ащ щэхьаджэ. Пыти, махи, пхъаши, шъаби, изэфэд: зэхэдз имы1эу ехьаджы, къыдегъэтэкъу, къызэрегъэт1ылъэк1ы. Ау ныбжьык1эгум гугъэ лъагэу зыди1ыгъым ригъэлъэгъурэп щы1эныгъэм гъунапкъэ зэри1эр, лъэбэкъоу ыдзырэ пэпчъ ащ нахь пэблагъэ зэриш1ырэр. Шъыпкъэ, сэмэркъэу 1оргъэжьым тыхэтэу ащ игугъу тш1эу къыхэк1ы, ау тыщтэк1э арэп, дэхьащхэнэу ары нахь. Ары, къызэтынэк1ырэм изакъоп тызыдэхьащхырэр, тызынэмысыгъэгоу, зыфэдэр джыри тымыш1эрэри ары нахь... Нэк1убгъуих хъурэ письмэ к1ыхьэу Москва къыритхык1и Жэнэ Къырымызэ (ащыгъум ар Литературнэ курсхэм ащеджэщтыгъэ) жъоныгъок1э мазэм 1958-рэ илъэсым къысфитхыжьыгъэм сиупч1эхэм яджэуапхэр игъэк1отыгъэу къащыритыжьыгъэх. Апэрэу творческэ лъэбэкъу зэридзыгъэр, усэ сатыр зэгъэфак1эу зыди1ыгъыгъэр, ащ ылъапс, ахэмк1э еплъык1эу и1эхэр и1офш1эн зэрэщигъэцак1эхэрэр, джащ фэдэу, джащ фэдэу тиадыгэ литературэ и1офыгъо зэхэфын-ушэтын лъэныкъохэм афэгъэхьыгъэ упч1эхэм яджэуап гъэш1эгъонхэр Къырымызэ къытыжьыгъэх. Ар зы нэбгырэ 1офыгъоу щытэп, лъэпкъ литературэм игъогу лъыплъэрэ пстэуми зэдыря1оф. Адыгэ усэзэхэлъхьак1эм Къырымызэ къытегущы1эшъ, щысэ къегъэлъагъо Уджыхъу Адылджэрые иусэу «Завод» зыфи1орэр: Мэгырзы, мэхьапщэ, Ет1упщыгъэу мэбыу, 107 Зэблэузэ ихьашъохэр къек1ок1ы...» зыфи1орэм тек1ыгъэх. Ау а усэзэхэлъхьэк1э дэгъур зыгъэфедэхэрэри щы1эх... Ежь Къырымызэ апэрэ усэу ытхыгъагъэм исатырхэмк1и къеушыхьаты адыгэ усэзэхэлъхьак1эм хэш1ык1 зэрэфыри1эр, ар ыужыми иусабэхэм ащигъэфедэщт: Унэм укъик1ымэ зэк1э фыжьыбз, Нэбзыцы лъапсэхэр жьым къегъэлыдж, Псыджэгулэу уалъэрэр къегъэуцуа1... А адыгэ усэзэхэлъхьак1эр Еутых Аскэр зэрэ1эк1элъыри къегъэлъагъо поэмэу «Пщыналъ» зыфи1орэм къыхэхыгъэ сатырхэмк1э: ... Ау сатырхэр Агъэпытэу Тиотрядхэр Пхъашэу къак1ох, Тикъутырмэ Къадэк1ыгъэу Тхьамык1адзэр Мэзым фэд... Щысэхэр къегъэлъагъохэшъ, къызэфехьысыжьых, гу лъыттэнэу тына1э тырытегъадзэ: «Еплъ ар зэрэтхэрэм, — е1о Къырымызэ. — Сатыр к1оц1мэ музыкэр арыт, зэфэдэ макъэмэ сатырхэр зэрапхы, зэращхы. Адыгэ усэ зэхэлъхьак1эри, — лъегъэк1уатэ Къырымызэ игупшысэхэр, — европейскэри зэхэбгъэк1ухьэмэ, сэ нахь къек1оу сш1ош1ы. Гущы1эм пае, «Хьалыжъыер зэрэзгъэжъагъэр» зыфи1оу стхыгъэр мырэущтэу къырегъажьэ: Тхьацур сэпшэ, тхьацур, сэфы, Бзыуцыфым фэдэу фыжьы, Сэуфэрэтышъ зэпысэщхэ, К1энк1эпс гъожьыр къыщысэфэ 1ушъхьэ 1эш1ур тесэутэ, Тэджэпс хэлъышъ зыкъе1эты, 108 Ар табыч1эм есэгъэк1у, Хьаку к1ы1ум маш1ор къек1у... Джащ фэдэ 1офыгъо «1этыгъэхэм» ахэгъэщагъэу сэмэркъэу дахэм письмэ псалъэм зыкъыще1эты: «Мыщ фабэм ыцыпэ къыщылъэгъуагъ ны1эп, гъатхэм зыкъегъэлъажъо, зыш1ош1ыжьэу къэк1о: дэхэ пстэуми арары зызэраш1ырэр». Арэущтэу къырещажьэшъ, ныбжьык1эгум къитэджэрэ гукъэк1-гугъэ-гуш1уагъохэм яорхэу усэк1огум щыуалъэхэрэм ори уахырегъэлъасэ. Гъэпсэфын, чэфын, джэгунхэм апае уахътэ щы1эп. «Ау тш1эрэр тш1омак1эшъ, дэбыбэжьы, нахьыбэм дэбэджэжьы. нэшхъэигъэм ымакъэ тылъэбанэ. Щы1эныгъэр къыхапщэ Аузэ, арары чэф-жъотэу ц1ыфыр бэным зэрэгъэпсыгъэр», зыкъэзы1этыгъэм. — Ежь Къырымызи ыгук1э ащ нэсыгъэу къы1огъагъэу сш1ош1ырэп, сэри ащ фэдиз мэхьанэ ястыгъагъэп а гущы1эхэм. К1о, а1о хэбзэ философскэ къэ1ок1э къек1ок1эу слъыти, ащ фэдизэу хъатэу семыгупшысэу седжи сырык1уагъ. Ау пцэш1ощэ к1уач1эу а гущы1эхэм апкъырылъыр гуч1э лъапсэм нэсэу зэхэсш1агъ Къырымызэ идунай зехъожьым. Джыри ащ нэсыгъагъэп Къырымызэ — илъэс 65-м итыгъэ къодый ны1эп, ау сыдэу пш1ына?! Хьадэгъум ныбжь зэхэдз и1эп, л1эныгъэр жъыгъэ-к1агъэп... Зигъэпсэфын, ык1уач1э зыпкъ ригъэуцожьынышъ и1офш1эн ыгъэлъэшын имурадэу Кисловодскэ санаторием жъоныгъуак1эм и 1-м к1онэу зигъэхьазырыгъ. А мазэм и 5-м Пэрэныкъо Муратэ, и 9-м Шъхьаплъэкъо Хьисэ щыгъупшагъэхэп къызыщыхъугъэ Къырымызэ. мафэхэм Пэш1орыгъэшъы1оми, атефэ. Ахэри мэлылъфэгъум иаужырэ мафэ къэгъэгъэ 1эрамышхуит1у зыдищи, Пчыхьал1ыкъое къэм к1уи, иныбджэгъу нахьыжъит1умэ ябэнхэм атырилъхьагъ. А лъэбэкъуми къеушыхьаты Жэнэ Къырымызэ игук1эгъу ини, иныбджэгъугъэ шъыпкъагъи... Щыгъупшагъи хани ымыш1эу, уцуи гъэпсэфи имы1эу ичэщи имафи зэпымыоу лъэпкъш1эжьым, лъэпкъ литературэм, культурэм фэлажьэзэ усэк1огур къызэтеуцуагъ. Джыри, джыри щы1эн фэягъ. Ары шъхьае, ежь зэри1уагъэу, «щы1эныгъэр арары зэрэгъэпсыгъэр». 109 Къырымызэ зыш1эщтыгъэ пстэури щыгъуаз гук1эгъушхо ащ зэрэхэлъыгъэм. Ежь ышъхьэк1э и1оф нахьи ныбджэгъугъэм и1оф ыпэ ыш1эу фэшъыпкъагъ. Ащ ишыхьат Андрыхъое Хъусенэ итворчествэ зыпкъ игъэуцогъэнымк1э Къырымызэ ыш1агъэхэр. Хъусенэ пасэу тхэу ригъэжьагъ. Усэ бэк1ае гъэзет нэк1убгъохэм къащыхиутыгъ, ау тхылъ къыдэгъэк1ыгъо имыфэзэ, Хэгъэгу зэошхом щыфэхыгъ. Ащ фэдэу тхэнымк1э гъэхъэгъэ гъэнэфагъэ зыш1ыгъэхэу, тхылъ къыдэзыгъэк1ыгъэхэри ахэтыгъэх заом хэк1одагъэхэми. Ау Къырымызэ ипхъэепсыек1э Андрыхъое Хъусенэ илитературнэ-творческэ 1офш1агъэхэр лъагэу Андырхъуаем гъэзет-журнал зэфэшъхьафхэм иусэхэр къэ1этыгъэхэ хъугъэ. янэк1убгъохэм Къырымызэ къариугъоик1ыжьыхи, усэ тхылъэу «Сэ сиорэд» зыфи1орэр 1946-рэ илъэсым къыдигъэк1ыгъ. Ныбджэгъум ипсэемыблэжь- л1ыхъужъыгъэ ежь Къырымызэк1и творческэ к1оч1э къэк1уап1эу хъугъэ: иныбджэгъу лъап1э фэгъэхьыгъэу усэу, орэдэу, тхыдэу, пьесэу Къырымызэ ытхыгъэхэм лъэпкъ литературэр агъэбаигъ — зы лъэныкъомк1э, ят1онэрэ лъэныкъомк1э — лъэпкъ ш1эжьым ихъазынэщы мык1осэрэ жъуагъоу Хъусен ыц1э хигъэпытыхьагъ... Хъусен изакъоп Къырымызэ иш1уш1агъэ зылъы1эсыгъэр. Ащ игук1эгъу-бэрэчэтыгъэ алъы1эсыгъ нэмык1ырэ тхэк1о ныбжьык1эхэу, зитворчествэ къызэ1ухыгъо имыфэзэ заом имаш1о хэстыхьагъэхэми. Ахэм яусэ бэк1аехэр къыугъоижьыхи, «Ягущы1и я1аши чаныгъэ» (1966) ык1и «Ахэри непэ къытхэтых» (1975) зыфи1орэ тхылъхэр Къырымызэ къыдигъэк1ыгъэх. Жъоныгъуак1эм и 17-м 1959-рэ илъэсым Москва къыритхык1и, Къырымызэ письмэу къысфитхыгъэм къыще1о: «Неущ писательхэм ясъезд сэк1о. Билети 5 тикурс къыратыгъ. Ащ щыщэу зыр къысфагъэшъошагъ. ...Поэт к1алэу Къумп1ылыр литинститутым щеджэнэу пылъ. Ащ истиххэр рецензие сш1ынхэу къысатыгъ. Амал и1эмэ ч1эдгъэхьащт. Ахэм непэ, 17.05, сапэс... 1.06-м экзаменхэр сэ есэгъажьэх...» Гъэтхапэм и 30-м 1960-рэ илъэсым къысфаригъэхьыгъэ письмэм Къырымызэ къыще1о: «Ныбжьык1эхэм я1эпы1эн и1оф. Къысэуал1эрэм 110 сш1эрэмк1э сы1эпы1э. изэхэгъэуцон Илъэси сыпылъ. сахэ1эзахьыжьыгъ, А автор 2 мэхъуи тхылъым орэдхэр зыдэт къыдахьэхэрэм ныбжьык1абэмэ 1эпы1эгъу тхылъым ащыщыбэхэм сафэхъугъ. И. Мэщбаш1эм иапэрэ стихотворениеу «Советскэ дзак1ор»∗ сэры хэзыутыгъэр. Поэт к1элак1эу Къумп1ылыр литинститутым заочнэу ч1эхьан зэхъум сыде1агъ. «Социалистическэ Адыгеим» илъэс 13 сызыч1эсым литературэ нэк1убгъо пчъагъэ сш1ыгъэ. «Зэкъошныгъэм» иредколлегие сыщыщ. Ащ къыдахьэрэмэ сяджэ, сяупхъужьы. К1о, джахэр арых сэ джэуапэу къыостыжьынхэ слъэк1ыщтыр». Ащ фэдэу зы щысэп, щысит1оп къэпхьын плъэк1ыщтыр Къырымызэ иш1уш1агъэхэу. Ахэр гук1эгъугъэм, хьалэлыгъэм ячылэпхъацэхэу адыгэ литературэм игубгъо щипхъыгъэх, лэжьыгъэ гъэнэфагъэхэр къатыгъэх, тапэк1и къатыщт. О къызыщымыгъак1эу, зыгорэм зыгорэ фэпш1эн плъэк1ыщтэп. Зыгорэм фэпш1агъэм к1уач1эу хаплъхьэрэр о пшъхьэ фэпш1эжьымэ, щэч хэлъэп, уикон нахьыбэ илъы хъущт. Ау гук1эгъу зыхэлъым ежь ышъхьэ закъоп ш1о1офыр. 1эпы1эгъу зищык1агъэм 1эк1игъэхьэшъумэ ш1у зыгу илъ ц1ыфым ащ тхъагъо хегъуатэ. Хэти фитыгъэба Къырымызэ ыш1эгъэ ш1уш1агъэр ыштэнэу. Ау ар зыш1эн зылъэк1ыгъэр Къырымыз ары ны1эп. Ари Тхьэм къыпхилъхьан фае. Нит1ури псауми еджэным, тхэным егъэпшъых. Адэ, нит1умэ алъэгъун фаер зы нэлъэныкъомк1э плъэгъун фае зыхъук1э, ащ хьылъэу телъыр сыд фэдизэу хъура?! 1944-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу 1983-рэ илъэсым нэс, илъэс 40-м къык1оц1, нит1у 1ахьэр зы нэм тегъэк1агъэу Къырымызэ къыхьыгъ. ...Тыгъэгъэзэ маз, 1944-рэ илъэс. К1ымэфэ чъы1, лыгъу-лыст. Итанк мэш1о тхъуабзэр ыгъэустхъозэ Къырымызэ пыим жэхэо, осыр пщэ коренэу ыгъэутысэзэ, чъэм хэтэу пый мэхъаджэр хегъафэ. Лъэбэкъу пэпчъ хьадэгъум ищынагъо ∗ шъхьащыт. Джабгъумк1и сэмэгумк1и щэхэр щэшъуих, Мы усэр «Тыдзэк1о к1ал» ыц1эу альманахэу «Зэкъошныгъэм» №2, 1959-рэ илъэсым къыдэхьагъ. 111 фэмыщэ1эжьэу ч1ыгур мэгырзы, мэхьапщэ, мэщэ1у... А лъэхъэнэ хьылъэр ыгу къэк1ыжьызэ, усэу «Ар заом щыхъугъ» зыфи1орэм Къырымызэ къыщетхы: Пыим итопыщэ блэ бзэгоу къыкъозышъ, Ош1э-дэмыш1эу ситанкэ къэк1эзэзы… Ищылыч танджышъуи, къызэлъэпхъапхъэ, Щэ къутафэр сынэгу сэ къытырепхъэ. Дунаир зэфэдэу къызэлъэуш1унк1ы, Сфэмыхъук1э зэуап1эр къызэсэнэк1ы.... Джащ тетэу ынэ лъэныкъо имы1эжьэу, ау зынит1у псаумэ аш1эрэм нахьыбэ ыш1эзэ, Къырымызэ опсауфэ 1оф ыш1агъ: тхагъэ, тхак1охэм язэхэщэк1уагъ, мамырыныгъэм ибэнэк1уагъ, общественнэ щы1эк1э- псэук1эм чанэу хэлажьэзэ къыхьыгъ. «Хъохъу» зыфи1орэм усабзэк1э щызэригъэфэгъэ гурышэ-гупшысэр тхьак1умаш1у, чанэу, сакъэу щытыныр, бзэгум шъыпкъэр къы1оу, шъыпкъэр жэм къыдэк1эу, яшъыпкъагъэ рагъэлъап1эхэу, ячыжьэрыплъагъэ къыщымык1эу, зэк1э ралъэгъук1 зэпытыныр, шъхьэм илъ шъхьэкуц1ым акъылыгъэшхо хэлъынэу, щыуагъэ фэмыхъоу 1офхэр зэрагъэзек1онхэр янасып къыхьэу щы1энхэм фэгъэхьыгъэу л1ыжъым къы1огъэ хъохъур — Къырымызэ ищы1эныгъэ гъогук1э, итворчествэк1э шапхъэу, бзыпхъэу и1агъ. Шъыпкъагъэм, зэфагъэм, гук1эгъум къафаджэщтыгъ, ахэм джы ежь яджэмакъэу, ятамыгъэу тэрк1э хъугъэ. Зыр къэхъу, адрэр мал1э. Ежь поэтым зэри1уагъэу, «щы1эныгъэр арары зэрэгъэпсыгъэр». Ары шъхьае, сыд 1о фаеми, л1эныгъэм уесэн плъэк1ырэп. Хэт л1агъэми гухэк1, гугъэуз, ау ц1ыф дэгъу, ц1ыф лэжьэк1ошхо зыл1эк1э, унэгъо е л1экъо закъом ич1энагъэп, зэрэлъэпкъэу, зэрэхэгъэгоу, зэрэдунаеу ич1энагъ. Ащ фэд тэрык1э Жэнэ Къырымызэ зэрэтхэк1ыжьыгъэр... Къырымызэ идунай зихъожьыгъэм илъэс т1ок1 теш1агъ. Ау ар ыгурэ ыпсэрэк1э, игупшысэ-ипсалъэхэмк1э непи тигъусэ. Тэри тизакъоп, непэрэ 112 закъоп ык1и зытигъусэр: неущ щы1эщтхэми, аужык1э къык1элъык1ощтхэми адыщы1эщт. Сыда п1омэ Къырымызэ ыц1э лъэпкъ литературэм, культурэм, тарихъым лъэпсэ пытэк1э хэуцуагъ, л1эужык1э пэпчъ игупшысэ хэлажьэу, игугъэп1э-гупшысэхэм як1оч1э къэк1уап1эу, мычъэкъожьын псынэк1эчъэу Къырымызэ итворчествэ лъэпкъым къыфэнагъ. Гъэз. «АМ», 1999, мартым и 8. 113 ЕФЭНДЫ, К1ЭЛЭЕГЪАДЖ, УСАК1О Лъэхъэнэ техьэ-тек1хэм ахэлэжьэрэ к1оч1э зэпыщытхэм, к1оч1э зэнэкъокъухэм лъэныкъорыгъуазэхэр щы1эныгъэм хаш1ыхьэх. Тетыгъор зие хъурэм голъадэхэу, гъусэ фэхъухэу, ар къаухъумэу, ащ фэдаохэу а1озэ, мыхъуныбэ зыш1эхэрэр къэхъух. Лажьэ зимы1э ц1ыфэу агъэмысагъэр уухыижьын умылъэк1эу охътабэ ыкъудыеу мак1эп къызэрэхэк1ырэр. Ау бэ ш1эн, мак1э ш1эн, уахътэм ищыбзэ утхындзэзэ шъхьадж ич1ып1э регъэуцожьы, ери ш1ури къэнэфэжьы. Шъыпкъэ, хабзэм илажьи ащ хэлъ, ау хабзэм зэрилажьэм нахьи ежь ц1ыфхэм нахьыбэу ялажьэу мэхъу. Ащ фэдэу мак1эп тихэгъэгу, тэ итадыгэ шъолъыри зэрэхэтэу, ихъухьагъэр щы1эныгъэм икъэгъэзэп1эшхоу хъугъэ я ХХ-рэ л1эш1эгъум икъихьагъум. Тэ, адыгэхэмк1э, (ар ы1онэуи тэщ нэмык1ыби къэхъущт!) Октябрэ революцием, Совет хабзэм къытфаш1агъэр ныбжьык1эхэм икъоу аш1эрэп, ащ къыхэк1эуи фыщытык1эхэри зэщык1ук1ыгъэх. Хэти къыгурэрэ1у, зэхерэш1ык1: ят1онэрэ дунэе заом пачъыхьагъур псаоу къыхэк1ыжьыгъагъэмэ, тихэкужъ зы адыгэ къинэжьыщтыгъэп, лъэпкъэу тыщы1эжьыщтыгъэп. Пачъыхьэ хабзэм унашъо ыгъэхьазырыгъэхагъ заор зэраухэу хэкужъым къинэжьыгъэ адыгэ т1эк1ур (а лъэхъаным тиадыгэ шъолъыр адыгэу нэбгырэ мин 43-рэ ны1эп къинэжьыгъагъэр!) унэгъо-унагъоу (чылэ-чылэу арэп!) Сыбыр тыригощэнэу. А пачъыхьэ унашъор революцием ипхъэ1ашэ ч1ижъухьагъ, тхьамык1агъоу къыддызэрахьан агу хэлъыгъэм тыщиухъумагъ, тилъэпкъыгъэ ылъэ тыригъэуцожьыгъ. Еджэныгъэ-гъэсэныгъэмк1э, псауныгъэм икъэухъумэнк1э, щы1эныгъэм исыд фэдэрэ лъэныкъок1и ш1уш1агъэу Совет хабзэм ыш1агъэр къэпчъыгъуай. Ар зэрэпшыни, зэрэпщэчыни щы1эп, зэбгъэпшэни, зыпэпш1ыни къэгъотыгъуай. Арэу щытми, ежь ц1ыфэу а лъэхъаным зэдыщы1агъэхэм яеплъык1э-язэфыщытык1э ылъапсэу тилъэпкъ культурэк1э утын гъэнэфагъэхэр тщэчыгъэ. Ахэм зэу ащыщ апэрэ адыгэ тхак1охэу, адыгэ тхыгъэ литературэр къезыгъэжьагъэхэм къарык1уагъэр. 114 «Бзыушхор зэк1эц1ым бзыужъыер пэк1эц1ыжьынэу зыфежьэм ыц1ый зэрытхъыгъэ» зыфа1орэм ехьщырхэр ц1ыф щы1эныгъэми хэхъухьэ. Идейнэполитическэ зэнэкъокъоу Урысые гупчэм щызек1орэм зэфэхьысыжьэу ащ щараш1ыл1эрэм фэдэхэр тэ тич1ып1эхэми ащаш1эу рагъажьэ. Ары шъхьае, ахэм зэраш1ыл1эн я1агъ, тэ ти1агъэп. Буржуазие адыгэхэм ямы1агъэ пэтзэ, гупчэм буржуазнэ националистхэр щы1эхэ зэхъум, а ц1эр тэри бэмэ апаш1эу, аш1уахалъэу фежьагъэх. Дин ш1эныгъэзехьэхэу щытыгъэхэу лэжьэк1о къызэрык1охэмк1э Совет хабзэм зэфагъэу зэрихьэхэрэм апае гоуцуагъэхэу, гъусагъэ дэзыш1ыгъэхэу, ш1эгъэн фэе анахь пшъэрылъ шъхьа1эмк1э к1оч1эш1у, к1оч1э чан хъугъэхэм (революциер зытек1уагъэр илъэсипш1 зыщыхъурэм ехъул1эу емыджэныгъэр гъэк1одыгъэныр анахь 1офыгъошхоу, анахь 1оф шъхьа1эу хабзэм пшъэрылъ ыш1ыгъагъ) зыгу мыкъабзэхэр апытхыхьэхи, хьапс арагъэш1ыгъэх. Ахэм ащыщыбэхэм къагъэзэжьыгъэп. Ахэм зэу ащыщ ефэндыгъэу, апэрэ адыгэ тхэк1о-усак1охэм ясатыр хэтыгъэ Мэщфэш1у Шъалихьэ Сэлымэ ыкъор. Шъалихьэ къызыхъугъэр ик1ыгъэ илъэсым 115-рэ хъугъэ. Динш1эныгъэмрэ адыгабзэмрэк1э езыгъэджэщтхэ к1элэегъаджэхэм яапэрэ курсэу Екатеринодар 1914-рэ илъэсым щызэхащэгъагъэм щызэдеджэгъагъэх нэужым адыгэ егъэджэн-п1уныгъэ 1офым, лъэпкъ жэры1о 1оры1уатэхэр угъоигъэнхэм, адыгэ литературэм, зэрэпсаоу адыгэ лъэпкъ культурэм зи1ахьыш1у хэзыш1ыхьагъэхэу Мэщфэш1у Шъалихьэ, Уайкъокъо Аюбэ, Уджыхъу Аскъалэ, Хьамхъукъо Хъусенэ, Бахъукъо Шъалихьэ, Бэгугъэ Ахьмэд, Хьанэхэкъо Теуцожь, Бастэ Мыхьамэт.1 Мэщфэш1у Шъалихьэ еджэныгъэ-гъэсэныгъэм зызэрэфикъудыи- щтыгъэр нафэу хэолъагъо ищы1эныгъэ гъогу. Илъэсыбэрэ араб тхылъым еджагъ, ащ имызакъоу Хьалъэкъуае дэт илъэсит1у нормальнэ училыщыр къыухыгъ.2 Ау ахэми къащыуцугъэп. Къушъхьэч1эсхэм я1оф пылъэу Екатеринодар дэт 1офш1ап1эм 1914-рэ илъэсым апрелым и 22-м лъэ1у тхылъ 1 2 Еплъ: Краснодар краим и Къэралыгъо архив, ф. 660, оп.1, ед. хр. 28. Краснодар краим и Къэралыгъо архив, ф. 660, оп. 2, ед. хр. 2014. 115 реты Хьалъэкъое къоджэ мэщытым иимамынымк1э экзамен 1ахынэу. А лъэхъаным Къур1аным иеджэн, ефэнд хъунхэм ямызакъоу тыдэк1и еджэныгъэ-гъэсэныгъэм динш1эныгъэмрэ къыфэтэджыгъэхэу адыгабзэм иегъэджэнрэк1э щытыгъ. к1элэегъэджэ Арыти, курсхэр а илъэсым къызэ1уахыгъагъэх. Ащ щеджэхи, уплъэк1ун экзаменхэр 1оныгъом и 2-м 1914-рэ илъэсым зы1ахыгъэ нэбгырэ 29-мэ ахэтыгъ Мэщфэш1у Шъалихьи. Сэнэхьатэу зэригъэгъотыгъэм гурэзагъэ хигъуатэу 1офи ыш1эщтыгъ. Уахътэр бырысырыгъ, зэблэхъугъэу, зэхъок1ыгъэу хъущтыгъэр бэ. Сыдым къыхэк1ыми мэзаем и 29-м 1919-рэ илъэсым джыри лъэ1у тхылъ Шъалихьэ етхы ефэндыц1эр къыратыным пае уплъэк1ун экзаменхэр рагъэтынхэу. Къоджэ правлением ащ тхылъэу гуилъхьагъэм къызэрэщи1орэмк1э, Шъалихьэ илъэс 31-рэ ыныбжь, илъэс 13-рэ араб тхылъ еджагъ, классит1у еджап1э къыухыгъ, арышъ, ефэндыц1эр и1энымк1э уплъэк1ун экзаменхэр 1ахынхэм к1элъэ1у. Къоджэ правлением а ытхыгъэр гъэцэк1агъэ зэрэхъугъэр а тхьэпэ дэдэм ык1ыбк1э тетхэжьыгъ. Ащ къыще1о: «Жъоныгъуак1эм и 8-м 1919-рэ илъэсым Мэщфэш1у Шъалихьэ уплъэк1ун экзаменхэу ытыгъэхэм къаушыхьатыгъ ефэндыц1эр етыгъэнымк1э динш1эныгъэ икъу зэри1эр, ефэндыц1э фэусыгъэныр зэрифэшъуашэр». Тхылъым ык1эк1э къыще1ожьы ефэндыц1эр Шъалихьэ къызэрэфаусыгъэмк1э ар къэзыушыхьатырэ тхылъ (удостоверение) и 1оныгъом 29-м 1919-рэ илъэсым къызэрэфыратхык1ыгъэр.3 Шъалихьэ ячылэу Хьалъэкъуае изакъоп зыщаш1эщтыгъэр. Адрэ адыгэ къуаджэхэми ащ идинш1эныгъэ, ар ц1ыфхэм алъигъэ1эсын ылъэк1эу зэрэщытыр аш1эщтыгъэ, уасэ фаш1эу, алъытэу щытыгъ. Ащ ишыхьат, мэлылъфэгъум и 19-м, 1919-рэ илъэсым Джэджэхьаблэрэ Тэуехьаблэрэ зэхэтхэу чылэ зэ1ук1э аш1и, Мэщфэш1у Шъалихьэ ефэндэу я1энэу унашъо зэраш1ыгъэр. 3 Ар дэдэм, н.2. Ащ изакъоп, а унашъом къыще1о шъэожъыехэмрэ 116 пшъэшъэжъыехэмрэ ригъэджэнхэуи. Ефэндэу 1оф зэриш1эщтым илэжьапк1и, к1алэхэр зэрэригъэджэщтхэм имэзапк1и унашъом къыще1о.4 Ефэнд зы 1энат1эри 1офш1эн ин. К1элэегъэджэн 1офыри 1офш1энышху. Нэбгырэ пэпчъ зы 1офыгъо фэгъэзагъэу, ыгу ащ телъэу ыгъэцак1эу щытыгъэмэ, боу щы1ак1эр дахэ, баи хъуныгъи. 1офыгъо инит1оу Шъалихьэ ыгъэцак1эрэм и1офш1эн щиухыщтыгъэп: щы1эк1э-псэук1эм хэхъухьэрэ-хэш1ыхьэхэрэм чанэу щы1эныгъэм 1офыгъо къыгъэуцурэ ахэлажьэщтыгъ, шъхьа1эхэм ш1эгъэн фаеу язэш1охын пшъы, къызэк1ак1о ымыш1эу, ык1уач1э къызэрихьэу и1ахь хиш1ыхьэщтыгъэ. Ащ фэдэ шэн-нэшэнэ гъэпсык1эу Шъалихьэ и1эр ары Совет хабзэр загъэпсым апэрэ к1элэегъаджэхэм ясатыр хэзыгъэуцуагъэр. Еджап1эхэм зэращеджэщтхэ тхылъхэр, зэджэщтхэ текстхэр щы1агъэхэп. Творческэ к1уач1э зыхэлъэу нахьыпэм ефэндэу 1оф зыш1эщтыгъэхэу джы к1элэегъаджэу лажьэхэу езыгъэжьагъэхэм ясэнаущыгъэк1э зэк1э зэш1уахыщтыгъэ: к1элэегъэджэ 1офэу аш1эрэм щагъэфедэнхэу апэрэ художественнэ произведениехэр атхыхэу рагъажьэ. Ыпэм ефэндыгъэхэу, нэужым Совет хабзэм иапэрэ к1элэегъаджэхэм – араб гъэсэныгъэ зи1э динш1эныгъэлэжьхэм къащежьэ адыгэ тхыгъэ литературэр. Щэч хэлъэп, агук1э ашти, гъусэ зыфэхъугъэхэ Совет хабзэм революцием идахэ а1оу пэджэжьыгъэр, тхэщтыгъэх. ытхыщтыгъ «…Апэрэу Кэстэнэ литературэмк1э Дмитрие, - араб интеллигенциер ары».5 Ар тэрэз, ау нэужым утынэу араб интеллигенцием рахыщтыми а динш1эныгъэр зэря1агъэр ары лъапсэу фэхъугъэр. Хэти ыш1эрэр иш1эныгъэрэ изэхаш1эрэ къащежьэ. Ц1ыф жъугъэхэми диныр аш1ошъ хъоу щытыгъ. Ефэндыгъэхэу, джы к1элэегъаджэ, тхак1о хъугъэхэми яш1эныгъи, язэхаш1и ар алъапс. Джа зэфэдэу зэдыряе ш1ошъхъуныгъэмк1э къик1ыхэзэ, араб гъэсэныгъэ зи1эхэу Совет хабзэм гохьагъэхэр ц1ыф жъугъэхэм яджэщтыгъэх еджэныгъэ-гъэсэныгъэм игъогу техьанхэу, ц1ыфыр шъхьафит зыш1ыжьырэ 1офыгъохэу хэбзак1эм зэрихьэхэрэм ахэлэжьэнхэу, 4 5 Ар дэдэм, н.3. Гъэз. «Колхоз быракъ», щылэ мазэм и 15, 1934. 117 агъэцэк1энхэу. Дэя ар? Энгельс етхы: «Ц1ыфхэм уифэмэ-бжьымэ атебгъэхьанк1э уфаемэ, ежьхэм аш1ошъ хъурэмк1э укъик1ын фае. Диныр зыш1ошъ хъухэрэм 1офэу адаш1эхэрэмк1э диныр я1эубытып1эу агъэпсын фае». Марксизм-ленинизмэр быракъыгъэми, ежь зылъытэрэм зэрилъытэрэмк1э къыримыгъэк1урэр щигъэзыезэ, аш1эщтыр аш1эу бэрэ къыхэк1ыщтыгъэ. Ащ фэдэ 1офыгъоу щы1эныгъэм щызэрахьагъэмэ анахь зэфэнчъагъэу къахэщы диным ылъэныкъок1э зэрахьагъэхэм ащыщыбэхэр. Ыпшъэк1э зигугъу къэтш1ыгъэ статьям араб интеллигенцием революцием апэу фэусэнэу зэрэригъэжьагъэр къе1ошъ, мырэущтэу лъегъэк1уатэ: «Арэу зэхъум ежь араб интеллигенциер иидеологиек1э буржуазнэу зэрэщытым къыхэк1ык1э революцэри буржуазием ынэк1э ылъэгъущтыгъ, ащ зэрилъэгъоу къыгъэлъагъощтыгъэ…» Джа зэфэхьысыжь еплъык1эр джыри нахь гъэлъэшыгъэу адыгэ тхак1охэмрэ ашугхэмрэ яапэрэ зэфэс щагъэпытагъ, адыгэ лирературэм ехьыл1эгъэ тхылъэу къыдэк1ырэ пстэуми а зэфэхьысыжьыр ащыпхыращыныр шапхъэ хъугъэ. А «чъыгэе бэщыр» ары ук1 утыныр динлэжьхэм зэрэрахыгъэр… Псалъэр и1ашэу, ш1эныгъэр игъуазэу илъэпкъ гъуазэ фэхъоу ищы1эныгъэ гъогу Шъалихьэ ригъэжьэгъагъ. Къуаджэхэу Хьалъэкъуае, Пчыхьал1ыкъуае, Тыгъургъой, Джэджэхьаблэ, Нэшъукъуае, Шэбэнэхьаблэ 1920 – 1937-рэ илъэсхэм к1элэегъаджэу 1оф ащиш1агъ. Исэнэхьат тхъагъо хигъуатэу, щытхъуи къыфихьэу, сабыймэ нэфыр афихьэу лажьэщтыгъэ. А рэзэныгъэр, гуш1уагъор усэу ытхыгъэми къахэщы. Ау дунэекъутэжьым ипсыархъуанэу хэти зизэфэдэм нэужым зигъогупэ зэпибзыгъэхэм ахэфагъ. «Жъыр зыкъутэу, к1эр зыгъэчъырэ» лъэхъэнэ плъыр-стырыр къыгурымы1уагъэк1э арэп, пэш1уек1уи к1оч1эгъу фыримыкъугъэуи арэп. Къыгуры1уагъ, жъыр 1эк1ыб ыш1ыгъ, к1эм гоуцуагъ, к1эм игъэпсак1охэм ясатыр хэуцуи, ылъэк1ыщтым фэдизк1э хэлажьэу ригъэжьагъ, адыгэ литературэм иапэрэ лъэбэкъухэр езыгъэдзыгъэхэм, апэрэ псалъ 118 щызыш1ыгъэмэ ащыщ, гъэхъэгъэ гъэнэфагъэхэр адыгэ лъэпкъ художественнэ гупшысак1эм щиш1ыгъэх. Художественнэ тхыгъэхэр зыдэт адыгэ тхылъэу апэ къыдэк1ыгъэ «Адыгэ 1эдэбыят угъоигъ» (Москва, 1924) зыфи1орэм усэу «Революцэм иорэд» ыц1эу зы усэшхорэ, драматическэ сценэжъыеу «Хьапсэч1эсым ипк1ыхь» зыфи1орэмрэ къыдигъэхьагъэх. Образнэ къэ1ок1э гъэк1эрэк1агъэхэм афэхыехэу, хъугъэ-ш1агъэхэр ритмическэ шапхъэм илъхэу къыпчъыныр гъэпсык1э шъхьа1эу я1 апэрэ адыгэ усэхэм. А ш1ык1э-гъэпсык1эм илъхэр адыгэ жэры1о усэхэм мымак1эу ахэтых. Джа пчъэрэбзэ ш1ык1эр игъэпсык1 Мэщфэш1у Шъалихьэ иусэу «Революцэм иорэд» къыщежьагъэр, зыфи1орэми. Урысыем ар Европэм Ят1онэрэ къызэрэнэсыгъэмк1э Дунэе къак1ошъ, заоу хъугъэ- ш1агъэхэр къыпчъыхэзэ, лэжьэк1о ц1ыфи, дзэк1ол1и, къэзэкъи зэгуры1охи, «зэрэзэхэтэу зы купышхоу» шъхьафитныгъэр къызэрэдахыгъэр къе1о, «Непэрэ 1офыр 1оф хъопсагъоуи къытфежьагъи, …Непэрэ мафэр, мэкъумэщыш1эх! Шъо шъуимафи, 1оф дахэхэр, шъупсэ ешъухьыл1и, къэжъугъотыгъ» е1ошъ, къэк1ощт мафэхэм гугъэу афыри1эмк1э еухыжьы. Къэпчъын гъушъэу щымытэу, Шъалихьэ иусэ образнэ къэ1уак1эм и1эш1упс зык1эт зэгъэпшэн-зэпэгъэуцунхэр сатырхэм къахэлыдык1ых. Хъурэ-ш1эрэм ежь авторыр зэрэфыщытыр, ар зэрэзэхиш1эрэр къагъэнафэ гущы1эу ыгъэфедэхэрэм, зэригъэфедэрэ ш1ык1эхэм. Ыгук1э ыштэрэм инэфи ифаби зэхеш1э, ащ епэсыгъэуи къэ1уак1э къыфегъоты. Джащ фэд ыумысырэ лъэныкъохэмк1и. Лъэхъанык1эм лэжьэк1о ц1ыфхэм гугъап1э къязытырэ к1уач1эу хэлъым чэфыгъо къыхилъхьагъэу «Тисоветми нурэ къыдзи, тыгъэм фэдэуи Кавказым къыридзагъ…» Тетыгъор зиехэу, ежь ышъхьэ и1оф щэхъу зимыгугъыхэм лэжьэк1о ц1ыфхэм хъоршэрыгъэк1э адэзек1охэзэ, ежь яфедэ 1офыгъохэр зэрэрагъахьэ. Ащ игумэк1ы хэт усак1ор: «Нурэ дахэм ц1ыф мэзахэхэм гу лъамытэу, Тетэу я1эхэм агъэделэхи» шъхьафитыныгъэм фэбанэхэрэм апагъощыгъэх. къэк1ощтыр, тек1оныгъэр Емрэ зиещтыр ш1умрэ усак1ом язэфыщытык1э, зинеущ зэгъэпшэн-зэпэгъэуцун 119 образхэмк1э къеты: «Тыгъэ-мазэр ошъопщэ мак1эк1э бгъэк1одына, Ыгу к1оди, кадетыжъыр ежьэжьыгъ». Нэмык1 ч1ып1и къыще1о: «Тисоветыр тыгъэм фэдэу къызыкъок1ым, Зэтек1ыеу буржуазиер ежьэжьыгъ». Усэр ят1онэрэу 1оры1уатэхэр» щытырадзагъ зыфи1орэм. (1968) тхылъэу Ыц1э советскэ «Адыгэ зэрахъок1и, «Революцием ехьыл1эгъэ орэд» ы1оу аш1ыгъ. Ау зэк1эм анахь гухэк1ыр авторым итекст зэрэдэзек1уагъэхэр ары: «Адыгэ 1эдэбыят угъоигъэм» къыдэхьэгъэ усэр сатыри 108-рэ мэхъу. Мыдырэм къыхаутыгъэр сатыр 20. Сатырхэми ахэ1эбагъэх: гущы1эмэ язэк1элъык1уак1э гущы1эу «е1эзагъэх», зэблахъугъэхэри, хэмытыгъэу хагъэуцуагъэхэри къыхэк1ыгъэх… «Хьапсэч1эсым ипк1ыхь» ехьыл1агъ. Хъугъэ-ш1агъэхэр ибэнак1оу Темыркъан зыфи1орэ пьесэжъыери къыгъэлъагъорэп, 1эхъу-лъэхъухэр ау революцием шъхьафитныгъэм тегъэпытыхьагъэу хьапсым ч1адзагъэу зэрэч1эсым къеушыхьаты тетыгъор зиехэм зэрапэуцужьыгъэр. Революциер зэрэтек1ощтыр, шъхьафитныгъэу зыфэбанэхэрэр къызэрадэхъущтым иш1ошъхъуныгъэ хэлъ пьесэжъыем. «…урыс пачъыхьэрэ инэралыжърэ къышъуаш1агъэхэр аш1омытэрэзэу, лажьэу къышъуаш1эрэр, лыеу къышъуахырэр аш1оемык1оу лэжьак1охэр къэтэджыгъэхэшъ а шъузыгъэпщыл1ыщтыгъэмэ я1оф зэхэкъутэ, быракъэу къырахьыжьагъэм лэжьак1оу щы1эр ч1ахьэ. Непэ щегъэжьагъэу пачъыхьэу, баеу лъыр изышъурэм алъабжъэ шъукъыч1эзыжьыгъ, шъхьафит шъухъужьыгъэшъ, шъукъэтэджи, шъхьафитныгъэм ибыракъхэр ешъухьыжьи», шъуежь,6 - е1о пк1ыхьк1э уахьыеу къыфэк1огъэ Нэт1ахъукъом. Темыркъан къызыущыжьык1э, хьапсым джыри зэрэч1элъыр къыгурэ1о, ау зыхэтыгъэ гупшысэр къемы1ыхэу гупшысэу ипк1ыхь къыщежьагъэр лъегъэк1уатэ: лэжьэк1о ц1ыфхэм «алъ изышъухэрэм я1оф зэхакъутэн, мы хьапсыпчъэри зэлъы1уаутын, тэри тыч1ащыжьын…» (н.12 – 13). Пк1ыхьап1эр нэфап1э хъугъэу, игугъи къэшъыпкъэжьыгъэу пьесэр еухыжьы: хьэпсэ Адыгэ 1эдэбыят угъоигъ. – М., 1924. – Н.12. Къык1элъык1ощтым нэк1убгъохэр текстым хэтэу къэттыщт. 6 120 шъхьангъупчъэ к1ыбым орэд макъэ къыщэ1у, шъхьангъупчъэм иплъымэ къэлъагъох «купмэ а1апэ зэрэ1ыгъэу, 1ашэ зы1ыгъхэри ахэтхэу, быракъхэр а1ыгъхэу» къак1охэу (н.15). Ахэм хьапсыпчъэр 1уаутышъ къыч1эхьэх, Темыркъанэ «зыгорэ ек1уал1эшъ 1эхъури лъэхъури зэпеуты» (н.15). Гуш1огъо-чэф 1этыгъэк1э еухыжьы: «…Шъхьафит тыхъугъ. Хабзэри ч1ыгури лэжьак1омэ яй. Лэжьак1оу щы1эр орэпсау! Лэжьак1оу тыдэк1и щы1эхэр зы шъухъу!». Тек1оныгъэу къыдахыгъэм и1этэшъхьэ1ул1эжьэу, «зэхэуцохэшъ, Интернационалыр къа1о» (н.15). Ц1ыф зэфэшъхьафхэм ягупшысэхэр къытыхэу, язек1уак1эхэр къыгъэлъагъохэзэ, лъэхъаным щызек1орэ к1уач1эхэр къегъэнафэх, революционнэ лъэхъаным зэнэкъокъузэбэныр къызэрэзэк1анэрэр, щы1эныгъэм зэрэщыхъугъэм тефэу революциер зыш1ыгъэхэм тек1оныгъэр къызэрэдахыгъэр къеушыхьаты. Революциер къэзыгъэлъэгъорэ художественнэ произведениер революционнэ лозунгык1э ухыжьыгъэн нэшанэу щы1агъэр ишапхъ Мэщфэш1у Шъалихьэ ипьеси. Шъхьафитныгъэм ибэнак1охэм ш1ошъхъуныгъэ пытэ я1агъ тек1оныгъэр къызэрэдахыщтымк1э. Ау а ш1ошъхъуныгъэм ык1оц1 шъыпкъэ зы гупшысэ гумэк1ыгъо к1оц1ылъыгъ. Адыгэхэмэ шъхьафитныгъэ банэу я X1X-рэ л1эш1эгъум аш1ыгъэм л1ыхъужъыгъэк1э анахь зыц1э ра1огъэ адыгэл1эу Нэт1ахъукъом иушъыйхэм ар ащызэхэтэхы. Ц1ыф жъугъэхэр зэкъохьагъэхэу к1оч1э зэхэлък1э бэнэ лъэш зэраш1ырэм ыгъэразэзэ, ежь адыгэхэри шъхьафитныгъэ банэм ибыракъ ч1эуцонхэу къяджэзэ, Темыркъаны къыре1о пк1ыхьым хэтэу: «…былымк1э, 1энат1эк1э шъулъэпкъ шъумыщэ» (н.12). А лъэпкъ гумэк1-гупшысэр непи нахь мыгумэк1ыгъомэ, зык1и къык1ичыгъэп. Нэт1ахъукъом иосыет гъогу техьап1и, тек1ып1и, къэгъэзэгъуи, дэк1ояп1и, ехып1и тамыгъэ инк1э атетхэгъэн фае мык1осэнэу, ренэу нэфызэпытынэу, зиакъыл щыорэм зыкъыригъэш1эжьэу… Мэщфэш1у Шъалихьэ иусэхэр хэку гъэзетым къыхиутыщтыгъэ. «Октябрэ орэд», «Октябрэм фэш1ык1э пионер орэд» (т1ури гъэз. «Адыгэ псэук1», 28.10.1927), «Страховкэр» (гъэз. «Адыгэ псэук1», 20.03.1928), «Уилэжьыгъэ ухъумэ» (гъэз. «Адыгэ псэук1», 3.04.1928) ык1и ахэм 121 анэмык1хэри. Усэу «Октябрэ орэд» зыфи1орэр «Еджэк1о к1алэхэмрэ площадкэ к1алэхэмрэ яорэдхэр зыдэт тхылъ» зыц1эу Хьаткъо Ахьмэд зэхигъэуцуагъэм къыдэхьагъ.7 Тхэн 1офыр апэрагъ. Тхак1эм икъэгъотын зыщылъыхъухэрэ апэрэ лъэхъаныгъ. Ш1ык1э-гъэпсык1эу усэ сатырхэм я1эщтым, гутео шапхъэ и1эу зэрэгъэпсыгъэным Шъалихьэ ына1э тетыгъ. Анахьэу игупшысэ зэпхыгъэ гупкъэу гущы1эр к1эгъэтхъыгъэу къык1и1отык1ыжьыныр Шъалихьэ иусэхэм язы шапхъ. Ц1ыфхэм заужьыжьыгъ, апэ рагъэхъоу лъык1уатэхэу ежьагъэх, гъогу хахы, хъупхъэу теуцох а гъогум: «Пионерэу тызэхэтэу, Тивожати тапэ – итэу, Гъогу тырык1он, О гъогу тырык1он», – а1о ахэм мэкъэзэдаштэк1э. Сыд гъогуа ар? Еджэк1уп1эр тэ тиунэу, Нэфынэшхо тэ щытлъэгъоу гъогу… Чырак1омэ тадэлажьэу, Лэжьак1оми 1оф адатш1эу гъогу… Куп-купэу тызэхэтэу, Звенэу тхэтхэр тапэ итэу гъогу… СССР-м тырик1алэу, Хымэ к1алэхэр къытэхъуапсэу гъогу… Жъогъо ц1ык1ур титамыгъэу, Гъупчъэ-уатэм тырылажьэу гъогу…8 Джащ фэдэ къэ1ок1э-зэгъэфак1э иусэ сатырхэм я1эу щы1эныгъэм и1офыгъуабэу зэш1уахыхэрэм, зэш1уахыщтхэм ныбжьык1э к1уач1эхэр къыфи1этхэу, джэмэкъэшхо хэ1ук1эу («1эт сэнджакъэр лъагэу, марджэ хъужьын») Шъалихьэ мэусэ. Усэ гъэпсык1эу къэдгъэлъэгъуагъэм иш1ык1эу, ау тек1ы хьазырэу зы ямыш1ык1э гори ыгъэфедэщтыгъ Шъалихьэ: усэ едзыгъом иаужырэ сатыр Мэщфэш1у Шъалихь. Октябрэ орэд. Усэ. // Еджэк1о к1алэхэмрэ площадкэ к1алэхэмрэ яорэдхэр зыдэт тхылъ. – Краснодар, Адыгэ тхылъ тедзап1, 1934. – Н.17 – 18. 8 Гъэз. «Адыгэ псэук1», 1927, октябрэм и 28. 7 122 иаужырэ гущы1э иаужырэ пычыгъо гутео шапхъэр къыхилъхьэу, лъэкъотегъэуцоныр рыдебгъэштэнэу ыгъэпсыщтыгъ. Ноябрэм и 7-рэ мафэу, Октябрэм имэфэшхо лъап1эм, Лъэп1эныгъэшхор къытфыдех, дех, дех… Чырак1ом лэжьак1ор икъошэу, Зэкъошэу къызэгурегъа1уи, 1офы дахэр къаритыгъ, тыгъ, тыгъ.9 Ритмическэ шапхъэхэр усэм хэлъэу, мэкъамэр сатырхэм ак1элъэу Шъалихьэ зэрэтхэщтыгъэм къызыхилъхьэрэм зы лъапсэ 1офыгъо закъоп и1. Ц1ыфэу Тхьэм талант къызэрэхилъхьэрэр. Шъалихьэ к1элэегъэджэ дэгъугъ, тхэным фэ1эпэ1эсагъ. Ахэм ямызакъоу пщынэо 1эпэ1асэуи щытыгъ. Пщынэо ц1эры1охэу Тхыгъо Чэтибэ (Лахъщыкъуай), Къошк Хьак1эк1 (Хьалъэкъуай) Шъалихьэ иныбджэгъугъэх, ыдэжь бэрэ щызэхэсыщтыгъэх, зэнэкъокъухэу пщынэзэпео зэдеш1эщтыгъэх. Ары, щы1эныгъэм ч1ып1э пытэ щи1ыгъэу, к1элэегъэджэ 1офэу ыш1эрэм дак1оу, адыгэ лъэпкъ литературэр ылъэ теуцоным и1ахьи хиш1ыхьэзэ, Шъалихьэ лажьэщтыгъэ. 1937-рэ илъэсым Шэбэнэхьэблэ еджап1эм щыригъаджэхэзэ, игъоу алъыти Москва курсым еджак1о агъэк1уагъ. Ащ щеджэхэрэр зэ1эпахызэ тхылъхэм яджэщтыгъэх. Ащ фэдэу зы мафэ горэм адеджэрэ бзылъфыгъэ горэм Троцкэм итхылъ къыриты пэтэу як1элэегъаджэ къылъэгъугъ. - Хэт мы тхылъыр зиер? – ынэжгъ зэхэгъэхьагъэу к1элэегъаджэр къэупч1агъ. 1офым къыхэк1ыщтыр еш1эти, бзылъфыгъэр гузэжъогъу химыдзэ ш1оигъоу, «сэры зиер», - ы1уагъ Шъалихьэ. Ащ лъыпытэу курсыми къыхафи, к1элэегъаджэу 1оф ебгъаш1э мыхъунэу тхылъ къыпалъхьи, къагъэк1ожьыгъ. Шъалихьэ 9 Ар дэдэм. Ежь ышъхьэ имы1агъэмэ, къызэриухъумэщтым адыгэгъэ-л1ыгъэм, ехъурэ гупшысэ адыгэгъэ-ц1ыфыгъэм 123 къымыубытыщтыгъэмэ зыпари и1оф зыхэмылъым лажьэ къыфыхэк1ыщтгъагъэп. Нэмык1ыр утыным щиухъуми, ежь утыныр ыштагъ. К1элэегъаджэу 1оф ыш1эн фимытэу заш1ым, еджагъэу, гъэсагъэу щы1агъэр мэк1агъэ, Шъалихьэ къоджэ Советым 1оф щиш1энэу агъэк1уагъ. А лъэхъаныр – лъэхъан плъыр-стырыгъ. Хэбзак1эм пытэу гоуцуагъэхэм фэдэу, ер зыгу илъхэм мыхъуныбэ аш1эн алъэк1эу щыхъущтыгъэ а лъэхъан плъыр-стырым. Ем изехьак1охэр зыщык1уач1эм, ш1ум шъобжыхэр ещэчы, аужым хьадэгъур къыфихьэуи къыхэк1ы. Ащ фэдэ лъэхъаным ш1ур щыш1эгъуай, ш1у пш1эмэ ер къыпфихьынк1и щынагъо. Зыгу ш1у имылъхэр к1атхэхи, къуаджэм анахь щалъытэрэ лэжьэк1о-псэок1о л1ыжъхэу Лъэпц1эрышэ Мац, Дэгумыкъо Лахъу, Хэжъ Мэт арагъэубытыгъэх. Агъэмысэрэр къэуухъумэмэ, ори ащ гъусэ уфаш1ыным ищынагъо щы1э пэтзэ, ащ пае къымыгъанэу Шъалихьэ 1офым хэхьагъ – «мы л1ищым къалэм изакъоу к1ошъун ахэтэп. Нэмазлыкъыр лъэгуанджэк1э зэрагъэхъок1ыгъэм пае умыгъэмысэщтхэмэ, хабзэмк1э мысагъэ я1эп, егъаш1эми ц1ыф яягъэ рагъэк1ыгъэп, лэжьэк1о-псэок1о ц1ыфыш1ух» ы1уи, Совет 1офыш1эр зафэгущы1эм л1ищыри къат1упщыжьыгъ. Бзэгухьэхэр ащ къыгъэгубжыгъэх. «Ягъэхъагъэ» къызэпырызыгъэзэгъэ Шъалихьэ хьилагъэхэр фызэкъуадзи, пытхыхьэхи хьапс арагъэш1ыгъ. Мэфэ заулэ нахь дэмысыгъэу, зи имыхьакъэу а1уи, Шъалихьэ къат1упщыжьыгъ. Ау ащ егупсэфыл1агъэхэп ем изехьак1охэр. «Троцкист » а1уи паш1агъэм зи къыземык1ым зэрэефэндыгъэр бзэгухьэмэ къа1этыжьи, ик1эрык1эу хьапс арагъэш1ыжьыгъ Шъалихьэ, джащ тетэу усак1ом, к1элэегъаджэм, хэбзэ къулыкъуш1эм игъэш1э гъогу рагъэухыгъ, гушъхьэлэжьыгъэ к1уач1эу Тхьэм къыхилъхьагъэр зыщыщхэм гъунэм нэсэу афигъэлэжьэнэу амал ратыгъэп. Ыш1эн ылъэк1ыщтыр къэнэфагъэу, ау зыубгъугъо, кошэгъу имыфагъэу Шъалихьэ ищы1эныгъэ гъогу зэпычыгъэ хъугъэ. Бэ и1эп, мак1э и1эп ш1уш1агъэр ш1уш1агъэу къэнэжьы, ш1уш1агъэм епхыгъэуи зыш1агъэм ыц1э ыужы къик1ырэ л1эужхэм къафэнэ, ягупшысэ хэуцо. Джащ фэдэу, адыгэ художественнэ гупшысак1эм, псэлъак1эм 124 зи1эуж-лъэуж къыхэзыгъэнэгъэ Мэщфэш1у Шъалихьэ къызыхъугъэр илъэси 115-рэ зыщыхъугъэм ш1ук1э, дахэк1э тыгу къэдгъэк1ыжьыгъ. Гъэз. «Адыгэ макъ», 2004, январым и 14, 15. 125 ПЭНЭШЪУ ИСХЬАКЪ – ДИНЛЭЖЬ ПАЩ, К1ЭЛЭЕГЪАДЖ, УСАК1О Насыпыш1у, Тхьэр етагъ ш1у зыш1и, лъэужыш1у, лъэуж дахэ, хэмык1ок1эжьын лъэуж нэф щы1эныгъэм къыхэзыгъэнэшъугъэм. Ежь ышъхьэк1э имыфэшъошэ къин рагъэщэчыгъэми, аужыпкъэм игъонэмысы аш1ыгъэми (ш1уш1э ц1ыфхэм, ц1ыф хые, ц1ыф хьалэл гупц1анэхэм ащ фэдэ бэрэ къяхъул1э!), ахэм амыгъэщынэу, зэк1амылъахъэу, сыд фэдэрэ ч1ып1э зэжъу ифагъэми ишъыпкъагъэ зэтетэу къэнэжьэу, и1уагъэ-и1уагъэу, иш1агъэ – иш1агъэу зек1орэ тырахышъугъэп. къыхьыщтым щы1эныгъэр ц1ыфым Орэ1эш1агъ, фэдизк1э ищы1эныгъэ орэгушъхьэлэжьыгъ ц1ыфхэм зыгъэбаигъэм, 1ахыгъэми, къашъхьэпэн зыгъэдэхагъэм ежь лэжьыгъэ илъэуж инасып ык1уач1э зыш1и, мыушъокужьынэу, хэмык1ок1эжьынэу илъэпкъ напэ дышъэ 1уданэк1э хишъагъ. Джащ фэдэ лъэуж къыханагъ тилъэпкъ художественнэ литературэ къезыгъэжьагъэхэм, хэхъоныгъэ езыгъэш1ыгъэхэм. Непэ адыгэ литературэр лъэгэп1э гъэнэфагъэ нэсыгъ. Ары шъхьае, зэрэхъуны хъугъахэу зи къэхъурэп ны1а?! Икъэхъун ары анахь къиныгъор. Ч1ынэзым иапэрэ къык1элъык1охэрэр жъогъэбзыгъэ бэк1э нахь ихэчын псынк1агъу. анахь хьылъэр, Егъэжьагъэ ащ зыхъук1э, лъык1отэныр нахь 1эш1эх. Хэта адэ, а апэрэ жъогъэбзыгъэр хэзычыгъэхэр? «Е зыхэлъым ш1уи хэлъ» зэра1оу, классбанэр зыщыплъыры-стырыгъэ лъэхъаным литературэм классовэ ек1ол1ак1э фыря1эу тегущы1эхэзэ, тилитературэ итарихъ изэгъэш1энк1э к1оч1э гъэнэфагъэ зыхэлъ тхыгъэхэр аш1ыгъэх. Ащ фээд, «Я 17-рэ партсъездым ехъул1эу ти1офш1агъэ къэдгъэлъэгъон» зыфи1оу Кэстэнэ Дмитрие хэку гъэзетэу «Колхоз быракъым» 1934-рэ илъэсым щылэ мазэм и 15-м къыхиутыгъэм къыщыре1отык1ы нахьыпэк1э тхыгъэ литературэ зэрэтимы1агъэр, нэужым ти1э зэрэхъугъэр, гъэхъагъэу ыш1ыгъэхэр, щык1агъэу фэхъухэрэр. «…Апэу тихудожественнэ литературэ къызежьэм, 126 атхыгъэу щы1эхэм тызяплъырэм, - лъегъэк1уатэ Кэстанэм игупшысэхэр, - ащ щык1агъэу и1агъэхэр тэлъэгъу. Апэрэу литературэмк1э революцием пэджэжьыгъэр араб интеллигенциер ары. Арэу зэхъум ежь араб интеллигенциер иидеологиек1э буржуазнэу зэрэщытым къыхэк1ык1э революциери буржуазием ынэк1э ылъэгъущтыгъ, ащ зэрилъэгъоуи къагъэлъагъощтыгъэ». Гъэш1эгъоныр – буржуазие джыри тилъэпкъ и1агъэп. Ары пэтзэ, «народым ипыйк1э» зэджэщтхэм зыфэяц1эхэр апаш1эщтыгъэ: «буржуазнэ националист», «буржуазнэ идеологием изехьак1у»… 1936-рэ илъэсым адыгэ тхак1охэмрэ ашугхэмрэ яапэрэ зэфэсэу щы1агъэм классовэ ек1ол1ак1эм тетк1э тхак1охэр лъэшэу зэхадзыгъэх… 1938-рэ илъэсым «Адыгэ литераутрэмк1э хрестоматие» зыфи1оу адыгэ литературэм ехьыл1эгъэ еплъык1эхэр зэхэубытагъэу зыщызэфэхьысыжьыгъэ тхылъым мырэущтэу къыще1о: «Арапыбзэм къытехыгъэу апэ типисьменность къежьагъ. А уахътэм литературэри къежьагъэу хъугъэ. Апэрэ илъэсхэм тихэкук1э тхэным пыхьагъэхэр араб-тырку культурэм ифэмэ-бжьымэ зык1этэу, диным тегъэпсыхьагъэк1э п1угъэу хъугъэ ц1ыфхэр ары. Ахэм Хьамхъукъо Хъусени, Пэнэшъури, нэмык1хэри ащыщыгъэх. Жъыр ащыгъупшэныя?! Жъым агу фэузэу ахэр пылъыгъэх – ащ къыхэк1ык1э зэчырхэр аусыти, «Алахьталэу ц1ыфхэр къэзыгъэхъугъэу, зэк1э зэлъэ1оу, зыми емылъэ1ужьырэ Алахьталэмрэ», ащ к1эпхъэгъэ пегъымбар жъугъэмрэ дахьыеу, щытхъурэ даушырэ къарак1ыхэу, зэнэкъокъухэзэ фэусэщтыгъэх».1 Я XIX – рэ л1эш1эгъум ик1эухым ык1и я ХХ – рэ л1эш1эгъум ия 20рэ илъэсхэм къазыфагу щы1эныгъэр бырсыр хэмык1эу, зэрэхь-зэрэшхым хэтыгъ. Ащ къыхэк1эу дин гъэсэныгъэ зи1эхэр лъэшэу пылъыгъэх ц1ыфхэр агъэ1эсэнхэм. Ары а лъэхъаным къэхъу пэтырэ литературэм ык1уач1э зыфигъэзагъэри: просветительскэ нэшанэ зи1э литературэу къежьагъ тиадыгэ литературэ. Ежь ц1ыфхэм динш1ошъхъуныгъэу я1эмк1э къик1ыхэзэ, еджэныгъэ-гъэсэныгъэм 1 къыфаджэх ахэр яусэхэмк1э. Еутых Аскэр. Адыгэ литераутрэмк1э хрестоматие. – Мыекуъапэ, 1938. – Н.4. «Джак1о», 127 «Гъэсагъэмрэ мыгъэсагъэмрэ», «Гъэсэныгъэм итхьаусых» - джары, джащ фэдэх а усэхэм ц1эу я1агъэхэри. Ц1эу я1эм тефэ шъыпкъэу щытых а усэхэм мэхьанэу апкъырылъыри. Ахэр ц1ыфхэм ягунэсэу жэры1ок1э, 1эпэрытх тхылък1э къек1ок1ыхэу ахэлъыгъэх. Джы къызнэсыгъэми ащымыгъупшэжьыгъэу зыныбжьык1э къыхиубытагъэхэм къа1ожьы. Джа усак1охэу адыгэ литературэм иапэрэ жъогъэбзыгъэ пхырызыщыгъэмэ ащыщ Пэнэшъу Исхьакъи. Ар къуаджэу Къэзэныкъуае (джы 1эрыш1ыхым ыч1э хъугъэ) 1862-рэ илъэсым къыщыхъугъ. Каир дэт университетыр къыухыгъэу динш1эныгъэшхо и1агъ. Къэзэныкъуае и1имамэу, к1элэц1ык1ухэри Къур1аным ригъаджэхэу, къуаджэм анахь щалъытырэ ц1ыфыгъ. Исхьакъ ефэндым и1ореныгъ: Ц1ыфыр итеплъэк1э к1эрак1эу, Ыпсэк1э къабзэу Дунэе к1эрак1эм къытехъо. Итеплъи, ыпсэ икъэбзагъи, игупшысэхэм якъэргъуагъи, изек1уак1э изэфагъи зэтефэхэу къытк1эхъухьэрэ ныбжьык1эхэм ягъаш1э рахыным къыфаджэу усэхэр Исхьакъ ефэндым ыусыщтыгъэ, сабыеу ригъаджэхэрэм езбырэу аригъаш1эщтыгъэ, ар ящы1эныгъэ шапхъэу, бзыпхъэу зэрэхъуным фип1ущтыгъэх. Ыужырэ илъэсхэми еджэныгъэ-гъэсэныгъэм иджэмакъэ литературэ къежьэгъак1эм щымылъэшыгъэмэ зык1и къык1ыригъэчыгъэп. Ау революциер къэхъуи, граждан заори къык1элъык1уи, 1920-рэ илъэсхэм анэс дзэ зэмышъогъухэм (дзэ плъыжьыр, дзэ фыжьыр, плъыжьы-шхъонт1э ык1и фыжьы-шхъонт1э отрядхэр) ядэхьэ-дэк1хэм хэтыгъ Пшызэ шъолъыр. Зэо мэш1о лыгъэр, чылэ ежьэжь-къэгъэзэжьыр, хъулъфыгъэ чъэпхъыгъэу чылэм дэсыр дафыныр, аук1ыныр – бэ ащэчыгъэр адыгэ къуаджэхэм. А гумэк1гузажъор, шъотехьэ-тек1ыр жьыкоренэу ц1ыфхэм ягупшысэк1э-гъэпсык1и къыщехьарзэк1ыщтыгъэ. Ахэм адиштэу ш1ош1 пэпчъ ипсэлъэ макъэу усэхэр, нэжъымхэр, шъэлэуатхэр зэхалъхьэщтыгъэх, къа1ощтыгъэх. Зым нахьи адрэм ымакъэ нахь лъэшэу къы1этэу, мэкъэ зэхэпхъэ мэкъэ зэхэкуор, 128 нэмык1ырэ ч1ып1эхэми афэдэу, адыгэ ч1ылъэм шъхьащытыгъ. А мэкъэ 1ужъу зэхэщыхьэгъэ-зэтепш1ык1ут1ук1ырэр жэры1о ык1и тхыгъэ усэхэм апкъынэ-лынэу, тхьаусыхэ акуц1эу, гууз амакъэу макъи, къыхэкуук1ыщтыгъэх, мэхъух. Ахэм къахэ1ук1ыщтыгъэ ехьыжьэгъэ-емылычыгъэ къыщыджэщтыгъэх ц1ыфхэр макъэхэри къызэтеуцонхэу, зыкъаш1эжьынэу, Тхьэм къыфагъэзэжьынэу, елъэ1ущтыгъэх Тхьэм ынэш1у къащифэнэу. Джащ тетэу, лъэхъанык1эм къэхъурэ литературак1эм 1офыгъуак1эхэм якъэгъэлъэгъон лъэныкъо зэтек1ыхэу хэуцо, литературэм итематикэ зеушъомбгъу. Тхьэш1ошъхъуныгъэм, динлэжьыным, еджэныгъэгъэсэныгъэм ятемэ къыгуахъо революцием, граждан заом ятемэ. Литературэм общественнэ ш1уагъэу и1эр ащ къегъэлъэшы. Лъэхъаным изытет сурэтзэик1эу къытэу регъажьэ литературэм. Ащ сыд фэдэ гъэпсык1а, ш1ык1а и1эщтыр? Зы лъэныкъомк1э дахэр, дэгъур, федэр къап1оу, къыпыщыт лъэныкъор оумысык1э щы1эныгъэм хъущта?! хэхъухьагъэхэр Мыхъо-мыш1агъэу, хэужьык1эу, тхьамык1агъоу хъугъэ-ш1агъэм ибзаджэ щыбгъэзыеу иш1ук1э къэогъэлъагъок1э тэрэзэп, ащыгъум шъыпкъагъэр ч1эухъумагъэ хъущтыгъэ. Гухэк1 нахь мыш1эми, хъугъэ-ш1агъэхэм якъэгъэлъэгъон зы лъэныкъо ек1ол1ак1 нэужым фаш1ы хъугъагъэр. Хъурэр зыщыхъурэ лъэхъаным тек1ощтыри, зытек1ощтыри амыш1эу зыщыщыт лъэхъаным хэтрэ усак1уи ежь ышъхьэк1э иш1ош1ы фэшъыпкъэу щы1эныгъэр зэрилъэгъурэр, къызэрэгуры1орэр зытетым тетэу къегъэлъагъо. Лъэхъан плъыр-стырым тхьамык1агъоу хэхъухьагъэр мак1эп. Зы нэбгырэ закъо горэм ихэукъоныгъэ а1апэ ращэк1ымэ зэрэчылэу, зэрэлъэпкъэу агъэпщынэу, зынэсыхэрэр тыралыбжьык1эу мэш1о лыгъэу дзэхэр, фыжьи, плъыжьи зек1ощтыгъэх. Кубано-Черномор хэкум инароднэ депутатхэм я Совет ипрезидиум хэтэу, Советым исекретарэу А. Рондо итхыгъэ мырэущтэу къыще1о революционнэ, граждан заохэм ямафэхэм яхьыл1агъэу: «…Заом тхьамык1эгъуабэ къыздехьы. Ащ щиухьагъэп граждан заоми. Сыкъек1ок1ы зэхъум бэрэ зэхэсхыщтыгъэ добровольцэхэм хьак1экъок1агъэу зэрахьэхэрэм якъэбарыбэ (ащ ехьыл1агъэу мак1эп прессэм 129 къыхиутыгъэри); джащ фэдэ фактыби щы1 красноармейцэхэм ащыщхэр шъхьадж зэрэфаеу зек1охэу, хьак1э-къок1агъэхэр зэрахьагъэу. Щысэ заулэ къэсхьын: я 2-рэ Северскэ полкым икомандирэу Губиным къуаджэу Гъобэкъуае щыщ нэбгырэ 400-у Рязанскэ своднэ отрядым шэсэу ыубытыгъэхэр судк1э зэхимыфэу ыук1ыгъ. Зи имылажьэу, зэо-банэм и1оф химылъхьэгъахэу а шэсэу аубытыгъэхэм бэ ахэтыгъэр. Нэмык1 щыс джыри: Ханскэ-Белореченскэ отрядым хэкужъы риш1ыхьагъэх Гъобэкъуаерэ Къунчыкъохьаблэрэ, шъобж ин рахыгъ Джэджэхьаблэ. Адыгэмэ ямылъку зэрапхъуагъ, ябзылъфыгъэхэм арыджэгугъэх… Ащ фэдэ хъугъэ-ш1агъэхэр зырызэп…».2 Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые докладной запискэу ВЦИК-м фитхыгъэми тхьамык1агъоу хэкум раш1ыхьагъэхэр къыще1ох, къуаджэ пэпчъ щаук1ыгъэхэр къыщетых: «Гъобэкъуае – 340-рэ, Джэджэхьаблэ – 200-м ехъу, Нэшъукъуае – 150-рэ. Молоканскэ къутырым дэжь нэбгырэ 384-рэ…».3 А хъугъэ-ш1эгъэ тхьамык1агъом ехьыл1агъэу «Гъобэкъое гъыбз» ыц1эу Теуцожь Цыгъуи, Къат Щэбани аусыгъ. А хъугъэ-ш1эгъэ тхьамык1агъом фэгъэхьыгъ Пэнэшъу Исхьакъ ефэнды иусэ инэу «Адыгэмэ тхьамык1агъоу къяхъул1агъэм игъыбз» зыфи1оу 1918-рэ илъэсым ыусыгъэр. Хъугъэ-ш1эгъэ тхьамык1агъом исурэт иплъэгъук1эу, гур ыгъэузэу усак1ом къырегъэлъэгъук1ы: Пулемети, ятопыжъи къыращал1и, Къагъэгъуагъуи Гъобэкъуае щаублагъи, Блэгъэ дэдэу топыщабэ къырат1упщи, Къырат1упщи шъузы-к1алэр къыдэшъутыгъи, Къыдэнагъэр нэжъ-1ужъи к1элэ-гъуали Аугъойи хьадырыхэм ращэжьагъи. Гъобэкъуаемэ ягъомыли, ябылыми зи къамыгъанэу зэрапхъуи, большевикхэм апэ рагъэхъугъ: 2 3 Архивное дело. Выпуск 1. – Краснодар, 1921. – С.37. ЦАОРСС СССР, ф.1318, оп.1, ед. хр. 669, л.10. 130 Ащ къыблэк1и, Къунчыкъохьаблэ къызыдаом, Къыдэужьи ц1ыфэу дэсыр къыдэк1ыгъи, Къыдэк1ыгъэхэр Джэджэхьаблэм къызыдахьэм Дзэу дэхьагъэм Къунчыкъохьаблэр зэрипхъуагъи, Къак1элъежьи Джэджэхьаблэм къызытеом, Тэуе нэсыхи, хые 1аджи къагъэстыгъи. Ащ лъыпытэу къуаджэм хахьи, хьак1эу хэси, Къуаджэм хаплъи лъы зык1этыр ращэжьагъ… Джащ тетэу чылэгъуипш1ым тхьамык1агъоу адэхъухьагъэр гъыбза1озэ, усак1ом къепчъы. Тыдэк1э уплъагъэми плъэгъурэр ук1ы, техы, мэш1олыгъ. Зэо-бэнэ 1оф хэмыхьэгъэхэ нэжъ-1ужъэу, к1элэ-гъуалэу, бзылъфыгъэу чылэм дэсыхэми арахыщт жъалымагъэм къэгъазэ фыря1эп. Ари рамыгъэкъоу, «большевикк1э» зызылъытэжьыхэрэм жъалымыгъэу аш1эщтымк1э гъунапкъэ зэрямы1эр нафэ къытфеш1ы усак1ом. Образнэ гъэк1эрэк1э сатырхэп, нэпсырэ лъыпсырэ зыхэчъырэ, гъыбзэ гухэк1ым ымакъэ ытхьэлэрэ сатырых Пэнэшъу Исхьакъ ипчъырхэр (ипоэмэхроникэ). Лъэхъаныр зыфэдэм фэд гум къыпытк1урэ сатырхэр зыхэшъык1ыгъэхэр: Къажэхатхъуи щыгъыныжъхэр къащатхъыгъи, Къаупц1энхи, хые купыр къызэрабли, Къанылыгъэм зынагъэсхэм щаук1ыгъ. Плъыжьыдзэу Къэзэныкъуае къыдэхьагъэхэм хьэк1э-къок1агъэ зэрахьэзэ щэзек1ох, чылэ ц1ык1ум дэс л1ы щэк1ыр къыдафышъ, Псэкъупсэ нэпкъы шъофышхом къырагъэзыхьэх. Къазгъырхэр арати, мэшэ куу арагъэт1ыгъ. Лъэсхэм ак1ыбхэм шыухэр адэтхэу т1о зэк1оц1ытэу чылэм къыдафыгъэ гъэрхэр къаухъурэихи, дзэхэр лъык1уатэмэ гъэрхэри зэк1афэхэзэ машэм рагъэтэкъуагъэх. Ахэм къахэлъэти, зы нэбгырэ псыхъом зыхидзи, адырабгъук1э зэпырысык1ыгъ, ау ныджым зыщынэсыщтым пыищэр к1ахьи, ыпсэ хихыгъ, ы1эхэр ыпэк1э щэигъэхэу, ыпкъ псым хэлъэу хьадэу псы1ум къы1унагъ. Мыдрэхэу машэм ратэкъуагъэхэр зэрэпсаоу, ят1э 131 атыратакъуи, ч1аухъумагъэх. Ч1эу атыратэкъуагъэм гырз фэжъу макъэр къыч1э1ук1эу такъикъ заулэрэ къэсыс-къэсыси 1эсэжьыгъагъэу къа1отэжьы. Джащ тетэу, плъыжьмэ зы щэ нахь рамыгъэк1эу л1ы щэк1ымэ хьадэгъур къафахьыгъ. А хъугъэ-ш1эгъэ тхьамык1агъор алъапс Пэнэшъу Исхьакъ иусэ сатырхэу к1ышъоцыр къэзгъэтэджыхэрэм: Амыук1эу, амыгъал1эу л1ы бэк1айи Машэ ат1и, т1ыгурыгоу, т1ыгурыпсэу Псау хьадэхэр радзыхыгъэхи. Мы поэмэ-хроникэр (пчъырэр) адыгэ шъолъырым имызакъоу 1эк1ыб хэгъэгухэм арыс адыгэхэми алъы1эсыгъ. Тыркуем щыпсэущтыгъэ адыгэ усак1оу Тымэ Сеинэ 1919-рэ илъэсым усэхэр зыдэт тхылъэу «Гъэсэфэтхыд» зыц1эу Стамбул къыщыдэк1ыгъэм Пэнэшъу Исхьакъ ипоэмэ-хроникэ къыдигъэхьагъ ик1эухы пыгъэхъо т1эк1у фиш1ыгъэу. Жэры1о усэ зыт1ущи тхылъым дэт. Ахэм яжанрэ Сеинэ къегъэнафэ «орэдыжъ» е1ошъ. Ащ фэдэ гъэнэфэгъагъи къыримытэу, авторми ыц1э къызэрэримы1орэм гъыбзэр ежь Сеинэ ием фэдэу Згъэш1агъощтыгъэ: еш1ы. «1918-рэ Сэри джы илъэсым нэс арэущтэу хэкужъым сш1ош1ыгъ. щыхъугъэхэри, л1ыц1эхэри, чылац1эхэри гъэнэфагъэу хэтых, сыдэущтэу Тымэм ытхын ылъэк1ыгъа?» с1оу. Нэужы1ок1э сиупч1э иджэуап зыхэзгъотэгъэ хъугъэш1агъэ къыкъок1ыгъ. Германием щыпсэурэ ш1эныгъэлэжьэу Едыдж Батрае адыгэ жэры1о усэхэр къыугъоинхэу Иорданием 1974-рэ илъэсым к1огъагъэ. Къыфа1уатэзэ рагъэтхыгъэхэм афэшъхьафэу 1эпэрытх тхылърэ тетрадищрэ Батрае къыщыратыжьыгъэх къуаджэу Уадсиры. Тхылъым нафэ къызэриш1ырэмк1э, араб тхак1эм техыгъэу адыгабзэк1э дэтыхэр зытхыгъэр Жэнэл1 Къахьир. Илъэсэу зыщитхыгъэр ак1этхагъэп, ау охътэ ш1ук1ае зэрэтеш1агъэм гу лъыотэ. 1эпэрытх тхылъым гущы1эжъхэри, гущы1э щэрыохэри, къэбар к1эк1хэри, усэхэри дэтых. Буквэ жъгъэик1э, ау лъэшэу дахэу тхыгъэх. Гущы1э щэрыохэр зы1уагъэри, усэхэр зыусыгъэри («хэзыхыгъэр» ы1оу къыхэк1ы) ак1этхагъэх. 1эпэрытх тхылъым Пэнэшъу Исхьакъ игъыбзэу 132 «Адыгэмэ тхьамык1агъоу къяхъул1агъэм игъыбз» зыфи1орэр хэгъэзи, хэгъахъуи имы1эу дэтхагъ. Гъыбзэм ыч1эгъык1э к1этхагъ: «Хэзыхыгъэр: Брымалыкъо Хьаджэкъызбэч ефэндым ыкъоу Исхьакъ ефэндэу Къэзэныкъуае и1имамэу муфтэр ары. Зытхыгъэр: Жэнэл1 Къахьир» Нафэ къызэрэхъугъэу, Тымэ Сеинэ итхылъы къыдэхьэгъэ поэмэхроникэр, щэч хэмылъэу, Пэнэшъу Исхьакъ итхыгъ ары. 1918-рэ илъэсым Къэзэныкъуае щыхъугъэ тхьамык1агъом ехьыл1агъ «Къэзаныкъомэ ягъыбз» зыфи1орэри. Тихэгъэгу дзэр къыщежьи, Къэзэныкъуаем къызыдахьэм Бэлахьышхор къафыдахьи, Хьакъынчъабэр щаук1ыгъ, - гууз-гухэк1ым игъыбзэ сатырых мы усэми Исхьакъ къыщипчъыхэрэр. Шъхьаихыгъэу, нэрымлъэгъу тхьамык1агъо горэ, джау сыдэу щытми къыпчъы къодыеу арэп, а къиныр зыщэчырэр ц1ыф гъэнэфагъ, ащ икъин ежь усак1оми зэхеш1э, дегощы, мэкъамэу гъыбзэм к1элъым ар щызэхэош1э: К1энэу и1эр хэк1одагъэу, Зиунагъуи зэрапхъуагъэу, Зигъэрыбэ егъэзыгъэр Къэзаныкъом иунагъу. Егъаш1эм зэрэхабзэу, лажьэхэу, псэухэу, яц1ыфыгъэ зэфыщытык1э лъэпкъ хабзэхэр агъэцак1эу, ашъхьэ уасэ фаш1ыжьэу щы1эхэзэ, къак1уи, тхьамык1агъор ц1ыфхэм къатеуагъ. Сыд фэдиз хьазаба ахэм ащэчырэр, сыд фэдиз гухэк1а аш1ырэр! Шъхьак1ом имаш1о сыд фэдизэу ыстыгъэха, ыжъагъэха ахэр! Тыщым тхьамык1агъоу къытеуагъэм икъэбар зызэхехым япхъу къэсыгъ. Тэлъэгъу ащ игу1ак1э, зэхэтэхы ипц1ымэмэ-итхьаусыхэ макъэ: Япхъу гуащэу Гощэхъаныр Нэпс мычъакъоу къынэсыгъ, Зигъэгъык1и, к1элэц1ык1умэ 1э къащифи, 133 Гощэхъаныр дэк1ыжьыгъ. Дунэекъутэжьыр зы тхьамык1агъок1э уцужьырэп. Зым нахьи зыр нахь гуих-псэихэу тхьамык1агъохэр зэдыпэбгъоу къыщек1ок1ых: ышэу «Аслъанбэчыр пчык1э зал1ым Зил1эжьынэу Гощыпакъ фежьэгъагъ», адрэ япхъоу Кокоир «мэхыжьыгъэу ыбгъэ ео», гъыбзэ гухэк1ым зык1ырегъэщы: «Тхьэр къысауи, Тхьэр къысапхъуи, Пхъэнт1эк1ужъыр сип1эшъхьагъ, П1эшъхьагъынчъэу тэ тыкъани, Къинэу щы1эр къытфэк1уагъ»- лъэхъан плъыр-стырым изытет сурэт 1упк1эу усак1ом къырегъэлъэгъук1ы. Ары зыфэдагъэр лъэхъаныр: хьадэгъур щызэдыпэбгъу, лъыр щэчъэ тыдэк1и, хьэдэгъэ макъэмрэ гъыбзэ гухэк1ымрэ адыгэ ошъогур зэлъаубытыгъ. Джащ тетэу, шъхьасынчъэгъэ реализмагъэ хэлъэу щы1эныгъэ шъыпкъагъэр Пэнэшъу Исхьакъ иусэхэм, ипчъырхэм лъэхъэнэ гъэнэфагъэм инэпэеплъэу къащырегъэлъэгъук1ы. Совет хабзэр загъэпсы нэуж апэрэ к1элэегъэджэ курсэу зэхащагъэм Пэнэшъу Исхьакъ щеджагъ. Нэбгырэ 51-у а курсым щеджагъэхэм ащыщхэу адыгабзэм, адыгэ литературэм, зэрэпсаоу адыгэ культурэм зи1ахьыш1у ахэзыш1ыхьагъэхэу бэк1ае ахэтыгъ. Ахэр Хьаткъо Ахьмэд, Лъэцэрыкъо Хьамид, Хьамхъукъо Хъусен, Хьат1энэ Абдул, 1эшъхьэмэфэ Даут, К1убэ Щэбан, Бэстэ Мыхьамэт, Гъук1эл1 Сахьид… А ц1э-лъэкъуац1эхэм къаушыхьаты лъэпкъ культурэм илъэхъанык1э а курсым ыуаси, ык1уач1и, имэхьани зыфэдагъэхэр. А лъэхъаным къэхъугъэх Исхьакъ иусэ сатырхэу Тыбзэгук1э тэ теджэу, Еджап1эхэм тач1эсэу, Курсистхэр къытхэк1эу Гук1эгъушхор къытфаш1ыгъ зыфи1охэрэр. К1элэегъэджэ къыщызэ1уахыгъэм курсыр къыухи, щыригъаджэхэу апэрэ совет Пэнэшъум еджап1эу чылэм ригъэжьэгъагъ. К1элэегъаджэу 1оф ыш1эзэ, илитературнэ творчестви лъигъэк1уатэщтыгъ, общественнэ-политическэ, культурнэ-просветительнэ 1офыгъуабэу тыдырэ ч1ып1и щызэш1уахыщтыгъэм ык1уач1э къызэрихьэу хэлажьэщтыгъ. 134 Кэстэнэ Дмитриерэ Еутых Аскэрырэ зэрэхагъэунэфык1ыщтыгъэу, революцием апэу фэусагъэхэм ащыщ Пэнэшъу Исхьакъ. Нэп1эхъыгъэк1э фэусагъэп. Ылъэгъугъэр, пэк1эк1ыгъэр, ыщэчыгъэр бэу, а пстэум къахэфызык1ыгъэ ш1ош1 зэфэхьысыжь Исхьакъ иусэхэм япкъынэ-лынэр, агур, апсэр. Ащ изы щыс Пэнэшъу Исхьакъ иусэу «Революцэ орэд» зыфи1оу журналэу «Псалъ, №2»4 къыхиутыгъэр. Лъэпкъ ш1эжьым ик1эщак1охэм адыгэ 1оры1уатэхэр къаугъоижьынхэм 1офыбэ даш1эщтыгъэ. А лъэхъаным лъэпкъ жэры1о 1оры1уатэу къэугъоижьыгъэу щы1агъэхэр къадэхьагъэх тхылъхэу «Адыгэ 1эдэбыят угъоигъ» (М., 1924), «Псалъ, №1» (М., 1924), «Псалъ, №2» (Ростовна – Дону, 1926) зыфи1охэрэм. Ахэм уасэ аритызэ, ш1эныгъэлэжьэу Аулъэ Сарет итхылъэу «Адыгэ советскэ 1оры1уатэхэр» зыфи1орэм игущы1апэ къыщеты: «… Ахэм анахьыбэу къадэхьагъэр ижъырэ фольклорым щыщ усэ зэфэшъхьафхэр ары. Советскэ лъэхъаным аусыгъэхэм ащыщэу адыгэхэм дэгъоу зэлъаш1эу зы орэд ны1эп сборникхэм къадэхьагъэхэм къахэфагъэр. Ар «Революцэ орэд» зыфи1орэр ары»..5 Сарет л1ыхъужъыгъэк1э фэлъэгъугъэн фае Хьамхъукъо Хъусенэ, Мэщфэш1у Шъалихьэ, Пэнэшъу Исхьакъ яусэхэр тхылъым къызэрэдигъэхьагъэхэр. Бзэгухьэгъэ 1энат1э зи1агъэхэм а лъэхъаным ащ гу лъатэгъагъэмэ, тхылъыр къызыдимык1ыжьынхэ зыгъэхьазырыгъи, зы1э арагъэлъэсыщтгъагъэ. хэзы1эгъэ Арышъ, пстэури мыш1эныгъэми иш1уагъэ къак1оу къыхэк1ы. Шъыпкъэ дэдэмк1и, усэхэр, уафыч1эт1ыхьэзэ, зэпырыбгъэзагъэк1и ш1огъэнап1э ахэбгъотэнэу щытэп: гугъэ дахэ ахэлъ, ш1оу, дэгъоу щы1эныгъэм хэхъухьагъэхэр къапчъы. Авторхэр атетыгъэмэ, ахэр апэрэ ш1огъэнэп1агъ – «народым ипыйхэу» агъэк1одыгъагъэх. Ау авторхэм ац1э къе1уагъэпти, тхылъыри къыдэк1ын ылъэк1ыгъ, лъэхъэнэ гъэнэфагъэм исаугъэтэу усэхэри ц1ыфхэм къалъы1эсыжьын алъэк1ыгъ. Ж. «Псалъ», №2. – Ростов-на-Дону, 1926. – Н. 26. Аулъэ Сарет. Адыгэ советскэ 1оры1уатэхэр. К1эзыгъэтхъыгъэр сэры А. Шъхь. 4 5 – Мыекъуапэ, 1968. – Н.17. 135 Исхьакъ иусэу «Революцэ орэд» зыфи1орэр образнэ къэ1ок1э гъэк1эрэк1агъэм пэ1апчъ, хъугъэ-ш1агъэхэр, гугъэу ц1ыфхэм я1эхэр къыпчъыныр иш1ык1э-гъэпсык1: Европэ заом къыхэк1и, ащ пыдзагъэу, революциер къызэрэхъугъэр, лэжьэк1о жъугъэхэр зэгуахьэхи, ахэр шъхьафитныгъэ банэм игъогу зафэ къызэрэтехьагъэхэр, пачъыхьэжъыр тыращи, япащэхэр радзыхи, лэжьэк1о ц1ыфхэр агъэпыутэу зэрэщытыгъэр зэпырагъази, зэфэныгъэр ямурадэу, зэфэдэныгъэр ядаоу дунэежъыр акъути, щы1эк1ак1эр зэрагъэпсыгъэм щыгуш1ук1эу, щыгушхук1эу усак1ом къепчъых. Тиадыгэ лъэпкък1э ч1ыгу унае, хэбзэ унае тимы1эжьэу илъэсыбэ къэтхьыгъ, еджэныгъэ-гъэсэныгъэм тыпэ1эпчъагъ. Ау джы хэбзак1эр къыдахи, автономиер ащ къытити, усак1ом зэри1оу, «Шъхьафитныгъэр къэдгъоти, тылъык1уатэу тыфежьи, тапэ ежьагъэмэ талъежьагъ», 1офш1эными, еджэныгъэ-гъэсэныгъэми тек1оныгъэш1ухэр къащыдэтхыгъ. Пэнэшъу Исхьакъ ипоэзие инэшэнэ шъхьа1эхэм ащыщ ритмическэ шэпхъэ зэпкъэзэрыт хэлъыныр, ижъырэ адыгэ усэзэхэлъхьак1эм изэпэжъыу ш1ык1э (ирифмэ) – зы сатырыр зэриухырэмк1э къык1элъык1орэ усэ сатырыр къыригъэжьэныр: Гъэсэныгъэм тэ тыфеДЖЭу, ЕДЖап1эхэр 1ухыГЪэу, ТыГЪоныри хэТЫНИ, ТЫНИ дахэу къэплъэжьыгъ. Я XX-рэ л1эш1эгъум ия 20 - 30-рэ илъэсхэм адыгэ литературэм анахь темэ шъхьа1эу и1агъэмэ ащыщыгъ адыгэ бзылъфыгъэм ищы1ак1э, идунэететык1э зыфэдагъэр, дунэежъым ишэныжъ-хэбзэжъхэм ялъахъэу телъыр зызэрэтырихыжьырэр, ышъхьэ инасып ежь ы1эшъхьит1ук1э ыгъэпсыным зэрэфак1орэр, еджэныгъэ-гъэсэныгъэм игъогу зэрэтеуцорэр къэтыгъэнхэр. А 1офыгъор адыгэ литературэм щызэш1охыгъэным икъежьап1э 1утыгъэхэм ащыщыгъ Пэнэшъу Исхьакъ. А темэр ары «Зэхаш1ык1ы тет» зыфи1оу гъэзетэу «Адыгэ псэук1эм» 1926-рэ илъэсым апрелым и 8-м Пэнэшъу Исхьакъ къыщыхиутыгъэ рассказым идейнэ- 136 художественнэ пкъынэ-лынэу и1эр. Авторым итхыгъэ жанрэу зэрылъыр к1эк1» «Къэбар ы1уи ыгъэунэфыгъ: художественнэ гъэш1ыгъэм (произведением) жанрэ гъэпсык1эу и1эм игъэунэфын ыпкъ иуцогъу джыри имыфагъэу зэрэщытыгъэм илъэуж ар. Рассказым исюжет къызэрык1оу гъэпсыгъэ: еджэгъу зэпыугъом к1элэегъаджэр классым къик1и, еджэп1э щагум жьы къыщищэу к1озэ-уазэзэ, чэу к1ыбым пхъэжъые къыщызыугъоирэ ныор зелъэгъум, ыдэжь 1ухьагъ, зэдэгущы1эгъу хъугъэх. Гущы1эм гущы1эр къык1элъык1озэ, к1элэегъаджэм иупч1эхэм яджэуапэу ныом ищы1эныгъэ щищэчыгъэ тхьамык1агъохэр къыфи1отагъ. Джа къыфи1отагъэхэм тхыгъэр къащыуцущтыгъэмэ, аблэмык1ыщтыгъэмэ, тхыгъэм ижанрэ «Къэбар к1эк1» 1оу бгъэунэфы хъущтгъагъэ, ау ащ щиухырэп, блэк1ыгъэм ихъугъэ-ш1эгъэ къэбар к1эк1 пыгъэщагъ лъэхъанык1эм иц1ыфык1эхэм яеплъык1э- гупшысак1э икъэтыни. Шъыпкъэ, хъугъэ-ш1агъэхэр щызек1орэп, гупшысэ зэтек1хэр зэутэк1ых, зэпэуцужьых ны1эп. Щэч хэлъэп, нэужым хъугъэш1агъэхэр къызэрэк1элъык1ощтым ичылэпхъацэ ахэлъ гупшысэхэм… Ары, а охътэ гъэпсэфыгъом пшъэшъэжъыехэм урокым як1элэегъаджэрэ къик1ыгъэхэу ныомрэ щагум язэдэгущы1э дэтыгъэ атхьак1умэ къыридзагъ. Ныом къы1уатэрэр аш1огъэш1эгъонэу къызэтеуцохи едэ1ухэзэ, илъэс 15 нахь ымыныбжьэу нэ закъок1и егъаш1эм зытемыплъэгъэ л1ым мылъкук1э ятэ рищи, хьэзабым хэтэу игъаш1э къызэрихьыгъэр ныом къы1уатэу зызэхахым, пшъэшъэжъыехэм къа1уиути, щхык1аеу щхыгъэх… Адэ, джары дунаир зэрэщытыр, ежь ышъхьэк1э пэк1эмык1ыгъэ, ымыщэчыгъэ къиныр хэти ш1ощхэн, ау ежьыр шъыпкъэр а къиным хафэмэ, сыдэу хэхъухьащта?! Джахэм гу алъытэгъэным, апэк1э къик1ыщтым пэш1орыгъэшъэу ригъэгупшысэнхэу пшъэшъэжъые ныбжьык1эхэр ч1ып1э регъэуцох. Ныом ышъхьэ къе1этышъ, пшъэшъэжъыемэ закъыфегъазэшъ, къаре1о: «Шъукъыздэмыхьащх, сипшъашъэх, шъори джащ фэдэ къабзэу шъузыфэмыяхэ горэм, шъугъызэ, шъуратыщт». Ныом къы1уагъэм иджэуапэу «А нэнэжъ, а зэманэу пшъашъэхэр былымк1э зыщащэщтыгъэр ик1ыжьыгъ. А 137 хэбзэжъыри щы1эжьэп, джы шъхьэфиты тыхъужьыгъ, тызыфэмыем тыдэк1ощтэп», - ы1уи, пшъэшъэжъые тхьагъэпц1 горэ 1ухъушъутыжьыгъ». Ар лъэхъанык1эм иц1ыфы игупшысак1, ау ащ тетэу фызэш1ок1ыщта ащ фэдэ ч1ып1э ифэмэ, зэри1уагъэу зек1ожьышъущта?! Ахэр рассказым ык1ыб къыданэх. Ау щы1эныгъэм щыхъугъэхэм нафэ къызэраш1ырэмк1э, рассказыр къызыщыхаутыгъэ лъэхъан дэдэр ары «Къэсэй иорэд» ылъапсэ илъ хъугъэ-ш1агъэр зыщыхъугъэр. А лъэхъан дэдэр ары «Сыбылым фэк1од» зыфи1орэ рассказыр Хьаткъо Ахьмэд зитхыгъэр… Джыри зэш1охыгъэ 1офыгъэп бзылъфыгъэр шъхьафит адыгэ шъолъырым щыш1ыгъэныр. Хэбзак1э къыдэк1ыгъагъ, агъэцэк1эн фае а1ощтыгъ, ау зэрэзек1охэрэр нэфэшъхьафыгъ. Ежь ш1ол1ык1ыхэу, зэсагъэхэм, алъэк1ыщтыгъэп. бзылъфыгъэ шъыпкъэхэри зэрыуцогъэ Шъхьафитныгъэм нахьыпэрэ ч1ып1эм игъогук1э хабзэм къикощык1ынхэ лъык1отэнхэм, апэ рагъэхъуным литературэр къыфаджэщтыгъэ. Хьылъа1о къащыхъущтыгъэми, т1эк1у-т1эк1узэ гъогук1эм бзылъфыгъэхэри къытехьэщтыгъэх. Ары авторым итхыгъи щызэхапш1эрэр – «Зэхаш1ык1ы тет». Къэгъэлъэгъон-гъэцэк1эн пшъэрылъэу тхак1ом зыфигъэуцужьыгъэр ыгъэцэк1энымк1э ш1ык1э-гъэпсык1э амал къыгъотыгъ: тхьамык1агъор къызэхъул1агъэм ежь-ежьырэу къырегъэ1уатэ, щы1эк1ак1эм иц1ыфык1эхэми ядунэееплъык1э, ягупшысак1э ежь-ежьырэу яжэдэк1эу зэхытегъэхы. Зэпыщыт к1уач1эхэр зэутэк1ыхэу, ахэм язэбэн лъык1уатэу, зыр зым тек1оу рассказым къыщымытыгъэми, гупшысэхэу гущы1эк1э зэпэуцужьыгъэхэм ц1ыфыгум, зы1эпкъ-лъэпкъ, зиш1эрэ зиш1эжьырэ уцу пэтрэ ныбжьык1эхэм ягук1оч1э гъэтырхэр къарегъащэ, теубытэгъэ еплъык1э я1эным феп1ух, фелэжьых. Шъхьаджи ежь зызэриш1эжьырэм, игурышэгугъап1эхэр ылъэк1ыщтэп. зыфэдэхэр Ахэр зызэрэдиш1эжьырэм къэзыгъэнафэу къэ1уагъэ фэдэу хэти зэрэхъугъэ диш1энхэ гущы1эхэр (лексическэ амалэу ыгъэфедагъэхэр), мэкъамэу к1элъым (интонациеу и1эм) ежь авторым иидейнэ-художественнэ позицие зыфэдэри къегъэнафэ. 138 Блэк1ыгъэ лъэхъаныр социальнэ-политическэ, классовэ ек1ол1ак1эм тетэу къэгъэлъэгъогъэныр ш1ок1ып1э зимы1э творческэ шэпхъэ бзыпхъэу щытыгъ. А шапхъэм тетк1э пщыхэр, л1экъол1эшхэр, оркъхэр дэгъу-дэи п1оу зэхэмыдзынхэу, дэи зэк1энхэ фэягъэ. Ау ар тэрэзыгъа?! Ащ уехъырэхъышэн зэрэфаер щызэхэош1э Пэнэшъу Исхьакъ итхыгъэу «Пщымэ къэрэбгъэ дэдэу жъалымыбэ ахэтыгъ» зыфи1оу «Псалъ, №2-м»6 къыдэхьагъэм ыц1э: ары пщымэ дэибэ ахэтыгъ, ау зэк1эри арэп. Ежь авторыми къэгъэлъэгъонгъэцэк1энэу ыштагъэр пщым ижъалымыгъ. Джэджыкъопщыр икъоджэ ц1ыфхэмк1э жъалымэу, ау пэк1э1уант1э къыфэзыш1ыщт ц1ыф ыпэк1э къызик1ык1э 1эсэ-лъасэ зэрэхъужьырэр, ежь нахь хъыбыехэмк1э гъуч1 тыгъужъэу, зигъэутэкорэпщэу, ау Мосэ къызыфэтэджык1э, тыгъужъым ыпашъхьэ шъынэ 1асэ щыхъоу, пщэхыжьырэ пщы утэшъуагъэу Джэджыкъопщыр зыфэдагъэр къегъэлъагъошъ, авторым ер тегъэумысы, мыхъунк1э зек1орэм упэуцужьын зэрэфаем блэк1ыгъэ хъугъэ-ш1агъэмк1э къыфаджэ… Ер ыумысыныр, ш1у ыш1эным ц1ыфыр фигъэсэныр, фип1уныр сыд фэдэрэ художественнэ гъэш1ыгъи иапэрэ пшъэрылъ. Ары гурышэ-гупшысэ шъхьа1эу Пэнэшъу Исхьакъ идинлэжьынк1и, иефэнд-1имам зехьанк1и, ик1элэегъэджэ 1офш1энк1и, илитературнэ творчествэк1и зыди1ыгъыгъэр, ык1уач1э къызэрихьэу зыфэлэжьагъэр. Ар къагуры1ощтыгъэ ш1у зыгу илъ пстэуми. Исхьакъ иш1уш1агъэхэр, иш1у1уагъэхэр ащымыгъупшагъэу ц1ыфхэм ахэлъ, дахэк1э ыц1э къыра1о. Ау, гухэк1 нахь мыш1эми, ц1ыф пстэури зэфэдэп, е щэхъу ыгу имылъэу мак1эп щы1эр. Ем ш1ур иджагъу, арышъ, ер малъэшъ, хыем ылъэ к1еуты. Ет1ани е зыгу илъ бзэджаш1эхэр зыбагъорэр обществэр зы щы1эк1э-псэук1э гъэспык1эм ик1эу нэмык1 щы1эк1э-псэук1эм фак1о зыхъук1э ары. Ащ фэдэу лъэхъаныр къызыщызэ1ыхьэрэм, зыщыуш1оркъырэм, «тимыгъусэр – типыи» зыфи1орэр хабзэу, бзыпхъэу зыщыхъурэм шъхьас зэфыря1эжьэп. Джащыгъум Пэнэшъу И. Пщымэ къэрэбгъэ дэдэу жъалымыбэ ахэтыгъ. // Ж. «Псалъ»,№2. – Ростовна-Дону, 1926. – Н.92. 6 139 зиш1ошъхъуныгъэ зыбзэгупэ нахь чыжьэу щымы1э шъхьазэфэш1ухэр хабзэу тетыгъор зием голъадэхэшъ, фэшъыпкъэхэу а1озэ зыкъырагъаштэ, пц1ы ш1уц1э щэнаутыр яджэгъо ц1ыфхэм атырак1утэшъ, яук1 зэхаухъытэ. Джары раш1агъэр лажьи-хьакъи зимы1эу илъэс 75-рэ зыныбжь л1ыжъ 1ушэу, лъэхъаным художественнэ иц1ыф псалъэм пэрытэу, илэжьэк1о лъэпкъ гъэсэныгъэм, гъэш1эгъонэу щытыгъэ лъэпкъ Пэнэшъу Исхьакъы. Гъэз. «Адыгэ макъ», 2004, 22.04. 140 Ц1ЫФЫГЪЭМ, Л1ЫГЪЭМ ЯШЭТАПКЪЭХЭР Ц1ыфым гъэш1э к1ыхьэ и1эуи мэхъу, гъэш1э к1эк1 хъоуи къыхэк1ы. Ц1ыфыр къызыщыхъугъэмрэ идунай зихъожьыгъэмрэ азыфагу къыриубытэрэ уахътэм къык1оц1 къыщилэжьырэ ш1уш1агъэр ары ыц1э гъаш1э къезытырэр. Бэ ыгъэш1агъэу ыш1агъэ щымы1эуи, мак1э ыгъэш1агъэу, ау бэдэдэ ыш1агъэуи ц1ыфхэм къахэк1ы. Бэ зымыгъэш1агъэу, бэдэдэ зыш1агъэмэ ащыщ Цэй Ибрахьим Шъалихьэ ыкъоу къызыхъугъэр мы илъэсым илъэси 115-рэ хъугъэр. Цэй Ибрахьимэ идунэе гъаш1э к1эк1ы дэд — илъэс 46-рэ ны1эп ыгъэш1агъэр (24.01 (11.01) 1890 — 7.09.1936), ау гъэш1э к1эк1ым къонагъэ имы1эу лъэпкъ фэлажьэу лэжьагъэ, лэжьыгъэш1уи зэ1уигъэк1агъ, джа къылэжьыгъэм епхыгъэу ыц1э къыгъэнагъ къэхъурэ л1эуж пэпчъ дыщы1энэу. Ибрахьимэ изэхэш1ык1, идунэееплъык1э зэгъэзэфагъэ ащыхъугъ щы1эк1э-псэук1эу лъэхъан лъэшым зэхъок1ыныгъабэ зыщыхъугъэм, шъхьафит банэу Пшызэ шъолъыр, Къырым ащык1уагъэхэу зыхэлэжьагъэхэм. Сабыизэ к1элэеджэк1о социал-демократическэ партием хэщагъэ хъугъэм щы1ак1эм зэфэнчъагъэу щыхъухэрэм, жъалымыгъэу щызэрахьэхэрэм ыгу къызэк1агъэблагъ, революционнэ банэм хэтхэм ясатыр хагъэуцуагъ. Хэбзак1эр агъэпсэу зыфежьэхэм 1офш1эным ыгупчэ иуцуагъ: Щынджые икъоджэ ревком ипащэу (1918), къушъхьэч1эсхэм я1оф пылъ комиссариатым исекретарэу, нэужым икомиссарэу (1918), Кубчерревкомым и ЦК ичленэу (1918) 1оф ыш1агъ. Фыжьхэм Пшызэ шъолъыр заштэжьым Ибрахьимэ ук1 тыралъхьи шъхьае, нэжъ-1ужъхэр зэхахьэхи, бырсыр къа1эти, ук1ыр тырарагъэхыжьыгъ. зыщагъэуцужьым Ят1онэрэу Щынджые Пшызэ къоджэ шъолъыр Советым Совет хабзэр итхьаматэу (1920), Кубчерревкомым хэт къушъхьэч1эсхэм я1оф пылъ секцием, нэужым исполком зызэхащэм членыгъ (1920 — 1922), Адыгэ автоном хэкур загъэпсым, ащ иисполком изэхэщэгъу пчъагъэм ячленыгъ, иотдел 141 зэфэшъхьафхэм япэщагъ. Ахэр 1энат1эхэм ац1э къодый, ау ахэм ак1ыб сыд фэдиз 1офш1эн зэхэщэна, зэш1охына дэтыр?! Щы1ак1эу быжъутэрэм хэтэу, пшъи, гъэпсэфи имы1эу 1офыгъуак1эхэм язэхэщак1оу, язэш1охак1оу Ибрахьимэ щытыгъ. Адыгэ хэку исполкомыми хэтэу, очылхэм я Коллегие итхьаматэу зыщэтым адыгабзэк1э суд 1офхэр рек1ок1хэу ыгъэпсыгъагъ, радиокъэтынхэр адыгабзэк1э апэрэу зэхищагъ. Ежь ышъхьэк1э къэтын пчъагъэ ыш1и, адыгабзэк1э радиокъэтыным игъогупэ зэ1уихыгъ. Адыгэ хэкум изэгъэш1эн пылъ Обществэм, лъэпкъ музеим язэхэщэн к1эщак1о фэхъугъэхэм ащыщ Ибрахьимэ. Обществэр зызэхащагъэм, 1925-рэ илъэсым, къыщегъэжьагъэу ответственнэ секретарэу и1агъ. П1опэн хъумэ, 1офхэр зэк1э зезыхьэщтыгъэр ежь Ибрахьим арыгъэ. Лъэпкъ зэгъэш1эным ехьыл1эгъэ 1офыгъуабэмэ афэгъэхьыгъэ зэхэфынхэр Обществэм ыш1ыщтыгъэ, ц1ыф жъугъэхэр зэ1уагъак1эмэ научнэ докладхэр къафаш1эу, 1офыгъо гъэш1эгъонхэр зэхащэщтыгъэх. Ежь Ибрахьими ащ фэдэ зэ1ук1эгъухэм докладхэр мызэумыт1оу къащиш1ыгъ. Ахэми зэфэшъхьафхэм язэкъуагъэп: лъэпкъ тарихъым къадэхьэгъагъэхэу джы ехьыл1агъэу гъотыгъуае тхылъ хъугъэхэр къыдэгъэк1ыжьыгъэнхэмк1э 1оф мак1эп Обществэм ыш1агъэри. Ш1эныгъэ лъапсэрэ гупшысэ куурэк1э ушъагъэхэу ущызыгъэгъозэрэ гущы1апэхэр я1эхэу тхъылъ шъхьафхэу 1927 — 1928-рэ илъэсхэм Обществэм къыдигъэк1ыгъ Н. Дубровиным итхыгъэу «Черкесы (Адыге)», К. Пейсонель и1офш1агъэу «Исследования торговли на Черкесско-Абхазском берегу Черного моря в 1750 — 1762 гг.», А. Фонвилль итхылъэу «Последний год войны Черкесии за независимость 1863 — 1864 г.г.», Я. Абрамовым и «Кавказские горцы», Л. Люлье и «Черкесия. Историко-этнографические статьи», Ф.Торнау и «Воспоминания кавказского офицера», К. Сталь и «Этнографический очерк черкесского народа», ежь Обществэм иотчетхэр. А пстэуми Цэй Ибрахьимэ и1офш1эгъэ ин ахэлъ. Ары, Обществэм мак1эп ыш1агъэр, ыш1эщтыгъэр, ау ащ егупсэфыл1эщтыгъэп Ибрахьимэ. 142 Обществэр илъэсищэ зэлажьэм къагуры1уагъ, ащ фэдэу, ежь-ежьырэу зэхэхьэгъэ купым, сыд фэдизэу ахэм яшъыпкъэнк1и фит, лъэпкъым ыбзэ, ижэры1о творчествэ, илитературэ, итарихъ, и1эш1агъэхэр зэгъэш1эгъэнхэмк1э зехьэгъэн фэе 1офыгъо пстэури хэо-хапк1эу ыгъэцэк1эн зэримылъэк1ыщтыр. 1офш1эгъэ гъэнэфагъэхэм Обществэм ичленхэр а1утхэу, мыдрэр хьатыр 1офык1э дагъэцак1эщтыгъэ. Арэущтэу щымытэу, лъэпкъ 1офыгъохэм адэлэжьэщт къэралыгъо 1офш1эп1э-ушэтып1э зэхэщэгъэным идао ыш1эу 1927-рэ илъэсым Адыгэ хэку исполкомым «Докладной запискэ» Цэй Ибрахьимэ етхы. Ащк1э зэш1охыгъэ зымыхъук1э, ыужырэ илъэсыми, 1928рэ илъэсым, а 1офыр къе1этыжьы, хэку 1офш1ап1и, край 1офш1ап1и къыгъанэрэп, ыгъэгупсэфыхэрэп. Джащ тетэу, Цэй Ибрахьимэ ипхъэепсыек1э непэ «Гуманитар ш1эныгъэмэ апылъ Адыгэ республикэ институтк1э» заджэхэрэр зэхэщагъэ хъугъэ. А «Докладной запискэм» Ибрахьимэ къыщи1этыгъэхэм ащыщыбэхэр зэш1охыгъэ хъугъэ, ау 1офыгъо пчъагъэ непэрэ мафэми блэк1ып1э имы1эу зэш1охыгъэн фаеу къэнэжьы. Ахэм ащыщых, гущы1эм пае, киностудием, драмстудием, художественнэ 143 училищым адыгэ ныбжьык1эхэр еджак1о гъэк1огъэнхэр, адыгэ пщынаохэм, къамылапщэхэм яоркестрэхэр зэхэщэгъэнхэр, еджэп1э энциклопедическэ гущы1алъэ зэхэгъэуцогъэныр ык1и ахэм анэмык1хэри. Ащ фэд, гущы1эм пае, адыгэ лъэпкъ сценическэ искусствэр щы1эным Цэй Ибрахьимэ илъэсыбэрэ фэлэжьагъ, фэбэнагъ. Къэралыгъо къулыкъуш1эхэр кружокэу зэхищэхэу, ежь ытхыгъэ пьесэхэри, нэмык1хэм атхыгъэхэри аригъэгъэуцоу бэрэ хэтыгъ. Ау ар икъущтыгъэп. Хэо-хэпк1э 1оф хэмытэу, лъэ1ук1э къэугъоигъэхэу щымытхэу, ар ясэнэхьатэу, нэмык1 1оф пымылъынхэу ц1ыфхэр гъэхьазырыгъэнхэ фэягъэ. Хэкуи, крайи къащыуцугъэп, гупчэ 1офыш1ап1и зынэмысыгъэ Ибрахьимэ зи къыгъэнагъэп лъэпкъ искусствэм илэжьэк1ощтхэр гъэхьазырыгъэнхэ зэрэфаем игумэк1 лъимыгъэ1эсыгъэу. «Хъущтэп» а1оу памыупк1ыпэщтыгъэми, къыдырагъаштэ фэдэу заш1ыми, 1офым дэтхъу-дэлъэшъу зырагъэш1ыщтыгъэ. Ау сыдэу зэхъуи, Ибрахьимэ ыгу к1одэу 1офым ыуж ик1ыжьыгъэп. Ежь зэрэфаеу 1эпсынк1э-лъэпсынк1эу зэш1уихын ымылъэк1ыгъэми, илъэсиблэ зыфэбэнэгъэ 1офыр къыдэхъугъ: 1933-рэ илъэсым жъоныгъуак1эм адыгэ театральнэ техникум Краснодар (ащыгъум Адыгэ хэкум игупчэу щытыгъ ар) къыщызэ1уахыгъ. А илъэс дэдэм адыгэ пшъэшъэжъые 15-рэ адыгэ к1элэк1э 12-рэ еджэнхэу аштагъэх. Техникумым идиректорэу, 1эпэ1эсэныгъэмк1э к1элэегъаджэу Ибрахьимэ 1оф ыш1агъ. Пьесэхэу ежь ытхыгъэхэри, нэмык1хэм атхыгъэхэри техникумым иеджак1охэм аригъэгъэуцущтыгъэ. Режиссерэу, зещак1оу, актерэу лъэныкъуабэк1э ахэм ахэлажьэщтыгъ Ибрахьимэ. А апэрэ еджак1охэр ары адыгэ лъэпкъ сценическэ искусствэм иублап1э 1утыхэр. Ахэм ащыщхэр искусствэм илэжьэк1ошхохэ, ц1ыф ц1эры1о хъугъэх: Цэй Унай, Талъэкъо Сулейман, Шъхьаплъэкъо Хьис, Хьак1эко Аслъан, Шэуджэн Мэджыд ык1и ахэм анэмык1хэри. Цэй Ибрахьимэ лъэпкъ къашъор, лъэпкъ орэдыр мык1осэнхэм инэу ына1э тетыгъ. Ахэм ащылэжьэщт ц1ыфхэу талант зыхэлъхэр чылэ дэхьэдэк1эу Ибрахьимэ къек1ок1ызэ, къыхигъэщыщтыгъэх. Аукъодыек1э ар зэш1опхынэу щытыгъэп — янэ-ятэхэр къегъэзэгъыгъоягъэх ялъфыгъэхэр 144 чылэм дэпщынхэм. Ибрахьимэ л1ы ц1эры1уагъ, жэбзэ дэгъу 1улъыгъ — ы1орэм ны-тыхэр димыхьыхынхэ алъэк1ыщтыгъэп. Джащ тетэу, апэрэу профессиональнэ орэды1о-къэшъок1о ансамблэ Цэй Ибрахьимэ зэхищэнри ы1э къихьагъ. 1968-рэ илъэсым К1убэ Щэбан Иорданием къыщыдигъэк1ыгъэ календарым 1оныгъо мазэр зыщыригъажьэрэм иапэрэ нэк1убгъо ансамблэм икарт тет. Ащ к1этхагъ «Адыгэ хэкум иорэды1охэмрэ икъэшъуак1охэмрэ (ансамбль). Цэй Ибрахьимэ илъэсым 1933-рэ адыгэ орэды1охэмрэ къэшъуак1охэмрэ яансамблэ зэхищагъ». Лъэпкъ культурэм, литературэм, искусствэм яхьыл1агъэу хъурэ-ш1эрэ пстэуми Цэй Ибрахьимэ япчэгу итэу, ахэлажьэу, изэш1ок1и, изэхаш1и ахилъхьэу лъэпкъ 1офым фэлэжьагъ. Ар къаушыхьаты истатьяу «Праздник черкесской музыкальной культуры»,1 къушъхьэч1эс ц1ыф лъэпкъхэм яискусствэ икрай олимпиадэу 1931-рэ шгъэсым тыгъэгъазэм и 5 — 11-м Ростов щы1агъэм «Адыгэхэм ялъэпкъ искусств» зыфи1орэ докладэу къыщиш1ыгъэм2 ык1и ахэм анэмык1хэри. Цэй Ибрахьимэ итхыгъэхэм ш1ур къащиухъумэу, ер ащиумысэу, ш1ум язехьэк1о ц1ыфхэр 1упк1эу къыригъэлъэгъук1эу, тхылъеджэхэр аштэщтым, щагъэзыещтым фиу1ушыхэу, яшэн-нэшанэхэр зэгъэзэфагъэ хъуным фэлажьэщтыгъ. Гук1эгъур ц1ыфыгъэм иапшъэрэ шапхъэу зэрэщытыр Ибрахьимэ итхыгъэ ини, ц1ык1уи ащыпхырищыщтыгъэ. Ежь ышъхьэк1и ар ишэн-хэбзэ шэпхъагъ: ц1ыф бэрэчэтыгъ, гук1эгъушхо хэлъыгъ. Ар къэзыушыхьатырэ щысэ зыт1у къэзгъэлъэгъон. Тил1эш1эгъу ия 20-рэ илъэсхэр гъэблэ зэпымычыжь илъэсыгъэх. Ар дэгъоу къэзыш1эжьыхэрэр е къа1отэжьэу зэхэзыхыгъэхэр шъухэтыщт. Чылэм дэсхэм я1оф хьылъэдэдагъ, къалэм дэсхэм карточкэк1э хьалыгъу 1ахьэхэр къаратыщтыгъ. Зы мафэ горэм, ыпэк1э арэущтэу щымытыгъэу, Ибрахьимэ и1анэ къытырилъхьагъ. 1 2 хьалыгъу «Ибрахьимэ бзыгъэ заулэ нэбэ-набэу Газ. «Красное знамя»,1925, 17 июля. Еплъ: Ж. «Горец и революция», № 1 (39), 1932 илъ. ибысымгуащэу къыдэплъыягъ, — Эдие Эдие 145 къысфи1отэжьи сигъэтхыжьыгъагъ, – хьалыгъум ы1эу фищэигъэр къызэк1ихьажьи, «сьд хьалыгъу жъугъа мыр?» — къэупч1агъ. «Умыгумэк1, – с1уагъэ е1о Эдие, – сыхьатымафэ тежьагъ, гъогум карточкэ къыщызгъотыгъ!» «О сыхьатымафэ уежьагъэ шъхьае, ар зыш1ок1одыгъэр сыхьатымыгъо ежьагъ. Чылэмэ ямы1эр и1а ащ?» — гъумыт1ымытзэ, Ибрахьимэ 1анэм къыпэтэджык1ыгъ. «Къаштэ, мыдэ, карточкэри хьалыгъоу ащк1э къыуатыгъэри», хэгубжык1ызэ къы1уи, зэк1оц1ищыхьи, карточкэм ит адресымк1э зием фихьыжьыгъ. Зыфихьыгъэр ныо ц1ык1у шъхьэзакъоу щытыгъ. Зыдэк1уагъэр мычыжьэу къыч1эк1ыгъ, бэрэ пэмытэу къэсыжьыгъ. Пчъэр къы1уиубгъук1и, гуш1ор ынэгу къык1ихэу къихьажьыгъ. «А ныо ц1ык1ур зэрэгуш1уагъэр, зэрэгуш1уагъэр! Джары псапэ зыфа1орэр! Джы рэхьатэу сышхэн, сшхырэр сцагэ дэхьан» ы1уи, 1анэм пэт1ысхьажьыгъ. Ныо ц1ык1оу ахъырэтыкъок1э ышти, карточкэр ныор зыфихьыжьыгъэм щэ1эфэ зэлъык1охэу, Ибрахьимэ зэрэгъэблагъэхэу хэтыгъэх. Гук1эгъугъэу Ибрахьимэ хэлъыгъэр къаушыхьатэу къэбарыбэ къэстхыжьыгъ; ахэр зэк1эри къэп1отэжьыным охътабэ ищык1агъ, Ау джыри зы щысэ къэсымыхьыжьын искусствэхэмк1э иотдел слъэк1ыщтэп. Ибрахьимэ ипащэу Хэку 1оф исполкомым ыш1эзэ, гъэзетым къырагъахьэмэ хъушт-мыхъущтымк1э упч1эжьэгъу къырихэу к1алэ горэм ирассказ къыфагъэхьыгъ. Тхыгъэм художественнэ лъэныкъом изакъоп щык1агъэу и1агъэхэр — грамматическэ ык1и синтаксическэ хэукъоныгъэхэр хизыгъэх. «Хъущтэп» ы1оу аримыгъэхьыжьэу, а тхыгъэр зыш1ыгъэ к1алэр ыдэжь къагъэк1онэу ыш1ыгъ. К1алэр, къызэрэнэфагъэмк1э, мэкъумэщ техникумым щеджэ, ибэ хъурай. К1алэм и1офхэм язытет зэригъаш1и, ыгу къы1этыгъ, зыфежьэгъэ 1офым тыригъэгушхуагъ, рассказым 1оф дыригъаш1эзэ, хэутыным нигъэсыгъ. Ына1э тетэу ригъэджэнэу Ибрахьимэ к1алэр иунэ ригъэт1ысхьагъ. Джащ тетэу, нэужым тхэк1ошхо хъугъэ Владимир Владимир ыкъо Коноваловыр Ибрахьимэ ып1угъ, ылэжьыгъ. Мэфапц1эхэр Цэим къызыфыкъок1ыхэми, Володе 1эк1ыб къыш1ыгъэп. 146 Ибрахьимэ ыц1э къэт1этыжьыныр а лъэхъаным джыри къыддэхъугъагъэгоп... Ежь Ибрахьимэ пшъы ымыш1эу лъэпкъ культурэм зэрэфэлажьэрэр ригъэкъущтыгъэп. Ар анахьэу зыгъэгумэк1ыщтыгъэр лъэпкъ культурэм къырык1ощтыр ары, ащ фэлэжьэщт к1оч1ак1эхэр п1угъэнхэм, гъэхьазырыгъэнхэм инэу ына1э атетыгъ. А лъэныкъомк1э ш1эгъэн фэе 1офыгъохэр зэпыу культурэмк1э, имы1эу искусствэмк1э я1офыш1эшхохэм Ибрахьимэ зэрихьэщтыгъэ: я1офш1ап1эхэм, афатхэщтыгъэ. хэкум, краим, культурэм, Ащ фэдэу, гупчэм искусствэм докладной запискэхэу къэралыгъо 1офш1ап1эхэм композитор инхэу М.Ф. Гнесиным, Г.М. Концевич, Н.Н. Мироновым, Тамбый Михаил афитхыгъэ письмэхэу, къыфатхыжыгъэ письмэхэу тиинститут иархив ч1элъыр мак1эп. Ахэм лъэпкъ культурэм ехьыл1эгъэ 1офыгъо инхэр Ибрахьимэ къаще1эты, гъэсэныгъэ зи1э ц1ыфхэр лъэпкъ культурэм къыхигъэлэжьэнхэу ана1э тырарегъадзэ. Ащ фэд, гущы1эм пае, адыгэхэр яхэкужъ зэрэрафыгъэхэм ехьыл1эгъэ оперэм пае М.Ф. Гнесиным орэдышъор къытхынэу, ежь либреттэр ытхынэу Ибрахьимэ щыфетхы зы письмэм, адрэ письмэм композитор ц1эры1ом щеушъыи: «О ебгъаджэхэрэм (а лъэхъаным Г.Ф. Гнесиным щыригъаджэщтыгъэх ежь ыц1эк1э щыт музыкальнэ еджап1эм) сыда адыгэ зак1ыхэмытыр? Сыда ш1эгъэн фаер ахэр о ебгъэджэнхэу хъуным пае?»; ящэнэрэ письмэм щытырегъэгушхухьэ адыгэ орэдипш1эу зэригъэзэфэнэу зыфи1уагъэмк1э емыхъырэхъышэу Музгизым езэгъынэу, «договор диш1ынэу», орэд текстхэр ежь Ибрахьимэ фигъэхьазырынхэшъ фигъэхьынхэу... Лъэпкъ культурэм изэш1омых 1офыгъо зэкъодзагъэхэу Ибрахьимэ зэш1уихыгъэри мак1эп, ау къэнагъэр зэрэнахьыбэр ыш1эу, ахэм агъэгумэк1эу, гъэпсэф имы1эу апылъыгъ. Ибрахьимэ писатель 1оф закъом фэгъэзагъэу, тхэу унэм исыгъэп. Революционерэу, ц1ыф жъугъэхэм ахэтэу, щы1эк1э-псэук1эм ыпчэгу шыпкъэ итэу, ихъуни, имыхъуни зэхиш1эу, ыщэчэу, ер нахь мак1э зэриш1ыным, ш1ум нахь зэрэхигъэхъоным ибэнэк1уагъ. 147 Ушэтып1аби ифагъ, къик1ыжьыгъ... Ащк1и зы щысэ закъу. 1925-рэ илъэс плъыр-стырхэм, «жъыр ыкъутэу, к1эр ыгъэчъэу» хабзэр зыщэтым класс зэпыщытхэм азыфагу дэпкъ ш1уц1э дэтыгъ. «Народым ипыйк1э» зэджагъэхэм шъхьас афыря1агъэп. Пыик1э алъытагъэм угохьагъэу, удэгущы1агъэу, уцогъу пш1ыгъэу алъэгъуныр хэгъэк1и, 1ор1отэжьык1э хабзэм лъы1эсымэ а пыим ори гъусэ уфаш1ыщтыгъэ. Нэмык1ырэ ц1ыфхэм ямызакъоу, пыик1э защадзыещтыгъэ. укъэзыухъумэн зэджэгъэ ц1ыфхэм Уимыхьакъэу щы1агъэп. Ыгук1э я1ахьыл шъыпкъэхэми уагъэмысагъэк1и къыпкъоуцон, къыпкъотыми, къыпфэгъуми ыгу зи1ажэщтыгъ — хэти ежь ышъхьэ нахь ш1о1офыгъ. Джащ фэдэ лъэхъаным хэти зыфэдэм тетэу къэнафэ. А лъэхъаным Цэй Ибрахьимэ Адыгэ хэку исполкомым ичленыгъ. «Тройка» а1оу комиссиехэм 1оф аш1эщтыгъ. Ащ фэдэу «Тройкэм» тхылъ къыгъэхьазырыгъ унэгъо куп яч1ыгуи, яунэгъо мылъкуи а1ахынхэшъ, ежьхэр Сыбыры ращынхэу. «Тройкэм» къыгъэхьазырыгъэ тхылъыр тэрэзк1э ыштагъ хэку исполкомым. Ежь Ибрахьимэ закъу ар зымыштагъэр. Зак1ыдыримыгъаштэрэр къыщыри1отык1эу «Особое мнение» 1925-рэ илъэсым шышъхьэ1ум и 22-м етхы, юридическэ хэбзэ-бзыпхъэхэр къыдилъытэзэ, а унэгъо пстэуми ипщынэу зэратемыфэрэр къегъэнафэ (ежь Ибрахьимэ юриспруденцием хэш1ык1 дэгъу фыри1агъ). Адыгэ хэку судым итхьаматэу Лутцевым 1926-рэ илъэсым жъоныгъуак1эм и 14-м ытхыгъэ «Отзывым» къызэрэщи1орэмк1э, «Ныбджэгъоу Цэй Ибрахьим Шъалихьэ ыкъор гъэрек1о, хэку исполкомым ичленэу зэрэщытым елъытыгъэк1э, очылхэм яколлегие хагъэхьагъ, итхьаматэуи агъэнэфагъ...3 Цэим итхыгъэ къыще1о: «Совет хабзэр зыщы1э илъэситфым къык1оц1 а ч1ыгоу зыфа1охэрэр помещикхэм а1ахыгъэх, къафагъэнэгъэ хап1эхэм ежь-ежьырэу ч1ыгур ащалэжьэу мэпсэух, ахэм як1алэхэр комсомольцэх, къызэримыгъэзэжьыщтыр аш1ошъ коммунистых, хъугъэу, яхъызмэтхэм хэбзэжъым ащэлажьэх. Арышъ, Совет хабзэм иш1уагъэ рагъэк1эу щы1эхэзэ, жъыхэр л1эжьынхэшъ, 3 Адыгэ респ. Къэр. Архив, д.37, ф.41/р – 19, ед.хр. 3191, л.13, с.1. 148 ахэм ялъфыгъэхэу комсомолым, партием ахэтхэр республикэм играждан шъыпкъэхэу хъущтых». Лъэпкъ гупшысэр зыди1ыгъэу джыри зы 1эубытып1э еш1ы Ибрахьимэ: «... аужыпкъэм, тэ, адыгэхэмк1э, ащ фэдизэу бэ тыхъурэп (зэк1эмк1и мин 70-рэ ны1эп), нэбгыришъэхэр къитымыдзэу, иттэкъухьанэу (ращынэу агъэнэфагъэхэр зэк1эмк1и нэбгырэ 600 мэхъух). Ащ фэдэ 1офыгъошхом икъу фэдизэу тына1э тетымыгъэтэу, сыдэу щытми ч1ып1э чъы1эхэм хьадэгъук1э ахэр итыдзэхэмэ (армырыми тэ бэ ч1этынагъэр мамыр лъэхъаными социальнэ узхэм къахэк1эу, ет1ани анахьэу революционнэ лъэхьаным тиф узыр, граждан заом, карательнэ операциехэм бэдэд ахэк1одагъэр) хъунэу щытэп, арышъ, а 1офыр ик1эрык1э шъыпкъэу зэхэфыгъэн фае тыфэсакъыпэхэзэ...»4 Ана1э зытырагъэтын фаехэр, къыдэмылъытагъэмэ мыхъущтхэр, ш1эгъэн фаери, зэрэш1эгъэн фаехэри Ибрахьимэ итхыгъэ къыще1о. Ц1ыфым идунае къырык1ощтым «Тройкэм» хэтхэр пымылъэу, тешъорык1уагъэк1э умыс тхылъэу л1экъо заулэм къапалъхьагъэхэр Цэим итхыгъэ щызэпырегъазэ, ахэм «ягук1эгъу-зэхаш1э» зынэсырэр къегъэлъагъошъ, зэфэхьысыжь щеш1ы итхыгъэ: «Помещикхэр, ет1ани анахьэу пщыхэм, оркъхэм къахэк1ыгъэхэу ч1ыгу бэдэдэ зи1эхэр къэсыухъумэнэу арэп, ау сыд фэдэу хъущтми Комиссиемрэ АЧАО-м ихэку исполком и Президиумрэ аш1ыгъэ унашъом дезгъэштэн слъэк1ыщтэп, сыда п1омэ, ЦИК-мрэ СССР-м и СНК-рэ 1925-рэ илъэсым гъэтхапэм и 30-м къыдагъэк1ыгъэ декретым истатьяхэу 3-м, 5-м, 9-м къызыфа1охэрэм зы лъэныкъо закъок1и ар тефэрэпышъ ары». Революцием ишъхьалэу зэк1эри зэхэзыхьаджэрэм, уахътэм имэш1ожъокоу къижъэжъык1ырэм укъимыгъащтэу ащ фэдэ лъэбэкъу пш1ыныр л1ыгъэ къодыеп, псэемыблэжьыныгъ нахь. Щысэу къэдгъэлъэгъогъэ зыт1ущыми (Ибрахьимэ ыгъэхъэгъэ пстэури къэппчъын плъэк1ыщтэп!) къаушыхьаты Цэй Ибрахьимэ чыжьэрыплъэу, лъэпкъ гупшысэ, къэралыгъо акъыл зи1э ц1ыфэу зэрэщытыгъэр, зэрэл1ыгушхуагъэр, зэрэпсэемыблэжьыгъэр. 4 АРИГИ-м иархив, ф.1, п.124, д.80, н.12. 149 Къэралыгъо къызыдиштэгъэ 1офышхохэу ыш1эрэмэ литературнэ-творческэ адак1оу, 1офш1эныри иныбжьык1эгъум Цэй Ибрахьимэ сыдигъок1и 1эк1ыб ыш1ыгъэп. Адыгэ литературэм лэжьыгъэшхо щиш1ыгъ. Жанрэ пстэумк1и Цэир тхэщтыгъэ: романэу «Хьац1ык1у Хьадж» (къыдэгъэк1ыгъо фифагъэп), повестхэр, рассказхэр, усэхэр. Жанрэу баснэр адыгэ литературэм къыхилъхьагъ, адыгэ к1элэц1ык1у литературэм иапэрэ лъэбэкъухэр Цэй Ибрахьимэ къыщежьэх. Ау пстэумэ анахьэу Цэим италант анахь къызыщынэфэпагъэр драматургиер ары... Я ХIХ-рэ л1эш1эгъум ыгузэгу къыщегъэжьагъэу адыгэ лъэпкъым инахьыбэр Къок1ып1э Благъэм икъэралхэм зэрарыфагъэр тилитературэ и1эк1ыб темэу щытыгъ. Цэй Ибрахьимэ итворчествэ нэ1уасэ тызыфэхъум нафэ къытфэхъугъ революцием ыпэк1э ытхыгъи, ыужык1и ытхыгъэмэ янахьыбэми, орэпублицистическэ статья, орэочерк, орэхудожественнэ произведение фаеми, а темэр зэрапхырыщыгъэр. «Шъхьэзакъу» зыфи1орэ повестым Л1ымафэ идунэе-щы1эк1э гъогу къыгъэлъагъозэ, адыгэхэр Тыркуе хэгъэгум ик1ыжьынхэу зэрэхъугъэм игумэк1-гупшысэ зэфэдэк1э пхырещы. Зышъхьэ ифедэ лъыхъузэ, лъэпкъым хьадэгъу утын езыхыгъэхэр еумысы. Шам (Сирием) ис адыгэхэм къахэк1ыгъэ тхак1оу Къат Абдурахьман «Мардж» зыфи1орэ гъэзетым 1928-рэ илъэсым къыщыхиутыгъэ усэхэм яджэуапэу «Жъэу» зыфи1орэ усэр Цэй Ибрахьимэ а илъэс дэдэм ытхыгъ. Ащ къыще1о: Уитхьаусыхэ сигонэсэу сеусэ, Урысыпщым адыгэпщыр игъусэу, Тхьамык1агъоу къыташ1агъэр бэдэд, Сэл1эжъыфэ сщымыгъупшэныри синет. Сыд фэдэ тхьамык1агъуа ахэм къыташ1агъэу усак1ом щэ1эфэ щымыгъупшэнэу ыгу хэт1ысхьагъэр? А упч1эм иджэуап ежь авторым иусэ къыщеты: Тихэгъэгур хьэпэ-сапэ рагъафи, Унагъохэр жьым фэдэу рапхьахьи, 150 Хьэмэ адашхэу тиц1ыфхэр рафыжьи, Ипхъыхьэ-итэкъоу дунаишхом тытет. Лъэпкъым игуузыр ежь усак1оми игууз. А лъэпкъ гуузэу, ныдэлъф гуузы усак1ом фэхъугъэм игумэк1 орхэу сатырхэр къепчъы: Пачъыхьэ-пщымэ я1эш1агъэ тегъэгырзы, А 1эш1агъэр мыхъужьыхэу мэузы, Узыгъуаеу зэпэ1апчъэр тэщэчы... Хэмыжъук1эу ренэу зыкъыригъэш1эжьэу лъэпкъ гуузыр Ибрахьимэ, ежь зэри1оу, ол1эжьыфэ щымыгъупшэу зэрихьагъ... Цэй Ибрахьимэ илитературнэ-творческэ 1офш1агъэхэм язэхэфын, ятегущы1эн, уасэ афэш1ыгъэным адыгэ литературнэ критикэм, литературоведением ч1ып1э гъэнэфагъэ щиубытыгъ. Сыды шхъо зыраш1и, Ибрахьимэ илэжьыгъэ агъэк1одын алъэк1ыгъэп. Е зыш1агъэм, ер бжьыгъэу ыц1э къытенагъэу къэнагъ, Ибрахьимэ ич1ып1э адыгэ культурэм, литературэм щигъотыжьыгъ. Ибрахьимэ итхылъхэр къыдэк1ых, еджэп1э программэхэм ахэт, учебникхэм адэт. Мы юбилейнэ статьям сэ зигугъу анахь къыщысш1ымэ сш1оигъуагъэр Цэим ихудожественнэ творчествэ изэхэфынэп, ащ ш1ук1аеу автор зэфэшъхьафхэм мы аужырэ идъэсхэм 1оф даш1агъ. Писатель инэу, общественнэ ык1и къэралыгъо 1офыш1эшхоу Цэй Ибрахьимэ къызыхьугъэр илъэси 115-рэ зыщыхъурэ мафэхэм тилъэпкъэгъухэр щызгъэгъуазэхэ сш1оигъуагъ лъэпкъ культурэм мыпшъыжьэу ар зэрэфэбэнагъэм, лъэпкъым къырык1ощтым ыгъэгумэк1ырэ ц1ыфэу ар зэрэщытыгъэм, гушхоу, гук1эгъуш1эу, бэрэчэтэу, псэемыблэжьэу идунай зэрэтетыгъэм, Лъэуж дах, лъэуж нэф Ибрахьимэ къыгъэнагъэр. Зэ зылъэгъугъэм, зэхэзыхыгъэм щыгъупшэрэп. Ащ илъэпкъ гупшысэ-зек1уак1э, и1офш1ак1э непи тищысэтехып1. Ибрахьимэ зыщымы1эжьыр зэрэщы1агъэм нахьи бэк1э нахьыбэми, ижъуагъо инэф къык1ичыгъэп, жъогъо гъуазэу непи ти1. Гъэз. «АМ», 2005, щылэ мазэм и 27-рэ. 151 ЗЫКЪЫЗЭ1УХЫГЪО ИМЫФЭЗЭ РАЧЫГЪЭ КЪЭГЪАГЪ Я ХХ-рэ л1эш1эгъум ия 20-30-рэ илъэсхэм адыгэ литературэм анахь творческэ к1оч1э гъэш1эгъонэу къыхэхьагъэмэ ащыщыгъ Ащкъэнэ Исмахьилэ. Ащкъэнэ Исмахьилэ къуаджэу Адэмые 1912-рэ илъэсым къыщыхъугъ. Къоджэ еджап1эр къызеухы нэуж Краснодар дэтыгъэ адыгэ к1элэегъэджэ техникумым 1927-рэ илъэсым ч1ахьэ, 1930-рэ илъэсым дэгъудэдэк1э къеухы. Ащ джыри щеджэзэ, литературнэ-творческэ гъогум Ащкъанэр пытэу теуцо. «Адыгэ шъхьафит» зыфи1орэ журналэу 1929-рэ илъэсым къыдэк1ыгъэм илъэс 17 нахь зымыныбжьыгъэ Ащкъэнэ Исмахьилэ ирассказэу «Иляс» зыфи1орэр къыхиутыгъ. Талант гъэш1эгъон зыхэлъ творческэ к1оч1ак1э адыгэ литературэм къызэрэхэхьагъэм ар имэкъэгъэ1угъ. Рассказым темэ ин къы1этырэр, гупшысэ куухэр пкъырылъых, къыгъэлъэгъорэ хъугъэ-ш1агъэхэр сурэт 1упк1эу уегъэлъэгъух, ыбзэ бай, зэгъэфагъэ. Лъэхъэнэ гъэш1эгъоныгъ ык1и щынэгъуагъ а лъэхъаныр: жъыр акъутэу, к1эр агъэчъэу, нахьыш1ур ыпэк1э къэтэу, а гугъэ лъагэр зыда1ыгъэу, чэф-гуш1огъошхом псэущтыгъэх. Ащ дак1оуи, хэтхэу ц1ыфхэр зэрэумысыжьыныгъэм лажьэщтыгъэх, иузи къахэхьагъ. Шъхьазыфэш1ухэу, ежь ифедэ фэбэнэрэ ц1ыфхэм щыхьэгъу аш1ыхэрэр хабзэм ы1эк1э ягъогупэ тырадзэу, ежьхэр совет хабзэм, социализмэм иидейхэм афэшъыпкъэхэу, адрэхэр ипыйхэу алъытэхэу, бэдзэ нэшъу фэдэуи ащымыхъоу, дарагъэлъэсык1эу мак1эп къызэрэхэк1ыгъэр. А ц1ыфынчъэгъэ зэфыщытык1эу щы1ак1эм къыхэхьагъэр адыгэ литературэ ныбжьык1эми ебгъук1уагъэп. Тхак1охэм утыныбэ арихыгъ, хиутыгъэхэри, тхэн гъогум техьэгъак1эу тыраутыгъэхэри къыхэк1ыгъэх. А хъугъэ-ш1агъэхэр зы, т1у п1озэ къэплъытэнхэу щы1эх. Совет хабзэм, социализмэм иидейхэм афэшъыпкъэу, ахэр къаухъумэу зы1ощтыгъэхэм ащыщыбэмэ, нэужым, я ХХ- 152 рэ л1эш1эгъум ык1эхэм ык1и я XXI-рэ л1эш1эгъум икъихьэгъум, къызэрэнэфагъэмк1э, яфэшъыпкъэныгъэ абзэгупэ пысыгъэ къодыягъ. Ахэмэ ащыщэу къэнэжьыгъэхэм уахътэр зэхъок1ыгъэ зэхъум, ежьхэм зи ямылажьэу уахътэм илажьэу алъытэу ушъхьагъубэхэр къапчъызэ заухыижьыщтыгъэ. Лажьэу аш1агъэм пае бгъэпщынэжьынхэр арэп 1офыр зыфэгъэхьыгъэр, ахэмэ пхэнджэу аш1агъэхэр гъэтэрэзыжьыгъэнхэр, хьакъи-лажьи зимы1эу, ылъэк1ыщтыр зилъэпкъ къыч1эгъэщыжьыгъэнхэр, игъэуцожьыгъэнхэр ары фэзыш1агъэхэу ац1э нахь. ч1аухъумагъэхэр къэ1этыжьыгъэныр, Ащ фэдэу яч1ып1э к1оч1апц1эхэм агъэупэрэхъуджагъэу, италант къэгъагъэу къызыщызэ1уихыщтым зыпсэ хахыгъэмэ ащыщ Ащкъэнэ Исмахьилэ. Вульгарнэ-социологическэ ек1ол1ак1эу литературэм фыря1агъэм елъытыгъэу Ащкъанэм иапэрэ рассказэу «Иляс» зыфи1орэм (ж. «Адыгэ шъхьафит», 1929) пхэнджэу тегущы1агъэх, мэш1о сэпэтым рагъэхьыгъ. Сыд пай? Апэрэр. Лъэпкъым иблэк1ыгъэ лъэхъан рассказым къыгъэлъагъорэр. Пшъэрылъэу щытыгъэр революцием итек1оныгъэ, ащ ш1уагъэу ц1ыфым къыфихьыгъэр къэгъэлъэгъуагъэу, непэ хъурэ-ш1эрэмэ ц1ыфхэм ак1уач1э фагъэлэжьэным фэп1угъэнхэр арыгъэ. Ащ темыгъэпсык1ыгъэу алъытагъ рассказыр. Ят1онэрэр. Рассказым игерой шъхьа1эу Иляс лэжьэк1о лъэпкъ. Ары пэтзэ, пщым ыпхъу ш1у елъэгъу. Ащ фэдэу, социальнэ-классовэ зэхэдз зымыш1ырэр (ш1улъэгъуныгъэми классовэ ек1ол1ак1э и1эн фэягъ!) герой шъхьа1эу къыхэзыхыгъэр классовэ позицие тэрэз зимы1э тхак1оу алъытагъ, аумысыгъ. Герой шъхьа1эм ехьыл1эгъэ зэфэхьысыжьэу аш1ыгъэмк1э рассказым ыпсэ 1уахыгъ Зэфэхьысыжьыр 1упк1эу, зэгъэфагъэу, псэхэх утын хэлъэу гъэпсыгъэ. Ау рассказым къыгъэлъагъорэм ар къыпкъырык1ырэп. Рассказым емыджагъэ горэм иш1ош1 пхэнджэу зэфэхьысыжьыр къыпщэхъу. Рассказым еджагъэхэм арэущтэу къагуры1уагъэмэ дэй дэд, художественнэ псалъэр ащ нахьэу 153 зылъымы1эсырэм угу ебгъэным ыч1ып1э угу егъун фае. Ары шъхьае, арэущтэу щымытык1э уенэгуе, мурад гъэнэфагъэм фэ1орыш1эу зэфэхьысыжьыр ш1ыгъэу уегуцафэ. Сыдэу щэрэт фаеми, т1умэ язи ш1оп, т1ури пхэнджы. К1о, къызыгурымы1уагъэм иакъыл тефагъэп, ау ыпшъэк1э щы1эмэ къа1уагъэм фэ1орыш1эзэ изэфэхьысыжь арэущтэу ыш1ыгъэмэ, ар зыш1ыгъэр зыфэдэр ащ къегъэнафэ… Зэ уасэу ш1ыгъэ хъугъэр пытагъэ, зипхъотагъ, гъэзети тхылъи арыуцуагъ. Идейнэ к1оч1э лъэш хэлъэу литературэр гъэпсыгъэн зэрэфаем къыфаджэзэ, адыгэ тхак1охэм яапэрэ зэфэсы К1эращэм докладэу къыщиш1ыгъэм къыщи1уагъ: «…Историер ыпэк1э лъык1отэныр зимыфедэу, ащ ищэрыхъ зэк1эзыгъэк1ожьын зимурад паразитическэ классхэм идейнэу япхыгъэ писателым ибгы1этып1э лъэгэн ылъэк1ыщтэп, щэч хэмылъэу, ахэм яисторическэ гъогу лъэгум езыгъэзыхыгъэу ечъэхырэ гъогу…». Щэч хэлъэп, теоретическэу зэфэхьысыжь тэрэз, ау Ащкъаным ирассказы ар епхьыл1энэу щытэп. Ары пэтызэ, зигъогу лъэгум езыгъэзыхыгъэу ечъэхырэ к1уач1эхэм яфэмэ-бжьымэ ч1этэу Ащкъанэм ирассказ ытхыгъэу алъытагъ, ащ елъытыгъэуи аумысыгъ. Рассказым зэ уасэу фаш1ыгъэ хъугъэм зипхъотагъ, гъэзети тхылъи арыпытыхьагъ. Ащ фэд, гущы1эм пае, щы1эк1ак1эм «пэуцужьхэу» тхэхэрэр къепчъыхэшъ, адыгэ литературэ учебникым мырэущтэу къе1о: «Ахэмэ ащыщэу Ащкъанэми «Иляс» зыц1э рассказыр ытхыгъ. К1эк1эу ащ итыр: фэкъол1эу къыгъэлъэгъонк1э зыпыхьагъэр ыуц1эп1и, гуащэр ш1у зэрилъэгъурэ 1офым пэмык1 Илясэ ымыгъэгумэк1эу къыгъэлъэгъуагъ. Ау гуащэр – гуащэ, ежь фэкъол1, у бзылъфыгъэ лъэрыхьым ы1э фищэиныр ымыдэу, ыгу е1эжьыгъэу, ышъхьэ ы1ит1ук1э ы1ыгъэу, ишыкъарэ уанэр тыредзэшъ ежьэжьы. Урыс пачъыхьэм идзэмэ язао, ащ къыщаук1ы. Ишъхьафитныгъэ фэзаоу л1эрэмэ афэмыдэу, ш1улъэгъуныгъэмк1э зи ащ нэмык1 хэк1ыжьып1э зимы1э ц1ыфмэ афэдэу, Иляс мэк1оды. Зыгорэм фэбанэу, класс идее горэм пылъэу щытэп. Иляс ш1улъэгъуныгъэу ыш1ыгъэм ригъэзыгъэшъ, ар къыдэхъугъэпышъ, «сыд пае дунаим сытетыжьыныр» 154 ы1уагъэу, мак1ошъ зыкъарегъэук1ы. Пыим уебэныным уфигъэчэфэу, шъхьафитныгъэр къызэрэдэпхыным уфищэу к1одырэ ц1ыфмэ афэдэп Илясэ ик1одык1э – ащ къыхэк1ык1э рассказыри пц1ыгъушъэ хъугъэ».1 Зэфэхьысыжь тэрэзэп ар. Рассказым къыгъэлъагъорэм пыщыт шъыпкъ Илясэ ри1ол1агъэр. Ыгу е1эжьыгъэу, щы1эжьынк1э фэмыежьэу зызыук1ыжьи, хьадэгъум лъыхъузэ зыкъязыгъэук1ырэ гори ц1ыфхэм къахэк1ы. Ау ащ фэдэ ц1ыфэп Иляс. Рассказым къызэригъэлъагъорэм укъыпкъырык1ымэ, лъэхъаным ил1ыхъужъ шъыпкъ Иляс, ихэку ишъхьафитныгъэ ыпсэ фитыным фэхьазырэу пыим пэгъок1ы. Рассказым гупшысэ купк1эу пкъырылъыр, анахь тхы1упк1эу и1эр Урыс-Кавказ заор, яхэку гупсэ рафырэ ц1ыфхэм тхьамык1агъоу ащэчыхэрэр арых. Партийнэ-идейнэгъэ лъэгагъэм «изехьак1охэм» ар щагъэзыйи, ш1улъэгъуныгъэ сюжетнэ линиер къыха1этык1и, ежьхэр зэрэфаеу рассказым уасэ фаш1ыгъ. Иляс зышъхьашыгу къыримыхыгъэ ш1улъэгъуныгъэу Дэхэзак1э фиш1ыгъэм рагъэмысагъ. Шъыпкъэ, Илясэ бэрэ зытырещае Дэхэзак1э ш1у зэрилъэгъурэр, ыгу филъхэр ри1онхэу, ау, писателым къызэри1оу, «ежь хэкоу къурмэны зызыфиш1ынк1э хьазырыр пщыхэр ды1эпы1эхэзэ Урысыем зэрэрагъэшхырэр, Тыркуем рафыгъэхэр щы1эныгъэмрэ хьадэгъумрэ азыфагу итыхэу зэрик1ыжьыгъэхэр» ежь ышъхьэ фэгъэхьыгъэ 1офыгъохэм ак1ы1у къэхъух. «Ш1у усэлъэгъу» ы1оу ри1омэ, игущы1э ышхыжьынэу зэрэхъурэр ыгу къызэк1ым, ышъхьэ нахь лъагэу ы1эти, ынит1у къихъудэдык1эу Дэхэзак1э еплъи, лъэшыхьазырэу «Хьау, орырэ сэрырэ тызэгъогогъоп, тинасыпхэр зэхэлъэп»2 ре1ошъ, псынк1эу къегъазэшъ къек1ыжьы. Ар ы1уагъэми, Дэхэзак1э ш1улъэгъоу фиш1ыгъэм бгъэм дэлъыгур ыжъэу, ыстэу Иляс къэк1ожьы. Ежь-ежьырэу зэре1ожьы: «Слъакъомэ сахьыжь къодые нахь, Дэхэзак1э дэжьк1э сыгу секъудыи». А к1уач1эр плъыр-стырэу Илясэ игупшысэхэм къахэуцоми, лъэпкъ 1офыр Еутых А. Адыгэ советскэ литературэр. // Адыгэ литературэмк1э хрестоматие. Апэрэ тедзэгъу. – Мыекъуапэ: Адыгнациздат, 1938. – Н. 5 – 6. 2 Ащкъан И. Иляс. // «Адыгэ шъхьафит». – Краснодар: Адыгэ тхылъ тедзап1, 1929. – Н.55. Нэужым рассказым къыхэхыгъэ щысэхэр кътхьыщтых нэк1убгъохэр текстым къыщытыгъэхэу. 1 155 ык1ы1у къэхъу, теубытагъэ хэлъэу лъэпкъ шъхьафитныгъэ бэнэ гъогум техьэ… Ыгук1и ышъхьэк1и ар къыхехы. Угук1э къыхэпхыгъэ 1офым къыхэк1ырэ къиныр – къинэп, ар гохьы къодыеп – дахэ, напэ нахь. Ащ фэд Илясэ ихьадэгъу: л1ыхъужъым ыпсэ лъэпкъ шъхьафитныгъэм фитыгъ. Художественнэ къэгъэлъэгъок1э амалэу ыгъэфедагъэхэмк1э, псалъэмэ гъэпсык1эу къафигъотыхэрэмк1э, авторым дагъо горэхэр фэпш1ын умылъэк1ынэу арэп, ащ фэдэ щык1агъэхэр хэплъэгъощтыми (ар тхак1ом иапэрэ 1офш1эгъагъ!) зэрэпсаоу зыпштэк1э рассказым къэгъэлъэгъонхудожественнэ пкъынэ-лынэу пкъырылъыр л1ыхъужъыгъэр ары. Хъугъэ-ш1эгъэ инэу къыгъэлъагъорэм хэгъэщагъэу Илясрэ Дэхэзак1эрэ яш1улъэгъуныгъэ 1удэнэ шъолъыр нафэу рассказым пхырэк1ы. Иляс – фэкъол1, Дэхэзак1э – пщы лъэпкъ, Талъэустэныпщым ыпхъу, гуащэ. Фэкъол1ым гуащэр ш1у ылъэгъугъ. Ар классовэ зэхэмыш1ык1ыныгъэу авторым фалъэгъугъ, рассказым уасэу фаш1ыщтыр ащ къыпкъырык1ыгъ: идейнагъэ зыхэмылъ тхылъэу, ащ фэдэ тхылъ социализмэм игъэпсэк1о ц1ыфхэм ямыщык1агъэу хахыгъ. Рассказым тегущы1агъэхэм ар ра1ол1агъэми, тежъугъэплъ ежь рассказым: зыдежьагъэр ымыш1эу, ынэ1у зыдэгъэзагъэм к1озэ, Иляс заом хэфагъа? Зыми фэмыбанэу, «класс идее горэм», лъэпкъ 1офым пымылъэу, к1о, сыдэу щытыми ышъхьэ ыуджэгъужьыгъэу мэк1ода? Хьау. Илясэ еш1э зыдак1орэри, еш1э зык1ак1орэри. Рассказым тыкъеджэ: «…урысмэ адыгэ чылэ заулэ къашти, ц1ыфэу дэсыр дафыгъ, аук1ыгъэр аук1ыгъ, чылэхэри агъэстыгъ» а1оу къэбар зызэхехым ыгу къызэк1игъани, «тумы тхьа еш1 ш1улъэгъуныгъэр, ащ сегупшысэзэ джы нэс сыщысыгъ, мыдык1э тихэку урысым имаш1о есты, ц1ыфэу зыгу к1одыгъэхэр къэзгъэтэджыных, амал и1эмэ, Урысыем къамзэгу ц1ык1у фэдиз нахь семыхъул1эми, тихэку къепыеу къызицохъуагъэк1э, тятэжъхэри ащ ек1одыл1агъэх, ахэмэ сэри сак1ырыплъын. Сихэкурэ сишъхьафитныгъэрэ къэсыухъумэзэ, зызгъэк1одын» (н.56), - е1ошъ ежьэ. 156 Ар героим ы1уагъэр, игупшыс ары. 1уагъэмрэ ш1агъэмрэ зэтемыфэу мак1эп къызэрэхэк1ырэр. Ау Илясэ ар ы1огъэ къодыеп: и1уи иш1и зэтефэ. «Илясэ чылэм дзэ ыугъоеу чэщ-мэфищэ дэси, шыу шъитф фэдиз зырегъэкъум, ахъшамым дэжь быракъыр къыхэбыбэтык1эу, ежь апэ итэу чылэм дищыхи, чылэм пэмычыжьэ ш1агъоу таборым (крепостым) ек1урэ гъогум тырищагъэх» (н.57). Джащ тетэу шъхьафитныгъэ зэо гъогум теуцошъ, л1ыгъэ зэрихьэзэ Илясэ мэфэхы… Зэхэш1ык1 1упк1э зи1э, теубытэгъэ пытагъэ зыхэлъ, псэемыблэжь л1ыхъужъ Илясэ. Я ХХ-рэ л1эш1эгъум ия 30рэ илъэсхэм а образым уасэу щыфаш1ыгъэр тэрэзэп. Аужырэ лъэхъанхэм тихэгъэгу зэхъок1ыныгъэ зэфэшъхьафэу щык1уагъэхэм яш1уагъэк1э тилъэпкъ гушъхьэ лэжьыгъэ ек1ол1ак1эу, еплъык1эу фаш1ыхэрэми зэхъок1ыныгъэ инхэр афэхъугъ. Ащ елъытыгъэуи, нахьыпэрэ хэукъоныгъэхэу дгъэтэрэзыжьыхэрэр мак1эп. Хьау, зэк1э зэшъозэщы хъужьыгъэу арэп. У1агъэ зыфаш1ыгъэхэм тыркъо инхэр къатенагъэх лъэхъанэм итамыгъэу, тхьак1эпсыр зытырак1агъэу, хэк1ым ч1ырагъэгъэсэегъагъэхэм ащыщ зырызхэр къыч1агъэщыжьыгъэх, ау бжьыгъэр къябэк1ы. Лажьэ зимы1э ц1ыфхэм тхьак1эпсыр атезык1агъэхэм, хэк1ыр атезыгъэсэягъэхэм ац1эхэм тябгъук1о. Шъыпкъэ, ахэмэ ащыщхэу къэнэжьыгъэ хъати джы щы1эжьэп. Ахэр джыри щы1эхэзэ, а 1офыгъо зэфагъэр къызежьэм, боу хъупш1эпш1агъэх, аш1эн алъэк1ыни къагъэнагъэп, пэуцужьыгъэх, илъэс пчъагъэм зэтыра1эжагъ, ау яхьэчъэ-зечъэ зи къызэримык1ыжьыщтыр къызагурэ1ом, ежьхэмэ зи ямылажьэу, лъэхъаныр агъэмысэу, ыпшъэк1э щы1эмэ къатыщтыгъэ унашъохэм атыралъхьэу фежьагъэх. Т1эк1у уахътэр зылъэк1уатэм джыри нахь къэнэфагъэх ахэр зыфэдэ шъыпкъэхэр. Социализмэм иидеехэм, Совет хабзэм афэшъыпкъэхэу, ахэр къаухъумэхэу зэра1орэр абзэгупэ пыс къодыеу, революцием ыц1эк1э ц1ыф хыехэр зэрагъэмысэщтыгъэхэр, революцием, Совет хабзэм ак1уач1э ежь ашъхьэ ифедэ фагъэлажьэу зэрэщытыгъэр къэнэфагъ. Адыгэ лъэпкъым итарихък1э анахь тхьамык1эгъо лъэхъанэу къек1угъэм щыщ изы охътэ к1эк1 рассказым ылъапсэ илъ хъугъэ-ш1агъэр. Зэо зэпымычыжьэу пэчъыхьадзэм 157 илъэсишъэрэ шъэныкъорэм къык1оц1ы адыгэ шъолъырым щыригъэк1ок1ыгъэм, лъыпсыр псыхъоу щигъачъэу, лыгъэр щигъак1оу зыщытыгъэ лъэхъаным изы шъолъыр рассказым къыгъэлъагъорэр. Ащ хэгъэщагъэу Илясэрэ Дэхэзак1эрэ яш1улъэгъоу нэфап1э афэхъунэу зинасып къымыубытыгъэр 1удэнэ шъолъыр 1упк1эу рассказым пхырэк1ы. Джащ къыпкъырык1ыгъ идейнэ-художественнэ уасэу рассказым фаш1ыщтыри. Ары шъхьае, рассказым къыригъэлъэгъук1ыхэрэр зыщыхъугъэ лъэхъаным политическэ партиехэр щы1агъэхэп, гупшысэхэр шъхьафитыгъ. Джы партие зэпыщытхэр зыщыщы1эм, класс банэр зыщык1орэм идейнэу узэндыгъэхэм ш1улъэгъу шъхьафитыр къырагъэк1угъэп. Узэбэныщтымрэ узэрэбэнэщт ш1ык1эмрэк1э «щымыохъухэу» опыт а1эк1элъэу псагъэм партийнэ зэрэтебгъэфэщтым идейнэ фэ1эпэ1асэ нэжгъурхэр хъугъэхэу Ащкъанэм и «Илясэ» чэзыур нэсыгъагъ. А зы еплъык1эр а лъэхъаным гъэзети, тхылъи, доклади зэк1эми азэлъыхэуцуагъ – «Иляс» зыфи1орэ рассказыр идейнагъэ зыхэмылъ тхылъэу, ащ фэдэ тхылъ советскэ ц1ыфхэм ямыщык1агъэу хахыгъ. Вульгаризаторскэ, научнэ лъапсэ зимы1э уасэу литературэм ихъугъэш1агъэхэм афаш1ыщтыгъэхэмк1э я1эубытып1эгъэ марксистскэ-ленинскэ идейнэ банэм ибыракъ ч1эгъы ч1этыхэу, революцием, Совет хабзэм ац1эк1э, социализмэм иидеехэм якъэбзагъэ къэухъумэгъэным ыц1эк1э ахэр зэк1эри аш1эщтыгъэхэу алъытэ «теоретикхэм». Ахэм зэра1орэмк1э, революцием итек1оныгъэ, ащ иш1уагъэ къыгъэлъэгъон фае писателым. Ежь Ащкъанэм ыш1эрэр шъхьафы: адыгэ лъэпкъым тхьамык1эгъошхоу къехъул1агъэр, адыгэ чылэхэр тыригъэжъызэ, къэгъанэ имы1эу жъи, к1и, хъулъфыгъи, бзылъфыгъи хьэдэ лъэмыдж ыш1ызэ пэчъыхьадзэр къызэрэк1ощтыгъэр къегъэлъагъо. Ахэр блэк1ыгъэ 1офых. Блэк1ыгъэр арэп ахэмк1э литературэм ианахь 1офыр, пшъэрылъ шъхьа1эу литературэм и1эр – непэ хъурэ-ш1эрэмэ пк1уач1э афэбгъэлэжьэныр, лъэпкъ щы1ак1эр к1эрак1э, лъэпкъ гупшысэр шъхьафиты зэрэхъуным уфэбэнэныр арэу алъытэзэ, революционерхэм, коммунистхэм, комсомольцэхэм, пионер пэрытхэм, социализмэм игъэпсэк1о 158 бэнэк1о чанхэм яобраз 1упк1эхэр литературэм къытын фаеу лъэхъанык1эм «итеоретикхэм» шэпхъэ пытэхэр къагъэуцущтыгъэ. Ащ фэдэ партийнэ гупшысэ зэфэхьысыжьым пэш1уек1оу, тхьаусыхэ макъэ зыхэ1ук1ырэ произведениеу алъытагъ Ащкъанэм ирассказэу «Иляс» зыфи1орэр. Илясэрэ Дэхэзак1эрэ къызэдэтэджыгъэх. Аныбжьы зэрэхахъорэм дак1оу язэфыщытык1эхэм за1этызэ, гущы1эк1э зи зэрамы1уагъэми, т1уми агухэм ш1улъэгъур ц1ык1у-ц1ык1узэ къазэфитэджагъ. Ащ хахъозэ, зыгъэзек1охэрэ к1уач1эу, яшэн-нэшанэхэр зыухэбзырэ шапхъэу хъугъэ. Ащ дак1оуи ныбжьык1ит1умэ ягурышэ-гупшысэхэм зэпэуцужьырэ к1уач1эхэр агухэм къарык1ошъагъэх. Фэкъол1ым гуащэр шъхьэгъусэ ыш1ымэ, ц1ыфмэ сыда а1ощтыр? Удык1э лъэпкъым заок1э пыир къек1угъэу, ежь ышъхьэ и1оф Илясэ нахь ш1о1офмэ сыд уасэ ащ фаш1ыщтыр? Джащ тетэу ыгу к1оц1ык1э зэнэкъокъужьэу, зыте1ук1эжьызэ, Илясэ имафэхэр къехьых… Иляс – л1ыхъужъ псэемыблэжь. Ащи изакъоп: усак1о. Ынэк1э ылъэгъурэр, ыгук1э зэхиш1эхэрэр зэгъэфагъэу, зэк1ужьэу, 1упк1агъэ хэлъэу къыре1отык1ы, къырегъэлъэгъук1ы, едэ1урэм зэхиш1энэу, гуры1онэу ипсалъэ егъэпсы. Щы1эныгъэм куоу хэгупшысыхьэрэ ц1ыф Илясэ. Ш1ош1ек1ол1эк1э зэфэшъхьафхэм бэрэ зызэрадзэ ужым теубытагъэ еш1ышъ, орэд къы1озэ, ишы уанэр тырелъхьэшъ, шъхьафитныгъэ банэм игъогу Илясэ техьэ. Хъурэ-ш1эрэр, дунэе къутэжьыр 1упк1эу авторым къырегъэлъэгъук1ы: Тыдэк1э уплъэми тэмэтелъхэр къэжъыу, Жъалымагъэу зэрахьэрэм гур егъэсыс, Сэмк1э зытыуахьызэ лъы плъыжьыр тэгъачъ. Ч1ышъхьашъоу тызытетыр топыжъмэ къагъэгырз, Зытплъахьмэ топыщэр ошъушхоу къытфех, Хэкужъми нэпсышхор къырек1утэх. А хъурэ-ш1эрэ дунэекъутэжъым, ежь зэрэамалэу и1ахь хиш1ыхьанэу Иляс хэуцо, псэемыблэжьэу лъэпкъ шъхьафитныгъэ банэм хэлажьэ ыпсэ пэтыфэ. Ш1улъэгъуныгъэ иным ц1ыфым ыгу еутхыдзы, езы, еукъэбзы, игурышэ-гупшысэ чылэпхъацэхэр къегъэк1ыцэх, лъапсэ арегъэдзы, пкъы 159 арегъэш1ы. Ар къащэнафэ Илясэрэ Дэхэзак1эрэ агу щыхъэрэ-щыш1эхэрэм. Фэкъол1 к1алэмк1э ш1улъэгъу инэу Дэхэзак1э ыш1ыгъэм бгъубэк1э к1оч1э техьэ-тек1хэр къедысых ш1улъэгъу къаргъом игъогу занк1э тырадзынэу, ау ет1ани гузэхаш1эу апэрэ ш1улъэгъум фиш1ыгъэм фэшъыпкъэу къыч1эк1ы. Дэхэзак1э т1эк1урэ ышъхьэ еуфэхыгъэу щэсы ынэхэр уп1ыц1агъэхэу, Илясэрэ ежьырырэ язэфыщытык1э гупшысэ орхэм ащызэрихьэу… Еш1э, къыгурэ1о ежь гуащэу фэкъол1 к1алэм зэрэдамыгъэк1ощтыр. Ау теубытэгъэ пытэ еш1ы: «… ш1у сыкъилъэгъу закъоу сэрэш1и, сяни сяти, дунаим сыкъэзыубытын тетэп» е1ошъ. Игупшысэхэр лъык1уатэзэ, шъхьаныгъупчъэм еплъышъ, гуфит-шъхьафитэу щагум щыбыбэтэрэ бзыухэм яплъызэ, ащ заригъапшэзэ, ышъхьэ фе1ожьы: «ащ ш1у сыкъилъэгъоу къыч1эрэк1и нахьыбэ сыфаеп, сиш1улъэгъуныгъэ шъхьафитын фае… Псыхъоу зи 1эпэолъэпао къызыфэмыхъоу, шъхьафитэу чъэрэм фэдэн фае…». Ежьыри гу нахь зы1эпыригъэш1ахьыжьэу Дэхэзак1э къе1о: Зыгорэк1э янэ-ятэмэ апкъ къик1ык1э Илясэ дэмык1омэ, ежьхэм зыфа1орэ хъани, пщи афыдэмык1онэу теубытагъэ еш1ы. Гурышэ-гупшысэу Дэхэзак1э ыш1ыгъэм хахъомэ зи1этызэ, бгъэм дэмыфэжьэу къезэрэфыжьэ, мэш1о лыгъэу къызэк1энагъэу къыдэзэрэхы: Сиш1улъэгъуныгъэ гъунэ имы1, 1ахьылхэу си1эмэ ар япсэхэх. Хымэу Илясэм ар икъурмэн, Нит1оу ащ и1эмэ сэ саушхъуахь, Хъан-пщы зыфашъу1орэмэ сафэмыях (н.47). Дэхэзак1э ятэжъэу Талъэустэным Илясэ ятэжъ иаталыкъыгъ. Джащ фэдэ зэпэблэгъагъэу я1эм къыхэк1эу Илясэрэ Дэхэзак1эрэ ясабыигъом щегъэжьагъэу къызэдэтэджыгъэх. Аузэ, илъэс 18 аныбжьы зэхъум, ежь авторым къызэри1оу, «ш1улъэгъуныгъэ гущы1эхэр ажэмэ къялъэ1ухэу къыдэк1ыхэмэ аш1оигъоу, ау, т1уми ук1ытэм къыхэк1ык1э зи зэра1он амылъэк1эу илъэсищ фэдиз к1уагъэ» (н.46). Ары, социальнэ-классовэ дэпкъэу Дэхэзак1э зыдэубытагъэ хъугъэм дэк1ып1э фимыгъотэу, гурышэ- 160 гупшысэхэмк1э бэмэ заридзэу, тэри тицыхьэ темылъыным зыщынэсырэ уахътэхэр къыхэк1ыми, зэрэфэшъыпкъэр. лъык1отап1э нафэ Чылэпхъацэр имы1эмэ ыпсэ къытфэхъу зэ иапэрэ къэк1ыцэмэ, хэк1ыщт. Ары ш1улъэгъу хахъозэ ар лъык1отэщт, зэрэхъугъэри Илясэрэ Дэхэзак1эрэ янасыпэу къэущыгъэр: хэхъоп1э гъогу земыгъотым хьадэгъур къыфэсыгъ. Иляс зэрэщымы1эжьыр Дэхэзак1э зиш1эк1э «зы фэкъол1 к1элэжъы пае зиук1ыжьыгъ бэмэ а1он, ау ц1ыфмэ гущы1э ахэлъ: «Псыфал1э ул1эмэ – псыр 1эш1у, ш1у плъэгъурэр дахэ» (н.58) е1ошъ, лъэпкъ зэхэш1э куу зыпкъырылъ гущы1эжъым рыгъуазэзэ, лэныстэр къештэшъ зел1эжьы. Яш1улъэгъу фэгъэхьыгъэу ныбжьык1ит1умэ агу зэфилъыр зэра1онэу мыхъугъэми, жэм къыдэмык1ыгъэу, ау гум щыт1ыргъогъэ ш1улъэгъум зэрэфэшъыпкъэр Дэхэзак1э нафэ къеш1ы… Ащкъанэм ирассказ къыщитырэ образхэм щык1агъэ горэ ямы1ахэу арэп, ау 1упк1эгъэ икъу ахэлъэу сурэтыбэхэр тапашъхьэ къырегъэуцох. Рассказым игерой шъхьа1э мары къызэритырэр: «Илясэ к1элэ нэгуф, к1элэ ищыгъэу, ыбг псыгъоу, ыпл1э1ухэр шъуамбгъоу, ы1апшъэхэр гъумэу, ыпэ тэрэз къэгъэщыгъашъоу, ы1упш1э п1уак1эхэр зы1ущхыпц1ык1ык1э цэ шъхъэй фыжьыбзэхэр къэлыдыхэу, ынэ шхъонт1ит1ум яплъэгъу пшъашъэхэр хигъэщэтык1эу, мастэк1э ышъо унэсымэ лъыр къиц1ырык1ын п1онэу, псынк1эу зек1оу, къашъо хъумэ ицыяк1э жьым зэрихьэу щытыгъ» (н.45). Ащ фэд, Дэхэзак1э инэплъэ-1уплъи тщымыгъупшэжьын сурэт 1упк1эу писателым тегъэлъэгъу: «Ынэхэр нагъо, ынапцэхэр тхыгъэм фэдэхэу, ыпэ тэрэз дэкъыегъашъу, ышъхьац т1ыргъохэу, цундым фэдэу ш1уц1эу, къызырит1упщэхык1э ыпхэк1ы къыблэк1эу, ыпкъык1э ищыгъэу, къоданэу чы ц1ынэм фэдэу щынт1эу, ышъок1э фыжьэу щытыгъ» (н.46). Хъурэ-ш1эрэ жъугъэмэ ахэлэжьэрэ геройхэм язакъоп, зы зэ1ук1эгъу нахь зыдыуимы1агъэри къэпш1эжьэу сурэт 1упк1эу авторым къеты. Ащ фэд, Илясэ бысымы ыш1ыгъэ Алыир. Хьак1эщым ихьагъэу итызэ, «зы л1ы ц1ык1у горэ ынэхэр къэрэ ц1ык1ухэу, пчэн жэк1э к1ахьэу, ыпэк1эшхуи 161 дэгъэчэрэзыягъэу, ипа1о лъэгэ дэдэу, ежь псыгъо гъугъэ ц1ык1оу къак1уи хьак1эщым къихьагъ…» (н.57). Ц1ыф гъэнэфагъэхэм ямызакъоу, сыд фэдэрэ пкъыгъоу къыгъэлъагъорэми Ащкъанэм 1упк1агъэ хелъхьэ. Ащ фэд, гущы1эм пае, Илясэ ишы итеплъэу, ишэнэу, изек1уак1эу къытыхэрэр. Ежь л1ыхъужъым зэрепэсыгъэу, иши зэтегъэпсыхьагъ. Л1ыхъужъымрэ ащ ишырэ зэдырагъаштэу, хэшыпык1ыгъэ шапхъэ я1, ялъэк1и ины, псэемыблэжьых. Ащ исурэт 1упк1и авторым тапашъхьэ къырегъэуцо: «Ишы чэмыди, хьэджашъом фэдэу, ищыгъэу, шхо1ум ео зэпытэу, къамыщ зилъэгъук1э к1эпк1эу, уеоу ыгу хэбгъэк1ымэ ч1ым щыземычъэу, быбыни ошъуапщэм ухихьан п1онэу, чъэ хъумэ ысэкурэ ык1эрэ т1ыргъохыхэу жьым зэрихьэхэу, чэщ ш1унк1ым хахьэмэ ышъок1э щыщы хъоу, чэщ мэзагъом ныбжьыкъум фэдэу зек1ощтыгъ. Иляс ежь къыгъэш1агъэм нахьыбэм шы-онэ зэтемыхэу, а шымрэ 1ашэмрэ нахьрэ шъэфэгъуи шъэогъуи тыдэ к1оми имы1эу, мэз 1апчъэхэмрэ гъэхъунэхэмрэ иунэхэу, уц шхъонт1э к1ырыр идэнэ ошэкурэу, уанэр ип1эшъхьагъэу, к1ак1ор итехъонэу – джары Иляс ил1ыгъэпсык1эщтыгъэр» (н.45). Лъык1уатэ къэс, л1ыхъужъым ишэн-нэшанэхэм нахь ащыгъуазэ тиш1ызэ, авторым къырегъэлъэгъук1ы ар зыщызек1орэ ч1ып1э-ш1ап1эхэри, зэрэзек1орэ ш1ык1э-гъэпсык1эхэри. Мары, рассказым къызэри1оу, Иляс идзэ фегъэпытэ пыим Зызигъэхьазырык1э, къихыгъэу» зэрэпэгъок1ыщтым «ежь (н.57) апэ ежьэх. итэу, елъытыгъэу быракъыр Топыгъаор зигъэхьазырынэу. быбатэу, адыгадзэм ясэшхохэр къыхэонэу зызэригъэхьазырырэр Иляс зелъэгъум, жьыкореным фэдэу телъади, ыпсэ хихыгъ, ет1ани къытыригъази, пыи сатырхэм къахэлъади, исэшхо лъыр къыпычъэу зынэсырэр риупк1этэхызэ, псэхэх жьыхьарзэу зэуап1эм щызек1уагъ… Тек1оныгъэу къыдахыгъэм игуш1уагъо зэлъиштагъэхэу, гъэпсэфыгъо, жьы къэщэгъу джыри имыфагъэу, ош1э-дэмыш1эу пыим идзэшхо къынэсы. 162 Иляс анахьэу ыгу мастэу къыхэуагъэр пыидзэу къэсыгъэм ипащэр зэрэадыгэр ары. Адыгэ шъуашэ щыгъ. Иляс ар еш1эжьы: къумалыжъэу пэчъыхьадзэм гохьэгъэ Мыхьамчэрыекъопщыр ары. Иляс гуфэплъыгъэу пыим фыри1эр къызэк1анэ, къумалым ыпсэ 1уихынэу елъы. Адрэми къытерегъэпсыхьэшъ Иляс къео, хьадэгъущэр къытырегъафэ, ау ащи къызэтыримы1ажэу пыим жэхахьэшъ ыпсэ хехы. Пчыхьэм тыгъэу къохьажьырэм иплъыжьыгъэ дыригъаштэу, Иляс ищыгъынхэр лъым ыгъэшъок1ыгъэхэу, шым къефэхызэ, аужырэ к1уач1эр зэк1иугъоягъэу гугъэ ин зыхэлъ орэдыр къырещажьэ: Жьыбгъэшхом жьы къуахьэу зэрифэрэм фэдэу, Шъхьак1ом зэрифэрэр адыгэ шъау, Уцугъо имы1эу лъы плъыжьыр егъачъ, Ч1ышъхьашъом шъхьафитэу псыхъошхоу щэзечъ, Шъэош1оу Кавказым ыбгъашъо щип1угъэм Мин пчъагъэу ихьади иу1агъи зэрехь. Хьилагъэ зезыхьагъэхэр типщы-хъаныжъых, Хымэхэу, тщымыщыжьхэу тэ типсэхых… Къырищэжьагъэр гъунэм нигъэсыным амал фэмыхъоу, Иляс ымакъэ нахь къе1ыхызэ, т1эк1у-тэк1узэ мэк1уасэ, ыпсэ хэк1ы… Илъэпкъы ишъхьафитныгъэ пае Иляс ыпсэ еблэжьыгъэп. Къызэтеуцуи, къызэк1ак1уи имы1эу ыпэк1э лъык1уатэзэ, пыим пэш1уек1озэ, утынышхо рихызэ, иаужырэ жьыкъэщэгъу нэс Иляс къыхьыгъ, банэм хэтызэ ыпсэ ыгъэт1ылъыгъ. Иляс л1ыхъужъэу щы1агъ, л1ыхъужъэуи фэхыгъэ. Угук1э узыпэблэгъэ 1офым къыхэк1ырэ къиныр – къинэп, аужыпкъэм хьадэгъу къыхэк1ыми – ар хьадэгъу дах. Уихэгъэгу пае, уилъэпкъы ишъхьафитныгъэ пае хьадэгъу къэпхьымэ, ар насыпыгъэ нахь насыпынчъагъэп, ар псэемыблэжьыныгъ, л1ыхъужъыгъэм и1этэшъхьэ1ул1эжь. Мурад лъагэ горэм фимыщагъэу, я 30-рэ илъэсхэм рассказым уасэ фэзыш1ыгъэхэм зэра1уагъэу, ыпсэ рыджэгужьызэ, л1ыхъужъыгъэ 1офи хэмылъэу фэхыгъэп Иляс. Шъыпкъэ, зыхэфэгъэ ч1ып1эм елъытыгъэу ош1эдэмыш1эу л1ыгъэ зэрихьэу фэхыхэрэри къыхэк1ых. Ау ихъухьэгъахэу 163 зыдак1орэр ыш1эу, зыфэбэнэрэ 1офым ыпсэ зэрэхилъхьащтыр ыш1апэзэ, хьадэгъур зыштэрэр л1ыхъужъ дэд. 1офэу зыфэбанэрэм илъэгагъэ фэдизэу ил1ыхъужъыгъи лъагэ. Ежь ышъхьэ ишъхьафитныгъэ пае банэрэр ц1ыф гушхор ары, егъэзыгъэм 1эпы1эрэр гушхо къодыеп, ар – ц1ыфыгъэ ин зыхэлъ, узыш1ок1ын умылъэк1ын л1ыхъужъ. Ау лъэпкъым ишъхьафитныгъэ фэбанэрэр, ащ пае зыпсэ зытырэр – ар ц1ыфыгъэм, л1ыхъужъыныгъэм яанахь шэпхъэ инэу щы1эмэ ялъэгап1. А лъэгап1эм нэсыгъэ, теуцогъэ л1ыхъужъ Иляс. Л1ыхъужъ шъыпкъ, сыда п1омэ илъэпкъы ишъхьафитныгъэ пае ыпсэ еблэжьыгъэп, ащ фэбанэзэ зэуап1эм щыфэхыгъ, хьадэгъур ышти егъаш1эм щы1энэу къэнагъ. Иляс ик1одык1э – л1ыхъужъ к1одык1. Ащ фэдэ л1ыхъужъыгъэр къык1элъык1орэ л1эужыхэмк1э щысэтехып1э зэпытыщт. Арышъ, «Пыим уебэныным уфигъэчэфэу, шъхьафитыныгъэр къызэрэдэпхыным уфищэу к1одырэ ц1ыфмэ афэдэп Иляс ик1одык1э» зыфи1орэ зэфэхьысыжьэу адыгэ литературнэ критикэм лъэхъэнэ гъэнэфагъэм ыш1ыгъэр щыгъэзыегъэн фае. Ащкъэнэ литературэм Исмахьилэ темэу ирассказ къыщи1этыгъэр щыгъэзыегъапэ щыхъугъагъ. Пачъыхьэу адыгэ лъэпкъ к1одыр адыгэмэ къафэзыхьыгъэм банэу раш1ыл1эщтыгъэм игугъу аш1ымэ урысадыгэ зэкъошыныгъэм иягъэ къек1ыщтэу, къегоощтэу алъытэзэ, а лъэхъан дыджыр ащымыгъупшагъэу, гъыбзэ гухэк1хэр агу къи1ук1ыщтыгъэми, титарихъи тилитератури ахэзыгъагъ. Ащ къыхэк1ык1э, щэч хэлъэп, тилъэпкъ ш1эжьы ч1энэгъэшхо ыш1ыгъ… Гухэк1ыр рассказым емыджагъэу, плъыр-стыр лъэхъаным гу1энк1э, «класс ек1ол1ак1эк1э» я1эубытып1эу джырэ аш1ыгъэгъэ тилъэхъани зэфэхьысыжь рассказэу «Иляс» хэукъоныгъэр зыфи1орэм тегущы1эхэрэр тилитературоведхэм къызэрахэк1ыхэрэр ары. Зэфэхьысыжь уасэу лъэхъэнэ гъэнэфагъэм аш1ыгъагъэр арэп, художественнэ текстыр ары нахь 1эубытып1э ш1ыгъэн фаер. 164 А зы рассказым ехъу Ащкъанэм ымытхыгъагъэми, ик1ыгъэ л1эш1эгъум ия 20-рэ илъэсхэм адыгэ литературэм изытетыгъэм зэфагъэ хэлъэу тегущы1эхэ зыхъук1э, тхак1ом ыц1э къырамы1он алъэк1ыщтгъагъэп. А лъэхъаныр ары пьесэу «Шэуджэн Мос» зыфи1орэри Ащкъанэм зитхыгъэр. Адыгэ сценическэ искусствэм итарихъ гъогу къы1уатэзэ, Шэуджэн Мэджыдэ и1офш1агъэу «Апэрэ лъэбэкъухэр» зыфи1орэм къыщетхы: «Адыгэ театральнэ искусствэм иапэрэ лъэбэкъухэр Краснодар дэтыгъэ еджап1эхэм яадыгэ к1элэегъаджэхэмрэ к1элэеджак1охэмрэ зэхащэгъэ художественнэ самодеятельностхэмк1э егъэжьагъэ хъугъагъэ. Анахь гъэш1эгъонэу педучилищэм щагъэуцугъэхэм ащыщыгъэх Ащкъэнэ Исмахьилэ ипьесэу «Шэуджэн Мос», Тхьэркъохъо Алый ипьесэу «Къэсэй», пьесэхэу «Щамиль» ык1и «Щэрихьат» зыфи1охэу ежь к1элэеджак1охэр зиавторхэр…».3 К1элэегъэджэ институтым щеджэ зэхъум илитературнэ-творческэ 1офш1эн Ащкъанэм ыгъэлъэшыгъ. А лъэхъанэм ытхыгъэ рассказэу «Тыгъэр къыкъок1ы» зыфи1орэр альманахэу «Тихахъо» (№1, 1934) зыфи1орэм къыщыхиутыгъ. Адыгэ тхак1охэмрэ ашугхэмрэ я Апэрэ зэфэс (1936) К1эрэщэ Темботи докладэу къыщиш1ыгъэм повестык1эм итхын щыхигъэунэфык1ыгъ: ыухыгъ, ау дэгу1эрэп «Ащкъэнэ Исмахьилэ икъыдэгъэк1ыны. Ащ къегъэлъагъо к1эгъэк1 ин и1эу 1оф зызэрэдиш1эжьырэр…». Гухэк1 нахь мыш1эми, повестыр хиутыныр тхэк1о ныбжьык1эм инасып къыхьыгъэп. Нахьыш1ум щыгугъызэ, итворческэ щыбзэ нэдк1э ыутхыдзэу, итхыгъэ хъупкъэм щи1ыгъызэ, къэ1абэхи аубыти, зигъонэмысы аш1ыгъ ытхыгъэри зытхыгъэри… Зэдзэк1ын 1офыми Ащкъанэр чанэу хэлажьэщтыгъ. Адыгабзэк1э зэридзэк1ыгъэх Д. Фурмановым ирассказэу «Сломихинскэ заор» (Еутых Аскэр игъусэу, 1936), Р. Киплинг итхылъэу «Рикки-Тикки-Тави» (1936), А. Островскэм икомедиеу «Тыгъужъхэмрэ мэлыхэмрэ» (1937) зыфи1охэрэр. 3 Шовгенов М.М. Первые шаги. // «Годы, спектакли, судьбы». – Майкоп, 1986. – С.19. 165 Гъусэхэр и1эхэу Ащкъэнэ Исмахьилэ «Реджэнхэу тхылъ. Еджак1э мак1эу зыш1эхэрэм апае» (1933) ы1оу къыдигъэк1ыгъ. Ащкъанэм и1офш1агъэхэм нафэ къаш1ы талант зэфэшъхьафхэр зыхэлъыгъэ ц1ыфэу ар зэрэщытыгъэр, ау италант зыкъызэ1ухыгъо имыфэзэ, илъэс 26-рэ нахь зымыныбжь к1элак1эр бзэгухьыгъэ 1офк1э хьапсым ч1адзи, игъогупэ пабзык1ыгъ, игъонэмысы аш1ыгъ. Ащкъэнэ Исмахьилэ дэгъоу къэзыш1эжьыщтыгъэ, илъэс заулэк1э нахьыжъыгъэ Нанкъуй Джахьфарэ къы1огъагъ игукъэк1ыжьы хэтэу: «Исмахьилэ – пшъэшъэ ягъэщэным фэдэу дэхагъэ, лъэгъупхъагъ… Лулэ к1ыхьэ 1улъэу Исмахьилэ тутын ешъощтыгъэ. К1элэ 1ушэу, к1элэ губзыгъэу щытыгъ…» Ары, Исмахьилэ ыгъэш1агъэр мэк1э дэд. Рагъэгъэш1агъэп п1омэ нахь тэрэз. Ау гъэш1э к1эк1ым лъэуж нафэ къыхинагъ и1ушыгъи, игубзыгъагъи къаушыхьатэу. Гъэз. «АМ», 2007, сентябрэм и 6, 8. 166 ИУСЭК1О МЭКЪЭ ЧАН Е1ЫХЫРЭП 1 Я ХХ-рэ л1эш1эгъум ия 20-рэ илъэсхэм ык1эхэм къащегъэжьагъэу адыгэ фольклорым иугъоинк1э, адыгэ художественнэ литературэм ихэхъоныгъэ-лъык1отэныгъэк1э лэжьэк1о мыпшъыжьэу зыц1э къыра1охэрэм апэрэмэ ащыщыгъ тхэк1о ныбжьык1эу Меркицкэ Рэщыдэ. 1929-рэ илъэсым къыщыублагъэу усэхэр, адыгэ литературэм ык1и жэры1о творчествэм зыщызэхифырэ статьяхэр яхьыл1эгъэ хэку 1офыгъохэр гъэзетым, къызыщи1этырэ, альманахэу «Тихахъом» янэк1убгъохэм Рэщыдэ зэпымыоу къащыхиутыщтыгъэ. Ш1ошъхъуныгъэ пытэрэ гугъэ лъагэрэ зыда1ыгъэу ц1ыфхэр зыщыпсэурэ лъэхъаныгъ а илъэсхэр. Общественнэ щы1эк1э-псэук1эм ылъач1э илъ идеологием ижьи ипси хэтыгъ литературэм. Ар усэхэм ац1эхэми къаушыхьаты: «Губгъуищ» (гъэз. «Адыгэ псэук1», июлым и 31, 1929), «Комсомол» (гъэз. «Адыгэ псэук1», августым и 21, 1929), «Зэкъорыпсэум икаток, Совет хабзэм икомбаин» (гъэз. «Колхоз быракъ», августым и 13, 1933), «К1элэк1э бригадэм иорэд» (гъэз. «Колхоз быракъ», августым и 17, 1935) ык1и ахэм анэмык1ыхэри. 1офш1эными тек1оныгъэр къащыдахэу, «жъыр ыкъутэу, к1эр ыгъэчъэу» (Цэй И.), непэ нахьи неущы нахь дахэу, нахьыш1оу щы1ак1эр зэрагъэпсыщтым яцыхьэ телъэу зэрэпсэухэрэр, зэрэлажьэхэрэр ары Меркицкэ Рэщыдэ иусэхэм, иорэдхэм идейнэ-художественнэ пкъынэ-лынэу апкъырылъыр. Ш1ошъхъуныгъэм, гугъэ лъагэм янэфи яфаби усэхэм къахихэу, гур аузэндэу чэф-жъот макъэм зыкъыща1эты. Практическэ мэхьанэ зи1э статьяхэу литературэмрэ фольклорымрэ яхьыл1агъэхэу Рэщыдэ ытхыгъэхэми амакъэ непи къе1ыхырэп. «Адыгэ фольклорым и1офк1э гущы1э заул» (гъэз. «Колхоз быракъ», ноябрэм и 20, 1936), «Адыгэ орэдыжъхэр щы1эк1ак1эм игъэпсын фэдгъэфедэных» (гъэз. «Колхоз быракъ», мартым и 9, 1937), «Осэшхо зи1э поэм» («Фэкъол1ыш1у иорэд» зыфи1орэм ехьыл1агъ, гъэзетэу «Социалистическэ Адыгей», декабрэм и 10, 167 1938) ык1и ахэм анэмык1хэуи литературоведческэ 1офш1агъэу Рэщыдэ и1эхэр мак1эп. Тхылъ шъхьафхэри къыдигъэк1ыгъэх Рэщыдэ: ипшысэ-поэмэхэр зыдэт тхылъхэу «Л1ыжъ ц1ык1умрэ ныо ц1ык1умрэ» (Краснодар, 1936), «Л1ыжъымрэ иныжъхэмрэ» (Мыекъуапэ, 1938), жэры1о 1оры1уатэхэр зыдэт тхылъэу «Пшысэхэр» (1939) ык1и урысыбзэк1э «Адыгейские народные сказки» (Н. Дориан игъусэу, 1939), Е. Чарушкиным итхылъэу «Тыгъужъыщыр» (1939) зыфи1охэрэр адыгабзэк1э зэридзэк1ыгъэх… Л1ыжъ усак1охэм ятворчествэ угъоигъэнымк1э, хэутыгъэнымк1э 1оф мак1эп Меркицкэ Рэщыдэ ыш1агъэри. Теуцожь Цыгъо иусэ пчъагъэхэр, Уджыхъу Нэшъукъуае, Мызэгъ Хьэджэбирамэ, Трэхъо Смелэ, Напц1экъо Хъалидэ яусэхэр къаригъа1озэ ытхыгъэх, хэутыным фигъэхьазырыгъэх, ащыщхэр хэку гъэзетым къытыраригъэдзагъэх. Теуцожь Цыгъо зигъэпсэфынэу 1938-рэ илъэсым Гагрэ загъак1ом, Меркицкэ Рэщыдэ гъусэ фаш1ыгъагъ. Мэзэ псаум ашугым к1ыгъоу, къы1охэрэр ытхыхэмэ, хэку гъэзетым къыгъэхьыхэзэ, усак1ом иимпровизированнэ усэ сатырыбэхэм Рэщыдэ псэ ахилъхьагъ, ящы1эныгъэ лъагъо тыригъэуцуагъэх. А усэхэм ашугым идунэееплъык1э, идунэелъэгъук1э, идунэезэхаш1э, ихудожественнэ псэлъэк1э-гъэпсык1э тыщагъэгъуазэ, адыгэ литературэм итарихък1и теоретикэ-литературнэ мэхьэнэ гъэнэфагъэ я1. А зы 1офыгъом ехъу ымыш1агъэми Меркицкэ Рэщыдэ ыц1э, щэч хэмылъэу, адыгэ литературэм къыхэнэщтгъагъэ. 1935-рэ илъэсым, Адыгэ к1элэегъэджэ училищыр къызиухыгъэм щегъэжьагъэу Меркицкэ Рэщыдэ Адыгэ научнэ-исследовательскэ институтым (джы АРИГИ-к1э заджэхэрэм) щылэжьагъ опсауфэ. А илъэсхэм лъэпкъ жэры1о творчествэм иугъоины, изэгъэш1эны Рэщыдэ чанэу пылъыгъ, институтым ифольклорнэ фонд лъэшэу ыгъэбаигъ: усэхэр, пщыналъэхэр, орэдыжъхэр, тхыдэжъхэр – жанрэ зэфэшъхьафхэу къытхыжьыгъэр бэ. Ежь Рэщыдэ итворческэ нэшэнэ-гъэпсык1э шъхьафыгъэ уцунымк1э, пытэнымк1э фольклорыр к1оч1э къэк1уап1э фэхъугъ. Тхэк1о ныбжьык1эхэм 168 яхудожественнэ 1эпэ1эсэныгъэ хагъэхъонымк1э лъэпкъ жэры1о творчествэм иамалхэр икъоу зымыгъэфедэхэрэр зэрахэтыр к1игъэтхъызэ, а амал гъэш1эгъонхэр гъэфедэгъэн зэрэфаем къыфаджэзэ, адыгэ писательхэм яапэрэ зэфэсы (1936) поэзиемк1э докладэу Хьаткъо Ахьмэды къыщиш1ыгъэм а лъэныкъомк1э Меркицкэ Рэщыдэ и1офш1ак1э уасэ фиш1ызэ, хигъэунэфык1ыгъагъ: «Фольклорым дэгъоу дэлажьэ Меркицкэ Рэщыдэ. Ащ ифэмэ-бжьымэш1оу тхэк1о ныбжьык1эм къытырихьагъэр нэрылъэгъу. Фольклорнэ усэр ылъапсэу к1элэц1ык1умэ апае тхылъ ш1агъо ытхыгъ».1 Меркицкэ Рэщыдэ адыгэ литературэм ч1ып1э гъэнэфагъэ зэрэщиубытыщтыгъэм ишыхьат ащ итворчествэ Хэгъэгу зэошхом ыпэк1э еджап1эм зэрэщак1ущтыгъэр. Адыгэ литературэм итарихъ изэгъэш1эн я 6 – 7-рэ классхэр ары 1оф защыдаш1эщтыгъэр. А классит1умэ апае «Адыгэ литературэмк1э хрестоматие» ы1оу Еутых Аскэры 1938-рэ илъэсым къыдигъэк1ыгъагъ. «Хрестоматие» е1оми, художественнэ текстхэм язакъоп, писательхэм ятворчествэ къытегущы1эрэ материалхэри дэтых. П1опэн хъумэ, адыгэ литературэм итхыдэ тхыгъэным иапэрэ лъэбэкъоу щыт а тхылъыр. Зитворчествэ монографическэу зэрагъэш1эщтхэу адыгэ тхэк1уибгъоу дэхьагъэмэ зэу ащыщ Меркицкэ Рэщыди. Ащ итворчествэк1э адыгэ к1элэц1ык1у литературэм изэгъэш1эн рагъэк1ок1ыщтыгъэ, ау зэоуж илъэсхэм, къызыхэк1ыгъэр къэш1эгъуаеу, учебнэ планым, литературэмк1э программэхэм ахэзыгъэ хъугъэ. Шъыпкъэ, «Ягущы1и я1аши чаныгъэ» зыфи1орэ тхылъэу заом хэк1одэгъэ япроизведениехэу Жэнэ Къырымызэ къыдигъэк1ыгъэм Меркицкэ Рэщыдэ поэт, писатель зэхигъэуцуи изы ныбжьык1эхэм 1966-рэ пшысэ-поэмэрэ илъэсым иусищырэ къыдэхьагъэх. Лъэпкъ художественнэ псалъэм идэхагъэ, лъэпкъ жабзэм ибаигъэ зыхэлъ усэхэу Меркицкэ Рэщыдэ ытхыгъэхэр зыфитхыгъэхэм алъыгъэ1эсыжьыгъэныр тинепэрэ адыгэ литературоведение ипшъэрылъмэ зэу ащыщ… Хатков А. Доклад на первом съезде писателей Адыгеи. // Архив АРИГИ, Фонд материальных ценностей, №1, п.38, д.15. 1 169 2 Анапэ пэгъунэгъоу щыпсэущтыгъэ адыгэ къуаджэу Хьатрамтыку 1912-рэ илъэсым къыщыхъугъ Меркицкэ Рэщыдэ. Исабыигъо-ныбжьык1эгъу лъэхъанхэр а хы1ушъо чылэм щык1уагъ. Адыгэ автоном хэкур зызэхащэм лъэпкъым к1эрычыгъэу къэмынэнхэм к1энэц1ыхэу 1924-рэ илъэсым къоджэдэсхэр к1элъэ1угъэх ялъэпкъэгъухэм къахагъэт1ысхьажьынхэу. Джащ тетэу, къуаджэу Хьатрамтыкур къэкощыжьи, (Суворово-Черкесскэр) Тэхъутэмыкъое районым икъыблэ лъэныкъок1э, район гупчэм км 7-к1э пэчыжьэу, 1924-рэ илъэсым щыт1ысыгъ. Къоджэдэсхэм адыгэ лъэпкъ къутамэу зыщыщхэм ыц1эр чылак1эу агъэпсыгъэми фаусыгъ – Нэтыхъуаек1э еджагъэх. Хьатрамтыку къик1ыжьыхи чылак1эм апэ къэк1ожьыгъэ унагъохэм ащыщыгъ Меркицкэ Аминэ иунагъуи. Ялъэпкъэгъухэм къазэрэхэт1ысхьажьыгъэхэм ыгъэгушхохэу щы1эк1ак1эм иапэрэ лъэбэкъухэр къуаджэм едзых: ц1ыфхэм ак1уач1э зэхэлъэу зэдэпсэунхэу ККОВ зэхащэ, еджап1э къыщызэ1уахы, гугъэ ин я1эу ц1ыфхэр зэдэлажьэх… Къоджэ еджап1эр къеухышъ, Краснодар дэт к1элэегъэджэ техникумым Рэщыдэ ч1ахьэ, дэгъоу щеджэ, усэхэр ытхыхэу, хэку гъэзетым къыщыхиутыхэу регъажьэ. Илъэс 17 зыныбжь к1элак1эр литературнэтворческэ гъогум пытэу теуцо. Педучилищэр Рэщыдэ къызиухырэм ыуж Адыгэ научнэ-исследовательскэ институтым 1оф щиш1энэу рагъэблагъэ. Литературнэ-творческэ ык1и научнэ-исследовательскэ 1офш1энхэр игъэк1отыгъэу ыгъэцак1эхэзэ, Хэгъэгу зэошхор къежьагъ. Исабыигъом къыщегъэжьагъэу ылъэкъо лъэныкъо зэрэсэкъатым къыхэк1эу дзэм амыщагъэу Рэщыдэ къэнэгъагъ. Фашист техак1охэр тихэку къэсыхэ зэхъум, хэкум ипащэхэр Мыекъуапэ го1энк1э дэк1ыжьыгъэх. Къалэм къыдэнагъэхэм ахэфагъ Рэщыдэ. Нэужым ячылэ Нэтыхъуае зигъэзэжьыгъ. Оккупантхэм, ахэм агохьэгъэ къумалхэм Рэщыдэ къыра1уагъ «яхэбзак1э» игъэ1орыш1ап1э тхак1оу 1ухьанэу, ау сыдэу зызаш1и тетыгъор 170 зиемэ 1оф афиш1энэу афеуцол1агъэп. Иусэхэм, ипщыналъэхэм апкъырилъхьэщтыгъэ гурышэ-гупшысэхэм Рэщыдэ афэшъыпкъэу къэнагъ. Ар пыими, гохьагъэхэми к1алэм фадагъэп, фагъэгъугъэп, янэ ыпашъхьэ раук1ыхьагъ. «Шъхьэфэ1ушхэу» пыим гохьагъэхэм лъэгук1этыны зыфаш1эу 1оф фаш1агъ, игъо къэси зык1етхъужьыми зызэк1аупк1и дежьэжьыгъэх, псаоуи къэнагъэх, джы къызнэсыгъэми зыфэрэзэжьыхэу щы1эхэри ахэтых. Ащ фэдэ «шъхьэфэ1ушыгъэр» щигъэзыйи, ш1ошъхъуныгъэ пытэм, шъыпкъагъэм янэпэеплъэу хьадэгъур Меркицкэ Рэщыдэ ыштагъ… Тиш1эжь нахь дгъэлъэшыным, лъэпкъ напэр къэзыухъумэзэ зыпсэ зытыгъэхэм яфэшъошэ уасэ афэтш1ыным къыфаджэ Рэщыдэ зэрезэк1уагъэр. Лъэхъанхэм, л1эужхэм язэпхыныгъэ пытэ зыхъук1э, ш1ум фэлэжьагъи, ер зезыхьагъэри зэхэк1ухьащтхэп, зэхэк1ок1эщтхэп. Джащыгъум, шъхьадж къылэжьыгъэм елъытыгъэу уасэу хэти фаш1ырэм зэфагъэ хэлъы хъущт… 3 Щы1эныгъэр ик1эрык1эу зыщагъэпсыжьырэ лъэхъаным, ащыгъум зэрэхэбзагъэу, эйфорием иор быжъутэ хэтхэу мэкъэ 1этыгъэк1э, чэф мэкъэ чанк1э усэхэр атхыщтыгъэх. Ахэм зэу ащыщыгъ Меркицкэ Рэщыди. Ау ащ итворческэ напэ инэшэнэ шъхьа1эр, иусэк1о 1эпэ1эсэныгъэ хьалэмэт къэзыгъэнэфагъэхэр жэры1о 1оры1уатэхэр зылъапсэхэу к1элэц1ык1ухэм апае пшысэ-поэмэхэу ытхыгъэхэр ары. Пшысэхэм сюжетнэ лъэгур ащыгъэ1ылъыгъах, композицием ихъупкъэ ащыгъэуцугъах. Ары шъхьае, теушхуагъэу къэ1отагъэр ритмэ шапхъэм илъэу, усэ жабзэр псэлъэ псыхьагъэу, сабый жабзэм ек1оу бгъэпсын фай. Ащ 1эпэ1эсэныгъэшхо ищык1агъ. Ащ фэдэ 1эпэ1эсэныгъэ зэрэхэлъыр Меркицкэ Рэщыдэ иусэхэми, ипшысэ-поэмэхэми къаушыхьатыгъ. К1оч1эш1умрэ к1оч1аемрэ мэш1уачэр къыхилъэсык1эу зыщызэутэк1ырэ, зэмк1э – хъурэ-ш1эрэу плъэгъурэм гуш1ор гум къыщызэк1агъаблэу, адрэмк1э – къэхъущтыр-къэш1эщтыр умыш1эу узэгоутэу, гум лъыпц1агъэр дигъахъоу зэхэш1э зэтек1хэмк1э ушъагъэ Рэщыдэ ипшысэ-поэмэу «Л1ыжъымрэ иныжъхэмрэ» зыфи1орэр. 171 Ц1ыфхэр зэфэшъхьафых. Зыр ежь ышъхьэ закъок1э федэм лъэхъу, зыфаер зэригъотыл1эжьэу, зыми ымыгъэгумэк1эу щы1энэу фай. Ежь къынэрэмысыхи адрэхэр арэхь, арэшх фаеми, гъабли гъайи къярэк1у, мыжъо ос къаферэс фаеми. Ау щы1эх нэфэшъхьаф ц1ыфхэри: ежь ашъхьэ нахьи ялъэпкъы къырык1ощтым нахь ыгъэгумэк1хэу, хымэ лыузыр зэхаш1эу, ц1ыфхэм къинэу ателъыр атырахыным, ежь апл1э1у ар ралъхьаным ак1уач1и яакъыли фэзыгъэлэжьэрэ ц1ыфыш1ухэр. Джа шэн-зек1ок1э зэпыщытхэр пшысэ образ ц1ыф гъэнэфагъэхэмк1э Рэщыдэ ипщыналъэхэм къащеты. Хъурэ-ш1эрэр нафэу иплъэгъук1эу, пшысэ-образ пэпчъ къэпш1эжьэу сурэт 1упк1эхэу къегъэлъагъох. Анахь ш1уш1эгъэ инэу Рэщыдэ фэлъэгъугъэн фаер, героеу къытыгъэр къызэрэбгуры1он фаер мырары ымы1оу, изек1уак1э елъытыгъэу тхылъеджэм ащ уасэ фиш1ынэу къырегъэлъэгъух хэти зыфэдэр зыфэдэм фэдэу… Щэ1агъэ пхэлъыным, гушхоу ущытыным уфеп1у пщыналъэм. Умыбанэу тек1оныгъэр къыдэпхыщтэп, тек1оныгъэ къыдэмыхэу шъхьафитныгъэ уи1эщтэп. Арышъ, уищэ1агъэрэ уигушхуагъэрэ зэголъэу пыим уебэнынышъ, уишъхьафитныгъэ бгъэпсын фае – джары джэмакъэу пщыналъэм къышъырэр. Ащ фэдэ джэмакъэм мэхьанэшхо и1агъ я 30-рэ илъэсхэм патриотхэр къызэк1игъаблэрэм п1угъэнхэмк1э, пэуцужьыщт ц1ыф фашизмэм гушхохэр, техэк1о заоу псэемыблэжьхэр гъэхьазырыгъэнхэмк1э… Гулъытэр чанэу, зэхаш1эр инэу ныбжьык1эхэр п1угъэным ык1уач1э хэлъ Меркицкэм ипшысэ-поэмэу «Л1ыжъ ц1ык1умрэ ныо ц1ык1умрэ» зыфи1орэми. Хъурэ-ш1эхэрэр бэрэ зэблэхъугъэ мэхъух, ащ елъытыгъэуи геройхэр мэзек1ох. Гулъытэ чанк1э ащ алъыплъэнхэу тхылъеджэ ц1ык1ухэр еш1ых, нэутхагъэр, нэжгъурыгъэр ахелъхьэ. Усэ сатырхэр псахьыгъэх, 1упк1эх, къэ1огъош1ух, сабыибзэм фэгъэш1ыгъэх. Ыцыпэ уубытымэ пхъэтетым 1уданэр къызэрэтечъэу, зы сатыр къызепщажьэк1э адрэ сатырхэр къызэк1элъычъэхэу, сурэт 1упк1э уапашъхьэ къырагъэуцоу Рэщыдэ иусэхэр гъэпсыгъэх: 172 Зы л1ыжъырэ зы ныорэ Язакъоу бэ дэдэрэ Чылэ гъунэм 1усыгъэх. К1эсэнхэр ныкъошъоу, Бгъэнэу телъэр шъугъахэу, Пхъэцухэр къыхэщыхэу Унэжъ ц1ык1у исыгъэх… Хъурэ-ш1эрэм ухэтэу, зэк1эри иплъэгъук1эу, угу лъы1эсэу зэхапш1эу, къэхъущт-къэш1эщтым уигъэгумэк1эу сурэт псаухэр уанэ1у къетаджэх, щэзек1ох: Жьыбгъэр мак1эу къепщэу, Уашъом пщэхэр щызек1оу, Л1ыжъы ц1ык1ум ибэщ Ы1эгуч1э къыч1илъхьи, Зэщтегъэоу къыдэк1и, Мэзычапэр къыуахьи, Пэнэ хьамэм зынэсым, Ытхьак1умхэр теубгъуагъэу Тхьак1умк1ахьэр куандэм хэсэу, Хэчъыягъэу зелъэгъум Л1ыжъы ц1ык1ур гуш1уагъэ… Ащ фэдэу сатырхэр зэк1эупк1агъэу, сурэт 1упк1эхэр уапашъхьэ къыригъэуцохэу пщыналъэр зэрэпсаоу тхыгъэ… А сатыр зэгъэфак1эр, сатыр зэк1эупк1эгъэ «Л1ыжъымрэ иныжъхэмрэ» зыфи1орэми ишъошэ гъэпсык1: Л1ыжъы ц1ык1ур елъэк1онымэ еушъэу, Л1ыжъы ц1ык1ур, баджэм фэдэу, хэушъык1эу, Гъогу лъагъом хигъэк1ырэм рымыразэу, Мэзы 1апчъэу зыч1этыгъэр ыухи, Псыхъошхоу къыблэчъырэм зынэсым, псахьыгъагъэр 173 Иныжъышхом ыцэ 1упсэу адырабгъу. Изакъоу псы гъунэм 1усыгъэти… е1о къырещажьэшъ, къэуцуиуцужьи, зэпычып1и имы1эу иусэ сатырхэр лъэк1уатэ. Усэ сатырхэм ямэхьанэ зэпкъэзэрытэу к1ащэу, яшъошэ к1эрэк1агъэ хагъахъоу, агъэлъэшэу адыгэ гущы1эжъхэр, гущы1э щэрыохэр ек1оу егъэфедэх авторым: Зэра1оу мыхъумэ, Зэрэхъоу ш1ы» а1уагъ, «Напэр умытхьак1эу – Нэф шъырэп, Уемыушъымэ – гъогум Хэк1ырэп», Тятэжъмэ а1огъагъ… Усэ пэпчъ гущы1эжъ псыхьагъэхэр гупшысэр агъэбагъоу, гулъытэр къагъэущэу къыхэш1этык1ых. Ащ изыщыс л1ыжъы ц1ык1ум изэфэхьысыжь: Бэрэщыс мэусэпы, Хьисапыш1эр мэунэхъу. Езыгъэхъурэр мэунэ», - а1уагъ, Тиунэ сисыгъэемэ Згъотыныеп тхьак1умк1ыхьэр!.. Гущы1э щэрыо псыхьагъэхэр зэ удык1э, зэ мыдык1э пщыналъэмэ къахэш1этык1ы: Зыкъыфапи къэтэджи, Зыкъыуфи пчъэм къыдэк1и, Занк1эу цощым ек1уал1и… *** Цуит1ур дэк1о-дэсысэу, Л1ыжъ ц1ык1ур купл1эм дэсэу… *** Гъогу напцэм хэлыдык1эу, 174 Тыгъэхьажъор теджэгук1эу…, ащ анэмык1ыбэхэри… Меркицкэ Рэщыдэ ипшысэ-поэмэхэм пшысэмэ яхэбзэ-бзыпхъэхэр къахегъэнэжьых. зыфи1орэм Ащ ищыс икъежьап1э – «Л1ыжъы пшысэхэр ц1ык1умрэ къа1отэнэу ныо ц1ык1умрэ» къызэрэрагъэжьэрэ традиционнэ ш1ык1э-гъэпсык1эр эпиграфэу фиш1ыгъ: Еомэ, еомэ зэра1оу, Еомэ, зэра1омэ-зэра1отэжьэу, Уедэ1умэ – тхыдэжъ, Уежъыумэ – пщыналъ. Пшысэмэ къахэфэрэ къэ1уак1эу «Зыкъырагъэхьымэ къэк1ожьызэ, ядэжьы къэсыжьыгъ», «псаоу, тхъэжьэу къэнэжьыгъ», героим зэш1уихын фаер уцогъуи 3-у, 7-у пшысэмэ хабзэу ахэлъхэр ипщыналъэ хелъхьэ поэтым: мэстэлъыгъэм, тхьак1умк1ыхьэм, тыгъужъым япхыгъэ хъугъэ-ш1эгъэ уцогъуищыр зым зыр к1элъык1оу къытыгъэх; л1ыжъы ц1ык1ум тыгъужъыр нэ1уасэ ыш1ынэу ы1э зыфещэим (тыгъужъыр нэ1уасэ пш1ы хъуна, ныбджэгъу хъуна, хъунк1ак1ом ш1у ыш1эна?), «гъатхъ» ы1оу къэбани, л1ыжъы ц1ык1ум ичысэ ибгырыпхы къыч1иути, нэтхъэ-патхъэ къыригъафи, «ышхыпэным зенэгуем», куо-хьаум диубли зэхэзыхыгъэхэр къынэси, ыпсэ пытэу тыгъужъым къытырахыжьи, «ныо ц1ык1ум фащэжьи, тхьэмэфиБЛэ е1азэхи, илъэсиблэ п1эм зыхэлъым, псау-таоу хъужьи», илъэсыбэрэ щы1эжьыгъ. А пшысэ тамэмэ псынк1агъэ къыхалъхьэ хъурэ-ш1эрэмэ уалъыплъэными, текстым иеджэни, изэхэш1эни, игуры1они… Поэтым ипшысэ-пщыналъэхэм щхымэкъэ шъабэр ащызэпыурэп: щхэны л1ыжъы ц1ык1ум имэстэлъыгъэ къэщак1и, тхьак1умк1ыхьэмк1э зэрэзек1уагъэри, тыгъужъым нэ1уасэ зызэрэфиш1ын ыгу хэлъыгъэри, зэк1эри ахэр щхэных, ныбэшъоузы уаш1эу уагъэщхы, ущхызэ нэпсыхэр къак1ох… Поэмэм ылъапсэ илъ пшысэр анахьыжъымэ ащыщынк1э енэгуягъо. Патриархатым илъэхъанми къыгъэлъагъорэр матриархатым икъутэфэ пытэ пхырэк1ы: ныом зэк1э еш1э, л1ыжъым иш1э к1ак1о; ныор – унэшъош1, л1ыжъыр – гъэцэк1ак1о. Ау сыд гущэ игъэцэк1ак1у: зы 175 1офыгъомк1э еп1уагъэр нэмык1ырэ 1офыгъоу, ек1ол1эк1э шъхьаф шъыпкъэ зыфыри1эн фаемк1и мэзек1ошъ, щхэным блэк1эу гъэнэу къанэ. Ныор 1ушы, гулъытэ чан и1, сыдрэ 1офыгъок1и узэрэзек1он фаер еш1э, е1о; л1ыжъыр – нэт1э1ужъу, гуры1огъуай, 1эджэ-быдж. Пщыналъэм уеджэ пэтзи ощхы, узеджахэк1и, ик1эрык1эу уанэ1у къеуцожьых л1ыжъы ц1ык1ур зыхэфэрэ ситуациехэр (хъугъэ-ш1агъэхэр), ащ зэращызек1орэр, ыш1эрэр, ы1орэр… - пфэмыхъужьэу къып1урегъэутышъ ощхы… «Л1ыжъымрэ иныжъхэмрэ» зыфи1орэ пшысэ-поэмэм щхымакъэу хэ1ук1ырэр нэфэшъхьаф – гужъыр пыим тезыгъэпщэхэрэ щхымакъ. Шъыпкъэ, л1ыжъы ц1ык1ум имурадхэр зэригъэцэк1эрэ амалэу зэрихьэхэрэми уагъэщхы, ау ар угу зыфэгъурэ ц1ыфым, угук1э узигъусэм итек1оныгъэхэм (орэ сыд тек1уак1 фаеми!) узэрагъэгуш1орэм къы1этыгъэ щхымакъ. Мыжъом псы къык1эфынымрэ къоец1ынэм псы къык1эфынымрэ, мыжъор сапэу гъэутысэгъэнымрэ хьаджыгъэр гъэутысэгъэнымрэ зэпэш1ыгъэхэу къызэритыхэрэр комическэ ситуацием ишапхъэх, иныжъхэм язек1уак1эрэ язэпыщытыныгъэ-зэнэкъокъоу къытырэм комизмэгъэ ин хэлъ, щхы шъэбэ макъэу зэ шъхьак1э къэ1угъэр ч1игъэсаеу, шыблэ маш1оу мыскъэрэ-лакъырд щхы макъэр къыдэуае, иныжъ хъунк1ак1охэм, иныжъ бзэджаш1эхэм хьадэгъу аркъэнэу ашъхьэщедзэ, регъэтхьалэх… Усак1ом итворчествэ зэхэубытагъэу уасэ фэпш1эн зыхъук1э, зы шапхъ, зы ек1ол1ак1 и1эр – ар патриотическэ п1уныгъэм ик1ыщ, ц1ыфыгъэ-ш1угъэм ип1унк1э к1ыщ маш1у, илэжьэк1уп1, илэжьыгъэ угъоижьыгъ. Рэщыдэ итхыгъэ ц1ык1уи, итхыгъэ ини зы гу ак1оц1ылъыр, зы мурад я1эр, зы джэмэкъэ лъэш ахэ1ук1ырэр: тхылъеджэ ныбджэгъу ц1ык1ухэм гулъытэ чан я1эным, дахэм, дэгъум ыгъэгуш1охэу, дахэм, дэгъум фак1охэу, дэир, 1аер щагъэзыеу, ем пэш1уек1охэу, ш1ур аш1э зэпытыныр яшэннэшанэу зэрэхъуным фип1унхэр арых идейнэ-художественнэ лъэкуц1эу Меркицкэ Рэщыдэ ипоэтическэ усэхэм, ипшысэ-пщыналъэхэм апкъырылъыр. Рэщыдэ к1элэегъаджэу 1оф ымыш1агъэми, исэнэхьатк1э к1элэегъаджагъ, итхэн 1офк1и ащ фэшъыпкъагъ. Шъыпкъагъэ хэлъэу щы1агъ, шъыпкъагъэм къыфаджэу тхэщтыгъ, шъыпкъагъэм инэпэеплъэу хьадэгъур ыштагъ. Гъэз. «АМ», 2007, тыгъэгъазэм и 25. 176 АДЫГЭ ДРАМАТУРГИЕМ ИЗЫК1ОЧ1Э ЛЪЭШЫГЪ Гущы1эм – гум щэ1агъэу и1эр къэзыупсэлъырэм, уасэ фэш1ыгъуай. Псалъэр зыш1ыгъэм ык1уач1эр ык1уач1 ыш1ыгъэ псалъэми. Зэхэпхыгъэми, уеджагъэми псалъэм хэлъ к1уач1эр къыпхахьэ. Гущы1э гъэш1ыгъэр к1уач1э, лъэк1ы, зэхаш1, ш1эныгъ. Лъэпкъ зэхаш1эм, зэхэш1ык1ым гъомылэ фэхъурэ псалъэ зыш1ышъугъэхэм тафэрэзэн фае, аш1ыгъэ псалъэхэр лъэпкъ гушъхьэлэжьыгъэ мылъкум ихъазынэщ щытыугъоижьынхэ фае к1эзыгъэ фэтымыш1эу. Шъыпкъэ, пчъагъэхэмк1и зэфэшъхьафых, к1уач1эмк1и зэтек1ых а псалъэхэр. Бэ и1эп, мак1и и1эп ш1уш1агъэм. Мак1эр – бэм ил1ык1у. Ш1агъэр – ш1агъэ, ш1агъэр – мылъку. Художественнэ псэлъэ ш1ыгъэхэр иттэкъухьаным ти1оф тетэп. Зыгорэ огъэпыутык1э о нахь лъап1э ухъущтэп. Хэти ипсэлъэ лэжьыгъэ гъэлъэп1эгъэн, уасэ фэш1ыгъэн фае пэтызэ, тетыгъо лъагэ зи1эхэм къахэк1ых зытхыгъэри ытхыгъэри ыпэ рапш1эу зыгъэпыутыхэрэр, дэзыдзыхыхэрэр. Джащ зыш1ыхэрэр, 1эк1ыб тетэу ч1энагъэ гъогубгъум тфэхъугъэр мак1эп. Зызэк1этыугъоежьыным игъо къэсыгъ… Джырэ тилъэхъан адыгэ литературэм лъэгэп1э гъэнэфагъэ ыштагъэми, ижанрэ пстэуми зэфэдэу лъык1отэныгъэ аш1ыгъэп. Хэпш1ык1эу драматургиер иадрэ жанрэ пстэумэ ауж къенэ. Адэ ар непэ тилитературэ изытетмэ, сыд фэдагъа, ащыгъум, иапэрэ лъэхъанхэм?! Я ХХ-рэ л1эш1эгъум ия 20-рэ илъэсхэм ыгузэгухэм адыгэ художественнэ псалъэм илъэхъанык1э къыщежьэ: ныдэлъфыбзэк1э тхыгъэ литературэр къэхъу. Апэрэ жъогъэ бзыгъэр сыдигъок1и анахь къин. Сыд икъиныгъэми апэрэ жъогъэ бзыгъэр хэчыгъэ хъугъэ. 1эш1эхэу щымытыгъэми нэмык1 жъогъэбзыгъэхэри къыгоуцуагъэх, гъогупэр 1ухыгъэ хъугъэ. 177 Гъэш1эгъонба, драматическэ произведением итхын анахь къинэу щыт нахь мыш1эми, адыгэ литературэм иапэрэ лъэхъанхэм а жанрэмк1э бэк1ае тхэу рагъэжьэгъагъ. Шъыпкъэ, хаутырэр зырызыгъ, ау ахэри ифэшъуашэм нэсэу зэгъэзэфагъэ хъущтыгъэхэп. Нахь тэрэзы1о фэдэхэми пэрыохъу бэк1ае афэхъущтыгъэ. Шэк1огъум и 12 –м 1935-рэ илъэсым писательмэ язэ1ук1эу хэку гъэзетэу «Колхоз быракъым» иредакцие щыря1агъэм иотчетэу гъэзетым къыхиутыгъэм къыще1о: «Пьесэ тхыгъэу щы1эр бэу ык1и ахэм ащыщэу хъунк1э комиссием ыштагъэхэри джы нэсык1э хэмыутыгъэхэу щылъхэу, ащ къыхэк1ык1э пьесэ зытхырэмэ атхырэр нахь мак1э хъугъэу писательхэу Цэй Ибрахьими, К1убэ Щэбани, ахэм афэшъхьфхэми къа1уагъ».1 Атхырэр нахь мак1э хъурэ пак1опышъ, апэрэ пэрыохъухэм зяутэк1ырэм зыфежьагъэр ч1эзыдзыжьыпэхэрэри къахэк1ых. Ащ фэдэ щысэхэри мымак1эу ти1эх. Ау мурад пытэ зыфэзыгъэуцужьыгъэу сыд фэдэрэ жьыбгъэ къеок1ыгъэми, зигъогу дэмыхэу занк1эу рык1орэр лъэгап1эм нэсыщт, зызэрэдэлэжьэжьырэм иш1ухьафтынэу нахь лъэгап1эхэри ыштэщтых. Джащ фэдэу, зигъогу пытэу теуцуагъэу, дэх имы1эу рык1ощтыгъэмэ зэу ащыщыгъ апэрэ адыгэ бзылъфыгъэ писателэу, режиссерэу Нэтхъо Долэтхъан. Долэтхъан щы1агъэмэ мыгъэ илъэс 95-рэ хъущтгъагъэ ыныбжь. Къыгъэш1агъэм щы1эныгъэм нахьи нахьыбэ къыхинэгъэ теш1эжьыгъ творческэ лъэужыр зыщымы1эжьым, джырэ ау лъэхъани хэк1ок1эжьыгъэп. Ц1ыфым ш1оу ыш1эрэр к1одыщтэп, а ш1уш1агъэу ыш1агъэм дык1ыгъоу ар зыш1агъэм ыц1и къэнэщт. Ащ изышыхьат Долэтхъан ихудожественнэ тхыгъэхэр, лъэпкъ сценическэ искусствэмк1э илэжьыгъэхэр къызэрэнагъэхэр, непи тигупшысэхэм къахэлажьэхэу зэрэщы1эхэр. Натхъо Долэтхъан къуаджэу Хьатрамтыку (Суворово-Черкесскэ) гъэтхапэм и 15-м, 1913-рэ илъэсым къыщыхъугъ. Урыс-Кавказ заом иутынэу, 1 Гъэз. «Колхоз быракъ», шэк1огъум и 24-рэ, 1935. 178 заом хэмык1одагъэу къэнагъэхэр ящысып1э-псэуп1эхэм арафыхи, ашъхьэ зы1уарагъэхыжьым, Пшызэ иджабгъу нэпкък1э а зы чылэ закъор къинэгъагъ. Арэущтэу щы1эхэзэ, революциер къэхъуи, Совет хабзэр загъэуцум Адыгэ автоном хэкур агъэпсыгъ Пшызэ исэмэгубгъук1э къинэжьыгъэ чылэ т1эк1ур хахьэу. Хьатрамтыкур хэкум щымыщэу, краим хэтэу къэнагъ. Хэкури к1элъэ1уи, ежь къоджэдэсхэри рыразэу хэкум ына1э тыригъэтэу, мыдрэ адыгэ чылэмэ зэу афэдэу хэкум щыхъурэ-щыш1эхэрэм ахэщагъэ зэрэхъуным пылъыгъэх. Джащ тетэу Долэтхъани якъуаджэ къик1и, адыгэ школинтернатэу Краснодар къыщызэ1уахыгъэм щеджэнэу къащэгъагъ. Адыгэ еджап1эхэр – школ-интернатыр, педучилищыр, мэкъумэщ хозяйственнэ техникумыр – зы ч1ып1э щызэгъэу1угъэхэу, еджэп1э городокк1э еджэхэу Краснодар дэтыгъэх. Ахэм литературнэ-творческэ кружок ащызэхащэгъагъ, лъэшэуи ыш1эщтыгъэ. 1оф Джа литературнэ-творческэ атмосферэм Долэтхъан италант зыкъыщигъэнэфагъ, пьесэхэр ытхэу ригъэжьагъ. Школыр къызеух уж педучилищым илитературнэ-творческэ «Ц1ыфык1эхэр» щеджэнэу 1офш1эни. зыфи1орэр ч1эхьэ. Мыщ Педучилищым илъэс пш1ык1ух щегъэлъэшы щеджэзэ, нахь пьесэу зымыныбжь пшъэшъэжъыем ытхыгъ. Кружокым хэтхэр пьесэм тегущы1агъэх, уасэ фаш1ыгъ. Культурэм и Адыгэ унэу Краснодар дэтым пьесэр 1929-рэ илъэсым щагъэуцугъ. Ау ащи щыухыгъэ хъугъэп - нэужыми пьесэм инэу 1оф диш1эжьыгъ. Пьесэр зэхьыл1агъэр ыц1э къыре1отык1ы: щы1эк1э-псэук1эу лъэхъанык1эм къуаджэм дагъэуцуагъэм гугъап1э зимы1эжьыгъэ ц1ыфхэр къыгъэпсаужьыгъ, гугъэ-гупшысэ дахэхэм къафегъэущых, лъэхъанык1эм иц1ыфык1эхэр еп1ух. К1эр зэк1эми зэфэдэу зэхаш1эрэп, къагуры1орэп: зыштэхэрэри, зэтек1ыхэм, зымыштэхэрэри, гуры1ок1э пэуцужьыхэрэри зэфэшъхьафхэм къаты къахэк1ых. пьесэм Еплъык1э ылъапсэ илъ конфликтыр: бзылъфыгъэр еджэныр, ет1ани анахьэу къуаджэм дэк1ынышъ къалэм еджэк1о к1оныр ижъырэ хабзэхэр зишапхъэхэм адэрэп, аштэрэп, щагъэзые. Ар къырэлъагъо Дарихъанэ иобразэу пьесэм къытырэм. Ау 179 зизэхэш1ык1 къэущыгъэ ц1ыфхэм еплъык1эжъыхэм зыкъарагъэлъахъэрэп, запа1эты, пэуцужьых, пэш1уек1ох, тек1ох. Ащ афэдэ ц1ыфык1эхэм янэпэеплъ Нэфсэт иобраз. Ащ гъогук1эу хихыгъэмк1э ятэу Исхьакъи гъусэ къыфэхъу. Къэк1ощт мэфэш1ухэм ицыхьэ ателъ Исхьакъы. Ащ къыфе1этых ныбжьык1эхэри. Еджак1о к1орэ пшъэшъэжъыехэм рахъухьагъэм тыригъэгушхухьэхэу Исхьакъы аре1о: «Шъук1ох, сисасэх. Дунаер зиер шъощ фэдэ ныбжьык1эхэр хэплъэщтыр…»2 Ащ ары. Нэфсэт Къэхъущт дунэе егъэгушхо, дахэм шъоры къэ1о-1ожьэу чылэм къыщек1ок1ыхэрэм, янэ зэримыдэрэм зыкъаримыгъэлъахъэу къалэм еджак1о мак1о, сэнэхьат зэрегъэгъоты, щы1эк1ак1эм хэуцо, щытхъу къыхьэу мэлажьэ. Ащ къак1элъэк1о ышъхьэк1э инасыпи… Хъусен лъэхъанык1эм иц1ыфык1эу ишэн-нэшанэхэмк1э, иц1ыфыгъэ ш1угъэк1э, и1офш1ак1эк1э къызэригъэлъагъорэм изакъоп образым пкъырылъыр. Лъэхъаным ыпашъхьэ литературэм пшъэрылъэу щыри1эр къызэрэнэфэрэ образэу Хъусены иобраз къэтыгъэ хъугъэ. Ц1ыфык1эхэр аныбжьык1и, социальнэ щы1ак1эм ч1ып1эу щаубытыхэрэмк1и зэтек1ых, ау хэти ык1уач1э къызэрихьэу а зы гугъэ нэфым ахэр зэк1эри зэрэфэлажьэхэрэм зы сатырым зэдытырегъэуцох. Язек1уак1эк1и ягъэпсык1эк1и 1ахьыл гупсэ къыпфэхъухэу Нэфсэт, Нурет, Хъусен яобразхэр пьесэм къытыгъэх. Дарихъани апэрэ лъэхъанэм к1эр ымыштэу къэлъагъо, ау охътэ бэ дэдэ темыш1эу ари ц1ыфык1эхэм ащыщ мэхъу. Зыпхъу чылэм дэк1ынк1э фэмыягъэр, еджэнэу зымыдэщтыгъэр ары 1оу Дарихъан пш1эжьыщтэп: къэлэ еджап1эм аригъэштэнхэу к1элищ ещэ; дэнэш1 пк1эшъэхъухэм ягъэлэжьэн ы1э къыригъэхьагъэу колхозым щэлажьэ, игъэхъагъэхэм афэш1 край съездым иделегатэу Ростовы агъак1о. Дарихъанэ идунэееплъык1э зызэрэзэпыригъэзагъэр изек1уак1и игущы1эхэми къахэщы: «…Непэ щык1эдзагъэу уихьади уипсауи типчъэшъхьа1у къызэрэшъхьадэмык1ыщтыр зэгъаш1э…»3 зы1ощтыгъэм хъугъэ-ш1агъэхэр 2 3 Натхъо Д. Пьесэхэр. – Мыекъуапэ, 2006. – Н.20. Ар дэдэм, н.37. 180 зэфехьысыжьыхэшъ, « Е, си Нэфсэт, сыдэу мы къуаджэр умыш1эжьынэу хъугъа?! Зэ къак1о шъыу…»4, гуш1ор ынэгу къык1эщэу ыпхъу ре1о. Гъогум тепшъыхьэгъэ янэу хэчъыягъэм гуфэбэ-гуфабэу еплъызэ гурышэ-гупшысэ орхэм ахилъэсагъэу Нэфсэты игуш1о къыддегощы: «А синэнэ дах! Сыдэу гъэш1эгъоны шъыу, емыджагъэу, икъуаджэ узегупшысэрэм… фэшъхьаф Бзылъфыгъэ тхьамык1эу, зымыш1эщтыгъэм, илъэситфым къык1оц1ы къыдэхъугъэ заулэр! Ц1ыфык1э шъыпкъэу хъугъэ.Сэ сянэ фэдэу тхьапш…»5 Шъыпкъэ дэдэмк1э, зытетым нахьи зытетын фаем нахь нэгъэсыгъэу литературэм щы1эныгъэр къыгъэлъагъощтыгъэми, зэхъок1ыныгъабэхэр, зэхъок1ыныгъэ инхэр гъэхъэгъак1эхэм щы1эныгъэм афищэхэу хэхъухьагъэх. ц1ыфхэм Ахэр яджэныр, ылъэгъуныр, 1офыгъуак1эхэм афызэхищэныхэр литературэм ипшъэрылъыгъ. Ар зэригъэцак1эрэм фэдизк1э произведениеми, ар зытхыгъэми уасэ фаш1ыщтыгъ. Ц1ыфхэм ягурышэ-гупшысэхэм,лъэхъаным язытет дэзыштэрэ пьесэм ежьхэми зыхалъэгъожьэу, щы1эныгъэу пьесэм къыгъэлъагъорэмк1э ежьхэм ядунай къырык1уагъэр ралъэгъук1ыжьэу рэзагъэ хэлъэу ц1ыфхэр еплъыщтыгъэх адыгэ бзылъфыгъэм ытхыгъэ пьесэм. Дунэежъым ишъобж хьылъэхэр зытелъ ц1ыфхэу, «зыр мыунэхъоу, зыр унэрэп» зибыракъ дунаим – шъхьэзэкъо ш1ык1э дунаим къыхэк1ыхи, зэк1эмэ зэфэдэ фитныгъэ зыщагъотыгъэ дунэяк1эм къыхэхьагъэхэм ягупшысак1и, язек1ок1э- гъэпсык1и зэхъок1ыныгъэшхохэр феш1ых. Поэтым зэри1уагъэу, «Уахътэр зэок1ы, ц1ыфхэми захъожьы». Тыгъуасэ жъым ибжь к1этэу, к1эр щызыгъэзыещтыгъэм игулъытэ непэ къэущы, к1эм хэщагъэу мэхъу, к1оч1э чанэу хэуцо, к1эщак1оу, пащэу мэхъу. Дунэежъым нэлат езыхи, дунэяк1эр зыгъэчъэу фежьэгъэ ц1ыфык1эхэу Нэфсэт, Нурет, Хъусен ык1и ахэм анэмык1хэм гъогоу пхырачырэм къегъэущых шэныжъ-хэбзэжъхэм ялъахъэ джыри зытелъхэр. К1эр псынк1эу къыгурэ1о, ештэ, ык1уач1э фегъэлажьэ 4 5 Ар дэдэм, н.47. Ар дэдэм, н.47 181 Нэфсэт ятэу Исхьакъи. Ащ фэдэп янэу Дарихъан. К1эр штэгъуаеу ештэ, ау къэгъэзап1э фэхъоу, к1эм зытеуцок1э, ыпшъэк1э зэрэхэдгъэунэфык1ыгъэу, к1эм ибэнэк1о лъэшэу мэхъу. Шъыпкъэ, Дарихъан игъэхъагъэхэр къэ1уагъэхэ нахь, къэгъэлъэгъуагъэ щыхъурэп пьесэм. Щы1ак1эм щыхъурэщыш1эрэр къэгъэлъэгъогъэным нахьи, ащ изэфэхьысыжьхэр къэ1огъэныр нахь инэшан пьесэм. Пьесэм проблемэу къы1этырэр бэ ык1и гъэш1эгъоных, лъэхъанэм анахь зыгъэгумэк1ыщтыгъэхэ 1офыгъох, ау ыц1э къе1огъэ къодыехэуи къыхэк1ых. Къини, гумэк1-гухэк1и щызэхамыш1эу, щамыщэчэу, къызэ1ухыгъо, т1ыргъогъу имыфэзэ, ш1эхыщэу, 1эпсык1элъэпсынк1эк1э нахьыбэрэмк1э зэш1охыгъэ мэхъух. Гум лъы1эсэу, хъугъэ-ш1агъэхэм алъапсэхэр зэпыуцожьхэу къэтыгъэ хъугъэ ибэ хъураеу Лулэ (шъыпкъэ, арэущтэу къызык1энагъэр къыгъэлъэгъоныр хэгъэк1и, къы1орэп ык1и) иобраз. Лэжьэк1о ц1ыфхэм ягук1эгъу ин, яц1ыфыгъэ дахэ зыфэдэхэр а к1элэц1ык1у ибэм зэрэфыщытымк1э пьесэм 1упк1эу къырегъэлъэгъук1ы. Ижъырэ дунэе хьылъэу «Зыр мыунэхъоу, адырэр унэрэп», «Зы 1ум зы1ур къегъанэ» зыфи1охэрэр хабзэу зыхэлъыгъэм, гъэблэ зэпымыужьым зыщыхэтыгъэхэ щы1эк1э-псэук1эм къыхэхъухьэгъагъэмэ, хэт ыш1эра ащ идунае къырык1ощтыгъагъэр?! Джы мары, еджэ, ищыгъынк1и, игъомлапхъэк1и зыми ехъуапсэрэп. икъэгъэлъэгъон пьесэм Зэрэхэдгъэунэфык1ыгъэу, къемэк1эк1ыми, хъугъэ-ш1агъэм лексикэ-интонационнэ амалэу ыгъэфедэхэрэмк1э лэжьэк1о жъугъэхэр революционнэ мэфэк1ым хэтхэу, энтузиазмэгъэшхо ахэлъэу зэрэпсэухэрэр, ежь ц1ыфхэр, ахэм яэкономическэ щы1эк1э-псэук1э зэрэзэхъок1ырэм адыригъаштэу адыгэ къуаджэм итеплъэ зызэрихъожьырэр зэхапш1эу къыплъегъэ1эсых пьесэм. Непэрэ лъэгап1эхэу литературэм ыштагъэхэм «Ц1ыфык1эхэр» уяплъыхымэ зыфи1орэм щык1эгъэ Нэтхъо Долэтхъан гъэнэфагъэхэр и1эх. ипьесэу Бзэм ылъэныкъок1э щэнджэу мак1эп узыщы1ук1эрэр пьесэм, образнэ-1упк1э къэ1уак1эхэмк1э пьесэр 1эпс-лъэпс. Гурышэ-гупшысэ зэфэшъхьафхэр къыгъэущыным нахьи ш1агъэр, ш1эгъэн фаер занк1эу къы1оныр нэшэнэ 182 шъхьа1эу хэлъ пьесэм. Ащ фэдэу лъэныкъо зэфэшъхьафхэмк1э дао фэпш1ын плъэк1ыщтыми, идейнэ-политикэ лъэныкъомк1э пьесэр узэндыгъэ хьазыр .А лъэхъаным произведением уасэ зэрэфаш1ырэм анахь шэпхъэ хэхыгъэу ары рахьыл1эщтыгъэр. Джа шапхъэм тетк1э пьесэу «Ц1ыфык1эхэр» зыфи1орэр ежь илъэхъанэ анахь алъытэщтыгъэ. Сыд фаш1ыщтыгъэм к1уач1э зи1э пьесэу ил1эужыгъорэ мэхьанэ и1. Ар ш1агъи адыгэ ежь литературэмк1э илъэхъанэ къыдэмылъытагъэу уасэу утегущы1эмэ еп1уал1эрэм лъапсэ и1эу хъущтэп. Пьесэр 1934-рэ илъэсым журналэу «Тихахъо»-м къыдэхьагъ. Ш1уагъэу хэлъыри щык1агъэу пьесэм филъэгъухэрэри игъэк1отыгъэу къыщыри1отык1эу Еутых Аскэры рецензие къыхиутыгъ гъэзетэу «Колхоз быракъым» (30.06.1935). Писательхэм язэ1ук1э осэшхо фаш1эу пьесэм щытегущы1агъэх. Долэтхъанэ ипьесэ уасэу и1агъэр къеушыхьаты ар школьнэ программэм зэрэхагъэуцогъагъэми. Ахэмэ авторым ыгу инэу къа1этыгъ, щы1эныгъэ гъогоу хихыщтыр къыфагъэнэфагъ. Ары зэрэхъугъэри - щэ1эфэ Долэтхъан литературэм, театрэм ык1уач1и италанти афигъэлэжьагъ, адыгэ драматургием икъежьэп1э к1уач1эмэ ащыщ хъугъэ. Педучилищыр, пединститутым ифилологическэ факультет къыухыгъэх. Литературэр дэгъоу ыш1эу, егъэджак1эм иамал-къулайхэр зы1эк1элъ Долэтхъанэр нахьыпэк1э ежь къыухыгъэ педучилищыми, а лъэхъанэм къызэ1уахыгъэ театральнэ техникумыми ащыригъэджэнхэу аштэгъагъ. Долэтхъанэ апэрэ к1элэеджак1оу и1агъэмэ ащыщэу, нэужым адыгэ литературэм езыгъэджэрэ анахь к1элэегъэджэ дэгъумэ ахэтэу илъэс 50 фэдизэ 1оф зыш1эгъэ «Педтехникумыр Джыгунэ 1935-рэ Айщэты илъэсым игукъэк1ыжьы къэсыухыгъ. къыщетхы: …К1элэегъаджэу къытхэтыгъэхэм шъхьэк1эфэшхо афэтш1ыщтыгъэ, ежьхэми тызыхалъхьан амыш1эу ш1у талъэгъущтыгъэ. …А лъэхъанэм НатхъоДолэтхъанэ ыныбжь илъэс 20-м ехъугъэми, ехъугъэ къодыягъ. Дэгъоу къэсэш1эжьы Краснодар дэт институтыр къыухыгъак1эу зэрэщытыгъэри, мыщ щезыгъаджэщтыгъэ Очерет Василь шъхьагъусэу зэри1агъэри. 183 …Урыс литературэмк1э Долэтхъанэ тыригъаджэщтыгъэ. Бзылъфыгъэ зэк1ужьэу, гохьэу, шъабэу гущы1эу, ышъхьац плъыжь дахи ык1ышъуи зэдиштэхэу щытыгъ. Щыгъынэу щыгъыри ш1ущэу къезэгъыщтыгъэ. Къэтэбэ ш1уц1эм хэш1ык1ыгъэ пальтоур щыгъэу, берет уцышъор къыдек1ужьэу ащ дыпылъэу еджап1эм икоридор к1ыхьэ къырык1о зэхъук1э, тэ ыуж титэу зынэсын фэе кабинетым нэс тыдэк1уатэщтыгъэ. Джарэу тэ ар ш1у тлъэгъущтыгъэ.…Тезыгъаджэщтыгъэхэр зэк1э дэгъоу къэсэш1эжьых. Ау а зэпстэумэ анахь спэблэгъагъ игъэпсык1э-зек1уак1эк1и Натхъо щысэ Долэтхъан…»6 афэхъузэ, Иш1эныгъэк1и к1элэегъаджэ хъущтхэр ящы1эныгъэ гъогу фигъэхьазырыщтыгъэх Долэтхъанэ. Ау ащи изэкъуагъэп, лъэпкъ сценическэ искусствэм илъэгъохэщы хъущтхэм апэрэ гушъхьэ гъомылэр алъигъэ1эсэу театральнэ техникумыми щыригъаджэщтыгъэх, илитературнэ творчестви лъигъэк1уатэщтыгъэ, зэпымыоу 1оф зыдеш1эжьы, зы акт хъурэ пьесэхэр зэк1элъык1оу етхых, художественнэ самодеятельностым икружокэу театральнэ техникумым ч1этым, къоджэ клубхэм, школхэм ащызэхащагъэхэм ащагъэуцух. Долэтхъанэ а пстэухэмк1и 1эпы1эгъуш1у фэхъущтыгъэ а еджап1эм идиректорэу, драматург ц1эры1оу Цэй Ибрахьимэ. хэхъонымк1э Драматургическэ инэу иш1уагъэ 1эпэ1эсэныгъэу къак1ощтыгъэ Долэтхъанэ теориемрэ и1эм практикэмрэ зэгъусэхэу зэрэзэдигъэцак1эщтыгъэм, зыр адырэмк1э ыуплъэк1ужьызэ и1офш1эн зэрэзэхищэщтыгъэм. Ахэр лъач1э фэхъугъэх пьесэу «Щы1ак1эм игуш1уагъохэр» зыфи1оу 1936-рэ илъэсым тхылъ шъхьафэу Долэтхъанэ Краснодары къыщыдигъэк1ыгъэм. «Ц1ыфык1эхэр» зыфи1орэ пьесэм иидейнэ-художественнэ гъогу лъегъэк1уатэ «Щы1ак1эм игуш1уагъохэр» ы1уи авторыр зэджагъэми. Ц1ыфхэм янеущырэ мафэ нахь дахэ, нахь баи зэраш1ыным игугъэ лъагэ зыда1ыгъэу мэпсэух, мэлажьэх аш1эн алъэк1ыщтым фэдит1у-фэдищ рагъэхъоу. Ащ фэдэ 1офш1эк1ошхоу пьесэм къегъэлъагъох Сарэ, Мерэм яобразхэр. Сарэ тутын бригадэм щэлажьэ инормэхэр 6 фэдищэу ыгъэцак1эхэзэ. Ащ пае ищытхъу дахэ а1о, Джыгунэ А. Сэри къыхэзгъахъомэ сш1оигъу // Гъэз. «Адыгэ макъ», 19.11.1992. – Н.2 184 ш1ухьафтынхэр къыратых. Сарэ и1офш1ак1э чылэ зэ1ук1эм игъэк1отыгъэу къыще1уатэ колхоз тхьаматэу Шъалихьэ, ш1ухьафтынэу зэрыдэхэрэ машин, нэмыц чэм лъэпкъэу гъэрищ тан, мазэрэ отдыхым» «Дом зыкъыщигъэпсэфынэу путевк а1оу къыратых. Ащ фэд, пшъэшъэ ныбжьык1эу Мерэм и1офш1ак1э: трактористэу, нэужым комбайнеркэу зегъасэ, ц1ыфхэм и1офш1ак1э агъэш1агъоу мэлажьэ, ищытхъу районым, хэкум изакъоп, краими нэсы. Лэжьэк1о пэрытым зэрифэшъуашэу ш1ухьафтынхэр къыратых. Мылъкум нахьи щытхъу дахэ афа1оныр нахь ялъап1эу ц1ыфхэр зэрэлажьэщтыгъэхэр зэхапш1эу Долэтхъанэ щы1ак1эр къыгъэлъэгъон ылъэк1ыгъ. А лъэхъаным ыужырэ акъылк1э зэтемыфэхэу бэ ра1уал1эрэр. Ау лъэхъаныри ежь ц1ыфхэри зыфэдагъэхэр дэими дэгъуми джары. Гуш1огъошхом хэтыхэу ц1ыфхэм янахьыбэ дэдэр лажьэщтыгъэ. Арэу щытыгъэми, ерыуаджэхэу, гъэохъуак1охэу зырызхэри къахэк1ыщтыгъэх. Язек1уак1эк1э 1ахьылхэм, апэблэгъэ ц1ыфхэм гумэк1-гухэк1хэр къафахьэу, щы1ак1эр къэзыуш1оркъыхэрэм янэпэеплъэу Ахэджэго Мурат иобраз пьесэм къыщеты. Ишъхьэгъусэу Сарэ ищытхъу дахэ а1оу мэлажьэ, ежь Мурат 1офи дэлъи ыш1эрэп, ишъуз къыгъэхъагъэр зы1эк1еупк1э дэк1ышъ, мэфэ заулэрэ къалэм къэты, ет1ани ащ ыгу хэу1о зэпыт, аужыпкъэм лыуз утын рихэуи къыхэк1ы. Иныбджэгъухэми ащэ1эжьын амылъэк1ыным нэсыгъ. Елъэ1угъэхэк1и, еубзагъэхэк1и зыпари зэхиш1эрэп, сыдырэ ушъыйи хахьэрэп, нэсырэп. Аузэ, ыныбжьк1э къытефэшъ, Дзэ Плъыжьым ащэ. Изек1ок1э пхэнджхэр ащи щылъегъэк1уатэ. Пчыхьэ шъхьаныгъупчъэ апчыр горэм ыкъутагъ, ешъуагъэу бырысырхэр казармэм къэк1ожьи, ыш1ыгъэх. Хъугъэр командирыми нэсыгъ. Командирыр къыдэгущы1агъ, ушъыибэ къырихыгъ. Джар къэгъэзап1э афэхъугъ Муратэ ишэн-нэшанэхэм: ащ фэдэ зек1уак1э къыхэмыфэжьынэу, пэрытхэм ахэуцонэу гущы1э пытэ реты командирым. Къызэрэнафэрэмк1э (къэгъэлъэгъуагъэу ар хъугъэп, къэ1уагъэ хъугъэ нахь), Муратэ ик1эрык1э шъыпкъэ мэхъужьы, ы1уагъэр егъэцэк1эжьы, ц1ыф дэгъу мэхъу. 185 Художественнэ шъыпкъагъэр образыр къызэрэтыгъэм пэ1апчъэми, авторым имурадыр къыбгурэ1о: дунаим тет дзэ пстэумэ анахь пэрыт Дзэ Плъыжьым п1уныгъэ к1уач1эу и1эр, ц1ыфыр иц1ыф гъогу тыригъэуцонымк1э 1офыш1оу ыш1эхэрэр къыгъэнэфэныр ары. Муратэ илъэсит1ум дзэм къызыхэтым зызэрэзэпырагъэзагъэмк1э, зэрэхъужьырэр ащ пшъэдэк1ыжьыр къеушыхьаты. Дзэм ишэн-нэшанэхэм зэхэзыш1эрэ къыхэк1ыжьи къоджэ ц1ыф щы1ак1эм къызыхэхьажьым иапэрэ такъикъ щегъэжьагъэу зэхэтэш1э Муратэ зыфэдэ хъугъэ ц1ыфыр. Хъурэ-ш1эхэрэмк1э къегъэлъагъо: комбайнэу къутагъэр егъэцэк1эжьы, Сарэ гук1эгъу фабэ хэлъэу дэгущы1э, дэзек1о. Ц1ыф зэфыщытык1эхэр дахэ зыхъук1э дунаир нахь го1у мэхъу, гуфитыгъэшъхьафитыгъэ зэхэош1э, гугъэр егъэлъэшы, к1уач1эм хегъахъо, щы1ак1эр нахь гуш1уагъо къеш1ы. Джары пьесэми гурышэ—гупшысэ шъхьа1эу и1эр. Тинепэрэ мафэхэми а ц1ыф зэфыщытык1эхэм, пхэнджэу зек1охэрэм дунаир къызэрауш1оркъырэм игумэк1-гукъаохэм тыкъабгынагъэп нахь мылъэшыгъэхэмэ. Пьесэм ык1уач1э жъы зэрэмыхъугъэр ащ къеушыхьаты. Лъэхъанэм игутео зэхиш1эу, анахь 1офыгъо шъхьа1эу щы1эныгъэм къыщытэджыхэрэр художественнэ псалъэк1э къыригъэлъэгъук1эу, и1офш1ап1э щалъытэу, хэкум дахэк1э Долэтхъанэ ыц1э щыра1оу имафэхэр лъык1уатэщтыгъэх. «…Драматургиер адыгэ литературэм ижанрэ пстэухэм аужы къенэ, – къыщетхы Еутых Аскэры «Ц1ыфык1эхэр» зыфи1орэ пьесэм ехьыл1эгъэ рецензием. – Джы непэ драматическэ искусствэм къызэри1орэм тетэу адыгабзэк1э тхыгъэу зы пьесэ дэгъу гори ти1эгоп. Ащ къыхэк1ык1э, адыгэ советскэ литературэм ыджыдэдэм проблемэу и1эр драматургием ипроблем… Ащ къыхэк1ык1э, Натхъо Долэтхъанэ ипьесэу «Ц1ыфык1эхэр» зыфи1орэр тэрык1э лъап1э. Натхъор писатель ежьэгъак1, ежьыри а ц1ыфык1эу къыгъэлъагъорэмэ ащыщ, лъэшэу апэгъунэгъу. 186 Натхъом и «Ц1ыфык1эхэр» джырэ нэсы пьесэу ти1агъэхэмэ къахэщы, тэрык1э к1эу щыт…»7. Долэтхъанэ итворческэ гъэхъагъэхэм уасэ къащыреты адыгэ апэрэ журналистхэм ащыщэу Лъэбыщэ Хьазизэ истатьяу «Типисательхэм къахахъо» зыфи1орэм. «Натхъо Долэтхъанэ фэшъхьаф джы къызнэсыгъэми типисательхэм адыгэ бзылъфыгъэ ахэтэп, – къыще1о Лъэбыщэ Хьазизэ истатья. – Долэтхъанэ тибзылъфыгъэ ныбжьык1эхэмк1э щысэтехып1эу щыт. Пьесэхэр ытхыгъэх. Ипьесэ тхыгъэхэр педтехникумым, Дом культурэм ык1и къуаджэхэм ащагъэуцугъэх. «Ц1ыфык1эхэр» зыц1э пьесэу ытхыгъэр сборникэу «Тихахъо» къыдэхьагъ. Джы мы илъэсым пьесык1э къыдэк1ынэу егъэхьазыры».8 Литературэм ехьыл1эгъэ статьяу атхырэ пстэухэми Долэтхъанэ ипьесэхэм уасэ щафаш1ы, авторым игъэхъагъэхэм ящытхъу а1оу зэфэхьысыжьхэр ащаш1ы. Ау ахэм ягупсэфыл1эщтыгъэп Долэтхъанэ. Ш1эгъэн фаер зэрэбэр къыгуры1оу, 1эпэ1эсэныгъэу и1эм джыри хигъэхъони, и1офш1эн ыгъэлъэшын имурадэу 1936-рэ илъэсым театральнэ искусствэм и Къэралыгъо институтэу А.В. Луначарскэм ыц1эк1э щытым Адыгэ студиеу къыщызэ1уахыгъэм ирежиссерскэ факультеты Долэтхъан щеджэнэу ч1ахьэ. А илъэсым адыгэ писательхэм яапэрэ зэфэсэу щы1агъэм Натхъо Долэтхъанэ адыгэ драматургиемк1э к1оч1э гъэнэфагъэу зэрэщытыгъэри, нахьыпэк1и игъэхъагъэхэм зэрахигъэхъощтымк1э зэрэщыгугъыхэрэри щыхагъэу- нэфык1ыгъагъ. К1эрэщэТембот докладэу къыш1ыгъэм мырэущтэу къыще1о: «Ныбжьык1эхэм ащыщэу драматургиемк1э анахь гугъап1э къэзытырэр Натхъо Долэтхъан. Ащи адрэхэм щык1агъэу я1эм фэдэ дагъохэр и1эх. Ау культурнэ багажэу ащ и1эм, литературнэ апшъэрэ гъэсэныгъэу и1эм яш1уагъэк1э щык1агъэхэр къин дэдэ къыщымыхъоу зэпичынхэ ылъэк1ыщт. Зэнэкъокъужьэу 1оф зыдиш1эжьын фае ныбджэгъуныгъэ зыхэлъ критикэр зэхиш1эу, ащ гъэсэпэтхыдэ къыхихэу 1оф зыдиш1эжьы зыхъук1э, Натхъом 7 8 Гъэз. «Колхоз быракъ», июным и 30, 1935. – Н.4. Гъэз. «Колхоз быракъ», мартым и 1, 1936. – Н.3. 187 итворческэ хэхъоныгъэ псынк1эу лъык1отэщт. Ет1ани искусствэм икъулайхэр къызы1эк1игъахьэхэу Москва щеджэ»… Ары, гугъэ инхэр зыди1ыгъэу 1оф зыдиш1эжьыщтыгъэ писатель ныбжьык1эм, ау имурад гъунэм нигъэсын ылъэк1ыгъэп: еджэныр ухыгъо имыфэзэ Долэтхъанэ сымаджэ хъуешъ, 1938-рэ илъэсым академическэ отпуск къа1ихыни ядэжь къэк1ожьын фаеу хъугъэ. Ипсауныгъэ т1эк1у нахьыш1у1о зэхъум, ежьыри щысын ылъэк1ынэу щытыгъэп, к1элэегъаджэ щымы1эм къыхэк1эу къыщыгугъухэу къыра1уагъ Москва ыгъэзэжьын охъуфэ педучилищэм щыригъэджэнхэу. К1элэегъэджэн 1офым иапэрэ лъэбэкъу зыщидзыгъэу ыгу зыхэт1агъэ хъугъэр щигъэзыен ылъэк1ыгъэп – к1элэегъэджэн 1офыр щыригъэжьэжьыгъ. К1элэегъэджэ опытэу и1эр, искусствэм хэш1ык1эу фыри1эр и1эубытып1эхэу педучилищым литературэмк1э щырегъаджэх, литературнэ-творческэ кружок щызэхещэ, ащ 1эшъхьэтетэу пэщэныгъэ дызэрехьэ, адыгэ литературэм илэжьак1о хъущтхэр къызыщыращырэ набгъор егъэпсы. А кружокыр тилитературэ ч1ып1э пытэ щызыубытыгъэ Андырхъое Хъусен, Жэнэ Къырымызэ, Хьэдэгъэл1э Аскэр якупы ятворческэ къежьап1эу хъугъэ, ахэмэ яталант ылъапсэ зидзыным, къэк1ыным, зыкъызэ1уихыным Долэтхъанэ и1ахьыш1у ахилъхьагъ. Ежь ышъхьэк1э илитературнэ творчестви дэлэжьэжьы, и1эпэ1эсэныгъэ хегъахъо. Долэтхъанэ илитературнэ творчествэ Еутых Аскэр къытегущы1эзэ, тхылъэу «Адыгэ литературэмк1э хрестоматие» зыфи1орэм мырэущтэу къыщетхы: «Проблемэу къы1этыхэрэмэ Натхъом ипьесэ инэу къагъэдэгъу. Ащык1э «Ц1ыфык1эмэ» мэхьанэшхо я1». Пьесэм щык1агъэу филъэгъухэрэр (образхэм якъэтынк1э, 1упк1э-къэгъэлъэгъок1э амалэу ыгъэфедэхэрэмк1э, пьесэм ыбзэк1э) къе1охэшъ, изэфэхьысыжьхэр Еутыхым лъегъэк1уатэ: «…Натхъом ипьесэ тапэк1э пьесэшхоу къэк1ощтхэм яконспект, ау Натхъом «Ц1ыфык1эхэмк1э» адыгэ советскэ литературэр ыпэк1э ыгъак1оу егъэбакъо нахь, зык1и, зы1эпэ закъок1и къызэк1игъак1орэп. Ар дэгъу, ар чаныгъэу хэлъ. Мы пьесэм ыужы «Щы1ак1эм игуш1уагъохэр» ы1уи ытхыгъ. Ащ колхоз гъэпсыным ц1ыфхэр зэрек1урэр къегъэлъагъо. Щык1агъэу зигугъу 188 къэтш1ыгъэхэр мы пьесэми и1эх. Адыгэ драматургиер литературэм иадырэ жанрэхэм аужы къенэ. Литературэри ащ фэдизэу уфэгуш1онэу бакъорэп. Типисателыми, тидраматургыми япроизводительность ук1эхъопсыпэнэу щытэп… Драматургиемк1э драматургымэ пшъэрылъэу я1эр бэ. Натхъом къыхидзэгъэ «Ц1ыфык1эхэм» якъэгъэлъэгъоны зегъэушъобгъугъэн фае. Ежь Натхъом итхак1э теплъымэ писатель ежьэгъак1эмэ анахь ишъыпкъэу и1офы дэгъоу пылъымэ ащыщ. Ащ къыхэк1ык1э, Натхъом хигъэхъон фае нахь зык1и чъыеу щысы хъущтэп. Тематикэмк1э гъогоу и1эр дэгъу. Зэу ащ гуигъэуцожьын фаер техникэр-литературнэ техникэр къызы1эк1игъэхьан фае. Ащк1э Натхъом 1эпы1эгъу дэгъу фэхъущт Цэим итхыгъэхэр. Цэй Ибрахьимэ драматургиемк1э основной ядроу ти1агъэмэ ащыщ…Ит1уани драматургием техникэу и1эмк1э 1азэ. Ащык1э итхыгъэхэр щысэ техып1э хъуныхэу щытых. Арышъы, Натхъом итематикэ зэрэк1эм, зэрэдэгъум Цэй Ибрахьимэ и1эзагъэ, илитературнэ техникэ къызыгуахьэк1э, пьесэ тэрэз дгъотыщт».9 Литературэм ыпашъхьэк1э пшъэрылъэу щыри1эр къыгуры1оу, къызэрэщыгугъыхэрэр къыгъэшъыпкъэжьынымк1э пшъэдэк1ыжь зэхэш1эн и1эу Долэтхъанэ зыдэлэжьэжьыщтыгъэ. Ащ хэтыжьыгъ к1элэегъэджэ 1офш1эныри. 1офым зы1эк1иубытагъэу, зыкъы1эк1ихыжьын ымылъэк1ызэ, академическэ гъэпсэфыгъом къыщымыуцоу уахътэр лъык1отагъ. «Къуим ык1ы1у корэшъу» тхьамык1эгъуабэхэр зэра1орэм нахьыеу, къызыдихьыгъ. Хэгъэгу зэошхор Мэш1олыгъэр къежьагъ, щы1эныгъэм щырек1ок1ыгъ: ц1ыфыбэхэр, гугъэ нэфхэр, мурад лъагэхэр хэстыхьагъэх. Долэтхъанэ ишъхьагъусэу Очерет Василий заом к1уагъэ, исабыеу Юрэ игъусэу Долэтхъан унэм къинагъ. Джащ тетэу, Долэтхъанэ ГИТИС-р къыухыжьыныр инасыпы къыхьыгъэп… Адыгэ хэкур фашистхэм къа1эк1ахыжьи шъхьафит заш1ыжьым, музыкальнэ школым идиректорэу, нэужым хэку драмтеатрэм иактрисэу, режиссерым и1эпы1эгъоу 1оф ыш1агъ. 9 Еутых Аскэр. Адыгэ литературэмк1э хрестоматие. – Мыекъуапэ,1938. - Н.233-234. 189 Адыгэ хэку ансамблэр зызэхащэжьым, ащ национальнэ драматическэ труппэу хэтыгъэм художественнэ 1эшъхьэтетэу Долэтхъан фаш1ыгъ. А лъэхъанхэм Долэтхъанэ итворческэ 1офш1энхэр егъэлъэшых. Зым ыуж зыр итэу зы акт хъурэ пьесэхэр етхых: «Чэщ гумэк1ыгъу», «Фыжь», «Асиет игукъау», рассказэу «Къурамбый» ык1и ахэм анэмык1ыхэри. «Псыик1ыгъом тынэсымэ, зышъо ш1уц1эри зышъо фыжьыри къэнэфэн» зэра1оу, хэгъэгур ушэтып1э хьылъэм зефэм хэти зыфэдэр къызэрэщынэфагъэр художественнэ амалыхэмк1э къыгъэлъэгъоныр ары Натхъом мурадэу зыфигъэуцужьыгъэр. Нэмыц фашистхэм гумэк1ыгъу»), («Фыжь», тихэку советскэ за1ыгъыгъэ дзак1охэмрэ «Къурамбый»), зэоуж лъэхъан гузэжъогъур къоджэдэсхэмрэ илъэс къинхэм («Чэщ язэлъы1эсыныгъ лэжьэк1о ц1ыфхэм я1офш1ак1 – джахэр арых къэгъэлъэгъон-гъэцэк1эн идейнэ-художественнэ пкъынэ-лынэу Долэтхъанэ итхыгъэмэ я1эр. Щык1эгъэнчъэхэу тхыгъэхэр щымытхэми, авторым мурадэу зыфигъэуцужьыгъэхэр ш1ук1аеу ащызэш1уихыгъэх. Лъэхъаным игумэк1-гузэжъогъухэр ащызэхэош1э, ем изехьак1охэр уагъэумысы, плъэгъу мыхъухэу уаш1ы, псэемыблэжьэу бэнэ лъэшыхэр языш1ыл1эхэрэр угук1и ппсэк1и ш1у олъэгъух, уигупсэ ц1ыфхэу мэхъух. Щы1эк1э-псэук1эр къызэ1эхьагъ: нэмыц техак1охэм «яхэбзак1э» къуаджэм дагъэуцуагъ, унэм уик1ынк1э щынагъо, п1ощтым уфэсакъын фае, арымырымэ – тетыгъор зие хъугъэхэр шъхьасынчъэх, зыгорэк1э къызыогуцафэхэк1э, псибл уи1эми 1уахыщт. Пыир – пыи. Нэмыц техак1охэр ежь яфедэ 1офхэм щы1ак1эр фагъэ1орыш1эным пылъых. Ащ зиягъэ къезыгъэк1эу къаш1ош1ырэм ыпсэ 1уахызэ мэзек1ох. Гухэк1 нахь мыш1эми, пыим гохьагъэхэр адыгэхэми къахэк1ыгъэх. Адыгэ лъэпкъым анахь емык1оу, нэпэнчъагъэк1э елъытэ къумалыгъэр. Къумалыгъэм инэпэеплъэу Хьа1улэжъыкъо Пэзадэ иобраз Натхъо Долэтхъанэ къыщеты «Чэщ гумэк1ыгъом». Нэмыц унтер-офицерэу Густав Файфэрырэ дзэк1ол1эу Вилырэ гъусэ пытэ Пэзадэ афэхъугъэу къоджэ старостэу «1оф еш1э». Гъусэ зыфэхъугъэхэм 190 афэшъыпкъэу Пэзадэ «хэбзак1эм» иунашъохэр ыгук1э ыгъатхъэу егъэцак1эх, партизанхэм, ахэм якъошхэм, зыгук1э ягъусэхэм адызэрихьащтымк1э зи зэблэн щы1эп: ыкъо партизан ы1уи, Илясэкъо Сэфэр нэмыцхэм аригъэук1ыгъ, джы Къызбэчы ылъэуж зэрефэ, ежь ижэдэк1эу къызэри1оу, «чэщи-мафи чъые имы1эжьэу». Ежь ц1ыфхэм ч1ыр 1эп1эц1эу аригъэубытын ыгу хэлъ, адырэхэр щынэ амыш1эу мэзек1ох. Зитхьэмэтэ чылэм Краснэ Армием и1офхэм къэзы1отэрэ язытет, гъэзетхэр зэуап1эм щызэрахьэх къыщыдихыгъэ ц1ыфхэм агу тек1оныгъэхэр къа1этэу, тихабзэ къызэригъэзэжьыщтым игугъэ агъэпытэу. Зыщытхьэмэтэ чылэм ащ фэдэхэр щыхъоу Пэзадэ ыдэна?! Илъэшыгъи игущы1эхэм къахэщэу, игулъытэ «ичаныгъи» къыгъэнафэу Пэзадэ зэфэхьысыжь еш1ы: «… Хэта къэзыхьыхэрэр а гъэзет тхьапэхэр? Ащ фэдэ мэхъуа? Пчэдыжьым къызэтэджыжьыхэм зэрэчылэ я1эгухэм гъэзет тхылъып1э зырыз адэлъ. Хэт ар зыш1эрэр? Партизанхэр ары!».10 Ащ фэдэу «хэбзак1эм» пэш1уек1охэрэм зэрашъхьамысыщтыр аре1о. «А мэзым хэт1ысхьагъэхэр боу хэделахьых… Партизанхэр… Самолетхэр къэк1онхи зэк1э хаупк1этахьыщтых аш1эрэп нахь. Краснэ Армием къыгъэзэжьыни Совет хабзэр ыгъэпсыжьыным щэгугъых…», ыгу къижъэжъык1эу къоджэдэсхэм ажэхэк1уатэ. Гущы1э гъэщыналъэхэр Пэзадэ ы1орэ къодыеп, еш1эх ык1и. Къызбэч ышыпхъу Саидэ партизанмэ апыщагъэу Пэзадэ е1ошъ, унэм илъыр зэк1э ратэкъухьэзэ къалъыхъу. Зи къамыгъотыгъэ нахь мыш1эми, Саидэ ыблыпкъит1у къаубыты, пистолетымк1э солдатыр къет1ыргу, къызэхегъафэ, Пэзади аде1эзэ унэм къыралъэшъу аук1ынэу… Зигъомылапхъэ 1уфагъэ ныом иубзэ лъэ1уи, Саидэ ышыпхъунахьык1э ц1ык1оу Пакъэ игъы-куо-к1ыи макъи Пэзадэ къаубытырэп, «сэ зи си1оф хэлъэп, ш1э зыфа1орэр сэш1э ны1эп» ы1озэ, и1умэтхэм агу рихьыщтыр еш1э. Саидэ лъы1абэзэ гъэу, куоу ежьэгъэ ныожъыр Пэзадэ губжыгъаеу унэм къыредзэжьы, джэхашъом тыредзэшъ егъэмэхы… Натхъо Д. Чэщ гумэк1ыгъу. Зы едзыгъо хъурэ драм. // Пьесэхэр. – Мыекуъапэ, 2006. – Н.100. 10 191 Къуаджэм щэхъуш1эх техэк1о-хъунк1ак1охэмрэ ащ агохьагъэхэмрэ. Яморад ш1ойхэри къадэхъоу зыщэгугъужьых. Ау…, ау ахэр зыщапщыныжьыщт маш1ор партизанхэм, къоджэдэсхэм агъэхьазыры. Нэнэжъым илъфыгъэхэм ялъфыжьыгъэхэмк1э гук1эгъу фабэу хэлъыр, зэфагъэм, шъхьафитыныгъэм афэшъыпкъэу ным сыдрэ ушэтып1и зэрэзэпичыщтым (унэр къалъыхъунэу къак1охэ зэхъум,нэнэжъы ыгужъуак1э гъэзетхэр делъхьэх) ишыхьатэу Айщэм иобраз авторым къытыгъ, щтэ зымыш1эрэ патриотэу къык1игъэуцон Къызбэчы ылъэк1ыгъ. иобраз Саидэ зэлъэгъугъэ партизанхэмрэ закъом нэм къоджэдэсхэмрэ ялъэмыджэу, щынэ ымыш1эу пыимэ банэ ареш1ыл1э, къызэк1ак1о имы1эу, ахигъажъэу адэгущы1эжьы. Ыш1эхэрэми, пыймэ зэрадэгущы1эрэ ш1ык1эми Саидэ ихарактеры лъэшыгъэ къыхалъхьэ, гум къинэжьэу аш1ы. Ау ахэмэ атефэжьырэп к1эухыр - аук1ынэу зыралъэшъуажьэк1э мэхагъэ къыхафэ. Сыд фэдэ дагъо и1эми, ежь авторыми гуфэбэныгъэ фыри1эу, нэ1уасэ фэхъурэми гуфэбэныгъэ фыригъэш1эу патриоткэм иобраз къытыгъ. Зынапэ къэпш1эжьэу зыщи, зыпсэ къэзыгъэнэгъэ авторым егъэпсы Пэзадэ изек1уак1эхэмк1э «ыц1эм фэдэр ышъхь» зэра1оу, зэ плъэгъугъэмэ пщымыгъупшэжьынэу итеплъэ сурэт 1упк1эу тапашъхьэ къырегъэуцо: къорэгъышхо бэщ папк1эу ы1ыгъ, ынапцэхэр зэхэк1ахьыгъэх, пэнэ куандэм фэдэу къобэ-бжъабэх, джэдыгу к1ако щыгъ, лулэшхо 1угъэнагъ. Гук1эгъуи ук1ыти и1эп, адыгагъи быслъымэныгъи къаубытырэп къумалым, бзэджаш1эм, е зехьаным янэпэеплъэу авторым къегъэлъагъо Пэзадэ иобраз, пыим гъусэ фэхъугъэхэм, лъэпкъэу зыщыщым бзэджагъэ дызезыхьагъэхэм а образымк1э нэлат арехы. «Асиет игукъау» зыфи1орэ зы едзыгъо пьесэр Адыгэ хэкум пыир рафыжьыгъэу, щы1ак1эр зыпкъ зэрэрагъэуцожьырэр ары зыфэгъэхьыгъэр. Бзылъфыгъэхэр хъулъфыгъэхэм ач1ып1э иуцуагъэхэу мэкъумэщ-хъызмэт 1офш1энхэр зэраш1эхэрэр, гъэпсэф ямы1эу, чэщы, мафэ амы1оу, 1офш1эн зэхэдзи амыш1эу зэрэлажьэхэрэр, тек1оныгъэм ылъач1э зэрагъэчъырэр Асиет иобразк1э авторым къырегъэлъэгъук1ы. Ау Асиет зак1эп къуаджэм дэс бзылъфыгъэ пстэури. 192 Шъхьазыфэш1ухэу, ушъхьагъу зэфэшъхьафхэр къагъотхэзэ (сымаджэу а1омэ справкэ нэпц1ыхэр къызы1эк1эзыгъахьэхэрэр…), колхоз 1офш1эным зыш1озыгъэшэхъухэрэм янэпэеплъэу Къутасэ иобраз авторым къеты. Ау ари зытетым тетэу къанэрэп – зеузэнк1ыжьы, чанэу лажьэу регъэжьэжьы. Лъэхъаныр зыфэдэр къагуры1онымк1э, хэти ылъэк1ыщтымк1э фронтым 1эпы1эгъу фэхъунымк1э ык1уач1э шъхьамысыжьынхэм къоджэдэсхэр къыфе1этых Налмэсы - Асиет ипшъашъэу зэуап1эм щау1и къэк1ожьыгъэм. Къутасэ иобраз псэ нахь хэтэу къэтыгъэ хъугъэ. Къутасэ дахэу орэд къе1о, пщынэм ш1оу къырегъа1о, джэнч едзы, ипсалъэ поэтическэ к1уач1э хэлъ. Заом итхьамык1агъохэри ымыш1эхэу щытэп ащ. Шхомылак1эу Асиет ыдыжьырэм ишъоцыпэ Къутасэ ригъэзи ригъэубытыгъэу зыдырегъа1э. Нэгъэуп1эп1эгъум къыдэфэгъэ зэпыуп1эм гухэк1 макъэр къырещажьэ, заом тхьамык1агъоу къыхьыхэрэр къепчъы: Акопы1ум сэ сы1улъэу, Пый мэхъаджэм сэ сеуагъ. Германыщэр къызыстефэм Бгыбзэ 1аери сыгу къихьагъ. Сшхужъы къупшъхьэхэр къызекъутэм, Сымэджэщым сыкъащагъ. Сиу1агъэ къызаплъыхьэм Чэсэй фыжьк1э къысфапхыгъ.11 Асиет ипшъашъэу Налмэсы фэш1 джэнч Къутасэ зыригъэдзык1э, поэтическэ псэлъэ зэгъэфагъэк1э къе1уатэ джэнчым къик1ыгъэр: «Фатимэ гуащэ, Айщэт дахэ, тхьэщырыпхъу, щырыхъуищымэ анахьык1эр анахь к1ас а1уагъ. Шъыпкъэ къыса1у. Синэпцэш1у мэхъу, Асиет, уипшъэшъэ ц1ык1у непэ къыпфэк1ожьыщт. Пчъэ1упэ гуш1уагъу, 1эгу пэк1э-псак1, унэгу зэтеплъэу мэхъу…»12 11 12 Ар дэдэм, пьесэу «Асиет игукъау», н.110. Ар дэдэм, н. 111. 193 Ащ фэдэу, зыгу орэд макъэ ит зэпытыр сыдэущтэу ц1ыфмэ ахэчыгъэу щы1энэу шэн хэлъы хъугъа? Ащ лъапсэ къыфиш1ырэп авторым. Ар ылъы хэлъэу зэрэщымытыр арын фае къин химылъагъоу, охътэ к1ыхьэ ымыкъудыеу «зиузэнк1ыжьын» зык1илъэк1ыгъэр. Къутасэ изакъоп: якъоцэ 1ахь алъэшъу Муратыкъо Исхьакъи, Адылджэрыйи, нэмык1хэми. Чылэ зэ1ук1эм шъхьаихыгъэу къыща1о зышъхьэ и1оф блэмыплъыхэрэм зэрафамыдэщтэр, «заор зэ аухыгъагъот» а1оу щысыхэк1э зэрэмыхъущтыр ык1и пыим хьадэгъу утын зырахыщтыр зэк1эми ак1уач1э зэхэлъэу, зэгуры1охэу зэдэлажьэхэмэ арэу зэрэщытыр зэдаштэ. Зы макъэу «тэрэз» ы1оу къэ1угъэм зэ1ук1эм хэлэжьэрэ пстэухэр къызэк1еугъуае, зэрэкупэу ямэкъэ лъэш зэхэтэу къызэда1о. Ц1ыфжъугъэхэм тек1оныгъэм иш1ошъхъуныгъэу зыда1ыгъыри, къэк1ощт мафэхэм гугъэ дахэу фыря1эри пьесэм къыхэщы. Ахэр лъэхъанэр зыфэдагъэми, ц1ыфхэм ягугъэ-гупшысэ зытетыгъэми атефэ. Нэмык1эу къэп1он хъумэ, щы1эныгъэ шъыпкъагъэр художественнэ шъыпкъагъэ хэлъэу авторым къытын ылъэк1ыгъ. Зы къэш1ыгъо пьесэу Долэтхъан ытхыгъэхэм «Асиет игукъау» зыфи1орэр щы1эныгъэр нахь зегъэушъобгъугъэу, образхэр нахь гъэнэфэгъагъэ я1эу къызэритыхэрэмк1э къялъэгэк1ы. Сценэжъыеу «Фыжь» зыфи1орэм уахътэу къыубытырэр мэк1э дэд – яныбжьык1эгъум зэдеджагъэхэу, лъэпкъэу, хэгъэгоу зилъфыгъэхэу зып1угъэу-зылэжьыгъэхэм шъыпкъагъэу афыря1эр зэо маш1ом хэтыхэу ушэтып1абэхэм къащызыушыхьатыгъэхэ Аслъанрэ Муслъиматэрэ ош1эдэмыш1эу зэ1ук1эхи такъикъ заулэрэ зэрэзэдыгущы1агъэхэр ары. Зэныбджэгъухэм язэдэгущы1э гукъэк1ыжьк1э язэо гъогу тыщагъэгъуазэ: Аслъан морфлотым хэтэу Севастополы щык1огъэ заом псэемыблэжьэу хэлэжьагъ, фашист хьэк1э-къок1абэхэм хьадэгъур къафигъэсыгъ, ау ежь ы1и къыщакъутагъ; Муслъимат медицинэ къулыкъумк1э майор хъугъэ. Хэгъэгур къаухъумэзэ, ежьхэм ашъхьэ инасыпи къаухъумагъ: Муслъиматэ унагъо ыш1агъ, ил1 Советскэ Союзым и Л1ыхъужъ игъусэу гъэпсэфак1о къыблэм къэк1уагъэх; Аслъан дзэм къыхэк1ыжьыгъэу къалэм щэпсэу, Фыжьы 194 ш1улъэгъоу фиш1ыгъэм фэшъыпкъэу, янасып къызыч1эк1ыщт мафэм гуш1ом хэтэу фак1о. Ушэтып1эм зифэк1э зыгу зымыхъожьырэм, зыпсэ емыблэжьэу пыим пэуцужьырэм, ихэгъэгу ишъхьафитыныгъэ къэзыухъумэрэм ежь ышъхьэк1и насып дахэр ифэшъуаш – джа гупшысэр уегъэш1ы сценэжъыем. Хэгъэгу зэошхор итем рассказэу «Къурамбый» зыфи1орэми. Сэмэркъэу – щхэн шъабэм ишъуашэ илъэу зы хъугъэ- ш1агъэ къегъэлъагъо. Къоджэдэсхэм заом илъэхъанэ фронтым посылкэхэр агъэхьыщтыгъэх. Гъомлапхъэхэр, 1эпэщысэ хьап-щыпхэр, письмэхэр адалъхьэщтыгъэ а посылкэхэм. Джащ фэдэу Хьак1эмызяпхъоу 1эшъхьэмэфэ Мариеты къурамбый 1эш1ухэр ыгъажъи, дышъэ 1уданэк1э хэдык1ыгъэхэр зи1э чысэу ил1ыжъы фиш1ыгъагъэр, зэныбжьык1эм къы1ощтыгъэ ш1улъэгъу орэдым щыщ сатырхэу А к1асэу, л1эбланэу, к1элэш1у, Ш1улъэгъуныгъэр сыгу къыпфилъ зыфи1охэрэр тхьапэм тыритхи, «1эшъхьэмэфэ Мариет» ы1уи к1итхэжьи, ахэр зэк1э посылкэм дилъхьэхи фронтым ыт1упщыгъ. Ар зыхъугъэм бэ темыш1агъэу, пчыхьэ горэм Мариет изакъоу щысэу дзэк1ол1 к1алэ горэ ук1ытапэзэ унэм къихьагъ. К1алэр госпиталым къызыч1эк1ыжьым посылкэр къыфэзыгъэхьыгъэ «пшъэшъэжъыем» ыдэжь къэк1уагъ. Ари телъэшъуагъэу къе1о к1алэ горэм илъэ1ук1э къэк1уагъэ фэдэу. Сыхьатныкъок1э фронтым ежьэжьыщт, Мариеты 1ук1э ш1оигъуагъ. «Ар уипшъашъэн фае. Лъэшэу емык1у ппхъу фэш1 сызэрэоупч1ырэр, ау, к1о, хъыжъэ 1офышъ къысфэгъэгъу, нэнэжъ»13 к1алэм ынэхэр къымы1этыхэу, къин къыщыхъупэу ныом къыре1о. Ныом къыгуры1уагъ 1офыр зытетыр. Ягъунэгъу пшъэшъэжъыеу Хъариет къыщи, Мариетыр арарэу, ыпхъу къеджэжьыгъэу к1алэм гуригъэ1уагъ. Пшъашъэр унэм рит1упщхьи, Мариет пчъэ к1ыбым къы1ууцуи, пчъэнэзым къыдэплъэу, къядэ1уашэу ригъэжьагъ. К1алэр пшъашъэм «Мариет» ы1озэ къыдэгущы1э, чысэр ежь «Мариеты» ыш1ыгъэмэ е1ошъ къеупч1ы, къурамбыйхэр 13 Ар дэдэм, рассказэу «Къурамбый», н.127. 195 зэрэ1эш1у дэдагъэхэр къе1о, орэд сатырхэу письмэм итыгъэхэр езбырэу къепчъых… К1алэми пшъэшъэр ыгу рихьыгъ, пшъашъэми к1алэр ыгу ыхьыгъ: зафэмылъэгъук1эу зэплъых, к1алэр къэблачъэм нэс (шъыпкъэ, адрэ къихьэрэмэ афэдэп – заом мэк1ожьы!) егъэк1отэжьы, а1эхэр зэ1эк1амыхыжьхэу бэрэ зэрэ1ыгъых… Лейтенант ныбжьык1эм мэфит1у ш1э къэс иписьмэ «Мариеты» къыфак1о. Къетхы: «Заор ш1эхэу тыухыщт, пыим тытек1о, ш1эхэу сыкъэк1ощт. А пчыхьэм уяни къытхэсэу тызэрэщысыгъэу, джыри тыщысыщт, бэмэ татегущэ1эщт…».14 Лъэшэу нэнэжъ мэгуш1о к1алэм гухэлъышхо и1эу къызык1эк1огъагъэр зэрэзэпымыуагъэмк1э. 1офэп ащ фэдизэу хэхъухьагъэр – пшъашъэмрэ ныомрэ зэблэгъэуцук1ыгъэ зэрэхъугъэр. Къурамбый 1эш1ур ныбжьык1ит1о яш1улъэгъуныгъэ лъапсэ зэрэфэхъугъэм щэгуш1ук1ы, «дэгъу, - е1о, - ш1эхэу къэрэк1ожь. Къурамбый 1эш1ухэри фэтш1ыных, а къурамбыймэ апкъ къик1ык1э пшъэшъэ дахэ зэригъотыгъэр ес1отэжьын, ш1оу тыщхын. Ш1эхэу къэрэк1ожь», - е1о Мариет нэнэжъым. Сценэжъыехэм, рассказым гущы1э щэрыохэм якъэгъотынк1э, къэ1уак1эхэм япсахьыгъагъэк1э авторыр зыдэлэжьэжьын ылъэк1ыщтгъагъэу ч1эп1э бэк1аехэр ахэтыми, хъугъэ-ш1агъэхэр плъэкъожьыгъо имыфэхэзэ, лъэхъаным игутео, ижьыкъащэ ащызэхапш1эу зэрэтхыгъэхэм ахэм уасэу я1эр агъэлъэшы. Ет1ани ахэм ш1уагъэу ахэлъыр къэзы1этырэр зыщатхыгъэ лъэхъан дэдэм сценэм къыщытыгъэхэ зэрэхъугъэхэр ары. Еплъыхэрэр зэ гъыхэу, анэпс к1алъэк1ык1эу, зэ гуш1охэу, ящхы макъэ зыкъы1этэу бэрэ къыхэк1ыщтыгъэ… Драматическэу труппэу Долэтхъанэ зи1эшъхьэтетыгъэм Адыгэ хэкум изакъоп ткъош хэкухэр, республикэхэр зэпак1ухьэщтыгъэх, спектаклэхэр къащагъэуцущтыгъэх. Хэку гъэзетэу «Адыгейская правда»-м ащ ехьыл1агъэу мырэущтэу къетхы: «… Хэку театрэу А.С. Пушкиным ыц1эк1э щытым иадыгэ секцие ирежиссерэу Натхъо Долэтхъан ипащэу концерт 15 хэкум 14 Ар дэдэм, н. 128. 196 ирайонхэм къащитыгъ, ахэмэ ащыщэу концертит1ур к1элэц1ык1ухэм апай. Программэм хахьэх инсценировкэхэр, скетчхэр, лъэпкъ орэдхэр, къашъохэр… Зичэзыу къэтынхэу январым аш1ыщтхэр Тэхъутэмыкъое ык1и Теуцожь районхэм ащырек1ок1ынхэу рахъухьагъ».15 Лъэхъан хьылъагъ, зэок1эрызыжьыгъ хэгъэгур, хэкур… Щымы1э зэк1агъ. Лэжьапк1э къарамытэу артистхэм мэзи 7- мэзи 8 1оф аш1эу къыхэк1ыгъ. Хьылъэзещэ шъхьаихыгъэ машинэк1э осы, чъы1э амы1оу, ощхы, псынжъы пае къамыгъанэу километрэ 70-100 ак1оу, амыгъэплъырэ унэм спектаклэ къыщатэу 1аджыри хъугъэ. Уисэнэхьат ш1у дэдэ плъэгъун фэягъэ арэущтэу 1оф пш1эн зыхъук1э. Ары зэрэщытыгъэри. Гъомлапхъэм и1оф зэжъугъэ, мэлак1э л1эхэуи, хъатэуи мыфэпагъэхэу машинэжъэу зэрэк1охэрэр къэкъутэуи мак1эп къызэрэхэк1ыщтыгъэр. Джащыгъум, театральнэ декорациехэр артистхэм пл1э1ушъок1э к1ыбырыхьэу ахьыщтыгъэ зыдак1охэрэм. Гъогуакъуи, чъы1и, мэлак1и Долэтхъанэ ипсауныгъэ инэу къыхэ1эбагъэх, къызэщагъэкъуагъ. Ыгук1и ышъхьэк1и а 1офш1эным етыгъагъэми, 1эк1ыб ыш1ын фаеу хъугъэ. Ч1ып1эрыс сэнэхьатэу к1элэегъэджэн 1офым къыфегъэзэжьы. Джащ тетэу, 1948-рэ илъэсым Кощхьаблэ к1ожьи, гурыт школым бзэмрэ литературэмрэк1э щыригъаджэхэу иаужырэ мафэ нэс Долэтхъанэ 1оф ыш1агъ. Зэрихабзэу, урок тыным и1оф щиухыщтыгъэп Долэтхъанэ. Литературнэ-творческэ, драматическэ кружокхэр зэхищагъэх, творческэ ныбжьык1э к1уач1эхэр ып1ущтыгъэх, нэмык1 авторхэм атхыгъэ пьесэхэри, ежь ытхыгъэхэри къаригъэгъэуцущтыгъ… Натхъо Долэтхъан итворческэ нэбзый сэри къыстыридзагъ. Ащ ыц1э апэу зызэхэсхыгъэр 1940-рэ илъэсыр ары. Ащыгъум Пчыхьал1ыкъое школым иятфэнэрэ класс сыщеджэщтыгъэ. Долэтхъан ыц1э сш1энэу зык1эхъугъагъэр программэмк1э зэдгъаш1эк1э арыгъэп (Натхъом итворчествэ а лъэхъаным зыщызэрагъаш1эщтыгъэр яблэнэрэ классыр ары), ипьесэу «Ц1ыфык1эхэр» 15 Газ. «Адыгейская правда», 1944, 26 декабря. 197 зыфи1орэм игъэуцун Пчыхьал1ыкъое сызэрэхэлэжьагъэр школым драматическэ арыгъэ кружок нахь. лъэш А уахътэм ч1этыгъ. Ащ ыгъэуцунэу рихъухьагъ Натхъо Долэтхъан ипьесэ. Лулэ ироль къэсш1ынэу сэ сыкъыхахыгъ. Джы къызынэсыгъэми сщымыгъупшэжьыхэу Лулэ игущы1эхэм, изек1уак1эхэм ащыщхэр къэсэш1эжьых. Сиакъыл тефагъэу, а ролым зэрихьэрэ гупшысэр икъоу къызгуры1уагъэу, ш1ошъхъуныгъэ ин хэлъэу къэзгъэлъэгъуагъэу, ролым имэхьанэ куоу, 1упк1эу ц1ыфхэм алъызгъэ1эсыгъэу с1омэ лыягъэ хъун, ау еплъыгъэхэм лъэшэу агу рихьыгъагъ. Зэрэпсаоу пьесэр аш1огъэш1эгъоныгъ. Пчыхьал1ыкъое школым чылэгъуипл1 къадэк1ыхэрэр щеджэщтыгъэх. Арыти, пьесэм икъэбар чылэ пэпчъ нэсыгъ ык1и къоджэдэсхэр къызэрэк1элъэ1угъэм ипэгъок1эу чылэгъуипл1ыми къащыдгъэлъэгъогъагъ… Ары, тиадыгэ художественнэ псалъэ лэжьыгъэш1у фиш1ынымк1э гугъэп1эшхо къэзытыщтыгъэ творческэ к1оч1ак1эу я ХХ-рэ л1эш1эгъум ия 30-рэ илъэсхэм зыкъэзыгъэнэфагъэхэм анахь къахэщыщтыгъ Натхъо Долэтхъанэ. Адыгэ литературэм изэгъэш1эн а лъэхъанэм я 7-рэ классым щаухыщтыгъ. «Адыгэ литературэмк1э хрестоматие я 6- 7-рэ классым пае» зыфи1оу 1938-рэ илъэсым къыдэк1ыгъэм адыгэ тхэк1о нэбгырибгъу ятворчествэ зэрагъэш1энэу къетых: К1эрэщэ Тембот, Хьаткъо Ахьмэд, Теуцожь Цыгъу, Пэрэныкъо Мурат, Цэй Ибрахьим, К1убэ Щэбан, Натхъо Долэтхъан, Меркицкэ Рэщыд, Нач Шъалихь. Тилитературэ ылъапсэ зыгъэт1ылъыгъэхэм, ихэхъоныгъэ гъогу пхырызыщыхэрэм Долэтхъанэ ыц1э зэу ащыщэу къызэрэра1уагъэм ащ итворчествэ лъэпкъ литературэм итарихъы ч1ып1эу щиубытырэр къегъэнафэ. Игъэхъагъэхэм нахьыжъхэр Долэтхъанэ ягупсэфыл1эщтыгъэп къызэрэщыгугъыхэрэр 1оф зыдиш1эжьыщтыгъэ. Долэтхъанэ. къыгъэшъыпкъэжьыным Ау уз 1эзэгъунчъэр Титхэк1о пылъэу тхэк1о ныбжьык1эм шъхьасынчъэу къе1эби, илъэс 41-рэ нахь ымыныбжьэу бэным дихьагъ. Творческэ мурадэу и1агъэхэр гъунэм нэсхэу Долэтхъанэ ыгъэцэк1эн 198 ылъэк1ыгъэп. Ыш1эн ылъэк1ыгъэр мыбэми, Долэтхъан идраматургическэ 1офш1агъэ щык1агъэу и1эхэри ш1уагъэу хэлъхэри зэригъусэу адыгэ художественнэ культурэм зы 1ахьэу хэуцуагъ. Гъэз. «АМ», 2008, 5,6,7.08. 199 НЭФЫЛЪ ЖЪУАГЪОУ КЪЭНЭФЫ… Ик1ыгъэ л1эш1эгъум ия 30-рэ илъэсхэм ыгузэгухэм къащегъэжьагъэу гурыт ык1и апшъэрэ гъэсэныгъэ зи1э к1элэ зэлэгъу куп амакъэ адыгэ литературэ къежьэгъак1эм зыкъыщи1этыгъагъ. Пэрэныкъо Мурат, Уджыхъу Адылджэрый, Меркицкэ Рэщыд, Еутых Аскэр, Кэстэнэ Дмитрий ык1и ахэм анэмык1хэри. Мыхэм нэбгырэ пэпчъ адыгэ литературэм, зэрэпсаоу адыгэ лъэпкъ культурэм лъэуж къыхинагъ, 1упк1э лъэпкъ художественнэ гупшысак1эм, псэлъак1эм и1ахь хилъхьагъ. Ахэмэ зэу ащыщыгъ Аскъэлае къыщыхъугъэу ык1и щап1угъэу Джэнчэтэ Мурат. Адыгэ к1элэегъэджэ училищыр, ащ ыуж Краснодарскэ к1элэегъэджэ институтыр къызеухым адыгэ литературэм игъэпсак1охэм ясатыры Джэнчэтэ Мурат хэуцуи, ежь ык1уач1э къызэрихьэу щылэжьагъ, адыгэ художественнэ псалъэм ихъазынэщы и1ахь хилъхьагъ. Усэхэр, зарисовкэхэр, очеркхэр Муратэ ытхыщтыгъэх, хиутыщтыгъэх, ау итворческэ 1офш1эн анахь лъэшэу къыхэщыщтыгъэр художественнэ зэдзэк1ыныр ары. Адыгэ литературэ ныбжьык1эу зылъэ теуцо пэтрэмк1э ащ мэхьанэшхо и1агъ: ныбжь зи1э, 1эпэ1эсэныгъэ ин зы1эк1элъ литературэ т1ыргъуагъэм ипроизведениеу зэрадзэк1ыхэрэм иш1уагъэк1э ш1ык1э- гъэпсык1э амалык1эхэр литературэ ныбжьык1эм къызы1эк1игъахьэщтыгъэ, ихэхъоныгъэк1э к1оч1э къэк1уап1эу хъущтыгъэ… А лъэныкъомк1э Джэнчэтэ Муратэ и1офш1агъэхэм осэшхо я1. 1937-рэ илъэс закъом Джэнчэтэ Муратэ зэридзэк1и къыдигъэк1ыгъэх И.С. Тургеневым и «Муму», М. Горькэм ирассказэу «Архип л1ыжъымрэ Ленькэрэ», А.С. Пушкиным итхыгъэхэу «Дубровскэр» (Пэрэныкъо Муратэ игъусэу), «Капитаным ипшъашъ» (Пэрэныкъо Муратэ игъусэу), А. Корнейчук ипьесэу «Платон Кречет», Гримм зэшхэм ятхылъэу «Пшысэхэр» (А. Введенскэм къызэрэк1и1отык1ыжьыгъэм тетэу); 1938-рэ илъэсым Т.Г. Шевченкэм «Къушъхьэхэмрэ и «Поэмэхэмрэ ц1ыфхэмрэ» стиххэмрэ», ык1и М. Ильин нэмык1хэри итхылъэу адыгабзэк1э 200 зэридзэк1ыжьыгъэх. Къык1элъык1огъэ илъэсхэми ежь итворческэ 1офш1эны дак1оу, зэдзэк1ын 1офхэми къак1ыримыгъэчэу Джэнчэтэ Муратэ мэлажьэ. Янеущырэ мафэ нахь дахэ, нахь баи зэрэхъущтым яцыхьэ пытэ телъэу, гугъэп1э лъагэхэр зыда1ыгъэу советскэ ц1ыфхэр псэущтыгъэх, ащ диштэу гуш1огъо чэфыр зыхилъэсык1ырэ усэхэри поэтхэм атхыщтыгъэ зымакъэ анахь лъэшыри гъэунэфыгъуаеу. Ау «псы ик1ыгъом тынэсымэ зышъо ш1уц1эри, зышъо фыжьыри къэнэфэн» адыгэ гущы1эжъым къызэри1оу, Хэгъэгу зэошхор къызежьэм зыгу илъым тетэу усэщтыгъэхэри, агу имылъэу, нахьычыжьэу яшъыпкъагъэ къэмык1ырэ зыбзэгупэ гущы1э пысыгъэ къодыехэу, нэпц1ыхэр зы1упэ къэзы1ощтыгъэхэри къэнэфагъэх ушэтып1эм илъэхьанэ. Зи1орэ зизек1уак1эрэ зэтемык1ыхэу, зихэгъэгу псэтенэу къэзыухъумагъэхэм ащыщ Джэнчэтэ Муратэ. Дунаим идэхэгъу. Тыдэк1и къэгъагъэхэр къыщызэ1уехы. Тыдэк1и чэфыгъо макъэм зе1эты. Гугъэ дахэр зыда1ыгъэу тилэжьак1охэр мэлажьэх, тиеджак1охэм яш1эныгъэ хагъахъо, тидзак1охэм къулыкъур ахьы. Тыдэк1и зэдиштэу хэгъэгушхом щы1ак1эр мамырэу щылъэк1уатэ. Хэгъэгум илъэшыгъэр иц1ыфышъхьэ пэпчъы илъэшыгъ, игушхуагъ. Ныбжьык1эгоу ш1улъэгъуныгъэ дахэм икъэгъагъ къызыщызэ1уихырэм игугъэ-гупшысэхэр къытлъегъэ1эсы Джэнчэтэ Муратэ иусэу «Краснофлотцэм иорэд» зыфи1оу гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» маим и 10-м 1941-рэ илъэсым къыхиутыгъагъэм… Мазэм изыбзэу изакъоу ошъогум щесы, краснофлотцэр къуахьым тетэу хым хаплъэшъ сакъэу щыт, мамыр щы1ак1эр хэти къымыукъоным фэплъыры. Ик1асэ гурышэк1э лъы1эсэу ошъогум нэплъэгъур редзэ, жъуагъохэр зэпеплъыхьэх: анахь нэфэу ащ къахэщырэм ик1асэ фегъадэшъ, ш1уфэс фабэр фегъэхьы. Гугъэ 1эш1ум щесызэ, ипшъэрылъ зэ1ибзыхэзэ, шъхьа1и щымыгъупшэу ыпэк1э зыригъэхьызэ, хышхоу изек1уап1эм 1огъэпытэ къеты: иорхэр «Пыири къызщылъагъорэм, Топыщэм дезгъэхьыещт» е1ошъ. Сыдыгъуи рэхьат зэпытынэу, ихэгъэгу к1асэ мамырыр шъхьарытынэу, дунаим итхъэгъо 201 пстэури ик1асэм 1ахьэу фэхъунэу ары лирическэ героим – усак1ом гугъэгупшысэу зыди1ыгъыр. А гугъэ-гупшысэ къаргъом зэрэфэшъыпкъэр Джэнчэтэ Муратэ къыщигъэшъыпкъэжьыгъ изэо гъогу к1ыхьэ. Заор къызежьэм, 1ушыгъэк1э зыфалъэгъужьызэ, зызгъэшэхъугъэхэри къахэк1ыгъэх хэгъэгу ш1улъэгъум ымакъэ зезыгъэ1этыщтыгъэхэм. Заор къызэрежьагъэм ымакъэ къызэрэ1оу военкоматым Мурат ек1ол1агъ, ежьежьырэу зэрэш1оигъом тетк1э дзэм хахьи, изэо гъогу Северэ-Западнэ фронтым пулеметчикэу щыригъэжьагъ. Дзак1охэр зилъыхэрэм Муратэ апэ итхэм ахэтэу, чанэу, л1ыхъужъэу, псэемыблэжьэу зыкъыгъэлъэгъуагъ. Апшъэрэ гъэсэныгъи и1эу, зизек1уак1эк1э дзэк1ол1хэм щысэтехып1э афэхъурэ, ц1ыф гъэдэ1уак1эм иамалхэр зы1эк1элъ дзэк1ол1 ныбжьык1эр пулеметчикхэм яотделение икомандирэу аш1ыгъ. Позициеу зы1ууцорэм л1ыгъэшхо хэлъэу къыухъумэу, къызэк1ак1о зимы1э л1ыхъужъэу апэрэ мафэхэм къащегъэжьагъэу лъык1уатэщтыгъэх, Муратэ зыкъыгъэлъэгъуагъ. идзэзещэк1э Зэо 1эпэ1эсэныгъи мафэхэр ил1ыхъужъ- псэемыблэжьыныгъэ зек1уак1и ахахъощтыгъэ… Илъэс фэдиз хъугъэ зэо маш1ом Джэнчэтэ Муратэ зыхэтыр. 1942-рэ илъэсым, жъоныгъуак1эм къалэу Псков зыубытыгъэ фашист хъунк1ак1охэм рахъухьагъ Старая Русса аштэнэу. Танкхэм десантникхэр, лъэс дзак1охэр жъугъэу ягъусэхэу къилъыгъэх. Муратэ пшъэрылъэу къыфагъэуцугъэм тетк1э мыжъошхохэм ахиш1ык1и позицит1у мэз лъапсэм щигъэпсыгъ. Дзэк1ол1хэр къэблэгъэрэ пыим сакъэу лъэплъэх, ягъэтырэ къэщагъэу ежэх псэхэхып1эм къехьэфэхэ. Къэблагъэх, къэблагъэх, къэсых… Командирым «Пулеметхэр» ы1уи макъэ къышъыгъ. Ащ ежэщтыгъэхэм Мурат апэ итэу пулеметхэр ет1упщышъ, маш1ор 1улъэлъэу пыипсэхэм хьадэгъур афехьы, къызэтырегъэуцох, зырарегъэдзыхы. Ау джыри зыкъа1этышъ, шхъонт1эрымэр тырихэу къелъых. Къэсырэр хагъафэ пулеметчикхэм, зыкъэзы1этырэм ыпсэ хауты. Танкитфымэ ак1эк1эпхъэгъэ десантникхэр, лъэсыдзэр пулеметчикхэм къагъэк1уагъэп. Ау ежь пулеметчикыми ч1энагъэхэр аш1ыгъ, Муратэ у1эгъэ хьылъэу зэуап1эм къы1уахыжьыгъ. 202 Псэемыблэжьыгъэ-л1ыхъужъыныгъэу а зэуап1эм щызэрихьагъэхэмэ апае Джэнчэтэ Муратэ орденэу «Красная Звездар» къыфагъэшъошагъ. Госпиталым къызыч1эк1ыжьым Мурат Ленинградскэ фронтым агъэк1уагъ, заом икубзып1э шъыпкъэм хэуцуагъ. Атакэм атакэр ыужэу пыим жэхахьэщтыгъэх тидзак1охэр. Къызэк1ак1о ямы1эу, зы траншеим ыуж къык1элъык1орэ траншеир пыим къытырахыщтыгъ, хьадэгъур фагъэсыщтыгъ. Ау тэ тищэ изакъоп. Пыим ищи хьадэгъу зэрехьэ. Муратэ ипулеметнэ отделение инахьыбэр а зэуап1эм хэк1одагъ, ежь Мурати у1агъэ щыхъугъ. Пэщэныгъэу зэрихьагъэм, л1ыгъэу зэуап1эм къыщыхэфагъэм апае медалэу «За отвагу» къыфагъэшъошагъ. 1943-рэ илъэсым, гъэтхэпэ мазэм, госпиталым къызыч1эк1ыжьым Волховскэ фронтым агъэк1уагъ, автоматчикхэм яотделение икомандирэу аш1ыгъ. Муратэ япащэу отделениер зэп-т1оп разведкэм зэрэк1уагъэр. «Бзэгу» 11 зы чэщым къащэу къыхэк1ыгъ. Ежь изакъоу «бзэгуит1у» къыщи, ахэм яш1уагъэк1э тидзэ рихъухьан фэе 1офхэмк1э амал и1эу хъугъэ. Разведчик л1ыхъужъым а игъэхъагъэхэм афэш1ы ящэнэрэ степень зи1э орденэу «Слава» зыфи1орэр къыратыгъ. У1эгъэ хьылъэу къытыращагъэм къыхэк1эу, госпиталым ч1элъынэу хъугъэ. Иу1агъэ зэхъужьым ыужы, ят1онэрэ Белорусскэ фронтым Мурат офицер звание къыратыгъэу агъак1о, разведкэ взводым командир фаш1ы. Адыгэ к1элэ л1эбланэр взводым ыпэ итэу пыим итылы пчъагъэрэ разведкэм к1уагъэ, фашист пчъагъэ гъэры къыш1ыгъ. Нэужым иповесты хишъэщт хъугъэ-ш1агъэр ежь ышъхьэк1э пэк1эк1ыгъ: чъы1эшъы – чъы1э, лыгъу-лыст, 1упсэу зы1уудзырэр ч1ым нэмысызэ мылы такъыры мэхъу. Идзэк1ол1хэм ящысэтехып1эу, Мурат апэ итэу разведкэм к1уагъэх, зыхэфэгъэхэ бырысырым елъытыгъэу зек1охи, солдат ык1и офицер нэбгырэ 28-рэ аук1ыгъ, нэбгырэ 36-рэ гъэры къаш1и штабым къащагъэх… Латвиер, Литвар, Эстониер шъхьафит ш1ыжьыгъэнхэм Мурат пхъашэу ахэлэжьагъ. икомандирэ А лъэхъаным политчастымк1э Джэнчэтэ изаместителэу Муратэ щытыгъ. батальонным Ш1эгъэн фаем 203 фип1ущытгъэхэ къодыеп Муратэ, дзэк1ол1хэмк1э щысэтехып1эу, л1ыхъужъ псэемыблэжьэу зэуап1эм щызек1ощтыгъэ. Заор ык1эм фак1ощтыгъэ. Март мазэм ык1эхэм адэжь Муратэ приказ къыратыгъ разведвзводыр пыим иштабы шъэфэу рищэл1эни, штабыр зэхикъутэнэу, и1ашэхэр, итехникэ зыдыщы1эхэр ыгъэунэфынхэу. Штабым фашист офицерэу ч1эсым инахьыбэр аук1и, къэнагъэхэмэ к1арагъэ1агъ, нэбгырищ гъэры къаш1и къыздащи къэк1ожьыгъэх. Приказыр ыгъэцэк1агъ, ау ежь Мурати у1эгъаеу идзэк1ол1хэм къахьыжьыгъ. Джэнчэтэ Муратэ псэемыблэжь л1ыхъужъэу, унашъоу фаш1ырэр к1эч имы1эу, ялыеу, ыцэ удэмыплъэжьынэу зэригъэцак1эщтыгъэр къеушыхьаты изэогъогук1э аужырэ приказыр зэригъэцэк1агъэмк1э наградной листэу фатхыгъэм. Ащ мырэущтэу къыще1о: «Ящэнэрэ стрелковэ батальоным ипарторгэу младшэ лейтенантэу Джэнчатэм батальоным икомандиры политчастымк1э изаместитель и1энат1э ыгъэцак1эзэ, партийнэ-политическэ 1офш1энхэр подразделениехэм дэгъоу ащызэхищагъ. Ежь ищысэк1э, ижабзэк1э, л1ыгъэшхоу къызыхигъафэрэмк1э батальоным идзэк1ол1хэр л1ыгъэм къыфе1этых. Ащ ибатальон икоммунистхэм анахь л1эбланэ, анахь л1ыхъужъ улъымыхъужь. Блотто ирайон дэжь пыим игруппировкэу къауцухьагъэм езаохэзэ, 1945-рэ илъэсым, февралым и 2-м къыщыублагъэу и 4-м нэс Джэнчатэр зыхэт батальоным бэ ыгъэхъагъэр. Тидзэхэм а1эпык1ыжьынхэ яхьисапэу а группировкэм щыщ полкит1у къызежьэм, Джэнчатэм ибатальон идзэк1ол1хэм пыим игъогу пабзык1ыгъ. Адрэ тичастхэм ак1эрычыгъэу батальоныр изэкъуагъэ нахь мыш1эми, пыим пхъашэу пэуцужьыгъ. Ежь хьылъэу къау1агъэу лъыр бэу ч1инэщтыгъэ нахь мыш1эми, Джэнчатэм ич1ып1э ыбгынагъэп. Л1ыгъэ къызыхигъафэу командэ ытыщтыгъэ. Джаущтэу мэфищым къык1оц1 Джэнчатэм ибатальон зэуагъэ, пыим итанкхэр зэк1идзэжьыхэзэ хьалэчы ыш1ыгъэх, фашист офицерхэу ык1и солдат нэбгырэ 800-м ехъу аук1ыгъ, нэбгырэ 600-м къехъу гъэрэу къаубытыгъ, пыим иавтомашинэхэу, топхэу, пулеметхэу, шхончхэу, нэмык1ырэ 1ашэхэу зэхикъутагъэхэри трофееу къа1эк1эхьагъэхэри мак1эп». 204 А зэо пхъашэм пэщэныгъэу щызэрихьагъэм, ежь ышъхьэк1э псэемыблэжьыныгъэу къыхэфагъэм апае орденэу «Красное Знамя» Джэнчэтэ Муратэ къыратыжьыгъ. Заор заухым псаоу къэнагъэхэр мамыр щы1ак1эм пыуцожьыгъэх, ау Муратэ иу1эгъэ хьылъэ госпитальнэ п1эк1орым хи1ул1агъэу бэк1аерэ ы1ыгъыгъ. У1эгъабэ телъыгъ Муратэ: хьылъэ дэдэу т1огъогогъо къау1агъ, ащ нэмык1эуи у1эгъэ 15 телъыгъ. Зылъэгъугъэу, зыш1эхэрэм къызэра1ожьырэмк1э, ышъхьэшыгу 1эпэпл1анэ фэдиз ишъомбгъуагъэу ышъхьэ къупшъхьэ осколкэм хиутыгъэу ащ псыпсым фэдэу шъо п1уак1эр телъ къодыеу, зэрэчэлъаорэр плъэгъущтыгъ. «Муратэ заом къинышхо хилъэгъуагъ, ахэр зэк1э ынэгу къык1эщыщтыгъэх, - етхы Шъхьэплъэкъо Хьисэ. - …гъэмэфэ мафэти па1о щыгъыгъэп, апэу сынэ къык1идзагъэр ащ ышъхьэ тыркъошхоу телъыр ары. Тыркъор иныгъэ, шъхьацым ыгъэбылъын ылъэк1ыщтыгъэп. Ежь Муратэ т1эк1у теш1э къэс тыркъом те1абэщтыгъэ, ар ыгъэбылъэу шъхьацыр тырихъощтыгъэ…»1. Зэо илъэсхэм Джэнчэтэ Муратэ ытхыгъэ усэхэм, очеркхэм, рассказхэм ежь ышъхьэк1э пэк1эк1ыгъэхэр, ыгук1э зэхиш1агъэхэр, советскэ дзэк1ол1хэм псмэемыблэжь-л1ыхъужъыныгъэ инэу зэрахьагъэхэр арых алъапсэхэр, художественнэ пкъынэ-лынэу я1эр. Псэемыблэжьыныгъэ зэо гъогоу тиц1ыфхэм ак1угъэм, тек1оныгъэм зэрэфэк1уагъэхэм изысурэт «Укъысэмыгый» (мэзай, 1944) зыфи1орэ усэр: Сыхьат теш1агъэп зэоп1э губгъом Ыджыри мары, топыщэу къэуагъэм Къифагъ сапашъхьэ ыцэк1э стыр. Хьадэгъум щыщынэрэп дзэк1о к1алэр – лирическэ героир – усак1ор, ау бэба, бэ дэд зэуап1эм къинэу щащэчырэр. А топыщэ цэк1э стырыр «т1эк1у нахь чыжьа1о ар къэфэгъагъэмэ» ыбгъэгу шъыпкъэ къифэщтгъагъэ. Арышъ, тхылъ тхыжьыгъо имыфэхэу бэрэ къыхэк1ыхэшъ, тхылъ 1умык1эмэ ыгу Шъхьаплъэкъо Хь. Муратэ ил1ыблэнагъ. – Гъэз. «Социалистическэ Адыгеей», 1979, мартым и 10. 1 205 къемыбгъэнэу, къемыгыинэу игупсэ ц1ыфым елъэ1у. Гуш1уагъом имафэу апэк1э къэтыр къэсэу зызэ1ук1эжьыхэк1э ягук1ае зэрэзэра1отэжьыщтым ицыхьэ телъэу лирическэ героим усэм къыще1о: Сэ ситхылъ тхьапэ мэфэ лые уежэмэ, Гупшысэ лыемэ угу ямыгъэфыз. Нэфылъ жъуагъор ошъогум къиуцомэ, Сэри сик1асэшъ уинэплъэгъу фэгъаз. Усак1ор – лирическэ героир – у1эгъэ хьылъ. Пыи мэхъаджэм ылъэк1 къымгъанэу къэбанэ. Ау лирическэ героим ицыхьэ пытэ телъ тидзэхэм пыир зэрэзэхакъутэщтым, тек1оныгъэр тиеу заор зэрэтыухыщтым. А гугъэгупшысэхэу ежь ыгу илъхэр ары ш1уфэс тхылъэу игупсэ фигъэхьыгъэм итхагъэхэр, у1эгъэ хьылъэу зэоп1э къиным къизыхыжьыгъэ дзэк1о ныбджэгъум и1этхыгъ ш1уфэс тхылъыр: Нэфшъагъом дэжьы зэоп1э губгъом Сыкъизыхыжьыгъэм ар и1этхыгъ, - 1офым нэфагъэ къыхелъхьэ усэ сатырым… 1ахьылыгъэ гук1эгъоу советскэ дзэк1ол1хэм зэфыря1эм игурышэгупшысэ усэм пхырэк1ы. 1ахьылыгъэ-къошыгъэ зэдыря1эу, апсэ зэхэлъэу яхэгъэгу къаухъумэзэ, пыим псэемыблэжьэу зэрэпэуцужьыгъэхэм игутео усэм щызэхэош1э. Зэоп1э щынагъом ежь ышъхьэ къызэрэ1уихыжьыщтыр арэп дзэк1ол1 ныбджэгъур зыпылъыр, игъусэ фэгумэк1ы, лъыбэ ч1имынэным пае у1агъэр епхы. Джа лъэхъаным у1агъэм иджыбэ лъык1э шъок1ыгъэу к1асэм исурэт къырихыгъ. Ащ иш1уфэс тхылъ иджэуапэу дзэк1ол1 ныбджэгъум фи1озэ ригъэтхыжьыгъэм афэгъэхьыгъэ гупшысэх усэм исатырхэр. Идзэк1ол1 гъусэу 1ахьылыгъэ къыдызезыхьагъэм ынэгу гук1эгъу нэфыр зэрэк1илъэгъуагъэр, ик1асэ ш1улъэгъуныгъэ къабзэу, дахэу фиш1ыгъэр лирическэ героим – усак1ом щымыгъупшэжьынэу ыгуи ыпси ащыщы зэрэхъугъэр поэтым иусэ псалъэ щыхеу1упк1э… Зэо илъэсхэм Джэнчатэм ытхыгъэ усэхэми, рассказхэми зэкъошыныгъэм, л1ыхъужъыныгъэм иджэмкъэшхо ахэ1ук1ы. «Тек1оныгъэм игуш1уагъу» 206 (жъоныгъуак1, 1945) зыфи1орэм усак1ом къыще1о Хэгъэгу зэошхом тек1оныгъэу къыщыдахыгъэм «гъунэ имы1эу гур къызэри1этырэр», «тэ тиуашъо гыны гъозым, Зэфэдэк1э зызэлъештэм» щтэ амыш1эу тизэкъош ц1ыфхэр пыим зэрэпэуцужьыгъэхэр. «Ныбджэгъу» (март, 1946) зыфи1орэ усэр гукъэк1ыжь ш1ык1эр и1эу усыгъэ. Атакэм илъынхэу зызэрагъэхьазырырэр, ц1ыфхэм гукъэк1-гупшысэу я1эхэр, «сыхьатыр къэсэу, атакэ к1оныр» рагъэжьэным зэрэфэгу1эхэрэр, къэрэбгъагъэ ц1эу къахьыным ыпэу хьадэ хъунхэу къызэраштэрэр къе1уатэ, къегъэлъагъошъ, дзэк1ол1хэм гуфэбэныгъэ афытегъэш1ы, къэхъущтыр тымыш1эу тегъэгумэк1ы… Мары, уахътэр къэси илъыгъэх. Иджабгъук1э къыготыгъ ныбджэгъур. Пыим ихьадэ лъэмыджэу рык1охэзэ лъэк1уатэх, апэ рагъэхъу. ял1ыхъужъыныгъэ-псэемыблэжьыныгъэ гур къе1эты, Тидзэк1ол1хэм ау…ау, мары, пчыпыджын лъыгъэр ыбгъэгушъхьэ къыхи1унэу пыим къыфигъэпсыгъ. Ащ ныбджэгъум зыпэ1уидзи, пчэу къыщэигъэр 1эк1ихыгъ, хьадэгъоу иныбджэгъу къыфихьын ыгу хэлъыгъэр ежь пыим фигъэзэжьыгъ. Зын къымылъфыгъэхэми а зы гупшысэм зэкъошы ыш1ыгъэх советскэ дзэк1ол1хэр, заом имаш1о ар щапсыхьажьыгъ…Ащ теш1агъ уахътэ. Мамыр щы1ак1эм хэуцожьыгъэхэу ягъэхъагъэхэм ахагъахъозэ ыпэк1э лъэк1уатэх. Тыдэ щы1эхэми дзэк1ол1 зэкъошхэм янэбджэгъу ымакъэ зэхахыни зэ1ук1энхэу, 1анэм тызэдыпэсынхэу яджэ лирическэ героир: Блэк1ыгъэм имафэ тыгу къэк1ыжьын, Ныбджэгъоу щымы1эжьэу, зыпсэ зытыгъэмэ Як1эсэгъэ орэд къызэдэт1он! Щымы1эжь ныбджэгъухэм, зыпсэ зытыгъэ дзэк1ол1хэм як1эсэгъэ орэдхэр къа1о зыхъук1э анэпс къэк1онк1и хъун, ау ащ пае зи ямыгыинэу къэлъа1о поэтыр – лирическэ героир. Ыгуч1э шъыпкъагъэ зыхэлъ игупшысэхэр зэфехьысыжьых: Заом имафэу къызэтынэк1ыгъэмэ Гупшысэм сэ бэрэ сафехьыжьы, Ныбджэгъоу заом сэ щызгъотыгъэмэ лъапсэ къиджык1эу 207 Шъыпкъагъэу я1агъэр сщымыгъупшэн. Тек1оныгъэм игуш1уагъу, ныбджэгъуныгъэ лъэп1агъэр, гук1эгъу дахэр къахэщы усэхэу «Тиурамы имэфэк1ышху» (май, 1945), «Чэщ ошъогум жъуагъоу итыр» (1946), «Уас1омэ сш1оигъор» (1946) ык1и ахэм анэмык1 усэхэм. Апэрэ степень зи1э сэкъатныгъэ и1эу Джэнчэтэ Муратэ заом къыхэк1ыжьи къызегъэзэжьым, илитературнэ-творческэ «сысэкъат» 1офш1эны пидзэжьыгъ: ы1оу т1ысыжьыгъэп, усэхэр, рассказхэр, повестхэр етхых, тхылътедзап1эм щэлажьэ. Джэнчэтэ Муратэ зэоужым итхыгъэхэми художественнэ къэгъэлъэгъон-гъэцэк1энэу нахьыбэрэмк1э ащигъэуцурэр заом ихъугъэш1агъэхэр ары, тхэк1о ныбжьык1эм изэхэш1ык1ы, изэхаш1э хэуцуагъэхэр, игурышэ-гупшысэхэм къежьап1эу, лъык1отап1эу я1э хъугъэр ары. Мары, гущы1эм пае, ежь ышъхьэк1э разведкэм л1ыхъужъыгъэу щызэрихьагъэм фэш1 ореденэу «Славэр» къызэрэратыгъэр щэч хэмылъэу лъапсэ фэхъугъ повестэу «Парторг» (гъэз. «Социалистическэ Адыгей», декабрэм и 16, 1945рэ илъэс) зыфи1орэм. «Бзэгу» къахьынэу чэщым сыхьатыр 11-м разведчикхэр парторгэу Гъуч1ыпсэ ахэтэу разведкэм ежьагъэх. Комбатэу Насонкиныр чэщ реным чъыягъэп, ик1алэхэм къагъэзэжьыфэ яжэу щысыгъ. Ицыхьэ пытэ телъыгъ япшъэрылъ зэрагъэцэк1эщтым, зэп-т1оп ащ ял1ыхъужъыгъэ къызэрагъэлъэгъуагъэр. Ау узэрэфаеу ренэу хъурэп, узэрежэу ренэу къыч1эк1ырэп. Комбатыр зыщыгугъыгъэм тетэу мызыгъэгум хъугъэп: «бзэгуи» къахьыгъэп, парторгыри къыщанагъэу разведчикхэр къэк1ожьыгъэх. Зэпымыоу къесы. Чъы1эшъ – чъы1э. Щы1эп Гъуч1ыпсэ. Ежь комбатыри ахэтэу пчэдыжьым сыхьатыр 8-м разведкэм ежьэнхэу, загъэхьазырынэу унашъо аритыгъ. Уахътэу афигъэнэфагъэр къэсынк1э такъикъи 10 къэнагъэу пчъэр къы1уихи, «каскэр зэрэщыгъэу нэмыц унтерофицер п1ык1агъэр уфагъэу комбатым ыпашъхьэ къиуцуагъ. Ащ ыужы к1эк1эу итэу Гъуч1ыпсэ къихьажьыгъ. Комбатым ш1уфэс къырихи, 208 зыфэдэм «къытпэ1утхэр гъэт1ылъыгъэк1э мыщ къы1уагъ. ущигъэгъозэн» – шъабэу Пыим имурадхэу мэкъэ агъэунэфыгъэм тегъэпсык1ыгъэу аш1эн фаехэр рахъухьагъэх ык1и тек1оныгъэ ин аш1ыгъ, пыир зэхакъути, к1ырагъэ1агъ. Хъурэ-ш1эрэр 1упк1эу иплъэгъук1эу, ц1ыфыгухэм яор къыплъы1эсэу, зэхапш1эу къытынхэ елъэк1ы авторым. Гуфэбэныгъэу ыгук1э зигъусэхэм афыри1эри, пыим гоу фыри1эри къыгъэлъэгъорэ хъугъэ-ш1агъэхэмк1э нафэ къызэриш1ырэм имызакъоу, лексикэ-семантическэ амалэу ыгъэфедэхэрэми, игущы1эхэм мэкъамэу ак1илъхьэрэмк1и зэхыуегъаш1эх… Социальнэ мэхьанэ зи1э произведениехэри ытхыгъэх Джэнчэтэ Муратэ. Ахэм къахэщы рассказэу «Шъхьатыуцэ игуш1уагъу» зыфи1орэр. Адыгэ къуаджэм щы1эк1э-псэук1э гъэпсык1эу нахьыпэм дэлъыгъэр, ц1ыф зэфыщытык1эхэр, ахэмэ ахэхъухьэрэ-ахэш1ыхьэхэрэр, щы1эныгъэр зэрэлъык1уатэрэр, зэхъок1ыныгъэу ащ фэхъухэрэр шъыпкъагъэ хэлъэу авторым къеты. зэфыщытык1эхэр рассказым. гум шэн-нэшанэ къинэжьхэу, Шъхьатыуцэрэ къырык1уагъэр къиныгъуи Ц1ыф 1упк1эу Гъук1эшъаорэ къыгъэлъагъозэ, къызэк1имыдзэу гъэнэфагъэхэр, ащ фэбанэрэм хэбзэ къыщыгъэлъэгъуагъэх ящы1эныгъэ зиш1улъэгъу лъэпкъ гъогу, ядунай фэшъыпкъэм, сыдрэ инасып зэригъотыщтым иш1ош1хъуныгъэ къыпхелъхьэ рассказым. К1элэ гушхоу, мылъкук1э тхьамык1эми зыозымыгъэушъхьак1ущт Гъук1эшъао ш1улъэгъоу фыри1эм Шъхьатыуцэ инасып лъагъо хырегъэщы, агу зэфэкъабзэу, зэгуры1охэу ящы1эныгъэ гъогу зэдытехьэх, зэдырэк1ох… Зэоуж илъэсхэми Джэнчэтэ Муратэ илитературнэ-творческэ лэжьыгъэ зэдзэк1ын 1офыми ч1ып1э гъэнэфагъэ щеубыты. Иурысыбзи иадыгабзи зэдаштэу, зэдзэк1ын 1эпэ1эсэныгъэ ини хэлъэу Джэнчэтэ Мурат зэрэщытыгъэм ишыхьатых Л.Н. Толстоим итхылъэу «Кавказым игъэр» (1947), В. Пановам ироманэу «Зэгъогогъухэр» (1949) ык1и ахэм анэмык1хэу зэридзэк1ыгъэхэм. Джэнчэтэ Муратэ народнэ гъэсэныгъэми и1ахьыш1у хилъхьагъ: я 3-рэ классым адыгабзэм щыреджэнхэу тхылъ зэхигъэуцуагъ, я 209 5-рэ ык1и я 6-рэ классхэм адыгэ литературэр зэрэщызэрагъаш1эрэ учебникхэм яавторыгъ, ежь зыщымы1эжь ужыми пчъагъэрэ ахэр къыдэк1ыгъэх… Джэнчэтэ Муратэ щы1агъэмэ мыгъэ илъэс 90-рэ хъущтгъагъэ ыныбжь, ау сыдэу пш1ына, у1эгъэ жъугъэу телъмэ поэт ш1агъор, дзэк1ол1 л1ыхъужъыр пасэу бэным дахьагъ – илъэс 42-рэ ыныбжьэу 1954-рэ илъэсым Джэнчэтэ Муратэ идунай ыхъожьыгъ. Ежь ышъхьэк1э бэгъаш1эу, псэпытэу мыхъугъэми, Муратэ ипсэлъэ чанхэр псэпытэу, бэгъаш1эу къэнагъэх. Гъэз. «АМ»,2008, щылэ мазэм и 15. 210 ШЭУДЖЭН АЮБ «Шэуджэн Аюб» за1ок1э, лъэхъэнэ лъэшым, лъэхъэнэ плъыр-стырым и1офыш1э лъэш, сыд фэдэ пэрыохъуи къызэтыригъэуцон ымылъэк1ыщт лъэк1 зыхэлъ 1офыш1э псэемыблэжьым исурэт уанэ1у къеуцо. Нэпцэ 1ужъу нэхаеу, къиныр зэ1ибзызэ пхырык1ыным тегъэпсыхьагъэу, ыпкъ ыпэк1э щэигъэу, к1уач1эу и1эр зыдиш1эжьэу пщэ коренэу зырищыхьажьэу, къызэтеуцуи къызэк1ак1уи зимы1э ц1ыф лъэшэу олъэгъу «Жъыр ыкъутэу, к1эр ыгъэчъэу» (Цэи И) зыщытыгъэ лъэхьаным бэнак1охэм яапэрэ сатырхэм ахэтыгъэхэм ащыщыгъэ Шэуджэн Аюбэ. 1энат1эу и1агъэхэр къэплъытэ къодыеми нафэ къыпфэхъу ар зыфэдагъэр: 1917 - 1930 рэ илъэс плъырстырхэм комсомол зэхэщак1у, ныбжьык1эмэ япащ, бандитхэм ягъэк1одынк1э 1оф хэхыгъэхэр зезыхьэрэ ЧОН-м (части особого назначения) ипэщагъ; Пэнэжьыкъое район ч1ыгу отделым 1оф щиш1эзэ, 1924-рэ илъэсым Коммунистическэ партием хахьэ, нэужым ВКП (б)-м и Пэнэжьыкъое райком иапэрэ секретарэу, Пэнэжьыкъое райисполкомым итхьаматэу, ОГИПУ-м и Адыгэ хэку отделение ипащэу 1офхэр еш1эх. 1офыш1э псыхьагъэу зэрэщытыр, бандитхэм банэу яш1ыл1эгъэн фаехэмк1э опытэу и1эр къыдалъытэхи, 1932-рэ илъэсым Шэуджэн Аюбэ Таджикистан агъэк1уагъ, зэрэщыгугъыхэрэри къыгъэшъыпкъэжьыгъ: басмачхэм язэхэкъутэн пэщэныгъэ дызэрихьагъ, игъусэхэм ежь ышъхьэк1э щысэтехып1э афэхъоу л1ыхъужъыгъэшхо зэрихьэзэ, тек1оныгъэм фищагъэх. Нэужым Шэуджэныр Туркестан агъак1уи, я 4-рэ къушъхьэ шыудзэ дивизием ихэушъхьафык1ыгъэ отдел ипащэу, Ташауз хэкум и НКВД ипащэу къулыкъухэр щихьыгъэх, басмачэу а хэкум «щыхъуш1эщтыгъэхэр» лъэпсэк1одэу ыгъэк1одыгъэх. Хэгъэгу зэошхом илъэхъан Шэуджэныр полкым икомиссарэу Кавказ, Дон, Украинэм, Къырым ащык1огъэ заохэм псэемыблэжьэу, л1ыгъэ зэрихьэу ахэлэжьагъ. Орденхэу «Красная Звезда», «Красное Знамя» зыфи1охэрэр, медаль пчъагъэ къыфагъэшъошагъэх. 211 Зэоужым 1946 – 1958-рэ илъэсхэм Мыекъопэ илъэсит1у к1элэегъэджэ институтым ивоеннэ кафедрэ иначальникэу, Мыекъопэ юридическэ консультацием, Мыекъопэ художественнэ-производственнэ мастерскойхэм язаведующэу 1офхэр ыгъэцак1эхэрэм ыш1агъэх. адак1оу, Къэралыгъо общественнэ 1энэт1э зэфэшъхьафхэу щы1эк1э-псэук1эу хэкум, къэралыгъошхом арылъым чанэу ахэлажьэзэ, щы1ак1эм игъэпсак1охэм иапэрэ сатырхэм ахэтызэ Шэуджэным къыхьыгъ: Адыгеим икомсомол иапэрэ зэфэсэу 1924-рэ илъэсым, Советхэм я 5-рэ Всетуркменскэ зэфэсэу 1935-рэ илъэсым щы1агъэхэм Шэуджэн Аюбэ яделегатыгъ, партием и Адыгэ хэку комитет ибюро ичленыгъ, лэжьак1охэм ядепутатхэм яхэку Совет идепутатыгъ. Джа щы1эныгъэ опытышхоу 1эк1элъыр ныбжьык1эхэу къытк1эхъухьэхэрэм зэраритыжьыным пылъэу Шэуджэным просветительнэп1уныгъэ ыш1агъ: 1офыгъуабэ еджак1охэм, ныбжьык1э жъугъэхэм зэ1ук1эгъухэр адыри1эщтыгъэх, патриотическэ п1уныгъэм гъэпсэф имы1эу дэлажьэщтыгъэ. Жэры1ом имызакъоу тхыгъабзэк1и а 1офш1эныр лъигъэк1отэным пэхьэ. Гъэзетхэм, журналхэм публицистическэ статьяхэр, лъэхъэнэ лъшым иц1ыф лъэшхэм, ушэтып1эм илъэхъанэ зишъыпкъагъэ къэзыушыхьатыгъэхэм, зэо илъэсхэм псэемыблэжьэу пыим пэуцужьхи, шъхьэфитныгъэм зыпсэ къээзыгъэблэгъагъэхэм Шэуджэным къурмэн фэзыш1ыхэзэ тек1оныгъэм яхьыл1эгъэ репортажхэр, очеркхэр хиутыгъэх. Ащ фэдэх, щы1эк1ак1эм имафэ мымак1эу игъэпсын зыпсэ фэзытыгъэу Гъук1экъулэ Даутэ ехьыл1агъэу «Делегат съезда Советов» («Сов. Кубань», 4.01.1967), хэкум иапэрэ военкомиссарэу Лъэпшъыкъо Мыхьамэт ехьыл1агъэу «Первый военком» («Адыг. пр.», 21.07.1967), Лъэустэнхьаблэ икъоджэдэс ныбжьык1эхэм япэщагъэу пыйхэм аук1ыгъэ Къок1асэкъо Дзэпщ ехьыл1агъэу «Кочесок» («Адыг. пр.», 16.10.1968), адыгэ бзылъфыгъэ пэрытэу Къоджэ Хьалимэт ехьыл1агъэу «Галимет» («Адыг. пр.», 3.04.1969), шъхьафитныгъэ бэнэ гъогушхо къэзык1угъэхэ Къоджэшъэо Сахьидэрэ Къоджэшъэо Лыурэ яхьыл1агъэу «Къоджэшъэо зэшхэр» («Соц. Ад.», 8.01.1970), адыгэ лъэпкъ культурэм и1офыш1эшхоу Цуамыкъо Хьисэ 212 ехьыл1агъэу «Он был первым» («Адыг. пр.», 17.05.1972) зыфи1орэ ык1и ахэм афэшъхьафэу Шэуджэным къыхиутыгъэхэр. Ахэми язакъоп, журналист лъагъом тетэу к1озэ, литературнэ-творческэ гъогум Шэуджэныр теуцуагъ. Гъэхъэгъэ мак1эп щиш1ыгъэри: идейнэ ык1и художественнэ ш1огъэ ин зыпкъырылъ тхыгъэхэр ытхыгъэх; тарихъ очеркэу «Мос Шовгенов» (1958, гъусэ и1эу), документальнэ повестхэу «Не забудьте!» (1962; мы повестыр Кощбэе Пщымафэ «Зыщышъумыгъэгъупш!» ы1уи адыгабзэк1э зэридзэк1ыгъ), «Над Псекупсом» (1977). Аюбэ лирическэ повестэу «Солдат гъогухэр» зыфи1орэми итхын ыухыгъагъ, ау къыдигъэк1ынэу игъо ифагъэп. Повестым щыщ пычыгъо журналэу «Зэкъошныгъэм» (1981, №2) къыщыхиутыгъ. Аужырэ илъэсхэм Аюбэ 1оф диш1эщтыгъэ «Звезде навстречу» зыфи1орэ тхылъым. Мыр ежь ышъхьэк1э пэк1эк1ыгъэхэу, ыгук1э зэхиш1агъэхэу, щы1эныгъэм ихъугъэ-ш1эгъабэ къызщыри1отык1ырэ, хэгъэгум къык1угъэ гъогур къызщыригъэлъэгъук1ырэ тхылъэу ыш1ынэу ары авторыр зыфэягъэр. Щы1эк1ак1эм игъэпсынк1э къэгъэзэп1э ямыш1ык1эхэу, е зэуап1эм имэш1ожъокоу, е гъэрып1эм иджыхьнэмэу Шэуджэным итхылъхэм къащитыхэрэм къащэнафэх л1ыхъужъхэм япсэемыблэжьыныгъи, яц1ыфыгъэ дахи, ягук1эгъу фаби, къащэлъагъох къэрэбгъагъэм иц1э1ужьыгъи, жъалымыгъэм ихьак1э-къок1агъи, иц1ыфынчъагъи. Тиц1ыф лъэшхэу сыд фэдэ къини къымыуфэхэу, лъэпкъэу зыщыщхэм емылъытыгъэу, зы бжым к1уач1э заш1ыгъэу зэк1эми зэдыряпый фашистхэм бэнэ пхъашэ языш1ыл1агъэхэм ащыгушхук1ызэ, япсэемыблэжьныгъэ бэнак1э тхак1ом къырегъэлъэгъук1ы. Шэуджэным иповестхэм къагъэлъэгъорэ щы1эныгъэ лъэныкъохэм къэугупшысыгъэ 1оф ахэлъэп, персонаж горэхэр къэугупышсыгъэу къахафэхэми, ц1ыфэу хэтхэри щы1эгъэ шъыпкъэх, хъугъэш1агъэу къыгъэлъагъохэрэри хъугъэ шъыпкъэх. Советскэ ц1ыфхэм апэк1эк1ыгъэ ушэтып1эхэр танэ1у къырегъэтаджэх, хьадэгъур зышти, шъхьафитныгъэм имафэ къэзыгъэблэгъэгъэ л1ыхъужъхэм ац1эхэм псэ 213 къапегъэк1эжьы. Игеройхэм яхьыл1эгъэ документыбэ зэригъэу1угъ, ахэм я1ахьылхэм, ягъусагъэхэм, яныбджэгъухэм ащыщыбэмэ за1уигъэк1агъ. «Зыщышъумыгъэгъупш!» зыфи1орэ повестым ц1ыфыбэ дэдэхэм хьадэгъу зыщагъотыгъэ концлагерэу «Гросслазарета – Славута №301» зыфи1орэм Цуамыкъо Айтэчрэ ащ иакъылэгъухэмрэ л1ыгъэшхо къызыщыхагъафи, куп шъэф зэхащи бэнэ лъэш пыим зэрэраш1ыл1агъэр ары къы1уатэрэр. Ят1онэрэ тхылъэу «Над Псекупсом» зыфи1орэм Адыгэ хэку шъолъырыр пыим зеубтым адыги, урыси а1э зэк1эдзагъэу, чылэм дэси партизани зэлъы1эсхэзэ, к1оч1э зэхэлък1э пыим утын зэрэрахыгъэр ары къэгъэлъэгъон-гъэцэк1энэу зишъхьафитныгъэ зэш1уихырэр. псэемыблэжьэу Зихэгъэгу фэбэнэрэ ш1у хэкупсэхэм зылъэгъурэ, (патриотхэм) гуфэбэныгъэшхо афыри1эу тхак1ом къетых. 1офыр к1эк1ыфэ зызыгъэчанэу, ау гузэжъогъу лъэхъанэ ифэхэмэ мэхагъэ къызыхэфэрэ, зызыхъожьырэ ц1ыфхэп Шэуджэным къытыхэрэр. Мыхэр – къызэтеуцуи, къызэк1ак1уи зимы1э шышъхьэмыгъазэх, апсэ пэтыфэ яхэгъэгу ишъхьафитныгъэ фэбэнэныр зианахь гухэлъ лъап1эу, мурад шъхьа1эу зи1э псэемыблэжь ц1ыфых, ищык1агъэ зыщыхъурэми, апсэ атыным фэхьазырых. Цуамыкъо Айтэч врач 1эпэ1ас, фашистхэми ащ уасэ фамыш1ын алъэк1ырэп. Исэнэхьат ыгъэцак1эу, нэмык1хэм ахэмыхьагъэмэ, ышхыни щыгъыни ащымык1эу щы1эщтгъагъэ. Ау ащ еуцуал1эрэп: лагерым отряд шъэф щызэхещэ, ч1ыч1эгъым ч1ат1ык1ынышъ, лагерым дэк1ыжьынхэшъ партизанхэм ахэхьажьынхэм фегъэхьазыры, къыдэхъу ык1и. Фашистхэр зыпщынэжьыщт мафэр къызысык1э хьэк1э-къок1агъэу ахэм зэрахьагъэр къэзыушыхьатыщт пкъыгъоу нэбгырэ мин 20-у лагерым дагъэл1ыхьагъэхэм ац1э-лъэкъуац1эхэр зыдэтхэгъэ тхылъи 3 егъэхьазыры…(«Зыщышъумыгъэгъупш!»). Ащ фэд, Ехъул1э Сахьидэ къыгъэнэжьынэу, («Над щы1эк1э Псекупсом») тхъагъо Хъаныкъом къыритынэу гъусэу гоуцомэ тхьэры1о гущы1э къыдеш1ы, ау ащ фэдэ «дунэе джэнэтк1э» иц1ыфыгъэ напэ Сахьидэ ыщэрэп – л1ыхъужъэу, къащтэ имы1эу хьадэгъур къыхехы; ащ фэд, Пыикъо гъусэу и1эхэм пыихэр ащигъэгъуазэмэ, амыук1ынэу къагъэгугъэ, ау ащ фэдэ 214 къэнэжьык1эр л1ыхъужъым щегъэзые, иаужырэ жьыкъэщэгъу нэс фашистхэм бэнэ лъэш ареш1ыл1э, аужым ук1ып1эм ращэл1агъэу, бэны1ум 1утызэ, джыри зы фашист ыпсэ ибэн 1уехыжьы зэрэрагъэт1ыгъэ къазгъырымк1э. Джащ фэдэу къызэк1ак1о зимы1эу, щтэ зымыш1эу, зихэгъэгу фэшъыпкъэхэу зыпсэ зытыгъэ ц1ыфыш1у-хэкупсэ (патриот) пстэуми янэпэеплъэу Гулащэ, Люся, Хьэсанэ, Нухьэ, Къызбэч яобразхэр повестэу «Над Псекупсом» зыфи1орэм къыщитыгъэх. Сыд щэчалъэк1э пщэчын плъэк1ыщта сабый дышъэхэу, джыри япш1ык1утфэнэрэ гъатхэм инэсыгъо имыфагъэхэу зыпсэ зытыгъэхэ Сэфэр, Володя, Козуб язек1уак1эхэр?! Аминэу ахэм ялэгъоу, ным ибыдзыщэ къызы1учъызэ л1ыгъэш1ап1эм ифагъэу, партизан банэм ыуж адэжь «сянэ-сятэмэ сык1ожьын» ымы1оу, ыныбжь имыкъу нахь мыш1эми, дзэу зыпэк1э лъык1уатэхэрэм ясатырхэм ахэуцуагъэу, пыим ыпсэ банэ 1уахыфэ езыш1ыл1эн зимурадым иц1ыфыгъэ, ил1ыхъужъыгъэ сыд шапхъэк1э бгъэунэфын плъэк1ыщта?! Адыгэ лъэпкъ 1ушыгъэр, ц1ыфыгъэ-1эдэбыгъэр, гулъытэ чаныгъэр, гук1эгъу иныр, л1ыхъужъыгъэ-псэемыблэжьыныгъэр – лъэпкъым ианахь нэшанэш1ухэр Цуамыкъо Айтэч, Къушъхьэ Мухьарбый, Пэрэныкъо Юсыф яобразхэмк1э («Зыщышъумыгъэгъупш!»), Амзанэ, Мышъэук1, Нухьэ, Къызбэч, «нэнэжъэу» Цамэ, Ерстэм яобразхэмк1э («Над Псекупсом») тхак1ом къыригъэлъэгъук1ыгъэх. Хэгъэгум ишъхьафитыныгъэ пае псэемыблэжьэу бэнэгъэ ц1ыфхэу Шэуджэным иповестхэм къащитырэ образхэр ш1улъэгъуныгъэ инрэ гук1эгъу фабэрэк1э ушъагъэх. Пшымыгъупшэжьыхэу гум къенэжьых, ш1эжьым хэуцох, уафэгумэк1эу, якъини ягуш1уагъуи адэбгощыным уфэхьазырэу угук1э апэблагъэ охъу ц1ыфыш1ухэу, ц1ыф ш1агъохэу Федор Михайловым, Антон Одуха, Иван Музалевым (мыхэр нэужым Советскэ Союзым и Л1ыхъужъ хъугъэх), Пэрэныкъо Юсыф, Къушъхьэ Мухьарбый, Грицко Стецурэ («Зыщышъумыгъэгъупш!»), Чэсэбый Пыикъо, Бэрзэдж Хьасанэ, Ехъул1э Сахьидэ, Сорокин Михаил, Ересько Александр, Ткач Иван, Верещагина 215 Люся, Мамыекъо Гулащэ, Гусева Галинэ, партизан ныбжьык1э дэдэхэу Аминэ, Сэфэр ык1и ахэм анэмык1хэми (повестэу «Над Псекупсом»). Хэти фэягъ псаоу къэнэнэу, ау зи зышъхьасыжьыгъэп пыим банэу раш1ыл1эщтымк1э. Ащыщыбэхэр псэемыблэжьэу пыим ебэнзэ, ящы1эныгъэ атыгъ, тек1оныгъэм имафэ къагъэблэгъагъ, пыим изэхэкъутэн зэрафэлъэк1эу хэлэжьагъэх, хьадэгъур ашти, егъаш1эм щы1энхэу къэнагъэх. Пыйхэм, ахэм гъусэ афэхъугъэ къумалхэм яобраз пчъагъи 1упк1эу къытын ылъэк1ыгъ тхак1ом. Ц1ыфыш1ухэм, ихэгъэгу икъэухъумак1охэм гуфэбэныгъэ афыри1эу тхак1ом къызэритыгъэм пыщытэу, мафэм чэщыр зэрехъул1эу фашист техак1охэм, къумал шъхьэлъэш1ойхэм яжъалымагъэ, яхьэк1э-къок1э зек1уак1эхэр къыригъэлъэгъук1ызэ, гур афегъэплъы. Гестаповцэхэу Шульц, Планк, Рунцель, Берг, напэ зимы1э къумалхэу пыим гохьагъэхэу Игнат Цапля, Буйко, генералэу («Зыщышъумыгъэгъупш!»), Нейман, ахэм анэмык1хэри Рейнгольц, генералэу Къылыщджэрый, къумалхэу Мырзэ Хьэнащ, Буланэр, Юныс ефэнд, Унэрый Хьаджрэт ык1и ахэм анэмык1хэри («Над Псекупсом») еу зэрахьэрэм дунаир къыгъэуш1унк1эу, зынэсхэрэм тхьамык1агъор фахьэу, бзэджагъэм инэпэеплъхэу ахэм яобразхэр Шэуджэным къытыгъэх. «Е пш1эу, ш1у ущымыгугъу» е1о адыгэ гущы1эжъым. Ащ пкъырылъ 1эрымылъ к1уач1эр нафэ къаш1ы фашистхэм, ахэм агохьэгъэ к1эхъук1эчъхэм ядунае к1эухэу фэхъухэрэм. Буланэм (ар лъэкъоц1э нэпц1эу зыфиусыжьыгъ повестэу «Над Псекупсом» зыфи1орэм хэт персонажэу фыжьыдзэм идроздовскэ полк иштабс-капитаныщтыгъэу Золотаревым. Партизанхэм къахахьи, пщэрыхьак1оу ахэтзэ, цыхьэ къызыфаригъэш1и, яшъэфхэр зэригъаш1эхи, фашистхэм адэжь к1ожьыгъэ. Ащ ыпкъ къик1ык1э подпольщикхэу Нухьи Пыикъуи аубытыгъэх, аук1ыгъэх), ылъэпкъык1э нэмыцэу, адыгэ къуаджэм нэмыцыбзэк1э к1алэхэр щезыгъаджэщтыгъэ Елена Хаузэ фашистмэ гъусэ афэхъу, «цыхьэш1эгъуджэу» чылэм дэсхэр къурмэныпхъэу зыгохьагъэхэм аретых. Ау ащ ядунэе джэнэт бэ ыкъудыирэп, гъусэу зыгохьагъэхэм янасыпыр ежьхэми янасыпэу мэхъу. Мыхэм ядунай 216 къырык1уагъэмк1э тхак1ом пш1ошъ къегъэхъу шъыпкъагъэ зимы1э ц1ыфыр, хьилагъэ зыгу илъ ц1ыфыр, зыгорэм инасыпынчъагъэк1э ежь ышъхьэ инасып зыгъэпсын зыгу хэлъыр зэрэнасыпынчъэр. Итетыгъо анахь зыщыпытэу аш1ош1ырэми ар насыпынчъ. Сыда п1омэ къыгуры1он фае ц1ыфэу лажьэ зимы1эм лажьэ къыфэпхьыныр, жъалымыгъэк1э удэзек1оныр зэрэхьэк1экъок1агъэр. Ащи изакъоп, ыш1эгъэ бзэджагъэм пае пщынэжьык1аеуи пщынэжьыщт. Аминэ зэк1оц1ызыпхэнышъ, фашистхэм афэзыхьын зыгу хэлъыгъэ Хьаджрэт имурад ыгъэцэк1энэу фежьагъэу Мышъэук1 ч1ып1э ренэ, к1элэ ныбжьык1эм аджал къыфэзыхьы зыш1оигъуагъэм ежь къызыфехьыжьы; фашист хьэк1э-къуак1эу Вайнер Мышъэук1 ит1эсхъап1э зытыригъэфэнышъ зыук1ын зыгу хэлъыгъэр Сорокиным хегъэшъахэ; пшъэшъэжъыер щыхьэгъу зыш1ыгъэу, емык1у езыхынэу фежьэгъэ фашистым ыпсэ Ерстэм хегъэзы; партизан ныбжьык1эу Сэфэр ылъ Къызбэч ыш1эжьызэ, ар къэзыубыти фашистхэм язытыгъэ Ахъмэти, к1алэр языгъэук1ыгъэ фельдфебелэу Генрихи, зыук1ыгъэхэ фашист солдатищыми пщынэжьэу хьадэгъур къафегъэсы; гъогу шъэфыр фашистхэм языгъэлъэгъугъэ Хьакъарэр къозэу регъэшъы Мышъэук1ы… Ш1у зыгу имылъэу, зык1уач1э ем фэзыгъэ1орыш1эрэм сыд фэдиз к1уач1э и1эк1и тек1оныгъэ къыдихыщтэп, къыдихыгъэу къыхэк1ыми пытагъэ и1эщтэп, схъыпэу, хъыркоу, псэмахэу хъущт, лажьэк1э, тхьамык1агъок1э игъаш1э ыухыщт – джары мы образхэм гупшысэ зэфэхьысыжьэу апкъырылъыр. Зэпычып1э имы1эу зы гупшысэ 1упк1э повестхэм апхырыщыгъ: партизан банэу пыим итыл щык1ощтыгъэр зэрэхъу имэщэу щымытэу, Гупчэ штаб я1эу, ащ игъозэныгъэк1э банэу пыимэ араш1ыл1эрэр зэраш1ыщтыгъэр художественнэ шъыпкъагъэ хэлъэу повестхэм къащытыгъэ щыхъугъ. Ар къагъэнафэ партизанскэ движением иштаб иунашъок1э ш1эгъэн фаехэр гъэцэк1агъэ зэрэхъухэрэр Цуамэкъомрэ Михайловымрэ яобразхэмк1э («Зыщышъумыгъэгъупш!»). Цуамыкъо Айтэч ипащэу концлагерым дэс гъэрхэм ащыщэу хэкупсэу щытхэр отрядэу зэхащэх, ч1ыч1эгъыр ат1ышъ, 217 партизанхэм ахэхьажьых, партизанхэмрэ лагерым щызэхэщэгъэ подпольемрэ зэпхыгъэхэу агъэпсы, пыим ыубытыгъэ ч1ып1эм къинэгъэ псэемыблэжьхэу Чэсэбый Пыикъо, Ехъул1э Сахьидэ, 1эшъынэ Ахъирэ яобразхэмк1э («Над Псекупсом»), хъугъэ-ш1эгъэ инхэу повестхэм къагъэлъагъорэмк1э. Регулярнэ частхэм якомандованиехэм рахъухьагъэхэм атефэу операцие инхэр партизанскэ отрядхэм зэраш1ыщтыгъэм иш1уагъэк1э зэуап1эми тек1оныгъэшхохэр къащыдахэу зэрэхъущтыгъэр повестхэм яидейнэ-художественнэ концепцие зыгъэпсыхэрэм зэу ащыщ. Мэхьанэшхо зи1э разведданнэхэр фронтым илиние зэпырахымэ регулярнэ частхэм якомандованиехэм а1эк1агъахьэхэу, ащ иш1уагъэк1э к1оч1э зэхэлък1э пыим утынышхо рахэу, ч1энэгъэшхохэр рагъэш1хэу зэрэхъущтыгъэм исурэтэу батальнэ эпизодхэр повестэу «Над Псекупсом» къыщытыгъэх. «Лъык1э зэш нахьи гук1э зэш» е1о адыгэ гущы1эжъым. Зэфыщытык1эм, зэгуры1оныгъэм алъапсэр гушъхьэ зык1ыныгъэр, гук1э зэкъошыныр ары. А идейнэ-нравственнэ принцип шъхьа1эу хэкупсэ п1уныгъэм лъапсэ фэхъурэ гупшысэ зэфэхьысыжьыр 1упк1эу апхырэк1ы Шэуджэным иповестхэм. Гушъхьэ зэкъошныгъэм ык1уач1э щызэхэтэш1э Амзанэ (бжьэхъо л1ыжъэу, партизанхэмрэ подпольщикхэмрэ зэзыпхыщтыгъэу повестэу «Над Псекупсом» зыфи1орэм къытырэм) ипсалъэ. Армейскэ разведчикэу унэм къихьагъэхэм адыгэ к1алэ лейтенантэу зэрахэтыр зеш1эм, лъэшэу гуш1уагъэ ык1и къихьагъэхэм ари1уагъ: «Шъугу къысэшъумыгъабгъ, сик1алэхэр, адыгэ к1алэ зэрэшъухэтымк1э сызэрэгуш1уагъэм пае. Ылъэпкъ щыщым ехъу ц1ыфк1э зымылъытэхэрэм сащыщэу къызышъошъумыгъэш1. Хьау, джы ц1ыф шъыпкъэу щытыр – ар зич1ыгу пае, зихэгъэгу пае пыим ебэнырэр ары. Сэрк1э Султ1ан Къылыщджэрые бэджэшъэжъыр ц1ыфэп. Сэрк1э ц1ыф шъыпкъэхэр шъоры. Ау уилъэпкъэгъухэр л1ыхъужъхэу, псэемыблэжьэу плъэгъунхэр гуш1уагъо». А гупшысэ зэфэхьысыжьыр Нухьэ (гъук1э л1ыжъэу подпольщикхэмрэ партизанхэмрэ зэзыпхыщтыгъэр) игущы1эхэми ащызэхэтэхы фашистхэм агохьэгъэ адыгэ к1элэ легионерым дэгущы1э зыхъук1э: «Ц1ыфэу 218 адыгабзэк1э гущы1эрэ пстэури адыгэп. О умыадыгэу, унапэк1э адыгэм уфэдэми, хьэр тыгъужъым зэрэфэдэм ехьыщыр ны1эп ар». А гупшысэхэр апкъырылъ Мышъэук1ы игущы1эхэми. Гук1э узэкъошыным ц1ыфыгъэ зэфыщытык1э дахэр, гук1эгъур къызэрэк1элъык1орэр щы1эныгъэм илъэныкъо зэфэшъхьафхэмк1э повестхэм къащегъэнафэ тхак1ом. Айтэчрэ Федор Михайловымрэ язэфыщытык1э («Зыщышъумыгъэгъупш!»), партизан радистэу Илья Николаевымрэ подпольщикэу Мамыекъо Гулащэрэ ясюжетнэ линие, Люся Верещагинар фашистхэм заук1ым адыгэ гъэт1ылъык1эк1э зэрагъэт1ылъыгъэр къаушыхьаты Псекупсом») («Над ц1ыфхэр агук1э ык1и зэкъошхэ ахэм зыхъук1э анэмык1ыбэхэм ц1ыфыгъэ дахэу зэдызэрахьащтхэр. Зихэгъэгу ишъхьафитыныгъэ пае зыпсэ зытыгъэхэм як1одык1э лъэшыгъи, дэхагъи хэлъ. Ахэр зигъонэмыс зэрэхъугъэхэр гум хэк1ыми, гухэк1ым ык1ы1у къэхъоу гушхогъэ лъэк1и ахэлъ, моу укъа1этэу, ежьхэм ащизэу зып1этынэу къыпк1а1эхэу к1уач1э горэхэр зэхыуагъаш1э. Угук1э узыфэшъыпкъэ 1офыгъош1ум, 1офыгъо иным пае къин плъэгъугъэми, утын хьылъэ хэпхыми, аужыпкъэм хьадэгъур къыпфыхэк1ыми урыраз: джа гупшысэхэм уафащэ хэкупсэ л1ыхъужъ псэемыблэжьхэм яобраз гъэш1эгъонхэу тхак1ом иповестхэм къащитыгъэхэм. Документальнэ шъыпкъагъэр повестхэм зэралъапсэм епхыгъэуи публицистикэм инэшанэхэри ахэм апкъырылъ: щы1эныгъэм ихабзэу ш1ур ем зэрэтек1орэр, тек1оныгъэр къыдэхыгъэ зэрэхъурэ хъугъэ-ш1агъэу къыгъэлъагъохэрэм адак1оу, зиидейнэ позицие дэох зимы1э авторскэ еплъык1эр, теубытэгъэ пытагъэ зи1э тхак1ом игупшысэхэр повестхэм къащыплъэ1эсы, авторскэ интонациер ащызэхэохы. Повестхэм яидейнэ-художественнэ к1уач1э къэзыгъэлъэшырэмэ ащыщ лъэпкъыгъэ колоритэу ахэлъыр. Адыгэ лъэпкъым итарихъ опыт, ифилософие зыфэдэхэр къэзыушыхьатырэ зек1уак1эхэр, гупшысэхэр повестхэм мымак1эу ахэтых, штэмылымрэ штэ1ук1эмрэ зызэраутэк1хэк1э мэш1о бзыйхэр къазэрэдилъэсык1хэу, зэнэкъокъу-зэутэк1 сценэхэри 219 къащытыгъэх. Повестхэм ц1ыфыбэ, ц1ыф зэфэшъхьафхэр ахэт, уахътэу къаубытыхэрэр мыбэми, мамыр илъэсипш1 пчъагъэхэм къащымынэфэщтыр нафэ къызыщыхъурэ, хэти ежь зыфэдэм тет шъыпкъэу мызек1он ымылъэк1ынэу ч1ып1э ефэшъ, шъхьаджи зыфэдэр къызыщылъэгъорэ лъэхъэнэ лъэшых уахътэу повестхэм къаубытыхэрэр. Зыпсэ емыблэжьыгъэ ц1ыф ш1агъохэу повестхэм къатыгъэхэм тинепэрэ мафэ къытфагъэсыгъ. Тинепэрэ мафэ инэфи, ифаби а л1ыхъужъхэм ац1э уахътэм ипщагъо хэмык1осыхьажьынхэу, тауж къик1ырэ л1эужхэми алъы1эсыжьынхэу зыш1ыгъэ тхак1ом рэзэныгъэшхо фэмыш1ын плъэк1ырэп. Шэуджэн Аюбэ адыгэ литературэм и1ахь гъэнэфагъэ хилъхьагъ, ащ ихэхъоныгъэ гъогу лъэуж 1упк1э къыхинагъ. Тхак1охэм я Союз Шэуджэныр хэмытыгъэми, гупшысэ куухэр зыдэзы1ыгъ, 1эпэ1эсэныгъэ ин зи1э тхак1оу ар зэрэщытыгъэм уехъырэхъышэжьынэу щытэп. Ары адыгэ тхак1охэм я Союз зызэхащагъэр илъэс 70-рэ зыщыхъурэм ипэгъок1эу «Адыгэ Республикэм итхак1охэр» зыфи1орэ тхылъым адрэ тхак1охэм зэу ащыщэу Шэуджэн Аюбэ ищы1эныгъэ ык1и итворческэ гъогу къытегущы1эрэ тхыгъэ къызык1ыдэхьагъэр. Мы мафэхэу Шэуджэн Аюбэ ыныбжь илъэси 100 зыщыхъугъэм ш1ук1э тыгу къэк1ыжьы тхак1ор, дахэк1э ыц1э къетэ1о. Гъэз. «АМ», 2004, 11.11. 220 ЛЪЭУЖ НАФ Шэк1огъум и 16, 1999-рэ илъэс. Дунаим ынахэ зэхэхьагъ, къещхэу къещхырэп, къесэу къесырэп. Ос мак1эу телъыри «тежъэгъуагъэу» чъы1эбжь. Сыгуи мыжъом фэдэу къэонтэгъугъэу сыхэт. Ом изытет тесэлъхьэ: зыкъызэкъуимыхэу зэрэубытыгъэу зезэрэхьэ, бжым пытэм гур ч1иубытагъэу ефызы, мыжъом фэдэу къэонтэгъу... Телефоныр къытеуагъ: Хьэдэгъэл1э Аскэр ымакъэ къи1ук1ыгъ. Макъэр — мэкъэ шъэхыгъ. – Сыд къэхъугъ, Аскэр? – ш1у зэрэщымы1эм сегуцэфагъэу сеупч1ыгъ. – Еутыхыр щы1эжьэп. – Ы? Сыдигъу? – Сш1апэрэп. Ахэджэго Мэджыдэ ыпхъу Лие телефоным мэфищэ Аскэр фытеуагъ, ау къымы1эты зэхъум ятэ фытеуи, 1офыр зытетыр ри1уагъ. Арыти, Мэджыдэ ежьи, к1уагъэ. Пчъэр ык1оц1ык1э къегъэтыгъагъ. Теуагъ мызэу-мыт1оу, ау зи къэхъыягъэп. Бэрэ 1утыгъ. Зи мыхъухэ зэхъум, милициер къыщи зехьэхэм, Аскэр ыпсэ хэмытыжьэу къыч1эк1ыгъ... – ы1уагъ Хьэдэгъал1эм. Ары, адыгэ литературэм ианахь к1оч1э лъэш, адыгэ поэзием ылъэкуц1, адыгэ прозэм ибгыкъу ин тхэк1ыжьыгъ. Адыгэ литературэм инэпкъышхо гозыгъ. Ч1энагъэу тш1ыгъэм тиш1эжь къыгъэутэбжьагъ... Зэхэсхыгъэм зэрымыры сиш1ыгъэу сыщытэу, сисабыигъо охътэ чыжьэм ипщагъо къыхэк1ошъык1и, гукъэк1ыжь горэ Еутых Аскэр епхыгъэу сыгу къитэджагъ... 1945-рэ илъэсым имэлылъфэгъу мэзагъ. Мэфэ дахэу, тыгъэпэзэзэу, мэфэ ош1у ш1эгъуагъ. Тидзэмэ тек1оныгъэу аш1ырэм игуш1уагъо ц1ыфхэр хэтыгъэх. Анахьэу ет1ани тичылэ Очэпщыек1э а мафэхэр гуш1огъо зэтетыгъ: Нэхэе Даутэ Советскэ Союзым и Л1ыхъужъ зэрэхъугъэм икъэбар гуш1уагъо чылэм къынэсыгъэу, шъофым, колхоз хьамбархэм адэжь, чылэ джэгушхо щаш1ыгъэу, тичылэ ил1ыжъ пэрытэу уай-уай Хьатэхъу (Къарымкъо Чэхъу) 221 хьатыяк1оу пчэгум итыгъ. «Уай-уай» зык1ас1орэр Хьатэхъу чылэм имызакъоу л1ыжъ ц1эры1оу, шъхьэк1эфэ ин зыфаш1ырэ л1ыжъ губзыгъэ, л1ыжъ 1ушэу щытыгъэшъ ары. Л1ы губзыгъэхэр, чылэ пэщэ л1ыжъхэр къызыщапчъыгъэ псалъэм, щэч хэлъэп, зыц1э къыра1уагъэхэм Хьатэхъуи ахэфагъ. А зэфэхьысыжь гупшысэр 1упк1эу, щылычыпкъ пытэ гъэчъыгъэу, дышъэм фэдэу зэпэш1этыжьэу лъэпкъыбзэм къыхэнагъ: «Лахъщыкъуаемэ я Пэк1эк1, Хьалъэкъуаемэ я Хьак1эк1, Пчыхьал1ыкъуаемэ я Хьамтэхъу, Очэпщыемэ я Хьатэхъу» а1уи. Хьак1эк1рэ Пэк1эк1рэ слъэгъунхэу синасып къыхьыгъэп, ау Хьамтэхъу Аюбэрэ Нэхэе Хьатэхъурэ дэгъоу къэсэш1эжьых: зэра1орэм емыхъурэмэ зык1и къыщагъак1эрэп... Нэхэе Даутэ Советскэ Союзым и Л1ыхъужъыц1э къызэрэфаусыгъэмк1э чылэм макъэ къырагъэ1угъэу, хьак1эу къэк1онэу зыфа1огъэ тхак1оу Еутых Аскэр паплъэх. Джэгур джэгушху — пщынэм къырегъэпш1ык1ут1ук1ы, пхъэк1ычыр мэчачэ, къеш1ак1охэр пчэгум къыщесых, мыхъэр агъахъэ. Ащ ичэф орышхо зэк1эри хилъэсагъэу, аэроплан макъэ къэ1угъ, чылэр къыбыбыхь-къыбыбыхьи, джэгу пчэгум къит1ысхьащт фэдэу зыкъигъэлъхъанчи, «к1ык1ык1» макъэр пы1ук1эу тшъхьапырыбыбык1ыгъ. Чыжьэу мык1оу къет1ысэхи, зыкъигъэчэрэгъуи, къачъи, къачъи, джэгум пэмычыжьэу къэуцугъ. Джэгур къызэтеуцуагъ, тэри, к1элэц1ык1ухэр, тычъи (ащыгъум я 8-рэ классым сисыгъ), аэропланыр къэтыухъурэигъ. Егъаш1эми тичылэ самолет къыщымыт1ысыгъэу зыфэш1ыри тымыш1эу, джы къыдэт1ысхьагъ. Районым къик1ыгъэхэри джэгум хэтыгъэх. Ахэм хъурэр аш1эщтыгъэщтын, чылэм щыщхэри ягъусэу самолетым ылъэныкъок1э ежьагъэх. Самолетым къик1ыгъ л1ы пл1э1ушъомбгъо шъхьац к1ыр ынэк1апэ т1ыргъоу. Моряк китель шъуамбгъошъ-шъуамбгъо, ш1уц1э цуакъэхэр зэпылъ щыгъ. Игъончэдж ч1егъэбылъыхьэх. Л1ым лъапэ ы1апэ аубытыгъ, къыращажьи джэгум къыхащагъ. А1охэрэр тэ зэхэтхыныя?! Зэдэгущы1агъэх, Щэрифэ (Даутэ янэ) дэжь хьак1эр ращэл1агъ: тэльэгъух шъхьае зыпари зэхэтхырэп. «Джары Еутых Аскэрыр» а1у-къа1ожьэу жэ 222 дэхьэ-дэк1эу тэри къыднэсыгъ. Нахь тш1огъэш1эгъонэу теплъыгъ: ыц1э тш1эщтыгъ, ытхыгъэхэр еджап1эм щызэдгъэш1агъэх, «Мардж» зыфи1орэ орэдыр Лебедев-Кумач и «Священная война» зыфи1орэ орэдышъом илъэу, «Синэфын» зыфи1орэ орэдыр В. Агаповым и «Чэщ ш1унк1» зыфи1орэ орэдышъом ралъхьагъэу зэо лъэхъанхэм къат1ощтыгъэх. Писатель зыфа1орэр егъаш1эм тлъэгъугъэп. Джы, мары тэлъэгъу, умыгъэш1агъо хъуна?! Тэ къыддэхъугъэм фэдэ зыми къыдэмыхъугъэу тызыщыгугъыжьэу, зэ зыбгъук1э тычъэмэ, ет1анэ нэмык1ыбгъу зыкъэтш1ызэ, Аскэр теплъыщтыгъ. Хьатэхъу чыр къы1эти, зэ хъураеу джэгур къыплъыхьагъ. Ипэ1о хьаплъи лъагэу, чыри лъагэу 1этыгъэу зэк1эмэ зэхахын мэкъэ лъагэк1э къы1уагъ: «О Тхьэм ш1у зыфиш1эн куп, непэ хъярышху: тихэгъэгу итек1оныгъэшхомэ тыкъагъэчэфы, тик1элэ насыпыш1оу ти Даутэ ныбжьырэ щытхъур къытфихьыгъэу, ащ пае джэгу тш1ыгъэу тызэхэт. Районым къик1ыгъэ хьак1эхэри ти1эх. Ау ахэм анахь хьэк1эшхоу, анахь хьэк1э лъап1эу, тхак1оу Еутых Аскэр къытфэк1уагъ тигуш1уагъо къыддигощынэу. Тхьауегъэпсэушхо етэ1о. О Аскэрэу бэгъаш1э хъун, чылэм ичэф укъэк1уагъэмэ, укъытхэхьагъэмэ, хэхьэгъэ мафэ ухъунэу, уежьэмэ уигъогу зэпсэу, уипсы ик1ып1эхэр щэнджэу, пстэуми джэуап уафэхъоу, узыок1э, умыохъоу псэгъэ купсым тебгъафэу, узыфаер къыбдэхъоу, уиуц къашхъоу, уиогу шхъуант1эу, шхъонт1э к1эфым утесэу, угъуч1ыпсэу, упсэпытэу, убэгъаш1эу, гъэш1э к1ыхьэ ипхынэу тыпфэлъа1о. Ащ к1элъык1оуи чылэр къыолъэ1у плъапэ тыч1эбгъэплъэнэу. О мардж! Зэфэк1о дахэр къегъа1у! Аскэр, зиуз к1одын, къытехь», — игущы1эхэр пщынэо макъэу къежьагъэм хэтк1ухьэзэ Хьатэхъу Аскэр ек1уал1эшъ, къытырещэ. Пшъэшъэ хьатыяк1оми пшъашъэр къытырещэ. Пщынэр къэгущы1э, пхъэк1ычыр зэтечы, ц1ыфхэр 1эгу теох. Еу-егъэшх, фэжъу-чэф макъэм лъагэу зе1эты. Чэхъум елъытыгъэмэ к1элэ хьак1эр бэк1э нахьык1, илъфыгъэ анахьык1эм нахьи нахьык1эжь. Ары пэтзэ, лъэпкъым хьэк1э дэзек1уак1эу 223 хэлъым тетк1э чылэм дэсымэ анахьыжъыр усэк1о ныбжьык1эм шъхьэк1эфэшхо дызэрихьэзэ дэзек1о, дэгущы1э, тегущы1э… К1уашъэу т1эк1урэ тети, пшъашъэм нахь пэблагъэу ек1уал1и, ы1ит1у мак1эу къы1эти, «тек1ыжь» – къыригъэк1эу Аскэр къызэтеуцуагъ, ч1ым пхырызынк1э щыщтыхьэрэм фэдэу, шъабэу-шъабэу теуцозэ ежьыри къытек1ошъыжьи, ит1ысып1э ек1ол1эжьыгъ. Ыбгъуит1ук1э къыгосыгъэ л1ыжъит1ур Кушу Ибрэхьимэрэ Хъут Даутэрэ къэтэджыхи, хьак1эр агъэт1ысыжьыгъ, ежьхэри т1ысыжьыгъэх. Аскэр блокнотыр иджыбэ къырихи, зыгорэхэр ытхэу фежьагъ. Т1эк1урэ тхэмэ, ышъхьэ къы1этымэ зэ Ибрэхьимэ, зэ Даутэ адэгущы1эмэ, тхэным пидзэжьызэ, ш1ук1аерэ щысыгъ. Адырэ хъурэ-ш1эрэ пстэум нахьи писателыр нахь сш1огъэш1эгъонэу, сынэ тесымыхэу сеплъэу, сехъуапсэу сыщытыгъ. ...Джэгур аухыфэ ежагъэп: Аскэр къэтэджыжьыгъ, районым къик1ыгъэхэри чылэм щыщ нахьыжъхэри дэк1отагъэх, самолетым ит1ысхьажьи Мыекъуапэ быбыжьыгъэ. Джэгум зэрэхэтыгъэр багъэп, ау ыужым бэрэ рыгущы1эжьыгъэх: «Еутых Аскэр къэк1огъагъ», «Еутых писателыр къэк1огъагъ», «Джа «Марджыр» зытхыгъэр ары шъыу» а1озэ... Еутых Аскэр зык1ожьыгъэр мэфэ зыт1у нахь мыхъугъэу гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим», жъоныгъуак1эм и 1-м, 1945-рэ илъэсым поэмэу «Народым ишъэо к1ас» зыфи1оу Нэхэе Даутэ ехьыл1агъэр къыхиутыгъагъ. Джарэущтэу, сэ сыщы1эми, сыщымы1эми зымыш1эрэ тхэк1ошхор тичылэ къызэрэк1уагъэм сэ сырыгушхоу, т1эк1уи сырыпагэу, Еутых Аскэр апэрэу слъэгъугъагъэ. Дэгъоу, 1упк1эу къэсэш1эжьы итеплъи, изек1уак1и... Ащ ыуж Мыекъуапэ къэк1уагъэу урамым зэ щыслъэгъугъ, ау сш1эжьыгъэп. Зыблэк1ыхэм къа1ожьи шъхьае, блэк1ыгъахэти, к1элъыхъужь сш1ыжьэу зы1узгъэк1агъэп… Нэужым, ш1ук1ае теш1агъэу, письмэк1э нэ1уасэ тызэфэхъугъ. Аузэ, 1985-рэ илъэсым 1оныгъом и 23-м Адыгэ научнэ-ушэтып1э институтым тыщызэ1ук1агъ. Романэу «Баржа» зыфи1орэм ият1онэрэ тхыль пае 224 тиинститут иархив 1оф щиш1эштыгъ. Ышъхьэ къыхимыхэу, зы гъэпсэф имы1эу еджэщтыгъ, тхэщтыгъ. Зэпыугъо горэ къыхэк1ыгъэу зыфэе материалым ежа, хьаумэ пшъыгъэу къызэтеуцомэ (арап буквэхэмк1э, латин буквэхэмк1э тхыгъэхэр ахэтых, ахэри зэхэугуфык1ыгъэ дэдэу щымытэу мак1эп къахэк1ырэр, уамыгъэпшъы хъуна?!) джащыгъум, е упч1эм иджэуапа, е гукъэк1ыжьа, огъу-огъоу зыгорэхэр къы1оу къыхэк1ыщтыгъэ. Шъабэу-шъабэу мэгущы1э. Мак1эу-мак1эу 1ущхыпц1ык1и, къыригъэжьагъ: – Тызэк1алэм 1аджи къытэхъул1агъ – шхэни, гъэни. Сихэбзагъ: 1офыш1э сык1о зыхъук1э, зы ныо горэм семчык стаканищ ч1ыфэу къы1ысхыщтыгъ. Шхап1эми ч1ыфэу сыщышхэу къыхэк1ыщтыгъ. Киоскым тутын пачкэ ч1ыфэу къы1ысхыщтыгъ. Мафэ къэсыгъ ар. Ет1анэ мэзэ лэжьапк1эр къызысатык1э, тезгъазэти, ауж къысэзытыгъэмк1э къезгъажьэмэ, апэ къызы1ысхыгъэмк1э сык1эк1ыжьызэ, ч1ыфэхэр стыжьыщтыгъэ. Еуи, ащ фэдэу зы чэзыу тыжьыгъо горэм сэ ястыжьын фаеу къисыдзагъэм фэдищ апэрэми, аужырэми къыса1уагъ. «Ар сыд пай?» — с1уагъэ. «Мыщ фэдэ к1алэмэ с1ахыгъ о пц1эк1э о пштэгъэ дэдэр», — къыси1ожьыгъ. Мазэм къык1оц1 сэ сш1эрэр аш1эзэ сигъогу къырык1уагъэх. Джащ тетэу, ч1ыфэр фэдит1оу спщыныжьыгъагъ... – Дровяной базар а1оу щытыгъ джы площадэу «Дружба» зыфа1орэр. Ащ унэ зэпытит1у итыгъэти, научнэ-ушэтып1э институтым и1офыш1э ныбжьык1эхэр тырагъэт1ысхьагъ. Тхыль горэу къыдэзгъэк1ыгъэм пае гонорар т1эк1у къызысатым, костюм зэпылъи, шазыми язгъэш1и, зызэтезгъэпсыхьагъ с1озэ, чэщым хэплъэ-хэк1ыжьыр къысфырагъэ1уагъ. Сыд сш1эни, жъыхэр зыгорэм естыжьыгъагъэхэти, сэ пц1анэу сыкъэнагъ. Гъончэдж хьаф къязгъэхьи, к1алэ горэм ипиджакыжъ горэ зыщыслъи, научнэ-ушэтып1э институтым 1офыш1э сык1огъагъ. Мэзапк1эр къысатыфэ джарэуштэу сыхэтыгъ. Джащ фэдэхэр къытэхъул1эщтыгъэх тэ тилъэхъан... ...Хэти ублэк1ы, ушъхьапырыплъы хъущтэп. ...«Чарли Чаплин» ет1оу, цокъэш1э ц1ык1у горэ бильярднэм къыч1эхьэ зэпытыгъ. Ежь зи етымы1оу, ау тык1энак1эу... Ахэр блэк1и, заом тык1уагъ. Гъэзет 1офыш1эу сыщытыти, 225 тыди сык1ощтыгъ. Ащ фэдэу, Москва сик1ыжьыгъэу Сталинград сык1ожьыщтыгъ. Тхылъи, сыди дунаим с1ыгъ тетэп. Тык1ожъызэ, вагонхэр ауплъэк1оу къежьагъэх. «Сыд с1охэн, сыд сш1эхэн» с1оу сыгук1э зэс1ожьэу сыщысызэ, уплъэк1уак1охэр къэсыхи, фонарыр къыстырагъэлъэдагъ. Зы нэбгырэ къысэк1ол1агъ, ау сеплъыхы, къызэри1орэр сэрымырым фэдэу. «Ора, сэ1о?» къы1уагъ къы1ухьагъэм. Сеплъымэ, мыекъопэ бильярднэм къыч1ахьэщтыгъэ «Чарли Чаплиныр» ары. Гуш1оу 1апл1 къысищэк1и, сипсауныгъэк1э, сыздак1орэмк1э къысэупч1ы-сеупч1ыжьы. Адрэхэр къэуцугъэти, «еу, еу, шъууплъэк1ух, шъулъык1уат», – ы1уи блигъэк1ыгъэх... А зы тхьамафэу архивым 1оф зыщиш1агъэм зыгъэпсэфыгъо лъэхъанэми ч1эк1ыщтыгъэп. Щэджэгъо зыгъэпсэфыгъор къызэсым, ыдэжь сыч1ахьи, т1эк1у зы1утлъхьанэу ес1уагъ. Ау къыпэк1ын ымылъэк1ыщтэу ы1уагъ. Моу зысш1ыгъ, оу зысш1ыгъ, ау сыдэу зызысэш1и, къезгъэш1ун слъэк1ыгъэп. Тадэжь апэрэу къэк1оныр зыгорэк1э римыкурэми, 1офш1ап1эм благъэу къыгот шхап1эм тыч1эхьанэу с1уагъэ — ащи зи къик1ыгъэп. Абу, «Ош1а, Тиныбжьык1эгъу тызэк1алэм лъэхъаным уахътэм охътэ ыгъунэ хьаулыеу тлъэгъущтыгъэп. дгъэк1уагъэр бэ, тык1эхьажьырэп нахь. Джы уахътэм ыгъунэ къэлъэгъуагъ, тэри псынк1эу тылъэк1уатэ, ежьыри нахь къеужьыры хъугъэ. Ар нахь пасэу къыдгуры1огъагъэмэ, нахь пасэу тигулъытэ ащ тефэгъагъэмэ, боу бэ тш1эн тльэк1ынгъи. Джы къэнэжьыгъэм нахь тыго1э1он фае. Занк1эу къыос1он: шхэным пае уахътэ згъэк1одыныр сш1озэрар, арышъ, Алахьэм пае, о к1о, сэ сыщысыщт». Сыгу сак1ыбэу сыкъыч1эк1ыжьыгъ. Сэщ нахьык1агъэмэ тезгъэпытыхьэщтгъагъэ шъхьае, сэщ нахьыжъ. Сэри сыгу илъхэу, ау гущы1эк1э къэс1онэу зэсымыгъэфэшъурэ гупшысэхэу къы1уагъэхэм сызэлъаубытыгъэу сигъогу сытетыгъ. Ежь Аскэри ес1уагъ а гущы1эхэр тхылъ псау зэриуасэри, джа гупшысэ зэфэхьысыжьыр ныбжьык1эхэм я1уагъэмэ, зэхягъэш1ык1ыгъэмэ, ягулъытэ щыщ ш1ыгъэмэ, тхылъ псаум къыхахыщт духовнэ гъомылэм зык1и зэрэнахь мымэк1эщтыр. Селъэ1угъ: 226 – Аскэр, зыгорэущтэу уахътэ къыхэгъэк1и тистудентхэм та1угъак1, уигупшысэ-гумэк1хэр алъыбгъэ1эсыгъэмэ, ушъый т1эк1у тфяпхыгъэмэ, боу дэгъугъэм. Узыщыфэе уахътэм сэ сыхьазыр… – Студентхэри езгъаджэу къыхэк1ыгъ, еджак1омэ са1ук1эуи хъугъэ, ау мызэгъогум амал си1эп, сишык1э маш1о егъэугъ, мы сызпылъ 1офым зыхэсчын слъэк1ыхэщтэп. Къысфэнэгъэ уахътэр мак1э, ш1эгъэн фаер бэшъ — бэ..., — гугъап1э горэ зэрэщымы1эр сш1ошъ къыгъэхъугъ. Къэнэжьыгъагъэр зы: Аскэр игущы1эхэр ныбжьык1эхэм алъыгъэ1эсыжьыгъэныр арыгъэ. Сэри ар мурадэу зыфэзгъэуцужьыгъ, игъэцэк1эни сыфежьагъ: хэкум иеджап1эхэу сыздэщы1агъэхэм Аскэр игупшысэ зэфэхьысыжьхэм ак1эзгъэтхъызэ, сипсалъэхэм къащыс1уагъ, джыри къыщыс1ощт, Ау ащи изакъоп. Хъатэ зыфэмыгъэхъагъэу, зи зэзымылъэгъул1эжьырэ ц1ыфым итхьаусыхэп ар. Аскэр бэ ыш1агъэр. Ежь ар ш1омак1 нахь. Иныбжьык1эгъури пк1энчъэу ыгъэк1уагъэп, ежь ыш1эн ылъэк1ыщтгъагъэм фэдиз ымыш1агъэу елъытэ нахь. Илъэс 18 ыныбжьэу тхэу ригъэжьагъ. Иапэрэ тхыгъэхэм къагъэнэфагъ амал-къулай зэфэшъхьафыбэ зыпкъырылъ к1элак1э адыгэ литературэм къызэрэхахьэрэр. Усэхэр, рассказхэр, пьесэхэр зым ыуж зыр итэу гъэзетхэм, журналхэм къащыхеуты. Адыгэ писательхэм атхыгъэхэр куоу зэхефы, щык1агъэу хъухэрэр критикэ лъэшым к1егъэк1ы. Тхэн езыгъэжьэгъак1эхэм язакъоп, 1эпэ1эсэныгъэ зы1эк1элъ хъугъэ тхак1охэми я1эпы1эгъоу тхэк1э къулайхэм яхьыл1эгъэ 1офш1агъэхэр хэку гъэзетым хеуты: «Драматургием и1оф», «Темэм икъэгъотык1, пьесэм игъэпсык1», «Пьесэмэ ящык1агъэр», «Пьесэр зэрэптхыщгыр» (писательмэ апай) ык1и ахэм анэмык1ыбэхэр. А зы мазэм къык1оц1 статья зыт1ущ-зыщыпл1ыр хиутыщтыгъ илъэс 19 зыныбжь к1элак1эм. Адыгэ научнэ-ушэтып1э институтым, хэку гъэзетым иредакцие 1оф ащеш1э, ахэм адак1оу илитературнэ 1офш1энхэри зэпымыоу еш1э, еджап1эм щыреджэнхэу адыгэ литературэм ехьыл1эгъэ тхылъ 1938-рэ илъэсым Еутых Аскэр къыдегъэк1ы. 227 А тхылъыр ары адыгэ литературэм къык1угъэ гъогур зэхэубытагъэу апэу зыщызэхэфыгъэ хъугъэр. Ащыгъум Аскэр илъэс 23-рэ ны1эп ыныбжьыгъэр. Аскэр ыныбжь илъэс 24-рэ зыщыхъурэм а зы илъэс закъом тхылъи 3 къыдигъэк1ыгъ: усэхэр, пщыналъэхэр зыдэт тхылъэу «Тимафэхэр» (1939), к1элэц1ык1ухэм апае зы едзыгъо хъурэ пьесэу «Анахь чаныр» (1939), рассказхэр зыдэт тхылъэу «К1оч1эшху» (1939) зыфи1охэрэр. 1940-рэ илъэсым усэхэр зыдэт тхылъэу «Тхыдак1», 1941-рэ илъэсым повесть инэу «Сшынахьыжъ» зыфи1охэрэр къыдигъэк1ыгъэх. Ащ фэдизыр зыш1агъэм «тиныбжьык1эгъу лъэхъанэм хьаулыеу уахътэу дгъэк1уагъэр бэ» е1о, иныбжьык1эгъум литературэм, ыш1агъэм лъэпкъ ехъу культурэм нэужым ч1ып1э ымыш1эжьыгъэми гъэнэфагъэ адыгэ ащиубытыгъэу къыхэнэжьыщтгъагъэ нахь мыш1эми. Тхак1ом ыш1эн ылъэк1ыщтым лъык1ахьэу езымыгъэш1эн пэрыохъоу щы1эр мак1эп. Ау ахэм анахь къахэщэу ушъхьэгъуит1у щы1, Еутых Аскэр зэрилъытэрэмк1э. Апэрэр — угук1э, пшъхьэк1э, уизэхэш1ык1ык1э, уизэхаш1эк1э узынэсыгъэм щизэу утхэн узэрэфимытыгъэр ары. Нахь тэрэзэу къэп1он хъумэ, гъэбылъыгъэк1э птхын, гъэбылъыгъэк1э п1ыгъын уфитыгъ, ау тыди щыхэуутын плъэк1ыштгъагъэп. Ащ инэу зэтыри1ажэщтыгъэх тхак1охэр. Ят1онэрэр — сыд фэдизыр ара бэр, сыд фэдизыр ара мак1эр? Творческэ 1офш1эным ишык1э-щэчык1э нэмык1ырэ 1офыгъомэ яшык1эщэчык1э инэу тек1ы. Зыфэк1ожьырэр — хэти ыш1агъэр ежь зэришырэзэрищэчырэ шапхъэр ары! Хэти ежь зызэриш1эжьырэм фэдэу нэмык1 горэм къыш1эн ылъэк1ыщтэп. Щэчалъэу, шапхъэу ежь зыди1ыгъыжьырэм елъытыгъ ыш1агъэм ек1ол1ак1эу фигъотырэр. Зым ыш1агъэр ш1уабэшъ, адрэмэ къялъэгэк1эу зелъытэжьы. Ащ фэдэм ыш1эщтыр ыш1эгъах, нахьыбэк1э ущыгугъыжьи хъущтэп. Ау, Тхьэмк1э шыкур, щы1эх ыш1агъэр ш1омак1эу, зыгъэпсэф зыш1омэк1эзэпытмэ зымыш1эу Еутых Аскэр лэжьэрэ тхак1охэри. ащыщыгъ. Ежь Ыш1агъэр ышъхьэк1и, икъэлэмэгъухэм алъэныкъок1и ятворческэ 1офш1агъэ фэгъэхьыгъэ гупшысэ зэфэхьысыжь къыще1о Еутых Аскэр иусэ горэм: 228 Сыд дгъэхъагъэр т1оу къызытлъытэжьык1э, Зым ар ш1уабэу ыбгъэ къырегъэпшы, Къэдгъэш1агъэм тш1агъэр теплъытэжьмэ, Зы щэрэчы закъок1э къэтэшы. Итворческэ 1офш1агъэ рищэчэу, ришэу Еутых Аскэр шэчэлъэ к1эгъэк1, шэпхъэ шъхьасынчъэ зыди1ыгъыгъ: ыш1агъэм ибагъэ ыжэ дэмыфэу зы1уатэрэмэ, щытхъоу фа1орэр зыш1омак1эу дэо зэпымыужь зыш1ырэмэ афэдагъэп, ыш1агъэр ыгъэмак1эу, ыгъэц1ык1оу, ищытхъу ыпашъхьэ щып1оныр ымыдахэу, ц1ыф ямыш1ык1эу щытыгъ. Игъэхъагъэхэм ягугъу пш1ыныр Аскэр зэримык1асэр сэри сыушэтыгъэ, мызэу, мыт1оу а1оу зэхэсхыгъэ къодыер арымырэу. Илъэс заулэк1э узык1эбэжьымэ, 1992-рэ илъэсым чъэпыогъум и 6-м, Аскэр ипоэмак1эу «Хъырахъишъэм» къеджэзэ тедэ1унэу, ет1анэ зэ1ук1эгъагъэх. тытегущы1энэу 1эк1ыб къэк1огъагъэхэти, къэралмэ «1офш1эныр итхъухьи, драмтеатрэм тыщы- къарык1ыжьыгъэ адыгэхэри етымыгъажьэзэ, тикъошэу къытхэхьажьыгъэхэр Аскэр итворчествэ щыгъэгъозэгъэнхэ фае» а1уи, къафэс1отэнэу езгъэжьагъ. Мы ыпшъэк1э зигугъу къыщысш1ыгъэ щысэхэр 1эубытып1э сш1ыхэзэ, литературэм щилэжьыгъэхэм, игъэхъагъэхэм ягугъу къэсш1ы зэхъум, «ахэм уащык1эрэп» ы1уи, Аскэр къэджагъ сц1э къы1уи. Ары шъхьае и1офш1агъэхэм ац1э къемы1омэ, ахэм уасэ афэпш1ызэ уакъытемыгущы1эмэ, тхак1ом ищы1эныгъэ гъогу зыфэдэм сыдэуштэу щыбгъэгъозэщтых?! Арыти, къы1уагъэм пае къэсымыгъанэу, сигущы1э лъызгъэк1уатэу сызыфежьэжьым, хигъажъэу джыри къэджагъ. Ет1анэ сыкъызэтеуцуагъ. Ау ц1ыфэу залым ч1эсхэм «къа1о, къа1о, къытфэ1уат» а1оти, сикъэ1отэн лъызгъэк1уатэу сежьэжьыгъ. Арыти, Аскэр къэтэджыгъ, «ахэр къэп1отэщтмэ, сэ сыч1эк1ыжьы» ы1уи. Зэрэч1эк1ыжьыпэщтыр сш1ошъ ыгъэхъуи, сыкъигъэщтагъ, к1эк1эу къызэпысыутынышъ къэсыухынэу с1уи, селъэ1у-сыкъелъэ1ужьи згъэт1ысыжьыгъэ. Поэмэм тедэ1угъ, тытегущы1агъ. Литературэм инэмык1 1офыгъохэми танэсыгъ. 229 Аскэр итворчествэ сыкъытегущы1эзэ, 1936-рэ илъэсым писательхэм яапэрэ зэфэс Хьаткъо Ахьмэд идоклад Еутыхымк1э къыщи1огъагъэр — «Еутых Аскэр илитературнэ жанрэ джыри икъоу къыхихыгъэгоп. Ар прозэми, драматургиеми афыреплъэк1ы. Ау ащ анахьэу истиххэм татегущы1эн фае. Ахэм спецификэ гъэнэфагъэ я1. Поэт ныбжьык1эхэм анахь къахэщы Еутыхыр»,— Тызэхэгущы1энэу къэс1ожьыгъ зетэгъажьэм, ащ и1офш1эк1агъэр къыфигъэзэжьи згъэунэфызэ. Аскэр къы1уагъ: «Съездым илъэхъан сурэт саш1ыгъагъ мэлит1ум сак1эшъоу. Поэзиемк1и, прозэмк1и сызэрэтхэрэм пае джары къысаш1эгъагъэр, докладым къызэрэща1уагъэм имызакъоу...» Т1эк1у зэпигъэуи Аскэр къы1уагъ: «Къысэупч1ых: хэта зифэмэбжьымэ къыптырихьагъэр?» а1ошъ. Къэсэ1о: «Щынджые быгъужъымрэ» Лъэбыщэ Хьазизэрэ...» Письмэу къысфитхыгъэхэми, нэмык1ырэ зэдэгущы1эгъухэми «Щынджые быгъужъым иорэд», ащ иавтор ац1эхэр мызэу, мыт1оу ягугъу къызык1иш1ыщтыгъэр аукъодыеу зэрэщымытыр — творческэ псынэк1эчъэу, гушъхьэгъомылэу, лъэк1ыкъэк1уап1эу и1эмэ а жэры1о пщынэлъэ лъэшыр зэращыщыр ежь ижэдэк1эу усэк1ошхом къы1ожьыгъ. Литературэм щы1эныгъэ шъыпкъагъэр ылъэпсэн зэрэфаем ехьыл1эгъэ зэдэгущы1эу тш1ыгъэхэр зэфихьысыжьызэ, Аскэр къыдэплъыйи, щхыпц1 шъэбэ т1эк1уи ынэгу къытехьагъэу къысщыхъугъ, мэк1э дэдэу, ау гупшысэ зэтек1хэм уахащэу гущы1э зыт1ук1э къыухэсыгъ: «Партием ы1ощтыгъэ щы1эныгъэр зэжъугъаш1э, шъыпкъэр шъутхы. Ау шъыпкъэр зыптхырэм пшъхьэ «т1ыкъ» ы1оу къеощтыгъэх...» Джыри къэсэ1ожьы: Аскэр адыгэ литературэм филэжьыгъэр бэми, ежь ащ ыгъэразэщтыгъэп, ыш1агъэр ш1омак1эу, зиумысыжьэу, ныбжьык1эгъу зэманым иуахътэхэм афэгъэхьыгъэу гъэсэпэтхыдэ зыхэлъ гупшысэхэр къы1озэпытыщтыгъ. Итворчествэ ехьыл1агъэу диссертацие зэратхырэр имыщык1агъэу ылъытэштыгъ, еупч1ыгъэхэк1и ежь ышъхьэ къытегущы1эжьынэу фэягъэп. «...Сыгуи ыхьырэп, сфаштэрэп сц1э 230 къыра1онэу, ащ фэдизэу зи сэ сш1агъэп, джы, мары гъаш1эр ек1ышъ, къызгурэ1о — хьаулыеу дунаим тытетыгъ, тш1эн фаем тыщымыгъозэ дэдэу, тыфэшъхьахэу, тиакъыл темыфэу. Сымытхьаусыхэн слъэк1ырэп, ау блэк1ыгъэ илъэсмэ къагъэзэжьыщтэп, истык1ыгъэх». Хэт арэуштэу шъхьасынчъэу зызыумысыжьын зылъэк1ыщтыр?! Щэч хэлъэп, лэжьагъэу, лэжьыгъэ зи1эу, лэжьэн зыгу хэлъыр ары, Ащ фэдэ ц1ыфыгъ Аскэр... Ыгук1оч1э лъэшы ищыбзэ нэд зэк1эри к1егъэк1ы Аскэры. Литературэм ехьыл1эгъэ гупшысэхэр къызыщыддигощырэ письмэм къыще1о литературэм итарихъ икъоу тызэрэдэмылажьэрэр. Ежьыри захихыжьырэп зыщыщхэм. «...Урысымэ ч1энагъэ аш1ырэп, Солженицыныри къащэжьынэу пылъых. Хьамхъокъо Хъусен пак1опышъ, Лъэустэным нэлат арехы Цэим, К1убэм, Сихъум. Тыжъалым. Аскъэлае шыщэу Анцокъо Хьаджэбэч ытхыгъэмэ ядж...» Адрэ письмэм къыще1о: «...Сыгу къеорэр — институтым сыкъызыч1ахьэм зыгъэ ч1эслъэгъуагъэп (идэпкъхэр боу лъагэх) тиосновоположникхэм япортретхэр, в том числе — «Щынджые быгъужъым иорэд» зэхэзылъхьагъэр, «Мэмэт иорэд» зыусыгъэу, алфавитыр зэхэзыгъэуцогъэ аскъэлаер, нэмык1хэри. Сыда аущтэу зык1эшъуш1ырэр? Ти1эр бэп, хэдгъэзыным нахь тыфэк1эщыгъу, къэтыухъумэным нахьи…» 2 Еутых Аскэр 1915-рэ илъэсым 1оныгъом и 25-м къуаджэу Хьатикъуае къыщыхъугъ. Къуаджэм дат еджап1эр къыухи, Адыгэ педтехникумым еджак1о к1уагъэ. Ар къызеухым ыуж, педагогическэ институтым ифилологическэ факультет 1931-рэ илъэсым ч1эхьэ. Ащ щеджэзэ, Еутыхым тхэныр ригъэжьагъ: усэхэр, критическэ статьяхэр, рассказхэр гъэзетым, альманахым къащыхеутых. К1элэегъэджэ институтыр къызеухым ыуж 1935 — 1936-рэ илъэсхэм хэку гъэзетэу «Колхоз быракъым» иредакцие 1оф щиш1агъ. 1936 — 1938-рэ илъэсхэм Адыгэ научнэ-ушэтып1э институтым щылэжьагъ. А илъэсхэм «Адыгэ литературэмк1э хрестоматие» зыфи1орэ тхылъыр Еутыхым къыдегъэк1ы. Еджап1эм щызэрагъэш1эрэ художественнэ 231 текстхэм ямызакъоу, адыгэ писательхэм ятворчествэ игъэк1отыгъэу тхылъым щызэхэфыгъ. Аскэр иусэхэр, ирассказхэр зыдэт тхылъхэри къыдэк1ыхэу рагъажьэ: иусэхэр зыдэт тхылъэу «Тимафэхэр», рассказхэр зыдэт тхылъэу «К1оч1эшху», зы акт хъурэ пьесэу «Анахь чаныр» (зэк1эри 1939-рэ илъэсым), усэхэмрэ поэмэхэмрэ зыдэтэу «Тхыдак1» (1940), лирическэ повестэу «Сшынахьыжъ» (1941) зыфи1охэрэр къыдигъэк1ыгъэх. Джащ тетэу заом ыпэрэ илъэсхэм адыгэ литературэ ныбжьык1эм Еутых Аскэр ч1ып1э пытэ щиубытыгъ. Хэгъэгу зэошхом апэрэ мафэхэм ащегъэжьагъэу Еутых Аскэр хэлэжьагъ. Л1ыгъэу зэрихьагъэхэм, Тек1оныгъэм и1ахьэу хиш1ыхьагъэм апае Хэгъэгу зэошхом иорденэу я II-рэ степень зи1эр, медальхэр къыфагъэшъошагъэх. Зэо илъэсхэм Еутыхыр Черноморскэ флотым хэтыгъ, «Красный черноморец» зыфи1орэ гъэзетым иредакцие и1офыш1агъ. Тихыдзэк1ол1ыхэм япатриотизмэгъэшхорэ ял1эблэнагъэрэ къизы1отык1ырэкъизыгъэлъэгъук1ырэ очеркхэр, рассказхэр гъэзетхэм, журналхэм Еутыхым мымак1эу ащыхиутыгъ. Поэтым иусэхэм ащыщхэри орэд ц1эры1о хъугъэх («Синэфын», «Мардж» ык1и ахэм анэмык1хэри). Зэоуж илъэсхэм Еутыхым итворчествэ инэу зыкъи1этыгъ: тхылъыбэ ытхыгъ, къыдигъэк1ыгъ адыгабзэк1и, 1эк1ыб къэралыгъуабзэхэмк1и зэрадзэк1ыгъэх. Зэо илъэсхэм Еутыхым ытхыгъэхэр адэтэу поэтическэ ык1и прозаическэ тхылъхэр къыдигъэк1ыгъэх: «Возвращение» (1945), «Насып» (1946), новеллэхэр зыдэт тхылъэу «Священная река» (1946) зыфи1охэрэр. Еутых Аскэр ипоэтическэ псалъэ баеу, дахэу зэгъэфагъэу, лъэшэу гъэш1эгъонэу щыт нахь мыш1эми, аужырэ илъэсхэм прозэм зыритыгъагъ. Шъыпкъэ, ыпэрэ илъэсхэм къыхиутыгъэ усэ нахьыш1ухэр щызэхэугъоежьыгъэу «Тищы1ак1» зыфи1орэ тхылъыр 1957-рэ илъэсым къыдигъэк1ыгъ. Ар иаужырэ усэ тхылъэу Еутыхымк1э хъугъэ. Еутых Аскэр пьесэхэри ытхыгъ: «Пшъэхъур зэпыутыгъ», «Бзылъфыгъэ ц1ык1у», «Ася». Ахэр Адыгэ драматическэ театрэм пчъагъэрэ къыгъэуцугъэх. 232 Еутых Аскэр адыгэ литературэм изакъоп, зэрэ Урысые хэгъэгоу итхэк1о анахь инымэ ащыщыгъ, «Адыгэ Республикэм инароднэ тхак1у» зыфи1орэ щытхъуц1эр тефэ шъыпкъэуи фагъэшъошагъ. А лъэгап1эм къеплъыхэу гъогоу къык1угъэм зеплъыжьк1э зэхэдзышхо ыш1ызэ ыутхыдзыщтыгъ, зэфэхьысыжь лъэшхэр ыш1ыщтыгъ. Ар тиныбжьык1эхэм къагуры1онышъ, ялъэпкъ ык1уач1э хагъахъоу, ищытхъу къа1этэу лэжьэнхэм, псэунхэм игугъэ ин писателым игъэсэпэтхыдэхэм ахилъхьэщтыгъ. Ары ежь Аскэри ышъхьэк1э гурышэ-гупшысэ шъхьа1эу зыди1ыгъыгъэри, итхылъ пстэуми ащыпхырищыщтыгъэри. Сатырипл1 нахь мыхъурэ усэм мырэущтэу къыщи1уагъ: Зыми ищытхъу сэ сыфаеп, Ц1ыфмэ ш1у сарэлъэгъуи. Анахь къинри хьылъэ сщыхъурэп, Народым серэмыуджэгъури1. Щыфмэ ш1у узалъэгъущтыр, къызыщыпщыгушхук1ыщтыр Еутых плъэпкъ Аскэр узимыуджэгъущтыр, итхылъ пстэуми къащигъэлъэгъуагъ... Еутых Аскэр урысыбзэк1и тхэщтыгъ, п1опэн хъумэ, адыгабзэк1э ытхыгъэм нахьи урысыбзэк1э ытхыгъэр нахьыб. Ытхыгъэмэ ащыщыбэ украинабзэк1и, китаибзэк1и, чехыбзэк1и, нэмык1ыбзэхэмк1и зэрадзэк1ыгъ. Итхылъхэу «Возвращение» (1945), «Священная река» (1946), «Превосходная должность» (1949, 1950), «Тыгъэр ташъхьагъ», «У нас в ауле» (1954), «Улица во всю ее длину» (1965), «Двери открыты настежь» (1973), «Глоток родниковой воды» (1977), «Баржа» (1983), «Бычъя кровь» (1994) къыдэк1ыгъэх. Писателыр зыщымы1эжь ужым повестит1у зыдэт тхылъэу «Разрыв сердца» зыфи1орэр урысыбзэк1э Москва 2000-рэ илъэсым къыщыдэк1ыгъ. Адыгабзэк1и, урысыбзэк1и, нэмык1ыбзэхэмк1и тхылъ 50-м ехъу Еутых Аскэр къыдигъэк1ыгъ. 1 Еутых Аскэр. Тищы1ак1. – Мыекъуапэ: Адыгэ тхылъ тедзап1, 1957. – Н.35. 233 Адыгэ лъэпкъым тарихъ гъогууанэу къык1угъэр, лъэпкъ шэннэшанэхэу л1эш1эгъу пчъагъэхэм щызэрагъэзэфагъэхэр, тинепэрэ щы1ак1э хэхъухьэрэ-хэш1ыхьэрэ 1офыгъо зэфэшъхьафыбэхэр, щы1эныгъэм икъат зэтек1хэр Еутыхым итхылъхэм 1упк1эу къащырегъэлъэгъук1ы, ш1ум идахэ е1о, дэим псэхэх утын рехы, дэгъум къыфаджэ, ц1ыфхэр зыдэплъыхыжьын, щык1агъэу ахэлъыр гъонтк1о-гъуантк1оу зыхафызык1ыным феп1ух. Сыд гъэсэныгъэ и1эми, сыд 1энат1э 1утми ц1ыфым ыуасэ къэзыш1ырэр ц1ыфыгъэу хэлъыр ары. Щыфыгъэм къыфэджэрэ макъэм лъэшэу зыкъыще1эты «Ц1ыфым илъэуж» зыфи1орэ тхылъэу Еутыхым 1971рэ илъэсым къыдигъэк1ыгъэм. «Мыжъоф кухь» зыфи1орэ повестэу мы тхылъым къыдэхьагъэм писателым щетхы: «... Мык1одырэр ц1ыфыгъэр ары. Ау плъэ1уфэн п1онти, хьафэу, ч1ыфэу атырэм щыщэп, пщэфын п1онти — тучанмэ ач1элъэп... Тхьэм къыпхилъхьагъэмэ, пхэлъын, къыпхимылъхьагъэмэ...»2 А гупшысэр щыпхырыщыгъ мы тхыль дэдэм къыдэхьэгъэ очеркэу «Десант» зыфи1орэми. «Адыгэмэ, — етхы Аскэр, — 1аджи къарык1уагъ, ящы1ак1э 1аджэуи зызэблихъугъ, ау амыгъэк1одэу, ямылъку къыщанэми, яхэкужъхэр абгынэми, а1эк1эмызыщтыгъэр яц1ыфыгъ; сыд 1офи, ини, ц1ык1уи, а шапхъэр пагъохызэ къахьыгъ...»?3 А ц1ыфыгъэ иныр ежь ышъхьэк1и ишэпхъэныр ары Еутых Аскэр ык1уач1и, иш1эныгъи зыфигъэлэжьагъэр. Адэ, зы нэц1эк1 горэ имы1ахэу Еутых Аскэр итворчествэ лъэк1ыхьагъэу, зэшъхьэзафэу, зэфэш1оу, ш1у зак1эу зэхэлъа? Хьау, арэущтэу щыт творчествэ щы1эп. Чъыгым къыпык1эрэ къэгъэгъэ пстэури пк1ышъхьэ хъурэп, пк1ышъхьэ хъугъахэми ныкъо-тыкъо зи1эхэри, нэшъу хъухэрэри къахэк1ых. Мары, Саусэрыкъо щылычыпкъ пэтзэ, ыкопкъышъхьит1у (ылъэдэкъап зы1орэ къэбархэри ахэтых) ц1ыфыпкъышъолэу щытыгъ. Ащ фэдэ мэхап1эр ипыихэми агъэфедагъ нэмык1ырэ ш1ык1эк1э тек1онхэ алъэк1ыщтэпти. Зыгу ш1у илъыр мэхап1эм фэсакъы, пыигу зи1эм мэхап1эр тек1уап1эу къегъоты... 2 3 Еутых Аскэр. Ц1ыфым илъэуж. – Мыекъуапэ: Адыгэ тхылъ тедзап1, 1972. – Н.173. Ар дэдэм, н.10. 234 Тхак1ом шы1эныгъэр шъыпкъагъэ хэлъэу къыгъэлъэгъоныр, илъэпкъ зыфэдэр нэмык1 ц1ыф лъэпкъхэм аригъэш1эныр... арых пшъэрылъ шъхьа1эу и1эр. Ащк1э адыгэ литературэм анахь 1офыбэ щызыш1агъэмэ ащыщ Еутых Аскэр. Занк1эуи къэ1огъэн фае, адыгэ лъэпкъым икъэгъэлъэгъонк1э анахь дао зыфаш1ыгъэри Еутыхыр ары. Ащк1э къежьап1эу хъугъэр романэу «Улица во всю ее длину» зыфи1оу урысыбзэк1э къыдэк1ыгъэр ары. Ащ къык1элъык1уагъ а романым ипыдзэу ят1онэрэ тхылъэу «Двери открыты настежь» зыфи1орэр. Ахэр анализ куум джыдэдэм к1эдгъэк1ыщтхэп. Ау къэ1огъэн фаер плъыр-стырыгъэ хэлъэу а тхылъхэм защытегущы1эгъэхэ лъэхъаным егъэлыек1ыгъабэ зэра1уагъэр ары. Къэгъэлъэгъок1э амалэу тхак1ом къыгъотыгъэхэмк1э узэнэкъокъун плъэк1ыщт. Ау произведением къыхэфэрэ ц1ыфхэмрэ авторымрэ зыхэу, арышъ, геройхэм ягупшысэхэу, ягущы1эхэу, язек1уак1эхэу тхылъым къыгъэлъагъорэмк1э авторым адыгэ лъэпкъым гужъ фыри1эу тетхыхьагъэу а1уи, амы1ожьыгъэрэ амытхыгъэрэ къэнагъэп. Героим изек1уак1э фыщытык1эу, еплъык1эу авторым фыри1эр къыди1ожьызэ, арышъ, ц1ыф дэим изек1уак1э ежь авторым игущы1эк1э ыумысыжьызэ зыш1ырэ къэгъэлъэгъуак1эм есагъэхэм къагуры1уагъэп Еутыхым ихудожественнэ къэгъэлъэгъок1э-ек1ол1ак1э. Шэн мыхъун зыхэлъыр, тэрэзыджэу зек1орэр Еутыхым къегъэлъагъох, нафэ къеш1ых, ежь уасэ ахэм афимыш1эу, тхылъеджэм иакъыл тефэнышъ, тэрэзэу къызэрэгуры1ощтым ицыхьэ телъ. Совет хабзэм къытфиш1агъэр бэ. Инэу тыфэраз. Ары шъхьае, щы1эныгъэр гуш1огъо зак1эу къырык1уагъа? Ц1ыфхэм тхьамык1агъо ащэчэу къяк1угъэба? Лажьэ зимы1э ц1ыф хыехэр бзэгу ахьыхэу, хьапс аш1ыхэу, аук1ыхэу хъугъэба? Москва къик1ыгъэп ны1а а бзэгу зыхьыгъэхэр? Коммунистыц1эр къяубгъухыгъэу тэ «тщыщ» шъыпкъэхэми жъалымыгъэ зезыхьэу мак1а къахэк1ыгъэр? Поэтэу Бэгъ Нурбыйрэ Еутых Аскэррэ язэдэгущы1эгъу горэм Аскэр къыщи1уагъ: «... Къэмыгъэхъыягъэу сыд фэдиз щы1эр. Зы чэщ закъом пчъагъэ чылэм дашыщтыгъэ, зыдэхъухэрэр амыш1эу к1одыщтыгъэх... Литературэмк1э — джар тем!» Шэн дэйхэр 235 къызыхафэу тхэтыр мак1эп. Идэигъэ зыдебгъэш1эжьымэ уегъэпыи. Узым игугъу умыш1эу, Къызэтынэк1ын, шъхьэихыгъэу уушъэфымэ тэрэза? зыхэтыукъэбзык1ын Еутыхым иаужырэ Ащ фэе романхэм фэдэ шэни тхэлъыгъ. ш1оигъэ-ц1эп1агъэхэр къащырегъэлъэгъук1ы. Щы1эныгъэр художественнэ ушэтып1э ш1ыгъэнымк1э — ар лъэгэп1ак1эу тиадыгэ литературэ ыштагъ... Ц1ыфыгъэм, ш1угъэм, дэхагъэм, къэбзагъэм ягупшысэ Еутыхым илирическэ усэхэм 1упк1агъэ хэлъэу апхырещы. Джа усэхэм ахэт лирическэ героимрэ ежь авторымрэ зык1ыныгъэ ахэплъэгъоныр тэрэз. Ащ ишыхьатых ежь иусэхэр. Ячылэ зы1ус къушъхьэпс чъэрэу исабыигъо зыщигъэк1огъэ Лабэ зыфегъазэшъ, Аскэр ыгуч1э лъапсэ илъ гупшысэ шъэфхэр дегощых: Ти Лэбэ чъэрэу, типсынашхъу О уикъэбзагъэр сикъэбзэгъэнэу, О уикууагъэр сикуогъэнэу, О уичъэрыгъэр сичъэрыгъэнэу Арары сэри сызык1эхъопсырэр.4 Хэти ыгъэш1эщтым гъунэ и1. Ар къыбгуры1оу, «ет1ан» умы1оу, пк1уач1э къызэрихьэу уилъэпкъ уфэлэжьэныр гушхуагъ, ц1ыфыгъэ ин. Ар зэхиш1эзэ, Лабэ дэгущы1эзэ, Аскэр игурышэ-гупшысэ къытлъегъэгъэ1эсы: Сэ къэзгъэш1эщтыр къалъытагъэу Зыгорэм ари къыщашыгъ, А гъунэм сэри сынэсын, — Ау ар къэсыфэ сэ сфэш1эщтыр Уипсышъолъыр зэрэзэпымыоу, Узэрэмыпшъэу сымыпшъынэу, Сыфай, си Лэбэчъэр!5 Пшъы ымыш1эу, ыш1агъэр бэми, ежь ар ш1омак1эу, илъэс 64-м къык1оц1 адыгэ литературэм Еутых Аскэр къэуцэкуи, дэуцохи имы1эу 4 5 Еутых Аскэр. Тищы1ак1, н. 25. Ар дэдэм, н.25. 236 фэлэжьагъ, анахь зи1ахьыш1у хэзылъхьагъэмэ ащыщ. Аскэр ихьадэ агъэт1ылъы зэхъум, Адыгэ Республикэм ил1ык1оу Москва а лъэхъаным щы1эгъэ Нэ1этыжь Юрэ къызэрэщи1уагъэу, «Еутых Аскэр адыгэ литературэм имызакъоу урыс литературэми иклассик. Классикхэр л1эхэрэп, ахэм ящы1эныгъэ ащылъэк1уатэ япроизведениехэм, я1офш1агъэхэм, ц1ыфхэм яш1эжьы ащылъэк1уатэ...» Щы1эныгъэр дунаим игъэш1ыгъэ пстэумэ анахь ш1агъу, анахь мылъку. Пк1уач1э къыхьырэмк1э ар бгъэбаеу, хахъо фэпш1эу, бгъэдахэу ухэтымэ, тхъагъом итхъэгъожъ. Ащ и1эш1угъэ зэхиш1агъэу идунэе гъогу Еутых Аскэр къык1угъ, амалэу и1эмк1э лъэпкъ гушъхьэлэжьыгъэм ихъазынэщ хэгъахъо зэрэфиш1ыщтым пшъыр ымыш1эу фэлэжьагъ. Ау гъунэ зимы1э гъаш1э хъурэп. Къэбгъэзэжьыпэми, гъаш1эм уасэ зэрэфаш1ырэр гъаш1эм ибагъэп, ш1агъэм ибагъ нахь. Ш1агъэ уи1эным гъаш1э ищык1агъэми, гъаш1эр арэп, ш1агъэр ары нахь уасэ къэзытырэр. Еутых Аскэр игъаш1и, иш1агъи уасэу я1эр гъунэнчъ. Лъэпкъым фэлажьэрэм мык1одыжьын мылъку къелэжьы. Ащ фэд Еутых Аскэр илитературнэтворческэ лэжьыгъи тэрк1э зыфэдэр. Гъэз. «АМ», 2009, мартым и 7. 237 ЖЭНЭ КЪЫРЫМЫЗ Ц1ыфыбэу хым фэдэм зы тк1опсэу сыщыщэу Хэгъэгоу сик1асэр сэплъыхьэ семызэщэу. «Пчэдыжьым, нэфылъым столым сы1усэу Сатырхэр къыхэсхэу орэдхэр сэусы…», - ыгуч1э лъапсэ къи1ук1эу къыщи1уагъ иусэ горэм Жэнэ Къырымызэ. Ц1ыфхэр ш1у ылъэгъоу, ащ аш1эрэ 1офыбэхэм ежь и1ахьи зы тк1опсэу зэрахилъхьэрэм гушхуагъэ къыритэу, ихэку к1асэ, ихэгъэгушхо арыгушхоу, арыгуш1оу, ащ гуш1уагъоу къыщалэжьырэм фэгъэхьыгъэу псалъэ ы1оныр, орэд ыусыныр жъогъо гъуазэу зыди1ыгъыгъ Жэнэ Къырымызэ щэ1эфэ. Адыгэ хэкум Къырымызэ зымыш1эрэ ини ц1ык1уи, жъи к1и исыгъэп. Колхозники, рабочи аш1эщтыгъэ. Аш1эщтыгъэ школым щеджхэрэми апшъэрэ еджап1эхэм ач1эсхэми. Аш1эщтыгъэ сабый ц1ык1ухэу садикхэм ащы1эхэми. Аш1эщтыгъэ зэк1эми итхыгъэхэмк1э, бэдэдэмэ – аш1эщтыгъэ ынэгук1и. Инхэм апайи, ц1ык1ухэм апайи тхэщтыгъэ, тхэщтыгъэ сабыйхэм апайи ежьхэр джыри емыджэшъухэрэми къафеджэнхэу. Жьышхо к1этэу, гъэпсэф имы1эу опсэуфэ 1оф ыш1агъ Къырымызэ: къоджэдэсхэм бэрэ а1ук1эщтыгъэ, рабочэ коллективхэм апашъхьэ ренэу псалъэ къыщиш1ыщтыгъ, садикхэм, школэхэм, гурыт ык1и апшъэрэ еджап1эм щык1эк1ыжьэу литературнэ зэ1ук1эхэм ащы1эзэпытыщтыгъэ. Къырымызэ зыдэщы1эм гу1этып1э щызэхапш1эу игущы1э-изек1уак1эхэм гуфит- шъхьафитыгъэ къыуатэу, укъа1этэу, 1офым нахь фэщагъэ уагъэхъоу, моу псынк1агъэ горэ къыпхалъхьэщтыгъэ. Ипсалъэхэр гум къыпкъырык1ыхэу, лъэшыгъи, гу1этыгъэ фэбагъи ахэлъэу, едэ1ухэрэм онтэгъугъэу ателъыгъэр атырихэу зыкъаригъэпхъуатэу щытыгъэх. Къырымызэ иусэхэри иорэдхэри шъыпкъагъэм иджэмакъэх, гур къэзы1этырэ, зыгъэбаирэ, зыпщэжьырэ псалъэх, ц1ыфымэ ш1улъэгъу инэу, ш1улъэгъу фабэу поэтым афыри1эм, ш1улъэгъу-джэуапэу ежь къыфыря1эжьым исатыр жъынчых. Сыдигъок1и Къырымызэ го1алэу, гумэк1ылэу, 1эпы1эгъу зищык1эгъэ пстэуми ы1э 238 афищэинэу хьазырэу къыхьыщтыгъэ. Зэ нэмы1эми Къырымызэ еол1агъэм ар зэхиш1агъ, ащ фэдэ ц1ыфыгъэу поэтым хэлъыгъэр хэти ыгу къинагъэу, изэхаш1э щыщы хъугъэу къызыдехьы. Программнэ усэу «Уц1ыфы шъыпкъэмэ» зыфи1орэм поэтым еплъык1эу и1эхэр, ежь ышъхьэк1э шапхъэу зыди1ыгъыр шъхьаихыгъэу къыщыре1отык1ы. Ц1ыфыным пае ц1ыфыр къызэрэхъурэр к1егъэтхъышъ, природэм къыритыгъэ амалыр хэти зэрихьанэу поэтыр къаджэ. Сыда зыфэдэн фаер ц1ыфыр ц1ыфынк1э фаемэ? Лэжьэк1он, ык1уач1э къыхьырэр ыш1эн фае. Анахь 1оф ц1ык1ури щытхъу къэк1уап1 зэрифэшъуашэу огъэцак1эмэ. Уц1ыфынк1э уфаемэ, гущы1э зыпш1ык1э уемыпц1ыжь; чылэр гумэк1ымэ, къогъу зымыш1ыжь; уц1ыфмэ, жъыгъэм шъхьэк1афэ фэш1, бзылъфыгъи сабыйи 1эпы1эгъу афэхъу, хэтми гумэк1ыгъо хэфагъэм уиш1уагъэ егъэк1; уц1ыфымэ сыд уи1энат1эк1и ппэ умы1эт, зымыгъэпаг, умыбзэгухь, ц1ыфым имылажьэ темылъхь, хыем, зафэм лажьэ фэмыхь, умыш1э емык1у, гу къабзэ зигъа1, ц1ыфым ш1ук1э пэгъок1. Поэтым и1уагъэу, «Ц1ыфыгъэм ц1ыфыр къегъэк1эрак1э, ….. Ц1ыфыгъэр пхэлъыныр – ар насыпыгъ, Ц1ыфыным пае ц1ыфыр къэхъугъ». Ар поэтическэ декларацие къодыеу щытыгъэп Къырымызэк1э, ар – ежьырык1э шэпхъагъ, бзыпхъагъ. Ары, насыпыгъ ащ фэдэ ц1ыфыгъэ пхэлъыныр. Джащ фэдэ ц1ыфыгъэ шэн-шапхъэм итамыгъэу Къырымызэ тыгу къинагъ. Жэнэ Къырымызэ щы1агъэмэ джы илъэс 90-рэ ыныбжь хъущтгъагъэ: ежь ыгъэш1агъэр 64- рэ. Ыгъэш1агъэр мыбэми ыш1агъэр мак1эп. Илъэс 16-м итэу джыри еджак1озэ ригъажьи, сыд 1оф зеш1и, заом зыщэ1и, зэоужыми зэпыу имы1эу илъэс 48-рэ адыгэ литературэм фэлэжьагъ: адыгабзэк1и урысыбзэк1и поэтическэ ык1и прозаическэ тхылъы 30-м ехъу къыдигъэк1ыгъ. 1 Жэнэ Къырымызэ Хьаджымосэ ыкъор мартым и 7-м 1919-рэ илъэсым къуаджэу Афыпсыпэ (Тэхъутэмыкъое район) щыщ мэкъумэщыш1э унагъом къыихъухьагъ. Къырымызэ ц1ык1узэ 1офым пыщагъэ мэхъу: жъонак1омэ аде1эуи, пхъэ къыщэуи, нэмык1 мэкъумэщ 1оф ыш1эуи мак1эп 239 къызэрэхэк1ыгъэр. Яунэгъо ады1эпы1эщтыгъэ, 1офэу шъузабэмэ ыш1эрэмэ адак1оу, ячэщыпхъэ ягъунэгъуми афызэпиупк1ыжьэу, афырихьажьэу, гъунэгъумэ яжъонэк1о шъаоу бэрэ чылэм щалъэгъущтыгъ, ц1ыфыгъэ шэн-зэхэтык1э дахэм иапэрэ гъуазэхэр ащ щы1эныгъэм къыритыщтыгъ. К1элэпсы нахь мыш1эми, Къырымызэ хэлъы хъугъэ 1эдэбыныгъэмрэ хъупхъагъэмрэ къоджэдэсмэ инэу гъэш1эгъоны ащыхъущтыгъ, ищытхъу жэ дэхьэ-дэк1эу чылэм къыщек1ок1ыщтыгъэ. Анахьэу гъэш1эгъоны ащыхъущтыгъэр, 1офш1эным фэщагъэу, ащ ы1э ек1оу зэрэщытым дак1оу, нэжъ-1ужъмэ апыщагъэу, ахэмэ къа1отэжьырэ къэбармэ ишъыпкъэу ядэ1оу, зэригъаш1эхэу, пшысэхэр, орэдыжъхэр, тхыдэжъхэр ик1асэхэу зэрэщытыгъэр ары. Узыщыщ ц1ыфлъэпкъым ишэн-хабзэхэр, ишэн-зэхэтык1эхэр усабыйзэ зэхэмыш1агъэхэмэ, нахьыжъмэ я1ушыгъэ, ягулъытэ ук1ырымыплъыгъэу, лъэпкъым ижэры1о творчествэ ш1агъо пкъырылъ мэхьанэр, гурышэ иныр игъом къыплъымы1эсыгъэмэ, ппкъышъолы щыщы мыхъугъэмэ гъэсэныгъэ тэрэзым пщиухьан ылъэк1ыщт, усак1уи ухъущтэп. Хэтрэ усак1уи тхэн талантэу хэлъым лъапсэу и1эр: ш1эныгъэр, ц1ыфмэ зэпстэумэ ящы1эк1э-псэук1, яшэн-зек1уак1,зэхэхьак1эхэр, а еплъык1эу афыри1эр, зэхаш1эу ратырэр, зэхэш1ык1эу афигъотышъурэр ары. Ащк1э насыпыш1омэ Жэнэ Къырымызэ ащыщ –ащ илъэпкъ тарихъи, игъэш1э лъагъуи, зэригъэш1энхэ ылъэк1ыгъ, ихэгъэгу ш1улъэгъу фабэ фыри1эу, зэмыблэжьэу народым фэлэжьэным иакъыли икъэлэми фигъэ1орыш1эу щы1агъ. Жэнэ Къырымызэ 1935-рэ илъэсым еджап1эу якъуаджэ дэтым иклассибл къыухыгъ. Нэужым Краснодар дэтыгъэ педучилищым щеджагъ, илъэсит1у к1элэегъэджэ институтыр 1942-рэ илъэсым къалэу Краснодар къыщиухыгъ. Педучилищым зыч1эс лъэхъаным ащ литературнэ-творческэ кружокэу тхэн езгъэжьэгъэ ныбжьык1эмэ щызэхащэгъагъэм и1офш1эн чанэу Къырымызэ хэлэжьэ. Кружокым къыдигъэк1ырэ 1эпэрытх журналэу «Апэрэ лъэбэкъу» зыфи1орэмрэ дэпкъгъэзетымрэ Къырымызэ иусэхэр бэрэ къыхаутыщтыгъ. Ащ икъэлэмыпэ къыч1эк1ыгъэ апэрэ усэу «К1ымаф» 240 зыфи1орэр хэку гъэзетэу «Колхоз быракъым» 1935-рэ илъэсым къыхиутыгъагъ. А усэм къык1элъык1уагъэх «Бгъашхъо», «Май», «Летчица», «Родина» зыфи1охэрэр, нэмык1хэри. Джащ тетэу, хэгъэгу зэошхом ыпэк1э адыгэ литературэм мэкъэ гъэнэфагъэ и1эу Жэнэ Къырымызэ итворческэ лъагъо хэщагъэ мэхъу. Тхэн езгъэжьэгъэк1э Жанэм итворческэ амалхэр зыпкъ имыуцуагъэхэу, ипоэтическэ лъапсэ пытэу мычъыгъапэми ащ иусэмэ лъэхъаным изытет, иджэмакъэ, игумэк1 1упк1эу къахэщы: тек1оныгъэ инмэ, гъэхъэгъэ гъэш1эгъонмэ ягуш1огъо чэф мэкъэшхо ахэмэ ахэ1ук1ы. А лъэхъаным ныбжьык1эу тхэщтыгъэмэ анахь къахэщэу, зитворческэ амалхэмк1э анахь гугъап1э къэзытырэмэ Жэнэ Къырымызэ зэращыщыгъэр Адыгэ писательмэ иапэрэ съездэу 1936-рэ илъэсым щы1агъэм Хьаткъо Ахьмэд адыгэ поэзием фэгъэхьыгъэ докладэу къыщиш1ыгъэм щыхигъэунэфык1ыгъагъ. Джащ тетэу, еджэк1о ныбжьык1эзэ, литературнэ творческэ гъогум Жанэр пытэу теуцуи, фэшъыпкъэу лажьэу ригъэжьагъ – хэку гъэзетым, альмэнахэу «Тихахъом», сборник зэфэшъхьафхэм поэтым иусэхэр, иочеркхэр, изарисовкэхэр зэпыу имы1эу къащыхиутыщтыгъ. 1935-1938 – рэ илъэсхэм хэку гъэзетым а зы номерым усэк1о ныбжьык1эм иуси, ирасскази, информацие зыт1уи къащыхиутыгъэхэу мак1эп къызэрэхэк1ыщтыгъэр. Ахэр къалэм и1офыш1э чанхэм, къуаджэм илэжьэк1о пэрытхэм афэгъэхьыгъэх, щы1эныгъэм щыхъугъэ гуш1уагъо горэм ехьыл1агъэх. Еджэ пэтзэ, ащ фэдизыр к1элэ ныбжьы1э ц1ык1ум зэрэзэпигъафэщтыгъэр умыгъэш1эгъон плъэк1ырэп. Педучилищэр къыухи, к1элэегъэджэ институтым зыч1ахьэм Жанэм итворческэ 1офш1эн джыри нахь егъэлъэшы, и1эпэ1эсэныгъэк1и нахь зыфэсакъыжьэу, нахь лъэшэу зыдэлэжьэжьэу регъажьэ. Литературнэ факультетым зэрэщеджэрэр ащк1э к1оч1э къэк1оп1э гъэнэфагъэу хъугъэ. Я 30-рэ илъэсхэм ык1и я 40-рэ илъэсхэм якъихьагъум фашизмэм ыдзыгъэ мэш1олыгъэм игумэк1ы дунаир хэтыгъ. Тикъэралыгъо икъэухъумэн, дзэк1о л1ыхъужъым итемэ советскэ литературэшхом ренэу 241 нахь зыкъыщи1этыщтыгъэ. А нэшанэхэр тэ тиадыгэ литератури, Жэнэ Къырымызэ итворчестви ащ зэрэхэтэу, къыхэщы. Усэк1о ныбжьык1эм зым ыуж зыр итэу усэхэр етхых: «Испанием ил1ыхъужъхэр» (1936), «Хьэлачэу дгъэутысэн, ч1ыч1эгъэу ахэр тэ тш1ын» (1937), «Самолет» (1940) ык1и ахэмэ анэмык1ыхэр. Испанием ил1ыхъужъхэм ядзэ сатырхэр агъэпытэнхи, «фашист лъыбашъом хьэлачыр» зэрэфахьыщтым усэк1о ныбжьык1эм ицыхьэ телъ. Ыгу къыде1эу, къошыгъэ хэлъэу поэтыр яджэ шъхьафитыныгъэм ибэнак1охэм. «Испан рабочхэу л1ыгъэр зыхэлъ, Гитлер лъыгъачъэ къыгуи Къышъутебэнэгъэ фашистхэр къэмыхъыежьынхэу хэшъугу», – ымакъэ 1этыгъэу къе1о поэтым. Стихыбэхэр, очеркхэр, рассказхэр Къырымызэ хиутыгъэх, ау тхылъ къыдэгъэк1ыгъо имыфэзэ, институтыр къызщиухыгъэ дэдэм тефэу Хэгъэгу зэошхор къежьагъ. Дунаим тет анахь сэнэхьат мамырымк1э – к1элэегъаджэу 1оф ыш1энэу зыфеджагъэр, ащ дак1оу литературнэ 1офш1энэу ыгук1и ышъхьэк1и щыщэу хъугъэр ыгъэцэк1энхэр Къырымызэ къыдэхъугъэп: гурышэ-гупшысэ 1эш1оу усэк1о ныбжьык1эм, к1элэегъаджэ хъугъак1эм зыди1ыгъыгъэр зэо маш1ом зэщигъэк1ук1ыгъ. Класснэ доскэм ыч1ып1эк1э зэуап1эм 1ууцуагъ; къэлэмым ыч1ып1эк1э Сталиноградскэ танковэ училищыр 1эш1эхэу къырагъэухи, танкым ирычаг ыубытыгъ. Илъэс 22-рэ зыныбжь лейтенантым Къыблэ-Къок1ып1э фронтым къэралым икъэухъумэн щиублагъ. Танкым икомандирэу зэуабэхэм ахэлажьэ, псэемыблэжьэу фашист техак1охэм ажэхахьэ, утыныбэ арехы. Танк топыщэм изакъоп, псэлъэ щэрыок1и аджал утын арехы пыйхэм. Заом ыпэк1э ытхыгъэ усэхэм инэу атек1ы зэо лъэхъаным поэтым ытхыгъэхэр. Чэфыр, щхы макъэр лъэшэу ахэ1ук1эу, зао къызежьэк1э утын гухэк1 хэтымыхэу,тич1ыгу зы залэ фэдизк1э пыир къитымыгъахьэу, заор къезыгъэжьагъэр ежь къызэраш1ош1ыщтыгъэ ич1ыгу еплъык1эм къимык1ызэ зэо маш1ом хэтыутэгонэу зэхъок1ыныгъэхэр хилъхьагъэх. Лирическэ ык1и интонационнэ амалэу поэтым истиххэм джы ащигъэфедэхэрэр нэфэшъхьафых, ушэтыгъэ 1офым къыпкъырык1эу, 242 шъыпкъагъэ къизы1отык1ырэ гущы1эх, къиныр зэхэзыш1эгъэ, зэпызычыгъэ л1ыхъужъым ымэкъэ лъэш ахэ1ук1ырэр. Усэхэм къэзыгъэнэфэрэ гущы1э лъэшхэр мызэу-мыт1оу къыщык1а1отык1ыжьы («аужыр», «щылыч», «аслъан бэнак1»), зэуап1эм изытет 1упк1эу уапашъхьэ къизыгъэуцорэ псэлъэ къэ1ок1э лъэшхэр поэтым иусэхэм ащегъэфедэ («Гыны гъозыр ч1ылъэм джы шъхьащытэу», «Топыр мао, ч1ыр мэт1ыгурыгу, 1угъо ш1уц1эм уашъор зэлъиштагъ» ык1и ахэмэ афэдэхэр…) Зэо маш1ом ихьылъагъэ, тхьамык1агъоу, гумэк1ыгъо-гухэк1ыгъоу ц1ыфхэм ащ къафихьыхэрэм ясатыр плъырых, советскэ дзэк1ол1 л1ыхъужъхэм япсэемыблэжьыныгъэ, ящылычыгъэ-пытагъэ ясатыр лъэшых а лъэхьанэм поэтым ытхыгъэ усэхэр. Тидзэк1ол1хэм ял1ыхъужъыгъэ рыгушхозэ, «Зэуап1эр» (1943) зыфи1орэм поэтым къыще1о: Мыщ боу топыбэ щэгырзы, Шхончыщэ пчъэгъабэ щефэхы, Стыр-стырэу топыщэ къутафэхэр Зынэсрэр астэу, акъутэу Модык1э-мыдык1э щэшъуи… ………………………………………. Ау а къин пстэумэ къамыгъэщтахэхэу Тизэол1 пхъашэхэр мэзаох. Апэ рагъэхъузэ тич1ыгу лъап1э Хъунк1эк1о фашистхэр рафыжьых…. Л1ыхъужъыгъэм, «Гвардейцэхэр» псэемыблэжьыныгъэм зыфи1оу, Къырымызэ ягимн зэуап1эм къэзы1орэ къыраригъэхи, ус хэку гъэзетым маим 9-м 1943-рэ илъэсым харигъэутыгъэр. Гвардейцэхэр зэол1 пхъашэхэу, пыир къэмыхъыежьынэу зэрэхагъафэрэм, ащ ышъхьэ ш1ой зэрэш1уаутырэм, ыгу бзаджэ маш1ом зэрэрагъэстырэм поэт дзэк1ол1ыр егъэчэфы. «Родинэу, ным фэдэу, як1асэм Аслъан бэнак1эу» гвардейцэхэр зэрэфэбанэхэрэм егъэгушхо. 243 Джахэм афэдэ героикэ-патриотическэ усэх «Фронтым к1орэ тхылъ» (1943), «Тек1оныгъэр къыдэх» (1943), «Танк» (1944), «Тиштык папц1» (1944) ык1и ахэмэ анэмык1ыхэу зэо илъэсхэм хэку гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» къыгъэхьызэ Къырымызэ харигъэутыгъэхэр. Тек1оныгъэр тэтыеу заор зэрэтыухыщтым иш1ош1хъуныгъэ ин поэтым иусэ пстэуми гупшысэ лъапсэу ащыпхырыщыгъ. Жанэм иписьмэу фронтым къик1ыгъагъэмэ ащыщэу «Социалистическэ Адыгеим» къыхиутыгъэм (июным и 16, 1943) мырэущтэу къыще1о: «… Сэ танкистэу фронтым сы1ут, нэмыцмэ сау1агъ, ау сафэук1ыгъэп: нэмыцмэ сязэонэу джыдэдэм частым сэк1ожьы. Лъэу ск1этыр сыгу фекъуфэ, к1уач1эу си1эм с1э сегъэ1этыфэ, тек1оныгъэм сыфэбэнэщт…» Игущы1э емыпц1ыжьэу, ащ фэшъыпкъэу усэк1о ныбжьык1эр, танкист-офицерыр ыпсэ емыблэжьэу ихэгъэгу ишъхьафитыныгъэ икъэухъумэны фэбэнагъ. Поэтым иусэ пстэуми а гупшысэр 1упк1эу апхырыщыгъ. Лирическэ героим – дзэк1ол1 л1ыхъужъым фэхъохъоу, «Фронтым к1орэ тхылъ» зыфи1орэ усэм поэтым къыще1о: «Хымэм ищэ чыжьэк1э пщик1уахьэу, Ежь о уищэ ыхьэу ущэрэ1». Ау ежь ышъхьэк1э Къырымызэ ар къыдэхъугъэп: дзэк1ол1ыр пыим ищэ ыхьыгъэп, ау у1эгъэ хьылъэ пыищэм къытырищагъ, дзэм хэтыжьын ымылъэк1ынэу хъуешъ, зэуап1эр къыбгынагъ. Джа хъугъэ-ш1агъэр ылъапс поэтым иусэу «Ар заом щыхъугъ» зыфи1оу нэужым ытхыжьыгъэм: …Ситанкэ мэш1отхъуабзэр ыгъэутысэу, Осыр пщэ коренэу зэлъызгъэутысэу, Чъэм сыхэтэу пыи купыр ч1ым хэсэ1ул1э, Лъэбэкъу пэпчъ щынагъоми сэ зысэгъэл1ы. Джабгъумк1и сэмэгумк1и щэхэр щэшъуе, Фэмыхъук1э гырзызэ ч1ыгур мэхъые…. Пыим итопыщэ блэ бзэгоу къыкъозышъ, Ош1э-дэмыш1эу ситанкэ къэк1эзэзы… Ищылыч танджышъуи къызэлъэпхъапхъэ, Щэ къутафэр сынэгу сэ къытырепхъэ… 244 Дунаир зэфэдэу къызэлъэуш1унк1ы, Фэмыхъук1э зэуап1эр къызэсэнэк1ы… 2 У1эгъэ хьылъэу пыищэм къытырищагъэм къыхэк1эу дзэ къулыкъур ымыхьыжьышъунэу, шхончыр ыгъэт1ылъын фаеу хъугъэми, поэт – дзэк1ол1ым ипоэтическэ 1ашэ – къэлэмыр ыгъэт1ылъыгъэп: гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» иредакцие 1оф щиш1эу Жэнэ Къырымызэ регъажьэ. 1944 – рэ илъэсым и декабрэ мазэ щегъэжьагъэу 1957-рэ илъэсым нэс редакцием иотдел ипащэу 1оф ыш1агъ. Ащ дак1оу итхэни, иеджэныгъэгъэсэныгъи ахигъахъощтыгъэ: поэтическэ тхылъхэу «Стихых» (1945), «Тимафэхэр» (1951), «Тич1ыгу» (1953) «Песни сердца» (1957) зыфи1охэрэр къыдегъэк1ых; 1957-рэ илъэсым Адыгэ къэралыгъо пединститутыр къеухы; 1957-1959-рэ илъэсхэм СССР-м иписательхэм я Союз и Апшъэрэ литературнэ курсхэм ащеджэ. Еджэныр къыухи хэкум къызегъэзэжьым итворческэ 1офш1эни Жанэм егъэлъэшы, общественнэ-политическэ щы1ак1эу хэкум, хэгъэгум илъым чанэу хэлажьэу регъажьэ. Ахэм лъык1отэныгъэхэри къак1элъэк1ох: 1959-рэ илъэсым щегъэжьагъэу 1973-рэ илъэсым нэс Къырымызэ Адыгэ хэку радиокомитетым итхьэмэтагъ, 1973-1983-рэ илъэсипш1ым Адыгэ писательскэ организацием ипэщагъ, РСФСР-м иписательхэм я Союз и Правление хэтыгъ, КПСС-м и 26-рэ съездырэ СССР-м иписательхэм яя 6-рэ съездрэ яделегатыгъ, народнэ депутатхэм яхэку Совет идепутатэу пчъагъэрэ хадзыгъ, мамырныгъэр къэухъумэгъэным и Адыгэ хэку комитет зызахащагъэм щегъэжьагъэу итхьэмэтагъ, мамырныгъэр къэухъумэгъэным и Краснодарскэ краевой комитеты ипризидиумы ичленыгъ, мамырныгъэм и Дунэе конгрессэу 1973-рэ илъэсым Москва щы1агъэм иделегатыгъ. Джа щы1эныгъэ опыт инэу Жэнэ Къырымызэ и1эм диштэу илитературнэ тврчествэ итематики зиушъомбгъущтыгъэ, ипоэтическэ 1эпэ1эсэныгъэ уахътэ теш1э къэсы лъэгэп1ак1эхэр ыштэщтыгъэх. Усэхэм ахэлъ гупшысэхэр 245 нахь куоу, щы1эныгъэм ианахь 1офыгъо шъхьа1эхэр къащи1этхэу тхэщтыгъэ…. Ащ итхылъэу «Джэуап», ихэшыпык1ыгъэ усэхэр зыдэтэу «Орэдхэр, стиххэр», «Пшъашъэм игупшыс», «1эмэ яорэд» зыфи1охэрэм адыгэ литературэм ч1ып1э пытэ щаубытыгъ, адыгэ художественнэ гупшысак1эр агъэбаигъ. Военнэ-патриотическэ темэ зи1э усэхэу зэо илъэсхэм Жанэм ытхыщтыгъэхэм ятрадицие щэ1эфэ итворчествэ щылъигъэк1отагъ. Хьэдэгъум мызэу-мыт1оу 1ук1эгъэ поэт-дзэк1ол1ым дэгъоу ыш1эщтыгъ заор зыл1эужыгъор. Ащ иутын ышъхьэк1э ыщэчыгъ, итыркъо пчъагъэ телъыгъ. Арыти, ц1ыф къызэрык1о пстэухэм яморадыр ежь поэтми иморадэу, ылъэк1ы къызэрихьэу зао къэмыхъуным фэбанэщтыгъэ. Зао къэмыхъуным къыфэджэрэ, заом изэк1эгъэблак1охэм нэлат языхырэ усэ пчъагъэхэр Жэнэ Къырымызэ ытхыгъэх. Ащ фэдэх «Памятник», «Нымэ яп1эшъхьагъмэ ач1элъ письмэхэр», «Сабыихэм ац1эк1э» ык1и нэмык1ыбэхэр. Адыгэ къуаджэхэм ящы1эк1э-псэук1э зыкъы1этэу, ятеплъэ нахь дахэ зэрэхъурэм поэтыр щыгуш1ук1ыщтыгъ. А зэхъок1ыныгъэшхохэр зи1эмыр лэжьэк1о пэрытхэм зэпымыоу афэусэщтыгъэ, щытхъу орэд чэфхэр афызэхилъхьэщтыгъэ. «Сикъоджэ к1ас», «Колхоз орэд», «Лэжьэк1о орэд», «Шоферым иорэд» ык1и ахэмэ анэмык1ыбэхэм адыгэ къуаджэм итеплъ, ищы1ак1, лэжьэк1о ц1ыфхэм ягупшыс, ягуш1уагъу, ягумэк1 поэтым къащыри1отык1ыхэрэр. Садыр щэкъэгъагъы, лэжьыгъэр щэбагъо адыгэ къуаджэм. Изыкоцышъхьэ бжыбыр къыушъэу, инатырыфышъхьэ 1аблэм фэдизэу хьасэм зэик1эу зеубгъу. Лэжьэк1о чанэу губгъом ихьагъэмэ я1офш1ак1э гур егъатхъэ, зэрэгъэчэфхэу, зэгуры1охэу, зэдырагъаштэу зэдэлажьэх, зэдэпсэух. Икъуаджэ игуш1уагъор ежь поэтым игуш1уагъоу орэд чэфыр еусы. Ц1ыфыгъэ дэхагъэр, 1эпэ1эсэныгъэр пхэлъыныр насыпыгъ. Жэнэ Къырымызэ иусэхэм анахь игъэк1отыгъэу ч1ып1э ащызыубытырэр ц1ыфыгъэм икъэгъэлъэгъон, шэн-зэхэтык1э дахэм игъэлъэп1эн, ш1угъэм 246 ынахэ зэ1эхыгъэныр ары. Гущы1эм пае, ипроизведение зэфэшъхьафмэ ашъхьэмэ язакъоми, мы къэт1уагъэр къагъэшъыпкъэжьы: «Ц1ыфмэ яорэд», «Ц1ыфыр зык1ыщы1эр», «Зэкъошыныгъэм итамыгъ», «Ч1ыгум иорэд», «Сэ сырабоч», «Къэгъагъэри ц1ыфым фэд» нэмык1хэри. Усэу зыц1э къет1уагъэм пэпчъ усак1ом иамал къызэрихьэу шъыпкъагъэрэ дэхагъэрэ зэдаштэу хэлъэу гъэпсыгъэ, гуш1уагъом, ц1ыфыгъэм ахэр иорэдых. Ш1омык1 ч1эхи, щылыч у1уи, Орэды дахэр къызэрэфас1оу, Къэгъагъыр хъоеу къытфэзгъэк1ырэм Щытхъу мыухыжьыр сэ фэсэгъэ1у, – щетхы усак1ом «Къэгъагъэри ц1ыфым фэд» зыфи1орэм. «Лэжьак1оу щытхъу тамыгъэр хэгъэгум къызэритыгъи», «нэу сабый къызфэхъугъи…», «Ш1улъэгъуныгъэм итыгъэ апэрэу къызыфепсыгъи, бзыоу къэхъугъак1эм ытамэ апэрэу зэри1этыгъи» – усак1ор ащэгуш1ук1ы, ащ фэдэ хъугъэ-ш1агъэмэ гушхуагъэ къыраты, итворческэ къэлэмыпи афегъазэ. Джащ фэдэ хъугъэ-ш1агъэхэу мафэ къэс тищы1эныгъэ щыхъурэщыш1эхэрэр, тынэгу к1эк1ыхэрэр, зэхатш1эхэрэр ары усак1ом иусэхэр къызыпкъырык1ыхэрэр. Арэу зэрэщытыр усэу «Орэдыр къэсэзгъа1орэр» зыфи1орэм дэгъоу къеушыхьаты. Усэу «Сезыгъэджагъэр» зыфи1орэм усак1ом изэхаш1э къэк1уап1эу фэхъурэм псэлъэ фабэк1э поэтыр фэусэ: Тигубгъоу гъэбэжъу къэк1уап1и, Псыхъоу зэдытилъап1и Сэ егъэджап1эу сфэхъугъэх, Сэ с1эпкъы-лъэпкъы хэхьагъэх Адыгэ пшыси орэди, О къаргъоу хы шхъуант1эм фэди, К1элэегъаджэу сфэхъугъэх. Джащ тетэу, пхъэтетым 1уданэр къызэрэтыращырэм ш1эныгъэм епхыгъэу, ащ хэгъэщык1ыгъэхэу иорэдхэр гъэпсыгъэх. фэдэу, 247 Усак1ом итворческэ зыфэгъэчаныгъэхэр, гупшысэ-гулъытэхэр зыфэ1орыш1эхэрэр тищы1эк1э-псэук1э анахьэу идэхагъэ, ибаиныгъэ, лэжьак1о ц1ыфым ищы1ак1э, ипсэук1э, тихэгъэгу, тихэку ящытхъу куоу ык1и шъуамбгъоу къыригъэлъэгъук1ыныр ары. Ахэмэ афэгъэхьыгъэу усак1ом бэ усэу, орэдэу ытхыгъэр: «Сикъоджэ к1ас», «Джар насыпыш1уагъ», «Родинэр», «Хэгъэгум паемэ» ык1и мыхэмэ анэмык1хэри. Усак1ом ныбжьык1эзэ ытхыгъэ усэмэ ащыщэу «Родинэр» зыфи1орэм ихэгъэгоу игупсэм фыри1э гуш1уагъор 1упк1эу къыще1о: Сэ си Родинэ тыгъэ нурэр Ш1этэу лыдэу къыпэджэгу, Сэ си Родинэ ц1ыфэу исым Ыгу изэу, ыбгъэ дизэу Зэрэфаеу жьы къыщещэ. Уихэгъэгурэ орырэ ш1улъэгъуныгъэ пытэк1э узэпхыгъэу, гумэк1и гуш1уагъуи зэдыуеу, зэдэбгощэу щытмэ нахь хъяр мыхъужьэу, джар насыпыш1уагъэу усак1ом елъытэ. Ары гупшысэ купк1эу и1эр усэу «Джар насыпыш1уагъ» зыфи1орэм. Лирическэ героим-к1элэк1э ныбжьык1эм мэкъэ чан чэфк1э, мэкъэ лъагэк1э къе1о: Родинэу о уем, Родинэу узием, О урилъап1эу, Ежьыри уилъап1эмэ – Джар насыпыш1уагъ. Уахътэр лъэк1уатэ, щы1эныгъэм зе1эты, тикъуаджэхэр нахь фэш1ыгъэ мэхъух. Адыгэ къуаджэм ихэхъоныгъэ, ик1эрэк1агъэ, иц1ыф ш1агъомэ яорэд «Сикъоджэ к1ас» зыфи1орэ усэр. Ащ садыр щэкъэгъагъы, лэжьыгъэр щэбагъо. Унагъо пэпчъ нэхъоигъэр къехъохъук1ы: ц1ыфыр щыбэгъаш1, хьак1эр щагъэлъап1э, щагъаш1о, нэш1о-гуш1ом хэтхэу насып щы1ак1эм илъагъо пхыращы. А къоджэ к1асэр ары лирическэ героим – усак1ом ыгур, ыпсэр. Ащ игуш1уагъор ежьыри гуш1уагъо щэхъу, ащ ихахъо 248 ежьыри игонэс мэхъу. Джаущтэу т1ури лъэк1уатэх, насыпы 1уашъхьэм зэдек1ух. Лэжьэк1о губгъом зеубгъу, ащ изыкоцышъхьэ бжыбыр къеушъэ, инатрыфышъхьэ 1аблэм фэдиз. А губгъо нэхъоим щылэжьэрэ лэжьэк1о чанмэ я1офш1ак1э гур къе1эты, тхъагъуи гуш1уагъуи къыуаты, чэфыр къябэк1эу, зэгуры1о-зэдэ1ужьхэу мэлажьэх мэпсэух. Лэжьак1омэ губгъом зырапхъэ, Япсэук1эш1уи лъэшэу гугъатхъэ. Дунаим щызэлъаш1эрэ хэхъоныгъэу тихэгъэгу ыш1ыгъэмэ усак1ор арэгушхо, ар зи1эш1эгъэ ц1ыф пэрытмэ ящытхъу лъагэу е1эты, чыжьэу егъэ1у. Усак1ом илирическэ герой хьалэл, гупц1ан, бэрэчэтыгъэр ишэншапхъ, ихэгъэгу паемэ – псэемыблэжь. А гупшысэр ыпс, ыгу иусэу «Хэгъэгум паемэ» зыфи1орэм. Хэгъэгум паемэ, маш1уи, псыхъуи, пшэхъолъэ хьылъи, къушъхьэ лъэгап1и зэуи щымыхъоу ащ зэпичышт. Хэгъэгум паемэ, ищы1эныгъэ шъхьас фыри1эщтэп. Джаущтэу усак1ом илирическэ герой ихэгъэгу шъыпкъагъэрэ хьалэлыгъэрэ фыри1эу дэпсэу. Жанэм итворчествэ анахь пхырыщыгъэмэ ащыщ зэкъошыныгъэм итемэ. Тиреспубликэ ц1ыф лъэпкъ зэфэшъхьафэу щыпсэурэр бэ. Ахэмэ язэкъошыныгъэ пытэным, ахэр зэк1э зэгуры1охэу, зэдэ1ужьыхэу, п1угъэнхэм литературэр фэлажьэ. Ащ къыфаджэ усак1ом иусэхэри. Адыгэ хэкум гъэхъагъэу ыш1ыгъэхэр, тек1оныгъэу къыдихыгъэхэр – лъэпкъ пстэоу ащ щыпсэурэмэ а1э зэк1эдзагъэу агъэпсыгъ. Ащ нахь ч1ып1эшхо щызыубытырэ урыс народым зэрэфэразэр адыгэ лъэпкъым ыц1эк1э ыгу къыде1эу усак1ом къе1о: …………………………….. Зэфагъэу уи1эм тэ тык1ырэплъы, ……………………………………. Насыпыри нэфынэри ащ къыпык1ыгъ, Сэ синароды укъы1эпы1и, Зэрык1ощт гъогур къебгъэлъэгъугъ. 249 Ц1ыфыгъэм идэхагъэ о зэхэмыш1эу, о къыплъымы1эсэу, нэмык1ымэ ар ахэплъхьаныр къины хъущт, Уусак1омэ уиусэ ар къыщыбгъэлъэгъоныр ппшъэ ифэныр гражданскэ л1ыгъэу, пытагъэу, теубытагъэу пхэлъым бэк1э елъытыгъ. Къырымызэ ежь къыгъэш1агъэм ц1ыфыш1узэ къыхьыгъ, общественнэ 1офш1эгъэ инхэр ыгъэцэк1агъэх, ш1уш1агъэу и1эр бэ. А зэпстэумэ ащыщэу анахь уасэ зыфэпш1ын фаер иныбджэгъухэу Хэгъэгу зэошхом ипчэгуп1э итыхэу зыпсэ зыгъэ1ылъыгъэхэр гум зэрэримынагъэхэр, ахэмэ ящытхъу уасэ фиш1эу, ы1этэу, я1офыш1агъэ ыгъэлъап1эу зэрэпсэугъэр ары. Ик1элэгъум щегъэжьагъэу, Жэнэ Къырымызэрэ Андырхъое Хъусенрэ ныбджэгъуныгъэ пытэ азыфагу илъыгъ, тхэн 1офыми зэдыпылъыгъэх. Ау Хэгъэгу зэошхом зэк1эричыгъэх. Хъусенэ тхылъ къыдигъэк1ынэу игъо фифагъэп. Л1ыхъужъыгъэ ин хэлъэу заом щыфэхыгъ. Советскэ Союзым и Героеу Андырхъое щызэрихьагъэмрэ Хъусен ащ Хэгъэгу итворчествэрэ зэошхом яхьыл1агъэу л1ыхъужъыгъэу тхылъ шъхьаф зэритхыгъэм, къызэрэдигъэк1ыгъэм имызакъоу, иныбджэгъу гупсэу усэк1о ныбжьык1эм иусэхэри къыугъоижьыгъэх, тедзэгъу зыт1ущэ къыдигъэк1ыжьыгъэх. Иныбджэгъу ш1улъэгъу фабэу, шъыпкъэныгъэ инэу фыри1эм ар зэришыхьатым дак1оу, Хъусенэ итворчествэ тхылъеджэмэ алъигъэ1эсыгъ, ш1у аригъэлъэгъугъ, еджап1эмэ ащызэрагъаш1эу ыгъэпсыгъ. Джащ фэд, усак1оу Уджыхъу Хъалидэ, Уджыхъу Адылджэрые, Меркицкэ Рэщыдэ, нэмык1хэми яусэхэр зыдэт сборникхэу «Ягущы1и я1аши чаныгъэ» (1966) ык1и «Ахэри непэ къытхэтых» (1975) зыфи1охэрэр Жэнэ Къырымызэ къыдигъэк1ыгъэх. Жэнэ Къырымызэ иусэмэ щы1эныгъэр алъапс. Ежь усак1ом ышъхьэк1э ыщэчыгъэхэр, ынэгу к1эк1ыгъэхэр якъежьап1. Ахэмэ ащыщых зэо усэхэу ытхыгъэхэр: «Письмит1у» (1942), «Ным фак1о» (1943), «Пэ1ухъо фыжь» (1943), «Андырхъое Хъусен» (1945) зыфи1охэрэр ык1и мыхэмэ анэмык1хэри. 250 Усэу «Письмит1у» зыфи1орэр ныбжьык1ит1оу ш1у зэрэлъэгъурэмэ азыфагу заом имаш1о къыдахьи, зэк1эричыгъэ, зэпэ1апчъэ ыш1ыгъэ ныбжьык1ит1умэ язэфатх – топыр зыщыоу, лагъымэхэр зыщышъуеу, 1угъо ш1уц1эм ч1ыр зыщитхьалэрэ зэуап1эм 1ут к1алэм къытхыгъэ письмэмрэ ащ иджэуапэу пшъашъэм л1ыхъужъыгъэм, фитхыжьыгъэ зэфэшъыпкъэныгъэм письмэмрэ. яидее Псэемыблэжь- пхырищызэ, зэфэныгъэм тек1оныгъэр иеу заор ухыгъэ зэрэхъущтым игупшысэу усак1ом зыди1ыгъыр лирическэ героим ижэдэк1эу къытлъегъэ1эсы: Чъыгы т1эмыгъоу, уцым идэхэгъум Тэ тикъуаджэ сыкъыдэхьажьыщт. Мыщ дэжьым ори укъысфэчэфэу Сш1эгъэ ш1уагъэм пае угуш1ощт. А ш1ошъхъуныгъэр ары усэу «Ным фак1о» зыфи1орэм гупшысэ купк1эу и1эр. Зэмыок1ыжьрэ ш1улъэгъоу, гуфэбагъэу ным илъфыгъэ фыри1эр, ц1ыфыгъэм, гук1эгъугъэм, л1ыхъужъыгъэм ныр къежьап1эу зэря1эр мы усэм икъу фэдизэу щызэхэош1э. Дзэк1ол1 у1агъэмэ япсауныгъэ зигук1эгъу фабэк1э зэтезгъэуцожьыщтыгъэ медсестрамэ афэгъэхьыгъ «Пэ1ухъо фыжь» зыфи1орэ усэр. 3 Военнэ-патриотическэ темэ зи1э усэхэу заом илъэхъан Жанэм ытхыщтыгъэмэ ятрадицие зэоуж илъэсхэм усак1ом итворчествэ ч1ып1эшхо щеубыты. Мызэу-мыт1оу хьадэгъу псэхэхым 1ук1эгъэ усэк1о дзэк1ол1ым дэгъоу еш1э заор еми ш1уми зыфэдэр. Ащ итхьамык1агъо ежь ышъхьэк1э пэк1эк1ыгъ. Арышъ, ащ нахьыбэк1э заом итхьамык1агъо къэмыхъужьыным ылъэк1 къызэрихьэу, ищы1эныгъэ еухыфэ ижабзэк1и и1офш1энк1и усак1ор фэбэнагъ. Дунаир заом щыухъумэгъэным фэгъэхьыгъэх усэхэу «Памятник», «Нымэ яп1эшъхьагъмэ ач1элъ письмэхэр», «Сабыймэ ац1эк1э» зыфи1охэрэр ык1и мыхэмэ анэмык1хэу зэоуж илъэсхэм мамырныгъэр зитемэу усак1ом ытхыгъэхэр. Ихэгъэгу ш1улъэгъоу фыри1эр гъунэнчъэу, ащ пае зыпсэ 251 зыгъэт1ылъыгъэмэ ясаугъэт, заом имаш1о ик1эгъэстак1омэ гужъ афыуигъэш1эу, къэлэ пчэгум ит. Ащ игупшыс усэу «Памятник» зыфи1орэр. Тиц1ыфмэ ягупшысэ зэтефэ: хымэ ч1ыгуи фаехэп, ежьмэ яч1ыгуи 1эпэ залэк1э утырагъэ1эбэщтэп. Усак1ом зэри1оу, «Ар тиц1ыфмэ ягупшысэ пыт, памятникым ч1ылъмэ ар яосыет». Зилъфыгъэ зы1ихыгъэ нымэ агу лъыпсыр пытк1оу мыухыжь къыщегъэлъагъо гумэк1эу усэу «Нымэ зыхэтхэр гуч1эм яп1эшъхьагъмэ лъы1эсэу ач1элъых Жанэм письмэхэр» зыфи1орэм. Заом имаш1о къыхитхык1и, ыкъо къытхыгъэгъэ дзэк1ол1 письмэ щэнэбзыр данэм к1оц1ыщыхьагъэу ным ип1эшъхьагъ ч1элъ. Ныр ащ фэсакъы, е1эпэ1эсэк1ы, ным ар къеухъумэ, игъунэгъу к1алэр – лирическэ героир – иунэ къызэрехьэу а письмэр п1эшъхьагъым къыч1ехышъ къырегъаджэ… Письмэхэу лъфыгъэмэ, шъхьэгъусэмэ ягукъэк1ыжьэу, янэпэеплъэу къафэнэжьыгъэхэр агъаш1оу фэсакъэу нымэ, шъузабэмэ зэрахьэ, усак1ом зэри1оу, «Ч1элъых письмэхэр нымэ яп1эшъхьагъы. Агъаш1о письмэхэр шъузэбэ пчъагъэ…» Заом къыхьыгъэ тхьамык1агъомэ ягумэк1-гухэк1рэ, ащ нахьыбэрэ заор къэмыхъужьыным пае мамырныгъэр къэухъумэгъэным хэти зэрилъэк1эу, ык1уач1э къызэрихьэу фэбэнэгъэнымрэ яджэмакъэ псалъэу щыт усэу «Сабыймэ ац1эк1э» зыфи1орэри: Непэрэ тисабыйхэм дунэе насыпыр я1, Зэрэгъэчачэх бзыу быным фэдэу. Зэрэгъэчэфых ныр яорэдэу, Ухэхьагъ пш1ош1ы къэгъэгъэ хьасэ… Жэнэ Къырымызэ ипоэтическэ творчествэ анахь къыхэщэу ч1ып1э гъэнэфагъэ щызыубытырэмэ ащыщ философскэ лирикэр. Философскэ жанрэм илъхэу тхыгъэх усэхэу «Шхъумрэ жъокумрэ», «Псыхъожъый», «Бжьэ», «Т1урыт1у усэхэр» зыфи1охэрэр ык1и мыхэмэ анэмык1ыбэхэри. Мы усэмэ узяджэрэм, гупшысэ зэфэшъхьафхэр шъхьэм къетаджэх, гум щызэпэк1эк1ых, щы1эныгъэм илъэныкъо пстэумэ япхыгъэу гукъэк1-гурышэ зэмыл1эужыгъомэ уафащэ. Гущы1эм пае, «Шхъумрэ жъокумрэ» язэнэкъокъу псалъэ ц1ыф шэн-нэшанэхэр хэолъагъох, хэти зыфэдэр язэдэгущы1э 252 къыщэнафэ, ащ пэпчъ ш1уагъэу, зэрарэу, к1уач1эу зэрихьэрэр нафэ къыпфэхъу. Усэм ик1эух зэфэхьысыжь 1офыгъо зэфэшъхьафыбэмэ афэпхьын плъэк1ыщт: жъокур к1осагъэми, к1одыщтэп, ш1омык1эу къэнэщт, зык1эбгъэнэжьрэм маш1о хъужьыщт, фаби къытыщт. «Псыхъожъый» зыфи1орэ усэми а ш1ык1э-гъэпсык1эр ары и1эр – Псыхъомрэ Л1ыжъымрэ зэфаш1ырэ псалъэм усэм пкъырылъ гупшысэр къыре1отык1ы: псыхъор ц1ык1уми, уцуи гъэпсэфи имы1эу, ш1оу ыш1эщтым къогъанэ фимыш1эу, зэрилъэк1эу ыпэк1э мачъэ, ч1ыр егъэшъок1ы, лэжьыгъэр егъэбагъо, былымхэр псы 1эш1ум регъашъох, ык1уач1эк1э нэфынэр къеты, пцэжъыехэр зыщехъух, ытхыц1э тетэу хьылъэхэр зэрещэх, ипсы къаргъо сабыйхэр гуш1озэ щесых. Арэу щытми, джащ фэдиз ш1уагъэ зыпылъ Псыхъожъыем пхэнджэу дэзек1охэрэри къытхэтых: хэк1ыжъхэр хатакъо, агъэуш1оркъы, зэ1агъахьэ, инэпкъыхэр ауц1эп1ых, теплъэджэ1уплъаджэ аш1ы. Раш1эрэр гухэк1ми, рахырэр шъхьак1оми Псыхъожъыем зиукъэбзыжьзэ, зигъэчъэгъожьмэ зигъэкъэргъожьзэ, ш1ум илъагъо тетэу ыпэ регъэхъу, ц1ыфи псэушъхьи гухахъуи гуш1уагъуи афихьэу. Мы усэм гупшысабэ шъхьэм къырегъэтаджэ: ш1ум ык1и ем язехьак1омэ уалъегъаплъэ, ори узэгупшысэжьынэу уеш1ы, ш1уш1эным ылъапсэхэр гум щызэбгырещых. Усэу «Бжьэ» зыфи1орэм, ц1ык1у нахь мыш1эми, гупшысэ куу хэлъ: ш1оу пш1эрэр ык1и ар нахьыбэу зэрэпш1эщтыр ары купк1эу и1эр. «Т1урыт1у усэхэр» – гущы1эжъ, гущы1э щэрыо гъэпсык1эр я1эу, гупшысэ гъэнэфагъэхэр зэфахьысыжьых. Ахэмэ темэу я1эр: щы1эныгъэм щыхъурэщыш1эхэрэр, ц1ыфмэ ахэлъ шэн-шапхъэхэр, 1ок1э-ш1ык1э гъэпсык1эхэр ары. Ахэр зэк1э усак1ом итворчествэ къыщи1этырэ темэхэр зэфэзыхьысыжьырэ сатырит1у усэхэу щытых. Лъэпкъым ихъишъэ щыщхэм, лъэпкъ шэн-хэбзэ зэхэтык1эхэр зигупшысэ шъхьа1эу усэ мак1эп Жанэм ытхыгъэр: «Ет1э 1эбжыб», «Гущы1эжъ», «Хэбзэ дахэу тэ ти1эр джащ фэд» зыфи1охэрэр ык1и мыхэмэ анэмык1хэри. 253 Усэу «Ет1э 1эбжыб» зыфи1орэр зэманыжъ жъалымэу блэк1ыгъэм ижьыхьарзэ адыгэ лъэпкъыр ипхъахь-итэкъоу дунаим зэрэтыритэкъуагъэм изы гууз гъыбз. Тхьамык1эгъо егъэзыгъэк1э, насыпынчъэгъэ шъхьэехьыжьэжьык1э я ХIХ-рэ л1эш1эгъум тиадыгэ лъэпкъ инахьыбэр 1эк1ыб хэгъэгухэм зыгъэплъэхъухи, щы1эныгъэм хэзыгъэукъохи, аридзагъэх. гъогу Ахэр пхэндж зыгъэдэ1охъухи, тезыщагъэхэм нэлат зэрарихырэр ары стихэу «Ет1э 1эбжыб» зыфи1орэм идейнэ-художественнэ бзэпсэу и1эр. Ц1ыфэу къэхъурэр ц1ыфынк1э фаемэ, лъэк1эу и1эр зэк1э ц1ыфмэ я1офы фигъэ1орыш1эн, фигъэлэжьэн зэрэфаер ары усэу «Гущы1эжъ» зыфи1орэр къызыфаджэрэр ык1и ащ гупшысэ купк1эу к1оц1ылъыр. Щы1эныгъэм ыпсахьыгъэхэу, лъэпкъы пэпчъ рыгушхоу шэн-хэбзэ дахэхэр, дэгъухэр и1эх. Шэн-шэпхъэ ш1агъохэу, ц1ыф зэхэтык1э дахэхэу мак1эп адыгэми ахэлъыр. Джары зыфэгъэхьыгъэр Жанэм ипоэтическэ усэу «Хэбзэ дахэу тэ ти1эр джащ фэд» зыфи1орэр. Мы усэр орэдышъом ралъхьагъ, анахь орэд ш1агъоу ти1эмэ ащыщы хъугъэ. 4 Жэнэ Къырымызэ ипоэтическэ творчествэ анахь къахэщырэмэ ащыщ к1элэц1ык1ухэм апае ытхыгъэхэр. Къытк1эхъухьэрэ ныбжьык1эхэм ясабыигъом щегъэжьагъэу емрэ ш1умрэ ягулъытэ тефэу, дэгъоу еджэхэу, гъэсэныгъэм пыщагъэхэу, л1эхъупхъэхэу, чанхэу, 1офш1эныр нэутхэхэу, ш1у алъэгъоу, гулъытэгъош1ухэу, а1э ек1оу, шъыпкъа1охэу, зафэхэу, к1эк1эу п1он хъумэ, ц1ыфыгъэ ин я1эу п1угъэнхэр ары Жэнэ Къырымызэ к1элэц1ык1ухэм апае ытхыгъэ усэ пстэуми идейнэ- художественнэ купк1эу ак1оц1ылъыр. К1элэц1ык1у 1ыгъып1эхэм, ублэп1э классхэм япрограммэ ч1ып1э ин ащаубыты Жанэм иусэхэм. Жэнэ Къырымызэ ик1элэц1ык1у усэхэм 1ушыгъэу ахэлъым, щы1эк1эгъэпсык1э-къэ1ок1э баигъэу я1эм яш1уагъэк1э тхылъ пстэури урысыбзэк1э зэрадзэк1ыгъэх, тихэгъэгу ис лъэпкъ зэфэшъхьафхэм абзэк1и бэк1ае зэрадзэк1ыгъ. Ащ фэдэх, гущы1эм пае, «Апэрэ къэгъагъ» зыфи1орэ тхылъыр 254 армяныбзэк1э, «Тыдэ щы1а сицуакъэ» зыфи1орэ тхылъыр казахыбзэк1э къыдэк1ыгъэх. К1элэц1ык1ухэм, сабый дэдэхэм апае Жанэм ытхыгъэхэм ащыщыбэхэр орэдышъохэм аралъхьагъ. Сабыибзэм зыкъыригъэт1ат1эу, сабый макъэр ылъэк1эу орэд гъэш1эгъоных ахэр. К1элэц1ык1умэ ягумэк1 зигумэк1эу, ахэмэ ягупшысэ зигупшысэу, гукъэбзагъэрэ гуфэбагъэрэ афызи1эу адыгэ усак1охэмк1э апэу зыц1э къеп1онэу зытефэрэр къызэрэгуры1орэм, Жэнэ Къырымыз. зэрилъэгъурэм ык1и К1элэц1ык1ум зэрэзэхиш1эрэм дунаир пэблагъэу Къырымызэ иусэхэр гъэпсыгъэх, к1элэц1ык1умэ ягонэсэу, зы1эпищэхэу, ятемэк1и яжабзэк1и ахэр зэгъэк1угъэх. К1элэц1ык1умэ ясабыигъом щегъэжьагъэу емрэ ш1умрэ зэхаш1ык1эу, еджэным фэщагъэхэу, 1офш1эныр ш1у алъэгъоу, а1э ек1оу, чанхэу, шъыпкъа1охэу, ц1ыфыгъэр яшэн-шапхъэу ахэр п1угъэнхэр ары Къырымызэ к1элэц1ык1умэ афэгъэхьыгъэ усэу ытхыгъэмэ идейнэ-художественнэ лъапсэу я1эр. Еджэным егугъурэмэ, 1офш1эныр ш1у зылъэгъурэмэ, ц1ыфыгъэ дахэ къызхафэрэмэ ясурэтхэр 1упк1эу гуфэбэныгъэшхо афыри1эу усак1ом етхых «Сятэ шофер», «Сиш1уагъэ къэсэгъак1о», «Сэ л1эбланэу зысэгъасэ» зыфи1орэ усэхэр ык1и мыхэмэ анэмык1ыбэхэри. К1элэц1ык1умэ афэгъэхьыгъэу Къырымызэ ытхыгъэ усэмэ сабый чэфыгъо-псынк1агъор нахьыбэрэмк1э янэшан, ахэмэ образэу, къэ1ок1э амалэу ащыгъэфедагъэхэр псэушъхьэмэ къызэрык1ох, ягъэпсык1э-ш1ык1эмэ, гуры1огъош1ух, природэм исурэт бзыумэ, зэфэшъхьафмэ, к1элэц1ык1умэ я1ок1э-ш1ык1эхэм, язек1ок1э-гъэпсык1эхэм, ахэр янэ-ятэмэ, янэжъ-ятэжъмэ зэрафыщытхэм яхъыл1агъэх. Природэм щыхъурэ- щыш1эхэрэр, дунаим игъэпсык1э горэхэр ц1ык1узэ ц1ыфым къыгуры1охэу ригъажьэмэ, игулъытэ чаны хъунымк1э, иакъыл хэхъонымк1э иш1огъэшхо къызэрэк1орэм ына1э тыригъэтызэ иусэхэр усак1ом етхых. К1элэц1ык1умэ афэгъэхьыгъэ усэмэ гупшысэ купк1эу ак1оц1ылъыр ахэмэ яапэрэ пшъэрылъэу еджэным егугъунхэм, 1офш1эным а1э ек1уным зыфагъэсэным игъэсэпэтхыд ары. Усак1ом шъхьаихыгъэу мыр дэгъушъ, 255 моущтэу зегъас, мыр дахэшъ, уиш1ык1э-гъэпсык1эмэ, уигупшысэмэ ахэрэлъ ы1озэ, итхылъеджэ ц1ык1умэ агурегъа1о. К1элэц1ык1у 1орыш1эмэ, хъупхъэмэ, 1офш1эныр зик1асэмэ ящытхъу ащ игуапэу е1эты. «Пшъэшъэ хъупхъэ ти Хъаные» зыфи1орэ усэм усак1ом щетхы: Къыра1омэ, лъэтемытэу Псы ешъощтым псы къыреты, Сыдрэ 1офк1и быным де1э, 1энэ ш1ыгъом а1эпы1э. Ц1ыфыр исабыигъом дебгъэжьэнышъ дахэмрэ 1аемрэ, дэгъумрэ дэимрэ, ш1умрэ емрэ, тэрэз-мытэрэзыр, ек1у-емык1ур къыгуры1оу, ахэр зэхигъэушъхьафык1ынхэ ылъэк1эу ебгъэсэныр мэхьанэшхо зи1э 1офыгъоу щыт. Е нэмык1эу къэп1он хъумэ, нравственнэ шапхъэхэр къызэрэбгуры1он фаем ылъапсэхэр сабый ц1ык1умэ язэхэш1ык1ы хэлъхьэгъэнхэ фае. «Сшыпхъу ц1ык1у и1энат1» зыфи1орэ стихым хэт Саидэ: Уни 1эгуи дэк1эрак1эу, Уц къэгъагъэ бэу къегъэк1ы. Афэ1азэшъ егъэбагъох, Зылъэгъурэм егъэш1агъох. Ащ фэд, Бибэ ц1ык1ум фэгъэхьыгъэ усэм къыще1о орэдыр ащ зэрик1асэр, орэд къэ1оныр ш1у зэрилъэгъурэр. Пшъэшъэжъыеу Бибэ Еш1эшъ орэдыбэ, – Пшъэшъэ орэды1ор, – Ц1ык1уи ини ра1о, - къыще1о «Орэды1у» зыфи1орэ усэм. «Чемпион ар хъущт» зыфи1орэ усэм хэт Болэт спортсмен хъуным зыфегъэхьазыры. Ащ Жьырытэджыр ик1ас, Нэф зэрэшъэу лъэтет, Хьылъэ1этэу зегъас. 256 К1элэц1ык1умэ ахэтых пц1ыусхэр, шъхьахынэхэр, к1элъэшъу- фэмыфхэр, бакъмэр-бгъакъэхэр. Ахэмэ афэдэмэ усак1ор аблэплъырэп, елъэгъух, икъэлэмыпи афегъазэ. Ахэр шъхьаихыгъэу къыще1ох усэхэу «Бубэ изек1уак1», «Зэшит1умэ тхылъит1у къафащэфыгъ» зыфи1орэмэ ык1и нэмык1ымэ. Зэныбжьык1эми, к1элэц1ык1ухэр творческэу щыгъупшагъэп, ыпкъ зэуцуми ахэмэ апае Жэнэ ренэу Къырымызэ тхагъэ. Ахэр иныбджэгъухэм фэдэу ицыхьэш1эгъухэу, сэмэркъэу щхы шъабэр хэлъэу адэгущы1э. Ащ фэдэу к1элэц1ык1умэ усак1ор ыгук1и ышъхьэк1и зэрапэблагъэр ары ащ исатырмэ художественнэ к1уач1эрэ гуфэбагъэрэ къахэзылъхьэрэр. Природэм къыщыхъурэ-щыш1эрэм («Къещхы», «Илъэсым имазэхэр»), псэушъхьэмэ, къолэбзыумэ («Тхьак1умк1ыхь», «Бэджэжъый», «Чэтыур», яхьыл1эгъэ «Къэрэухэр», ш1эныгъэхэр нашхъор») «Пц1эшхъо к1элэц1ык1умэ ящы1эк1э-псэук1эмэ арегъэгъоты, ягулъытэ зыкъырегъэ1эты, язэхаш1э хахъо феш1ы, гукъабзэхэу, ц1ыфыш1ухэу зэрэхъунхэм афещэх. Ащ имызакъоу, к1элэц1ык1ухэр поэзием фэщагъэхэу, ар ш1у алъэгъунэу егъасэх, абзэ еукъэбзы, егъэчаны, егъэбаи. Гущы1эжъмэ, къоджэхь-къоджэшхмэ к1элэц1ык1ухэр ащегъэгъуазэх. Усак1ом иусэмэ нахьыпэрэ адыгэ усак1эр ащегъэфедэ: зы сатыр к1эухыр къык1элъык1орэ сатырым рифмовать дэхъуныр («Тхьацур сэпшэ, тхьацур сэфы, бзыуцыфэу ар фыжьыбз»), сатыр к1оц1ым макъэхэр щызэпэжъыужьынхэр, рифмэ хэлъыныр(«Чъэпым чъыгмэ апехъэ»), мыхэмэ анэмык1хэри. Жэнэ Къырымызэ адыгабзэк1и урысыбзэк1и к1элэц1ык1умэ апае тхылъыбэ къыдигъэк1ыгъ. Ахэмэ ащыщых «Жъогъо плъыжь», «Зэныбджэгъу ц1ык1ухэр», «Тэтэжъырэ к1элэц1ык1ухэмрэ», «Апэрэ къэгъагъ», «Сыд пае», нэмык1хэри. 5 Ным нахь лъап1э хъужьырэп, хъунэуи къыфэтэп. Ащ игук1эгъу, ащ иш1улъэгъу, мычъэкъожьырэ псынэк1эчъ. Арэу зэрэщытыр ары Къырымызэ 257 итворчествэ ным итемэ ч1ып1эшхо зык1ыщиубытырэр. Ным игуфэбагъэ л1ыгъэ ык1и ц1ыфыгъэ шапхъэу бэрэ зэрэхъурэр Жанэм иусэмэ къаща1о («Бзылъфыгъэмэ ядахэ сэ1о», дэжьы «Сянэ сыкъек1ыжьы», поэмэу «Тянэхэр», нэмык1хэри). Усак1омрэ ащ илирическэ геройрэ язэтефи язэтек1и ащызэхэош1э Къырымызэ иусэхэм. Ау, ащи изакъоп лирическэ героир усак1ом иц1ыфыгъэ, инравственнэ шапхъэмэ бэк1э зэрялъытыгъэри усэхэм нафэ къаш1ы. Къырымызэ илирическэ герой ыгу ш1ум, дэхагъэм, нравственнэ къэбзагъэм афызэ1ухыгъ, усак1ор а темэм, инымэ афэгъэхьыгъэми, ц1ык1умэ афэгъэхьыгъэми, фэчэфэу къытегущы1э, ау щы1эныгъэр дэгъу зак1эу зэхэтэп, шъоум фэдэу 1эш1у зэпытэп. Щы1эныгъэм мак1эп еу, мыхъо-мыш1эу, дыджыгъэу хэлъыри, имаш1о узэригъэфабэрэм фэдэу, уистэуи къызэрэхэк1ырэр. Ахэмэ яхьыл1агъэх сэмэркъэу, к1энэк1элъэ усэхэу Жанэм ытхыгъэхэр. Ащ фэдэ усэмэ усак1ом ащеумысых шэн дэйхэу шъугъоныр, бзэгухьыныр, ежь ерыуаджэу, псэун-лэжьэным зыщызыдзыеу, ау нэмык1ымэ къалэжьырэмк1э ищы1эныгъэ зыгъэпсын зимурадхэр, дахэу зифапэмэ, зигъэк1эрак1эмэ, зищагу дэмыхьэрэм ихьэ ыгъэхьакъоу 1офидэлъи имы1эу чэщуж нэсы къэзыц1элъыхьэхэрэр. А усэхэм поэтым шъхьасынчъэу ер ащеумысы, ш1ур къащеухъумэ. 6 Къырымызэ иусэхэм ащыщыбэхэм сюжэт гъэнэфагъэхэр я1эх. Ахэмэ ащыщхэм игъэк1отыгъэу къырагъэлъэгъук1ы адыгэ лъэпкъым ихэбзэбзыпгъэхэр. Аущтэу к1эзыгъэнчъэу лъэпкъ хэбзэ-зек1уак1эхэр къы1отэн фаеу зыш1ырэми лъапсэ и1: 1эк1ыб къэрал къик1ыгъэ, е нэмык1 лъэпкъ илъык1о горэ усак1ом гъогогъу къыфэхъу, ар къеупч1ы адыгэ лъэпкъыр зыфэдэм щигъэгъозэнэу. Ныбджэгъум иупч1э иджэуапэу усак1ом къе1уатэ илъэпкъ зыфэдэр. Ащ фэдэх, «Гъогогъум джэуапэу естыгъэр», «Хьахъуратэм итхыд» зыфи1охэрэр. 1эк1ыб хьэк1э куп игъусэу Хьахъуратэм ыц1эк1э щыт урамым техьэхэшъ къалэм зыщагъэгъуазэ, урамым ыц1э зыхьырэм 258 къык1эупч1эх, ащ иджэуапэу адыгэ лъэпкъым илъфыгъэ ш1агъоу Хьахъуратэм идунай къырык1уагъэр усак1ом къе1уатэ. Зэфэусэхэр мымак1эу Къырымызэ ытхыгъэх. Ахэр самодеятельнэ кружокхэм къоджэ клубхэм, культурэм иунэхэм игъэк1отыгъэу ащагъэфедэщтыгъэх. Ащ фэдэх «Сянэ зыфэе нысэр», «Сянэ зыфэе махъулъэр», «Дзэк1о к1алэм иорэд», «Пшъашъэм иджэуап» (Зы орэдышъом илъэу орэдит1ури къа1о), «Сыкъызэхэпш1ык1ырэба о», «Дэхэнагъо иорэд», «Пшъашъэхэр тэ шъукъытаж», «К1алэхэр, шъо тышъожэщт» ык1и ахэмэ анэмык1ыхэр. Гуш1уагъом гухэк1ыр пщагъоу къытеоу, щы1эныгъэм игууз, игутео итехьэ-тек1хэр а орэдхэм ащызэхэош1эх, гурышэ-гупшысэхэм зарагъэ1эты, зарагъэушъомбгъу. Философскэ, Къырымызэ ушъый, ытхыгъэх. гые, умыс «Сатирэмрэ усэ зэтек1-зэфэшъхьафхэр юмэрымрэ», «Сэмэркъэухэр. Щэбзащэхэр», «Щхэны ык1и гъэны», «Сатирэмрэ сэмэркъэумрэ» – поэтым итхыгъэ зэфэшъхьафхэм хэгъэушъхьафык1ыгъэхэу къадэхьагъэх. Ахэм ер ащеумысы, ащеушъхьак1у, ш1уш1эным къащыфаджэ… 7 Ныбжьык1агъэр, ц1ыфыгъэ дэхагъэр, ш1улъэгъу къабзэр ятемэу усабэхэр Жанэм ытхыгъэх. «О унит1у», «Сижъуагъу», «Сэ сынэк1э зэк1э къыоплъыгъэемэ», «Сэрк1э тыгъэу унэфын» ык1и ахэмэ анэмык1ыбэхэр. Мыхэр зэк1э гум иорэдых. Мы усэмэ ш1ык1э-гъэпсык1эу я1эр зы, ныбжьык1эхэм яш1улъэгъу дахэ икъэргъуагъэ, ифэбагъэ ащызэхэош1э, гур аукъэбзэу, дэхагъэм, ш1угъэм уфащэу к1оч1э гъэш1эгъон, к1оч1э лъэш къыпхалъхьэу лъэк1 ахэлъ. Мыхэри поэтым инэмык1ырэ усабэхэри композиторхэм орэдышъохэм аралъхьагъэх. Лъэпкъым къырык1уагъэм, лъэпкъ шэн-хэбзэ дахэхэм яхьыл1эгъэ гупшысэхэр л1эш1эгъухэм ныбжьык1эу адыгэхэм къытк1эхъухьэхэрэм ящы1эныгъэ аригъэш1ыным, гупшысэ тапэрэ зэфэхьысыжьэу щызэ1уагъэк1агъэр тинепэрэ к1алэхэм ахилъхьаным мыпшъыжьэу 1оф диш1агъ Къырымызэ. 259 «Ет1э 1эбжыб», «Гущы1эжъ», «Хэбзэ дахэу тэ ти1эр джащ фэд» ык1и ахэмэ анэмык1ыбэхэр ащ ишыхьатых. Л1эш1эгъу пчъагъэмэ апсыхьагъэу, сыд фэдэ уахътэк1и жъы мыхъущт адыгэ лъэпкъ шэн-шапхъэхэр, ц1ыф зэфыщытык1э дахэхэр щызэхэугъоягъэу къыщытыгъэх усэу «Хэбзэ дахэу тэ ти1эр джащ фэд» зыфи1орэм. Мыр орэдышъо дахэ ралъхьагъ, бзэ пчъагъэк1э зэрадзэк1ыгъ, анахь орэд ц1эры1оу адыгэмэ я1эмэ зэу ащыщ. Жэнэ Къырымызэ итворческэ к1уач1э инэфи ифаби алъы1эсыгъ композиторхэу Тхьабысымэ Умарэ, Натхъо Джанхъоты, орэды1охэу Сэмэгу Гощнагъо, Жэнэ ныбжьык1абэхэми. Къырымызэ Нэфсэты, Ахэмэ итворчествэ Шъэожъ Розэ, ахэмэ яталант къэгъагъэу къэк1уап1э афэхъугъ, къак1элъык1огъэ зыкъызэ1уихынымк1э непэ къызнэсыгъэми къык1имычэу лъэпкъ музыкальнэ культурэм поэтым ыц1э щэнэфы, щэжъынчы. Поэтым ипсэлъэ псыхьагъэхэр а орэдхэм псыор къаргъоу ащэуалъэх, ц1ыфыгухэм алъы1эсырэ, агу рихьырэ, зэлъаш1эрэ, къызэлъа1орэ орэдхэу хъугъэх. 8 Жэнэ Къырымызэ прозэк1и тхэщтыгъэ. Литературнэ творческэ гъогум апэу зытехьэм огъу-огъоу очеркхэр, рассказхэр Жанэм ытхыщтыгъэх, ау я ХХ-рэ л1эш1эгъухэм ия 70-рэ илъэсхэм прозэк1э тхэныр ыгъэлъэшыгъ. Апэу ар зэпхыгъэу къежьагъэр иныбджэгъу ныбжьык1эу, усэк1о гъэш1эгъонэу, гугъэп1абэ къэзытыщтыгъэ илъэс 20 нахь зымыныбжьыгъэ Андырхъое Хъусенэу Хэгъэгу зэошхом л1ыхъужъэу щыфэхыгъэр ары. Андырхъое Хъусенэ л1ыхъужъыныгъэу, псэемыблэжьыныгъэу зэрихьагъэм ехьыл1агъэу мак1эп типисательмэ, типоэтмэ, тикомпозитормэ усэу, поэмэу, орэдэу, очеркэу, повестэу атхыгъэхэр. Усэк1о-л1ыхъужъым фэгъэхьыгъэ темэр апэрэу адыгэ литературэм къыщызы1этыгъэмэ, 1оф дэзыш1агъэмэ Жэнэ Къырымызэ ащыщ. Зэк1эмэ апэу ноябрэм и 7-м 1944-рэ илъэсым хэку гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» Къырымызэ истихэу «Андырхъое Хъусен» зыц1эр къыхиутыгъ, ипоэтическэ сборникэу «Тимафэхэр» зыфи1оу 1951-рэ илъэсым 260 къыдэк1ыгъэм къыдигъэхьагъэх джы зэк1эми зэлъаш1э хъугъэ орэдэу Хъусен ехьыл1агъэр ык1и поэмэу «Андырхъое Хъусен» зыфи1орэр. Ыпшъэк1э зэрэхэдгъэунэфык1ыгъэу, ежь Андырхъое Хъусен инасып къыхьыгъэп итхылъ къыдэк1ыгъэу ылъэгъунэу. Ау ар иныбджэгъоу Жанэм ыужым зэш1уихыгъ. зэфэшъхьафмэ Андырхъое Хъусен къыхаутыгъэхэр, иусэхэу гъэзет, къыхамыутыгъэу журнал щы1эхэри къыугъоижьыхи, тхылъ шъхьафэу «Сэ сирэд» ыц1эу 1946-рэ илъэсым къыдигъэк1ыгъ. Ащ къык1элъык1уагъэх «Орэд къэс1ощт» (1971), «Сыпсэоу сышъулъыт» (1976) зыфи1охэрэр. Иныбджэгъу гупсэ пае ыш1агъэм, 1офэу зэш1уихыгъэм Къырымызэ егупсэфыл1агъэп: игупшыси игумэк1и, итворческэ к1уач1и ащыщ хъугъэ л1ыхъужъым иобраз. Ар нахь 1упк1эу къэтыгъэным, ц1ыфмэ зэлъягъэш1эгъэным дэшъхьахыгъэп, ренэу 1оф диш1агъ, документальнэ повестэу «Андырхъое Хъусен» зыфи1орэр тхылъ шъхьафэу 1970-рэ илъэсым къыдигъэк1ыгъ. Повестыр урысыбзэк1э зэдзэк1ыгъэу 1974-рэ илъэсым Москви, Краснодари къащыдэк1ыгъ. Повестым техыгъэу спектаклэ агъэуцугъ. Андырхъое Хъусен унагъоу къызэрыхъухьагъэр зыфэдэр, ащ бэрэчэтыгъэу илъыгъэр, иц1ык1угъом къыщегъэжьагъэу шэн-зек1уак1эхэу хэлъыгъэхэр, иеджэк1агъэр, стиххэр зэритхыщтыгъэр, л1эбланэу фашистмэ язаозэ зэуап1эм зэрэщыфэхыгъэр, нэмык1эу къэп1он хъумэ, щы1эныгъэ гъогу к1эк1эу, ау гъогу нэфэу къык1угъэр ары мы повестым къэгъэлъэгъонкъи1отык1ын лъапсэу ык1и купк1эу и1эр. Андырхъое къыфаджэ, уфеп1у. Хъусен Ежь итворчествэ ышъхьи ыгуи зэкъошыныгъэм ар алъапсэу, зэпымыоу игъаш1и ар къыщиушыхьатыгъ, ыц1э зэкъошыныгъэм, тек1оныгъэм ябыракъы хъугъэ, ныбжьык1эмэ жъогъогъуазэ афэхъугъ. Ар нафэу къэзыушыхьатырэ хъугъэш1агъэхэр мымак1эу повестым къыщытыгъэх. Щы1эныгъэ шъыпкъагъэу повестым пкъырылъыр ахэмэ къа1эты, эмоциональнэ зэхэш1э ини уагъэш1ы, 261 дзэк1ол1-л1ыхъужъым, дзэк1ол1-усак1ом, ц1ыф зафэм, ц1ыф гукъабзэм исурэт уанэ1у къырагъэтаджэ. Ныбджэгъум ехьыл1эгъэ прозэм къык1элъык1уагъэх рассказхэр зыдэт тхылъэу «Шапсыгъэ хьаблэ къыщыхъугъэхэр» (1977), «Шапсыгъэ хьаблэхэр жъы хъухэрэп» (1980) зыфи1охэрэр. Поэтыр зыщымы1эжь ужым урысыбзэк1э «Свадьба с женихом» зыфи1орэр Москва 1984-рэ илъэсым ык1и «Короткий разговор» зыфи1орэ тхылъыр Мыекъуапэ 1987-рэ илъэсым къыщыдэк1ыгъэх. Тыкъэзыуцухьэрэ дунаим фыщытык1эу фыти1эм, ц1ыфыгъэ шэнхэм яхьыл1эгъэ 1офыгъо инхэр рассказ к1эк1хэм Жанэм къаще1эты. А гупшысэ шъха1эхэм художественнэ къэгъэлъэгъок1э амал къащыфегъоты рассказэу «Алэджыкъо игъэсэпэтхыд», «Гумыпсэф», «Елмызэ ибзыухэр», «Нандахэ ыкъо зэрэ1ук1агъэр», «Гъогубгъум 1ут саугъэтыр» ык1и ахэмэ анэмык1ыхэм, а гупшысэ шъхьа1эм изехьак1ох ц1ыф ш1агъэхоу Алэджыкъо, Ельмызэ, Мэджыдэ, Ерыстэмы, Нандахэ яобрэзхэу къытыхэрэр. Ахэмэ нафэ къаш1ы авторым ихудожественнэ идеал зыфэдэр, а геройхэм яшэн-нэшанэхэм, ядуховнэ дунаи щыщ шъыпкъэу хэуцох ежь авторым иеплъык1эхэр, ымакъэ, изэхаш1эхэр. А ц1ыфыш1ухэр шъыпкъэм илъыхъуак1ох, зэфагъэм икъэухъумак1ох, ем пэш1уек1ох, непэ зэрэщы1эхэм къыщымыуцухэу, неущ дунаим къырык1ощтым егъэгумэк1ых, ащк1э пшъэдэк1ыжь ахьы. Лъэпкъым зэ1уигъэк1эгъэ шэныш1ухэр ахэмэ ахэлъ, ук1ытэшхо я1, ц1ыфыгъэшхо зэрахьэ. Ш1угъэм, дэхагъэм изехьак1охэм, иухъумак1охэм ш1узак1эу афэгъэхьыгъэх зэхэлъэп ны1а тхылъхэм щы1эныгъэр. адэхьэгъэ рассказхэр. Дэубэдашхэхэр, Ау бзэгухьэхэр, тыгъуак1охэр, ежь ышъхьэк1э зыфэе т1эк1у горэ къыдэрэхъуи дунаир къутэжьыгъэк1и ымыгъэгумэк1ыхэрэр – бэ зэмышъогъу пыдзафэу джыри щы1эхэр. Ахэми яфэшъошэ нэпэшъуао арехы Жанэм ирассказхэмк1э. «Е пш1эу ш1у ущымыгугъу», «Хьэрам», «Ц1ыфыгъэр пщыгъупшэмэ» зыфи1орэ рассказхэр ем утын рахэу, ш1ум иджэмакъэ ахэ1ук1эу тхыгъэх. А пстэухэм авторым ымакъэ ащызэхэохы, зыфаеу зык1энэц1ырэр ащызэхэош1э – ар зэк1эмэ ук1ытэ дахэ, ц1ыфгъэ ин ахэлъыныр, зэк1эмэ ш1у аш1эным ак1уач1э 262 фагъэлэжьыныр ары. Хэти ш1у ыш1эным пылъэу, непэ зытетым нахьи неущы нахьыш1у зэрэхъуным тегъэпсыхьагъэу зыдэлэжьэжьмэ, джащыгъум, дунаир нахь го1у, нахь дахэ, нахь нэфынэ хъущт – джары купк1эу Жанэм итхыгъэмэ апхырыщыгъэр. ********** Ц1ыфыгъэ дэхагъэ зехьэгъэным, ш1у ш1эгъэным итамыгъэу щытыгъ ежь Къырымызэ ышъхьэк1э. Къырымызэ иц1ыфыгъэ ин, игук1эгъу фабэ къэзыушыхьатырэмэ ащыщ тхэк1о ныбжьык1эхэу заом хэк1одагъэхэм, е у1агъэу ателъым зэоужым ил1ык1ыжьыгъэхэм ятхыгъэхэр къыугъоижьыхи, т1огъогогъо къызэрэдигъэк1ыгъэхэр. Гъэзет, журнал нэк1убгъохэм ащылъыхъозэ, «сэ ситворчествэк1э си1офш1эн зэтыре1ажэ, пэрыохъу къысфэхъу» ымы1оу, пшъы ымыш1эу а лъэхъаным Жэнэ Къырымызэ 1офыбэ ыш1агъ. Жэнэ Къырымызэ илитературнэ – творческэ ык1и иобщественнэполитическэ 1офш1агъэхэм народым осэшхо афиш1ыгъ. Орденхэу Трудовое Красное Знамя, «Знак Почёта» зыфи1охэрэр, медалыбэхэр къыфагъэшъошагъэх. РСФСР-м культурэмк1э изаслуженнэ 1офыш1ац1эр ык1и Кубанскэ комсомолым илитературнэ премиеу Н. Островскэм ыц1эк1э щыт лауреатыц1эр къыфаусыгъэх. Мамырныгъэм ифэбэнэнк1э 1офыбэу ыш1агъэхэм афэш1ы нэпэеплъ медалэу «Борец за мир» зыфа1орэр къыратыгъ… Поэтыр ежь ышъхьэк1э тхэмытыжьми иусэ тхылъхэр тигъогогъоу тигъусэх, тиупч1эжьэгъух, тш1эрэ 1офхэм къаддыхэлажьэх. Ахэмэ къахэтэджык1эу поэтым иджэмэкъэ жъынч зэхэтэхы, ттхьак1умэ ит, поэтыр, ащ итхыгъэ ш1агъохэр тигупшысэ, тизэхаш1э ащыщы хъугъэх. Усэк1ошхор зэрэтилъап1эм ишыхьатэу Афыпсыпэ къоджэ советым ибиблиотекэ, къуаджэм изыурамы ащ ыц1э ахьы… Ары, ц1ыфым иш1уш1агъэ к1одырэп. Ежь щымы1эжьыми ш1уш1агъэу ылэжьыгъэр ц1ыфхэм агъэк1одырэп, агъэлъап1эу къаухъумэ, ягъэш1эгъогу щызыдахьы. Джащ фэдэу 263 зиш1уш1агъэ уасэ фаш1эу, агъэлъап1эу, къаухъумэу, ящы1эныгъэ гъогу щызыдахьырэмэ зэу ащыщ адыгэ усак1оу, лъэпкъым ижэбзэ амал лъэныкъо зэфэшъхьафыбэхэмк1э зипсалъэ къэгъагъэу щыкошэгъэ Жэнэ Къырымызэ. Гъэз. «АМ», 2009, мартым и 7. 264 ТАНКИСТ – Л1ЫХЪУЖЪ, ДРАМАТУРГ ГЪЭШ1ЭГЪОН, Ц1ЫФ Ш1АГЪУ Адыгэ культурэм, литературэм, лъэпкъ сценическэ искусствэм илэжьэк1о хьалэлэу, ш1уш1эгъабэ къызык1эныгъэу Шъхьаплъэкъо Хьисэ щы1агъэмэ, мыгъэ ьшыбжь ильэс 90-рэ хъущтыгъагъэ. Май маз, гъатхэм ик1эух маз, гъэтхэ чъы1этагъэри гъэмэфэ фабэри щызэдыхэт. Дунаем анахь идэхэгъум имаз. Уцы къашхъор алырэгъоу ч1ым теубгъуагъ, чъыгыхэр къэгъагъ, къэгъагъ тэдык1и. Ащ фэдэ лъэхъаным укъэхъуныри дэгъуба?! Ау ащи изакъоп. Пчъагъэхэм зэтефэк1э гъэш1эгъонхэр, умэхъыгъэ 1оф хэлъым фэдэу, къыхэк1ых. Джащ фэдэ гупшысэ шъхьэм къимыхьан ылъэк1ырэп Шъхьаплъэкъо Хьисэ къызыхъугъэ мафэм утегущы1э зыхъурэм. Ц1ыф пстэуми зэдырямэфэк1ым о пшъхьэк1э уимэфэк1и тефэныр гуш1огъо зэтет. Ащ фэдэу зырыз дэд къызэрэхэк1ырэр. Тихэгъэгу ишъхъафитыныгъэ къаухъумэзэ, зыфэдэ къэмыхъугъэ псэемыблэжьыныгъэ зэрахьэзэ, Тек1оныгъэр тиц1ыфхэм къызыдахыгъэр — жъоныгъуак1эм и 9-р — тианахь мэфэк1ышху т1омэ тыхэукъонэпщтын. А мэфэ дэдэм тефэ дзэк1ол1 л1ыхъужъэу, адыгэ лъэпкъ культурэм илэжьэк1ошхоу, драматург 1эпэ1асэу Шъхьаплъэкъо Хьисэ Къахьирэ ыкъор къызыхъугъэ мафэри. Шъхьаплъэкъо Хьисэ ыгъэш1агъэр бэп, ау пэк1эк1ыгъэр мак1эп, ыш1агъэр т1эк1у-шъок1оп. Тихэку исхэм ямызакъоу, тыдэ щыпсэурэ адыги ыш1эу, зиш1уш1агъэ чыжьэу нэсыгъэ ц1ыф ц1эры1оу ар щытыгъ. Тыркуем, Сирием, Иорданием, Америкэм къарык1ыгъэ гуфэбэныгъэ ин зыхэлъ письмабэ ащ иархив къыхэнагъ. Хьисэ ш1улъэгъуныгъэ-лъытэныгъэу 1эк1ыб адыгэхэм къырахыщтыгъэр, уасэу, лъытэныгъэу къыфаш1ыщтыгъэр къэзыушыхьатырэ зы щысэ мы ч1ып1эм къыщысхьы сш1оигъу. Ик1ыгъэ л1эш1эгъум къытхахьэхэу, ия 70-рэ тахахьэхэу илъэсхэм къащегъэжьагъэу едгъэжьэгъагъ турист хэхэс гъогук1э. адыгэхэр Лъэпкъ зэрэш1эжьынымк1э, зэрэгъотыжьынымк1э ащ мэхьанэшхо и1агъ, ау къин 265 бэк1айи къыхэк1ыщтыгъэ: Мыекъуапэ ипчъэ егъэтыгъагъ, занк1эу къэк1онхэ фитыгъэхэп, чэщ щырахын фитыгъэхэп. Краснодар къыщыуцухэти, хьак1эщхэм арысыщтыгъэх. Зи1ахьыл къэзыгъотыжьыгъэхэу ахэм адэжь к1уагъэхэми чэщым къэтынхэ фитыгъэхэп, охътэ гъэнэфагъэк1э Краснодар хьак1эщым къагъэзэжьын фэягъэ. Джарэу гъэпытэгъагъэ адыгэ хэхэсхэм якъэк1он, язещэн. Ар зэрэмытэрэзыр тш1эу, зэрэжъалымыгъэр къыдгуры1оу, ау зи хэтш1ыхьан тымылъэк1эу тыхэтызэ, 1984-рэ илъэсым мэкъуогъум и 8-м пшъэрылъ къысфаш1ыгъ Краснодар сык1онышъ, Иорданием и Адыгэ ш1уш1э хасэ турист гъогук1э къыгъэк1огъэ нэбгырэ 75-р Мыекъуапэ къэсщэнэу, пчэдыжьым сыхьатыр 11-м блэмык1эу Союзхэм я Унэ къынэзгъэсынхэу. Къак1охэрэм а1ук1эщт, адэгущы1эщт 1эшъхьэтетхэр а уахътэм ехъул1эу а ч1ып1эм къек1ол1эщтых. Такъикъ пэпчъ гъэнэфагъэу тынэсыгъ, 1офыр зытетыр яс1уи, зыкъагъэхьазырыгъ. Ныбжь зи1эхэм язакъоп, сабыйхэри ягъусэх. Сыдэу щытми, амал зэри1эу дгъэпсынк1и тыкъежьагъ. Купмэ япащэу, Адыгэ ш1уш1э хасэм итхьаматэу Тыгъужъ Хьумэр къы1уагъ; «Сэ хасэм пшъэрылъ къысфиш1ыгъ сымыгъэцэк1энэу амал имы1эу Шъхьаплъэкъо Хьисэ икъашъхьэ тытехьанышъ, джыназэ тетш1ык1ынэу. Арышъ, Пчыхьал1ыкъуае тыдырек1ок1ынышъ, сипшъэрылъ згъэцэк1эн фай». Уахътэ зэрэщымы1эр, къытажэхэ зэрэмыхъущтыр с1уагъэкъэс1ожьыгъ шъхьае, езгъэштэн слъэк1ыгъэп сыд зысэ1уи. «Иорданием сыкъик1и мыщ нэс сыкъэк1уагъэу, лъэбэкъу заулэк1э сык1омэ сызынэсыщт 1офыгъор сымыгъэцак1эу, олахьэ, тыди сымык1он» ы1уи, сыш1ок1ын слъэк1ыгъэп. Пчыхьал1ыкъоекъэм нэбгырэ 75-р зэригъусэу тигъак1уи, псэлъэ дахэ къыщиш1ыгъ. Ащ ыуж, джыназэ аш1и, тыкъыдэк1ыжьи, Мыекъуапэ тыкъежьэжьыгъ. Тфагъэнэфагъэм зы сыхьатк1э къехъугъэу тыкъэсыжьыгъ. Тэ тыкъызэрэгужъуагъэм тигъэнэшхъэигъэми ежь иордан адыгэхэм япшъэрылъ ин агъэцэк1агъэу, лъытэныгъэ зыфаш1ырэ ц1ыфым дызэрахьагъэм ыгъэразэхэу, ар анэгу къык1эщыщтыгъэ. Джыри зы щысэ. Ар Тыркуер ары зыщыхъугъэр. 1990-рэ илъэсым ащ сыщы1эу, сибысым Хьахъурэтэ Осмэн адыгэ литературэм къытегущы1агъ, 266 бэмэ къак1эупч1агъ. литературэм Къы1уагъэхэми, зэрэлъыплъэрэр, гъунэ иупч1эхэми нафэ зэрэлъифырэр, къаш1ыгъ хэш1ык1ышхо зэрэфыри1эр. Ик1эухым Осмэн къы1уагъ: «Ош1а, Шъхьаплъэкъо Хьисэ ытхыгъэхэр инэу сыгу рехьых, лъэпкъым итарихъ ехьыл1агъэх, икууп1эхэр къегъэлъагъо. Сэ сизакъоп, титхылъеджэхэми агу рехьы, бэмэ къыса1о лъэшэу ыгъатхъэхэу. 1989-рэ илъэсым Анкара дэт хасэм хэт ныбжьык1эхэу театрэм пылъхэм Хьисэ и трагедиеу «Зигъонэмысым икъашъу» зыфи1орэр агъэуцугъ. Нэбгырэ мини къыщагъэлъэгъонэу Аш1огъэш1эгъонэу 2 — зэк1охэми, ц1ыфхэр нахьыбэ 3-м мыщ ик1ыхи еплъыгъэх, бэрэ еплъыгъ. ащи Измиры к1уагъэр рыгущы1агъэх. бэ. Инэу фэрэзагъэх ар зэзыдзэк1ыгъэ Чэтэо Ибрахьими...1». Хьисэ фыщытык1эу ц1ыфхэм къыфыря1эр къизыгъэлъэгъук1ырэ, нафэ къэзыш1ырэ щысэхэр джыри бэу къэпхьын плъэк1ыщт... Ау а пстэуми къаушыхьатырэр зы: шъхьас зыфызимы1эу лъэпкъым фэлажьэрэр лъэпкъым ш1у елъэгъужьы, ш1улъэгъу маш1оу и1эш1агъэ, иш1уш1агъэ хилъхьагъэм елъытыгъэу ар зиш1агъэм игъаш1и лъегъэк1уатэ. Шъхьаплъэкъо къэшъок1уац1эр Хьисэ къаш1уихьэу иныбжьык1эгъум къежьи, нэужым щегъэжьагъэу «Хьисэ къеш1эу умылъэгъугъэмэ адыгэ къеш1ак1эм идэхагъэ плъэгъугъэп» а1оу хъугъагъэ. Ыпкъ мысысэу, лъэпэрышъоу, икъызэк1ак1уи, илъык1отэни, икъэгъэзэгъуи бзыпхъэм техыгъэу зэгъэфагъэу, жьы мэк1э шъабэм ыфырэ псыорэу есыщтыгъ, къыдеш1эрэ зэрищэщтыгъэ. пшъашъэм Зэригъэлъэ1ухэу, рик1ощт зэригъэубзэхэу, гъогуми абзэгу игъуазэу 1эш1у къытемынэжьыным ц1ыфхэр нигъэсыщтыгъэп, ыгъэбылъыщтыгъэп италант. Мэфэк1хэм, нысащэхэм ащаш1ырэ джэгухэм къащеш1эщтыгъ, ежь-ежьырэу техьэмэ, чэзыур зэриукъуагъэм пае тазыр тыралъхьаным ыч1ып1эк1э, ш1ухьафтын къыратэуи мак1эп къызэрэхэк1ыгъэр. Ащ фэдэу искусствэм ш1улъэгъоу фыри1эм, талантэу Тхьэм къыхилъхьагъэм театрэм ек1урэ гъогум к1элак1эр тырищагъ. 1932 — 1936-рэ илъэсхэм Краснодар дэтыгъэ 1 Чэтэо Ибрахьимэ хэкужъым къэк1ожьыгъэу щэпсэу. 267 кооперативнэ техникумым, нэужым мэкъумэщ-хозяйственнэ техникумым зыщеджагъэм къеш1эк1о ык1и драматическэ кружокхэм Хьисэ хъупхъэу ахэлажьэщтыгъ. къащатыщтыгъэ. Хэкум Анахь икъуаджэхэм, чанэу истаницэхэм зыкъэзгъэлъэгъуагъэмэ концертхэр Шъхьаплъэкъор ащыщыгъ. Сценическэ искусствэм лъэпкъ кадрэхэр фэгъэхьазырыгъэнымк1э 1офэу аш1эрэм ышыгугъ а лъэхъаным Москва дэт театральнэ институтэу Луначарскэм ыц1эк1э щытым Адыгэ студие зэрэщызэхащэгъагъэр. Ащ агъэк1ощт ныбжьык1э талантхэр къыхахыхэ зэхъум, щэч хэлъэп, ахэм ахэфагъ Шъхьаплъэкъо Хьиси. Ыгук1э зыфаер къызэрэдэхъугъэм игуш1о хэлъэу, к1элэ насыпыш1ор егугъузэ еджэщтыгъэ, общественнэ щы1ак1эм хъупхъэу хэлажьэщтыгъэ. Институтыр къеухыфэ Сталиным ык1и 268 Станиславскэм ац1эк1э щыт стипендиехэр къыратызэ Шъхьаплъэкъо Хьисэ еджагъ. Институтыр къызеух нэужым, 1941-рэ илъэсым, Теуцожь Цыгъо ыц1э зыхьырэ Адыгэ хэку колхознэ-совхознэ драматическэ театрам актерэу мэзэ заулэ 1оф щиш1агъ, спектаклэхэм ахэлэжьагъ: «Коварство и любовь», «Женитьба Фигаро», «Ревизор» ык1и ахэм анэмык1хэми. Ахэм ахэт ц1ыфхэм яобраз пчъагъэ Шъхьаплъэкъом. 1упк1эу, Ау ш1у гум къинэжьэу ылъэгъурэ сценэм исэнэхьатк1э къыщитыгъэх ыш1эныр 1оф лъигъэк1отэнэу хъугъэп: нэмыц фашистхэм лыгъэу къадзыгъэм советскэ ц1ыфхэр пэ1ууцуагъэх дунаир рамыгъэгъэстынэу, агъэк1осэнэу. Ахэм ясатыр зэу хэуцуагъ Хьиси. 1942-рэ илъэсым игъэтхэпэ мазэ къыщегъэжьагъэу хэку зэошхом Шъхьаплъэкъо Хьисэ псэемыблэжьэу хэлэжьагъ: Темыр Кавказым къыщегъэжьагъэу Берлин нэсэу зэо гъогоу ык1угъэм л1ыхъужъыгъэ щызэрихьагъ. Пчъагъэрэ ук1ып1э ифагъ, мызэу-мыт1оу къау1агъ, контузие хъугъэ. Танк взводым, нэужым ротэм якомандирыгъ. Берлин апэу дэхьагъэхэм ащыщ, рейхстагым зек1ухэм пхъашэу зэуагъэ. Шъхьаплъэкъом ил1ыхъужъныгъэ къаушыхьаты Быракъ Плъыжьым иорден щэгъогогъо къызэрэратыгъэм, медалибл къызэрэфагъэшъошагъэм. Советскэ Союзым и Л1ыхъужъыц1э Шъхьаплъэкъом къыратынэу щытыгъэу, ау зыгорэ хэхъухьагъэу къырамытыгъэу ц1ыфхэм къэбар ахэлъ. Дзэ частэу ежь Хьисэ зыхэтыгъэу ГДР-м къулыкъур щызыхьыщтыгъэм Тек1оныгъэм и Мафэ ш1уфэс тхылъэу къыфигъэхьыгъагъэр «Советскэ Союзым и Л1ыхъужъэу, ныбджэгъоу Шъхьаплъэкъо Хьисэ фак1о» е1ошъ къырегъажьэ. Ахэм лъэпсэ гъэнэфагъэ я1, ар наградной тхьапэхэм къаушыхьаты. 1945-рэ илъэсым жъоныгъуак1эм Вапнярскэ-Варшавскэ Краснознаменнэ гвардейскэ я 49-рэ танковэ батальоным щызэхагъэуцогъэ наградной тхьапэм итхагъ: «1945-рэ илъэсым мэлылъфэгъум ит1ок1ырэ т1урэм щегъэжьагъэу ит1ок1ырэ бгъурэм нэс Берлин иштэнк1э нэмыц техак1охэм заоу араш1ыл1агъэм щынэ зымыш1эрэ л1ыхъужъэу, псэемыблэжьэу, зэо тактикэр ш1оу зыш1эрэ 269 офицерэу зыкъигъэлъэгъуагъ ивзвод пчъагъэрэ атакэм ыщагъ, пыим иц1ыф к1уач1и итехники шъхьасынчъэу ыгъэк1одызэ. 1945-рэ илъэсым мэлылъфэгъум и 27-м Шпрее псыхъо — Берлин игупчэ ек1угъэнымк1э аужырэ лъэбэкъоу щытыгъэм — изэпырык1ыгъо лъэхъан плъыр-жъэрым ротэм икомандирэу строим хэк1ыгъэм ыч1ып1э иуцуагъ, Берлин игупчэ нэсыгъэн зэрэфаемк1э пшъэрылъ инэу я1агъэм игъэцэк1эн лъигъэк1уатэу ригъэжьагъ. Ротэу Шъхьаплъэкъор зипэщагъэм а зэо уахътэм къык1оц1 «Тигр» зыфа1орэм фэдэу танкищ, ежь-ежьырэу к1орэ топит1у, орудиеу хы, минометибгъу, пулемет пш1ык1убл, фауст-патронк1э къэорэ ч1ып1э т1ок1ырэ пл1ырэ, пыим исолдат ык1и иофицеришъэрэ т1ок1ырэ фэдиз ыгъэк1одыгъ, нэбгырэ т1ок1ит1у фэдиз гъэры ыш1ыгъ. Шъхьаплъэкъор л1ыхъужъыныгъэшхо зэрихьэзэ зэрэзек1уагъэм иш1уагъэк1э, псыхъоу Шпрее зэпырык1ыхи, къалэу Берлин игупчэ нэсынхэ алъэк1ыгъ. Советскэ Союзым и Л1ыхъужъ зыфи1орэ ц1эр къыфаусыныр ифэшъуаш». Наградной тхьапэм къызэригъэнафэрэмк1э, Шъхьаплъэкъо Хьисэ Советскэ Союзым и Л1ыхъужъ зыфи1орэ ц1эр къыфаусынэу батальоным щаштагъэр танковэ бригадэми, корпусыми якомандирхэм, ят1онэрэ гвардейскэ танк армием икомандующи, Армием и Военнэ Совет ил1ык1уи тэрэзк1э алъытэмэ к1атхэхэзэ, лъык1отагъ. Ау ащ ыч1ып1эк1э 1945-рэ илъэсым жъоныгъуак1эм и 30-м Быракъ Плъыжьым иорден Шъхьаплъэкъом къыратыгъ... Шъхьаплъэкъомк1и, зэк1э советскэ ц1ыф пстэумк1и анахь тын лъап1эу щытыгъэр къин мыгъуаек1э къыдахыгъэ мамыр щы1ак1эр ары. Зэоужым Шъхьаплъэкъом ихэку къегъэзэжьы, театрэм иактерэу 1946 – 1947-рэ илъэсхэм, Адыгэ къэралыгъо ансамблэм идиректорэу 1947 – 1950рэ илъэсхэм, хэку гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» иредакцие и1офыш1эу 1951 – 1981-рэ илъэсхэм мэлажьэ. Джа щы1эныгъэ опыт иныр лъач1э фэхъугъ Шъхьаплъэкъом илитературнэ-творческэ 1офш1эни. Жанрэ зэфэшъхьафхэмк1э тхэщтыгъэ Шъхьаплъэкъор — заом, 1офш1эным ял1ыхъужъхэм яхьыл1эгъэ статья, очерк пчъагъэ, хэгъэгум, 1офш1эным, 270 ш1улъэгъуныгъэм афэгъэхьыгъэ орэдхэр («Сихэку», «Ным иорэд», «Си Мэдин», «Айтэчы сищэнэу сэ къыси1уагъ») ык1и ахэм анэмык1хэри ытхыгъэх. Хьисэ ипьесэхэми орэдым ч1ып1эшхо ащеубыты. Ахэм ахэтых орэд псаухэр: «Кавказым ишъау», «Хэгъэгум иорэдышхо тэгъаджэ» (драмэу «Даут») «Си Чэбэ дах», (пьесэу «Ч1ыгум иорэд»); пщынэм, гитарэм деохэзэ, е аукъодыеу къа1орэ зэфэусэхэр, едзыгъохэр («Ч1ыгум иорэд», «Къуаджэм къыщыхъугъэхэр») мымак1эу къахэфэх. Щы1ак1эу зыщылъык1уатэрэм мафэ къэсы зыхэмычымэ лэжьэн-псэуныр (творческэ къызэтеуцо имы1эу 1офыш1эхэм ахэтых упрофессионал зыхъук1э 1оф гъэнэфагъэ у1умытэу, кабинетым уисэу уипрофессиек1э 1оф пш1эн фаеу ылъытэхэу), ижъырэ урым л1ыхъужъэу Антей янэу къэзылъфыгъэ ч1ыгум нэсы зыхъук1э к1уач1э къыхилъхьэу зэрэщытыгъэм фэд, уитворческэ амалхэм к1оч1ак1эхэр къахэхьащт, о хаплъхьэрэм фэдэ пчъагъэк1э нахьыбэу къыуитыжььпцт. Ащ изы щыс «Си Мэдин» зыфи1орэ орэдым икъэхъук1эу Хьисэ къы1отэжьыгъагъэр июным и 13-м 1980-рэ илъэсым. Ежь Хьисэ къы1озэ, тхьапэм зэрэтестхэгъагъэу къэсэтыжьы: «1954 – 55-рэ илъэсхэм собкоррэу 1оф сш1эзэ, Нэшъукъуае сыдэхьагъэу къысэлъэ1угъэх ясамодеятельносты ипрограммэ сеплъынэу. Зы акт хъурэ пьесэ къагъэуцунэу (зэдзэк1ыгъэ пьесыгъ) агъэхьазырыщтыгъ. Ау сыгу рихьыгъэп. Арыти, ар къамыш1ынэу, къэшъонхэу, орэд къа1онэу яс1уагъ, ежьми къыздаштагъ. Орэд гори япрограммэ хэтыгъ. Орэдышъор дэхагъэ, ау гущы1эу хэлъхэр орэдышъом ек1ущтыгъэп, диштэщтыгъэп. Сценэм къыщып1о мыхъун гущы1э мыщыухэри хэлъыгъэх. Орэдышъор дахэу, лиричнэу, гум хэт1ысхьэу щытыгъ, гушы1эхэр сатирическэу щытыгъ (бгыбзэхэри хэтыгъэх). Летчикым ишъуз зэрит1упщыжьыгъэм ехьыл1эгъагъ орэдыр. Летчикым ыц1эр Мэдин. А ц1эри орэдышъори къэзгъэнэжьыхи, джы «Си Мэдин» зыфи1орэ орэдэу шъуш1эрэр чэщым стхыгъэ, ык1и самодеятельностым къы1уагъ. А самодеятельностым хэтыгъэх К1ык1 Юри 271 К1ык1 Хьиси. Райоными хэкуми къэшъо коллективыми, хорыми апэрэ ч1ып1эр смотрэм къыщахьыгъ. Джары «Си Мэдинэм» икъэхъук1эр...» Историческэ гъогуонэ инэу адыгэхэм къак1угъэр, лэжьак1охэм яреволюционнэ зэхэш1ык1 къызэрэущырэр, зыкъызэри1этырэр, щы1эк1ак1эр зэрагъэпсырэр, а щы1ак1эу ежь а1ашъхьэк1э агъэпсыгъэр фашист техак1охэм къызэрэщаухъумагъэр арых Шъхьаплъэкъо Хьисэ ипроизведениехэм къагъэлъагъорэр, къа1уатэрэр. 1офыгъо иных, хъугъэш1эгъэшхох произведение пэпчъ къа1этыхэрэр, къагъэлъагъохэрэр. Ахэм япэсыгъэ ц1ыф лъэшых герой гупчэу а произведениехэм ахэтыхэри: л1ыхъужъы шъыпкъэх, ц1ыфыгъэшхо ахэлъ, ш1ум иухъумак1ох, псэемыблэжьэу ем пэш1уек1ох. Ащ фэдэ духовнэ зэкъошныгъэу а геройхэм зэдыря1эм зы сатыры ахэр зэдытырегъэуцох. Охътэ зэфэшъхьафхэм ащыпсэугъэхэми, л1экъо зэфэшъхьафхэм къахэк1ыгъэхэми, джы ац1эхэр зэгоуцуагъэхэу, къэхъурэ ныбжьык1эхэм ящысэтехып1эхэу егъаш1эм щы1энхэу къэнагъэх. Ахэмэ ягъаш1эрэ яш1уш1агъэрэ художественнэ амалхэмк1э шъыпкъэгъэ инрэ зэхэш1э лъэшрэ ахэлъэу Шъхьаплъэкъом идраматическэ произведениехэм къыщыри1отык1ыгъ. Ары орэдхэр, очеркхэр, статья зэфэшъхьаф-зэмыл1эужыгъуабэ Хьисэ ытхыгъ, ау Шъхьаплъэкъом итворческэ талант анахь зыфэгъэзэгъагъэр драматургиер арыгъэ. Ежь Хьисэ зэрэактерым, сценэр дэгъоу зэриш1эрэм яш1уагъэк1э сценэм къыщыбгъэуцуным тегъэпсыхьагъэу, зэк1эупк1агъэхэу ипроизведениехэр ытхыщтыгъэх. Шъхьаплъэкъом идрамэхэу «Даут», «Ч1ыгум иорэд», «Зигъонэмысым икъашъу», «Шэуджэн Мос» «Тыркъохэр» зыфи1охэрэр адыгэ драматургием игъэхъэгъэ гъэнэфагъэу хъугъэх. Адыгэ хэку драмтеатрэм пчъагъэрэ ыгъэуцугъэх. «Зигъонэмысым икъашъу» зыфи1орэр тыркубзэк1э зэрадзэк1ыжьи журналэу «Темыр Кавказым» къыщыхаутыгъ. 1989-рэ илъэсым Анкара и Адыгэ хасэ хэт ныбжьык1эхэм агъэуцугъ. Измири спетаклэр къыщатыгъ. Ц1ыфыбэ аш1огъэш1эгъонэу еплъыгъэх, зылъэгъугъэхэм къызэра1ожьырэмк1э. дэдэхэр 272 Тарихъ ык1и художественнэ ш1огъэ ин и1 «Шарлотта-Айщэт» зыфи1орэ драмэу Шъхьаплъэкъом ытхыгъэм. Хэку зэошхом советскэ ц1ыфхэм л1ыхъужъыгъэ инэу зэрахьагъэм инэк1убгъо ш1агъох драмэхэу «Даут» «Тыркъохэр», «Сянэ ыц1эк1э» ык1и романэу «Заом имафэхэр» зыфи1охэрэр. Хэку гъэзетэу Адыгеим» «Социалиетическэ икорреспондентэу илъэсыбэрэ Шъхьаплъэкъом 1оф ыш1агъ. Ащ къыхэк1эуи къоджэ щы1ак1эр дэгъоу ыш1эщтыгъ, зэхъок1ыныгъэу мэкъу-мэщ лэжьэным хэхъухьэхэрэри инэрылъэгъугъэх, ышъхьэк1э ахэлажьэщтыгъэ. Щы1ак1эм къэгъэзэп1эзэш1онап1эу и1эхэм ащызэутэк1ырэ к1уач1эхэм, ахэм ик1ып1эу афэхъухэрэм нэ чанк1э алъыплъэщтыгъэ Шъхьаплъэкъор, публицистическэ пэчэчаныгъэ хэлъэу истатьяхэр, иочеркхэр ытхыщтыгъэх: лэжьэк1о ц1ыф дэгъухэм ядахэ ы1ощтыгъэ, мыхъо-мыш1эхэм, зи1энат1э рыхъуш1эхэрэм, ежь ышъхьэ щэхъу зыш1омы1оф мылъкупсэхэм сэпэтыр къахыригъэхыщтыгъэ. А щы1эныгъэ фактхэр нэужым художественнэ фактэу ащыхъугъ «Къуаджэм къыщыхъугъэхэр», «Ч1ыгум иорэд» зыфи1орэ пьесэхэм. Тиобществэ лъэхъэнэ зэфэшъхьафхэр пэк1эк1ыгъэх, ик1ып1э къинхэр къызэпичыгъэх (культи, социализмэ «фэш1ыгъи», зыч1ып1э имыкощык1ыни, джы тызыхэтым ц1эу фаш1ыжьыщтыр сш1эрэп нахь). Ахэм яутын шъобжи литературэм ыщэчыгъ. Ау гур зызырэ, зыукъэбзырэ щыбзэу тилитературэ щыутхындзэрэр зэпыугъэп сыдигъок1и. Шъхьаплъэкъо Хьисэ ипьесэу «Къуаджэм къыщыхъугъэхэр» (1967) зыфи1орэм районым ипащэу ц1ыфхэр «Кобрэк1э» зэджагъэхэм изек1уак1эхэр, и1энат1э зэригъэфедэрэр къызыщигъэлъэгъорэ нэк1убгъохэр тхылъ псаубэмэ ауас. Ащ фэд, РТС-м идиректорэу Масхъудэ («Ч1ыгум иорэд», 1967) и1энэт1э гъэцэк1ак1эу къыгъэлъагъорэр. Непэ тищы1эк1э-псэук1э зыфэдэ хъугъэм икъежьап1э 1утых ахэр. Партием ынапи тырахыгъ, социалистическэ щы1эк1э-псэук1эр ауц1эп1ыгъ, ык1оц1ык1э зэхагъэшъухьи зэбгырагъэзыгъ. А узым изехьэк1о 273 бациллэхэр литературэм пасэу ыгъэунэфыгъэх, бэнэ лъэши ариш1ыл1эгъагъ. Хьисэ илитературнэ творчестви анахь чанэу а банэм хэлэжьагъэмэ ащыщ. Сыдрэ 1офыгъоми лъэхъанэ Хьисэ ипроизведениехэр фэгъэхьыгъэми, итхыгъэхэр ыушъэныр, щы1эныгъэм зэхьыл1агъэхэр исыд драматизмэ зэзэгъыныгъэ-зэш1уныгъэ фэдэрэ инхэмк1э зи1эн зымылъэк1ыщт конфликтыр алъапсэу ахэр ыгъэпсынхэр, характер лъэшхэр къытыныр, историем игутео зэхапш1эу ыш1ыныр, ц1ыфыгъэ иным идахэ ы1оныр, ем шъхьасынчъэу утын рихыныр Шъхьаплъэкъом итворческэ нэшанэу щытыгъ. Ары, а произведениехэм непи к1уач1э я1эу зыш1ыхэрэр, щы1эныгъэ лъэк1 къахэзылъхьэрэр. Ары, ежь тхак1ом, драматургым тыгук1э тыпэблагъэу, гуфэбагъэ хэлъэу ыц1э зык1ет1орэр… Гъэз. «АМ», 2008, жъоныгъуак1эм и 12. 274 ЕЖЬ ИЛЪАГЪО НАФЭУ ПХЫРИЩЫЗЭ… Лъэхъан хьылъагъ, тхьамык1эгъуагъ зэоуж илъэсхэр. Узи-бзаджи хэмытэу, ц1ыф псаур къыриутыти, гъэблэ ш1уц1эм ыпсэ 1уихыщтыгъэ. А лъэхъан хьылъэм хэбзэ пытэ хэлъэу къэлэ еджап1эхэм ащеджэхэрэм, 1офыш1эхэм карточкэк1э нэбгырэ телъытэу хьалыгъу 1ахьхэр къаратыщтыгъэх. Чылэм къыдэк1ыгъэу ащ фэдэ амал зи1э хъугъэр насыпыш1ок1э алъытэу, ехъуапсэхэу лъэхъан тхьамык1эгъуагъ щы1ак1эр. Чылэм дэк1ыни, еджак1о къалэм к1он зылъэк1ыхэрэр мэк1э дэдагъ а лъэхъаным. К1уагъэри дэсын ымылъэк1эу, зэрэдэсын амал имы1эу, еджап1эм ч1эхьэгъахэми къыч1эк1ыжьыти, чылэм къэк1ожьыхэу къыхэк1ыщтыгъэх. Ау сыдрэ къини къызэтыримыгъэуцохэу теубытэгъэ пытагъэ къызыхэзыгъафи, зыкъызэк1ырамыгъадзэу зэоуж илъэс зиеджэн хьылъэхэм, гъабли-гъайи лъызыгъэк1отагъэхэм, Адыгэ педучилищым щеджэнэу Мыекъуапэ к1уагъэхэм зэу ащыщыгъ Тхьаркъохъо Мэджыдэ. Теуцожь районым ит къуаджэу Аскъэлае тыгъэгъазэм и 4-м 1927-рэ илъэсым Тхьаркъохъо Исхьакъы ыкъоу Джахьфарэ иунэгъо зэ1эк1элъы сабый къихъухьагъ. Сабый нэжгъурым бэк1э щыгугъыхэу Мэджыд фаусыгъ. Лъэхъанэу къырык1ощтыри къызыхэхъухьэрэм фегъэунэфы. къыхэхъухьагъэм Социальнэ-классовэ идунаи зэфэмыдэныгъэу обществэм хэлъым плъыр-стыр ин къыхилъхьагъэу, бэнэ лъэш щы1эныгъэм щызек1ощтыгъэ. Мылъкумк1э зэтек1ыныгъэу ц1ыфхэм ахэлъыр ахагъэжъык1эу, мылъку горэ зэ1узыгъэк1агъэм ылъэ к1аутэу, хьапс аш1эу, Сыбыры ращыхэу щытыгъ а лъэхъан плъыр-стырым. Тхьэркъохъо Исхьакъы мэлыбэ зэри1агъэм пае Сыбыры ращынэу унашъо заш1ым, ар л1ыжъы дэдэ хъугъагъэти, ыкъоу Джьахьфарэ к1элъэ1уи, ятэ ыч1ып1э ежь ихьагъ. Арыти, Джахьфарэ иунагъо зэрэпсаоу, Мэджыди ахэтэу, Сыбыры ращыхи, илъэс зыт1ущэ ащ къисыгъэхэу, янасыпы къыубыти, псаоу къагъэзэжьыгъ. Ащ ыужы бэ темыш1эу Хэгъэгу зэошхор къежьи Джахьфар ащагъ, 275 къыгъэзэжьыгъэп ичылэгъухэу зикъэралыгъо къэзыухъумэзэ зыпсэ хэзылъхьагъэмэ ащыщы зэу хъугъэ. Янэу Асиеты к1элэ быныр къылъэхани, зауи гъабли къинк1э къызэпачыгъ… Асиет адыгэ 1оры1уатэхэр дэгъоу ыш1эхэу, ахэр къы1отэнхэм фэщагъэу, ижабзэ 1упк1эу, уедэ1у зэпытыгъэк1и уемызэщэу бзэш1уагъ. Янэ къы1отэрэ къэбарыжъхэм, пшысэхэм ядэ1уныр Мэджыдэ лъэшэу ик1эсагъ. Ау пшысэхэмрэ таурыхъхэмрэ ядэ1уным ш1ок1ынышъ, ежьыри зыгорэхэр зэхилъхьанхэмк1э амал и1эу пасэу къыфэнэфагъ. Усэн чылэпхъацэр Мэджыдэ хэдзагъэ зыхъугъэр ячылэ к1элак1эу Тыгъужъ Дышъэк1ы къыщежьэ. Ащ ехьыл1эгъэ очеркэу Мэджыдэ ытхыгъэм къыще1о: «Аскъэлэе еджап1эм 1оф щиш1энэу къызэк1ожьым Тыгъужъ Дышъэк1 к1элэегъэджэ к1элэк1э чанэу щытыгъ. Мыщ литературнэ кружокэу щызэхищагъэм хэтыгъэ к1элэеджак1охэр стих ц1ык1ухэр, рассказ к1эк1хэр атхынхэ алъэк1ыным щыфигъасэщтыгъэх». Ежь Мэджыди ышъхьэк1э ащ къыхиубытагъ, иапэрэ сабый усэ сатырхэр, икъоджэ еджап1э джыри щеджэзэ, къыхищыхэу, зэригъафэхэу ригъэжьагъ. Тхьэм къыхилъхьэгъэ амалэу, якъоджэ еджап1эм апэу щызэригъэпэшыхэу зыфежьэгъэ усэ сатырхэр къэгъагъэу къызэ1уихыным фак1оу анахьэу къызыщынэфагъэр Адыгэ к1элэегъэджэ училищэу Мыекъуапэ дэтым щеджэнэу зыч1ахьэр ары. А лъэхъаным мы еджап1эм адыгабзэмрэ адыгэ литературэмк1э щезыгъаджэщтыгъэхэр Хьэт1энэ Айщэт ары. Бзылъфыгъэ 1ушэу, 1эдэбышхо зыхэлъ ц1ыфэу Айщэт щытыгъ. Пшъэшъэжъыеу, шъэожъыеу чылэхэм къадэк1ыхи, еджак1о къэк1уагъэхэм янэм фэдэу афыщытыгъ. Ш1эныгъэ зэраритэу, зэрэригъаджэхэрэм ыгъэгъуазэщтыгъэх ныбжьык1эхэм яшэн-нэшанэхэр яамалхэм ыгъэунэфыщтыгъэх. щиухыщтыгъэп гу Ныбжьык1эхэм и1офш1эн. зэгъэзэфагъэ алъитэщтыгъэ, амал-къулаеу ына1э Ахэр хъунхэмк1э, атетыгъ, апкъырылъэу гу зылъитагъэхэм заушхунымк1э 1эпы1эгъу афэхъущтыгъэ. Ныбжьык1эхэу училищэм ч1эсхэм творческэ к1уач1эу ахэлъыр къахэчэлъэук1эу зэрэщытым Айщэт гу лъити, заом ыпэк1э литературнэ-творческэ кружокэу училищэм 276 ч1этыгъэм и1офш1эн падзэжьынэу егъэпсы. Айщэты усэным иамалхэр зы1эк1элъэу къыгъэнэфэгъэ Мэджыдэ ыпшъэ релъхьэ творческэ кружокым и1офш1эн. Мэджыдэ а 1офым фэчэфэу пыхьагъ, кружокым пащэ фэхъугъ. Кружокым творческэ 1офш1эныр чанэу ригъэжьагъ, гъэзетэу «Гум иорэд», журналэу «Тихахъо» зыфи1охэрэр къыдигъэк1ыхэу ыублагъ. Мыхэм Мэджыдэ иусэхэр зэпымыоу ащыхеутых. Адыгэ педучилищэм илитературнэ кружок и1офш1ак1э лъагэу зи1этыгъ, бэмэ алъы1эсыгъ, ищытхъу Черкесскэ педучилищым нэсыгъ. Ащ иш1уагъэк1э, нэужым адыгэ литературэм ык1оч1э лъэшы хъущтэу Мэщбэш1э Исхьакъ Черкесскэ педучилищым къыч1эк1ыжьыни, Адыгэ педучилищым щеджэнэу къэк1ожьынэу мэхъу… Литературнэ кружокым и1офш1эн чанэу зэрэригъэк1ок1ырэм адак1оу, Мэджыдэ ежь итворческэ псалъи нахь к1уач1э хэлъэу зе1эты, нахь мэкуашэ, ипсэлъэ к1уач1э мэш1о бзыеу къыдэуаеу нахь къыщызэк1анэ. Тхэк1о ныбжьык1эм иусэхэр зэпыу имы1эу хэку гъэзетым, журналэу «Зэкъошныгъэм» къащыхеутых, Адыгэ радиом икъэтынхэм ахэт зэпытыгъэх. Ахэр – лъэпкъым ипсэук1э-щысып1э охътэ зэфэшъхьафхэм зыфэдэу хъурэр, ом изытет, ич1ыопсы идэхэгъэ-зэгъэфэгъагъэ сурэт 1упк1эу зыщиплъэгъук1ырэ, зыщызэхэпш1эрэ усэх, ахэр – усак1ом иусэ 1упк1эхэу, иусэ зэгъэфагъэхэу ихэку идунэе сурэт гъэшъхъыгъэу къызыщыригъэлъэгъук1ырэ, къызыщыри1отык1ырэ сатырых. Ащ фэдэх усэхэу «Бжыхьэ», «К1ымэфэ пчыхь», «Шэк1огъу», «Адыгэ псэук1» ык1и ахэм анэмык1ыбэхэр. Творческэ к1уач1эу Тхьаркъуахъом хэлъыр къэнэфагъэу адыгэ к1элэегъэджэ училищыр 1950-рэ илъэсым къыухыгъ. Зиусэхэр хэку гъэзетым, журналэу «Зэкъошныгъэм» къыхаутырэ творческэ к1оч1э ныбжьык1эр Адыгэ радиокомитетым дикторэу 1оф щиш1энэу рагъэблэгъагъ. Джащ тетэу, Мэджыдэ и1офш1эн ащ щыригъажьи, илъэс 37-рэ щылэжьагъ. Пшъэдэк1ыжь ин зи1э икъулыкъу ыгъэцак1эзэ, ипоэтическэ творчествэк1и зэпыу имы1эу зыдэлэжьэжьызэ, Адыгэ к1элэегъэджэ институтыр 1965-рэ 277 илъэсым Мэджыдэ къыухыгъ. Иш1эныгъи, итворческэ амалхэри зэдигъэцак1эхэзэ, къызэтеуцо имы1эу Мэджыдэ лажьэщтыгъэ. Усэк1о ныбжьык1эм ыгу къаргъоу, зэ1ухыгъэу, ц1ыфыгъэ гук1эгъу дэхагъэр, фэбагъэр ыбгъэ къыдилъэсык1эу ык1уач1э къызэрихьэу ш1угъэм, дэхагъэм афэлажьэзэ Мэджыдэ игъэш1э гъогу къык1угъ. Щы1эныгъэ шъыпкъагъэр, лэжьэк1о ц1ыфыр зэк1эмэ апшъэныр, гукъэбзагъэр – зэк1э ш1оу щы1эр ныбжьык1эхэм яшэныныр, яхэбзэныр зыщахалъхьэрэ гуш1огъо лъэхъаныгъ а лъэхъаныр. Мэджыдэ иусэхэм хэта агупчэр, агур, апсэр п1оу ук1эупч1эмэ, ащ иджэуапы бэрэ улъыхъунэу, уегупшысэнэу щытэп: лэжьэк1о ныбжьык1эхэр арых. Зыгу къабзэу, зигупшысэ къаргъоу, къэк1ощт мафэхэм янурэ зыгу къиш1этык1ыхэрэр арых. Гугъэ нэфыр ахэлъ Мэджыдэ иусэхэм, гук1эгъу фабэр ащызэхэош1э иусэ сатырхэм. Лирическэ героим к1эсэгъу фэхъунэу къыхихыгъэм фэгъэхьыгъэу ыш1ырэ ипсалъэ, игугъэгупшысэхэр уащызэбгырыплъэу къаргъохэу, тыгъэр ащыш1этэу, нэфыр къахилъэсык1эу, ш1улъэгъум имаш1о къащызэк1анэу, ифабэ гъозэу ашъхьарихэу ныбжьык1эгоу къызэк1эш1атэрэм изытеты тыщегъэгъуазэ. «Узыпэсш1ын къэмыхъун», - джары лирическэ героир зэреджагъэр ыгу зыфызэ1уихыгъэу, ыпсэ 1эрылъхьэ зыфиш1ынэу рихъухьагъэм. Гукъабз, гупц1ан лирическэ героир. Ущызэбгырыплъэу ыгуи къаргъо, ижабзи 1упк1э. Хьэрамыгъи, тхьагъэпц1ыгъэ-хъоршэрыгъи лирическэ героим ымыш1эу ш1у ылъэгъугъэм шъхьаихыгъэу епсалъэ: Ш1улъэгъу лъагъом сэ укъысфихьмэ, Нэфылъ жъуагъок1э сыкъыоджэн. Ш1улъэгъу гъогум удэмыхымэ, Тыгъэм инурэк1э сыгу уистхэн. Гуфэбэгъэ-шъэбагъэр къагъэущэу, къыфаджэхэу усэ сатырхэр зэгъэфагъэх: О нысэ к1асэ тянэ уфэхъумэ, Сшыпхъуми лъэшэу ягуш1огъон. Шъхьэгъусэ гупсэу тызэдэпсэумэ, ц1ыфыгъэ-гук1эгъу дэхагъэм 278 Узыпэсш1ын къэмыхъухэн. Ц1ыфы гук1эгъу-дэхагъэм, гуфэбэгъэ-хьалэлыгъэм яшапхъ, ябзыпхъ лирическэ героим ыгу лъапсэ къыщыущыгъэу иш1улъэгъу дигощырэ гурышэ-гупшысэхэр. Природэм исурэт зэтек1ыхэмк1э гум щыхъэу-щыш1эхэрэр 1упк1агъэ хэлъэу къыра1отык1ых Мэджыдэ иусэ сатырхэм. Ащ изы щыс «Гум иорэд» зыфи1орэр. Природэм ихъурэ-ш1эрэ 1офыгъохэмрэ ц1ыфым ыгу щыхъэрэщыш1эхэрэмрэ зэготхэу, ямэхьэнэ купк1ык1э къэзэрэгъэнэфэжьхэу къызэдитыхэзэ, гурышэ-гупшысэхэм зарегъэ1эты, сурэт 1упк1э уапашъхьэ къырегъэуцо: Ощхы ужыпкъэм Лэгъупэкъопсым Шъолъыры шэплъэу огур къегъалэ, О лъэужышхоу сыгу фэпш1ыгъэм Ар фэсэгъадэшъ, лъэшэу сылъэплъэ. Ц1ыфыр къызыхэхъухьэгъэ природэм хэпчын умылъэк1ынэу щыщ шъыпкъ, ащ изыпкъынэ-лын. Пстэухэри зэлъэ1эсых, зэрэ1ыгъых, зэ1эпэ1эх. А гугъэ к1уач1эр гъэтырэ къэщагъэу лирическэ героим ыгу къетаджэ, гурышэ-гупшысэмэ за1эты, ш1ур къыхехы, ер щегъэзые. Ш1улъэгъу дахэм гум имыл егъэжъу, гум тамэ къыгуегъак1э, лъэк1 къыхелъхьэ, гугъэ регъэш1ы, сыд рихъухьагъэми къыдэхъуным ицыхьэ телъэу еш1ы. Ар хэтэлъагъо Мэджыдэ илирическэ геройи. Ицыхьэ пытэу зытелъыжьэу лирическэ героим къе1о: Тхьэркъо жэгъуфэу унашъхьэм тесым Ш1уфэс сэламк1э сэ сыпэгъок1ы, Тамэхэр хьафэу ащ къы1ысхыни, Сыкъыпфэбыбынэу сыгу къэсэгъэк1ы. Гум илъымрэ, нэмык1эу къэп1он хъумэ, гугъэмрэ щы1эныгъэм изытетрэ зэтефэхэу бэрэ къыхэмык1ырэми, гугъэм инэф ц1ыфым игъуазэу, ыгу ык1уач1эу, ищы1эныгъэ гъогу гугъэзэ рэк1о. Ащ иорхэм зэрахьэу, к1уач1эу пкъырылъыр къыхэнэфык1эу усэр еухыжьы: 279 О п1эпэ шъабэ къысфэмыщэими, Пк1ыхьым сыхэтэу сыкъыплъэ1абэ. К1ымэфэ ч1ы1эу хъотыр зэрехьэми, Гум иорэды сыкъегъэфабэ. К1элэ ныбжьык1эм икъэщэны ш1улъэгъоу фиш1ыгъэм к1оч1э лъэш пкъырылъ. Лъэк1 зи1эр ежь к1алэр пшъашъэм зэрэфыщытыр ары нахь къызэрэфыщытыжьыр арыгоп джы дэдэм. Ащ к1алэм игугъап1э егъэпытэ, егъэлъэшы, тыгъэм ифабэ гум имыл ыгъэжъунэу щэгугъы. Псэлъыхъо к1алэр мэгугъэ, ицыхьэ пытэ телъ ежь игуфэбэныгъэк1э пшъашъэм ыгу гуфэбэныгъэ къызэрэщигъэущыщтым. Мэджыдэ иусэк1огу хэтык1и зэ1ухыгъагъ, хьалэлыгъэ-гук1эгъугъэр, нэфылъым фэдэу, къытырилъэсык1эу, тыдэ ущы1ук1агъэми 1апл1къорэгък1э къыппэгъок1ыщтыгъ. Угу дыигъэми ыгъэжъужьэу, псэ къыпигъэк1эжьэу, угу къы1этыжьэу ц1ыф гук1эгъу фабэу Мэджыдэ щытыгъ. Гу хьалэл т1упщыгъэу, хьэрамыгъэ зымыш1эрэ ц1ыфыгъ. Джа гуфэбагъэр, гу т1упщыгъэ-зэ1ухыгъагъэр Мэджыдэ иусэхэм нэфыпсэу къахэлыдык1ы, джа гупц1энэгъэ-хьалэлыгъэр, гук1эгъу фабэр къахэнэфык1ы иусэ пстэуми. Ыгу ыхьыгъэм гуфэбагъэу фыри1эр иусэ сатырхэм нэфыр апилъэсык1эу зыкъыща1эты, а гук1эгъу к1уач1эр ори къыпхет1упщхьэ. Ащ иусэ сатырыбэхэм жъыоу, ш1этэу къахелъэсык1ы гугъэ дахэу и1агъэхэр, идунэегуры1уак1э зыфэдагъэр. Дунаир гъатхэм ифабэ, имэфэ го1ухэм къазэрэдэк1эжьырэм, амэкъэ чэфык1и, янэплъэ-1уплъэк1и псэ зыпыт пстэуми зэрэзэдырагъаштэрэм исурэт 1упк1 «Орэдэу къэ1у» зыфи1орэ усэр. Художникым икъэлэмыпэк1э сурэт зэтепш1ык1ут1ук1ыр къызэритэу, поэтым иусэ къыщырегъэлъэгъук1ы пц1эшхъо бгъэгуфэу къэбыбыжьыгъэм гъэпсэф имы1эу иунэ-бгъагъэ зэрэзэригъэпэшырэр, «бзыу пщынаохэр» зибгъагъэ зыш1ырэм ыдэжь хьэк1ак1о къэк1уагъэхэу къызэрэфепсыхыхэрэр, уцэу къыхэк1ынэу къежьагъэхэр «тыгъэпсым лъыхъухэу зэрэгумэк1ыхэрэр» сурэт зэтепш1ык1ут1ук1эу усак1ом иусэ къыщырегъэлъэгъук1ых. Зэк1э природэм щыхъуи-щыш1и, сурэт зэблыгъэу нэм къык1эуцохэрэри, зы 280 1офыгъо зэтек1хэм фэк1ожьых алъапсэ – ар лирическэ икъежьап1, героим изэхэмыф игурышэ-гумэк1-гупшысэ 1офыгъо гумэк1. Ар зэфихьысыжьэу къеупсэлъы лирическэ героим, хъурэр, къыщыш1ырэр, илажьэр ыш1эмэ ш1оигъоу къэупч1э: Зэк1э сэ слъэгъугъи, сэ зэхэсхыгъи Къызэхэхьажьхэшъ, орэдэу къэ1у. Чэщ чъые 1эш1ум сыхэзыгъэнэу Гум а орэдыр итео макъа?! Хьауми ш1улъэгъум исаугъэтэу Гъэтхэ гупшысэм ар илъэмакъа?! Гурышэ-гупшысэмэ яормэ икъунэу зэрадзагъэу 1офыр зыфэдэр къыфэнафэ, ыгу псэфыгъэу, разэу къеупсэлъы: Мэфэ гуш1уагъор зэлъызыштагъэр джы къызгурэ1о: Гъатхэу къэсыгъэм имэкъэгъэ1оу, Ар орэдык1эу жъынчэу къэ1угъэшъ, Зэпыу имы1эу чэфэу къэсэ1о. (Сур.) Гъатхэу дунаим ыпсэ къызыщыпык1эжьырэр ц1ыфыгуми ар илъэхъанык1эу, ирэхьатыгъо зэрэ1ихырэр, ныбжьык1эгум игуш1о-гугъэхэм, игумэк1-гук1аехэм ятехьэ-тек1ых усэу «Гъатхэм сегъэшэсы» зыфи1орэр. Природэм изы 1ахьыгъу ц1ыфыр, къэзыуцухьэрэ дунаим псэрэгурэк1э епхыгъ. Зэпычып1э имы1эу а зэпхыныгъэр гум лъы1эсэу усак1ом къырегъэлъэгъук1ы, гурышэ-гупшысэ зэтек1ыбэхэр гум къырегъэтаджэх, нэплъэгъум къырегъэуцох. Мэджыдэ иусэхэм адыгэ жэры1о творчествэм инэфи ифаби къащыплъэ1эсы, ащызэхэош1э. Лъэпкъ жэры1о 1оры1уатэм ижь ак1эт, ыгу ахэлъ Мэджыдэ иусэхэм, ахэм къащежьэх игупшысэхэм алъапсэхэр, ащ игъомылэк1э гъэшъош1уагъэх иусэхэр, усэхэм ар япкъынэ-лын, акуц1, апс… Мэджыдэ иусэхэм гуфитыгъэ-шъхьафитыгъэр къахелъэсык1ы, усак1ом игукъэргъуагъэ-игупц1энагъэ ахэолъагъо. Ч1эукъуащ-къыч1эукъощэжь 281 имы1эу, хьэрамыгъэ горэ хэмылъэу, ежь игупц1энэгъэ-хыягъэ тетэу Мэджыдэ зек1ощтыгъэ, тхэщтыгъэ… Джа къызэрык1оныгъэ-гупц1энэгъэхьалэлыгъэр ежь Мэджыдэ изек1ок1э-ш1ык1э-гъэпсык1э 1упк1эу зэрэхэплъагъощтыгъэм фэдэу, нафэу, 1упк1эу иусэхэми къахэщы, иусэ сатырхэм закъыща1эты, хэгъэгум ш1улъэгъоу фыри1эр шъхьаихыгъэу къыре1отык1ы, гупц1энэгъэ-хьалэлыгъэр иусэхэм гум къырагъэтаджэ, шъхьэм щагъэпытэ… Илъэпкъ, ихэку, ихэгъэгу усак1ом ыгу афызэ1ухыгъэу, ижьыкъащэ ар ыпсэу, ык1уач1эу зэрэщытыгъэм ишыхьат наф игущы1э пэпчъ, иусэ сатыры пэпчъ. Арары Мэджыдэ иусэ сатырхэм куц1эу ак1оц1ылъыр, арары гъэш1э к1уач1э ахэмэ апкъырызылъхьэрэр… Мэджыдэ ихудожественнэ зэхаш1э нафэ къытфиш1эу, сурэт 1упк1эхэр танэ1у къыригъэтаджэхэу усэ мак1эп ытхыгъэхэр. Тхылъхэу «Лениным тырик1ал» (1962), «Бзыур, орэдыр, сэры» (автор гъусэ и1эу, 1976) зыфи1охэрэм усэ гъэш1эгъоныбэхэр къадэхьагъэх. Ахэр, Мэджыдэ зэрихабзэу, жэбзэ чан зэгъэфагъэк1э, псэлъэ сурэт 1упк1эхэмк1э ушъагъэу ытхыщтыгъэх… Иныбжьык1эгъум къыщегъэжьагъэу усэк1э тхэзэ Мэджыдэ къыхьыгъ. Ау аужырэ лъэхъанхэм прозэ ык1и драматическэ произведениехэри ытхыгъэх. Ахэр – рассказхэу «Бзэджаш1эр мэпщынэ» (1966), «Сызэрэпцэжъыяшэр сшынахьыжъ ыдэщтыгъэп», «Джае» (1970), «Дорога через мост» (ж. «Кубань», 1967), пьесэхэу «Лъэш1эжьхэр» (1977), «Хьадэгъум ыпашъхьэ» (1977), «Партизан ц1ык1у» (1977), «Шхъум ухахьэмэ – шхъу къыопк1ы» (1978), «Зэол1хэм яджэгу» (1978) ык1и ахэм анэмык1хэри. Темэм икъыхэхынк1и, хъугъэ-ш1агъэр, образхэр 1упк1эу къытынхэмк1и, жабзэр псахьыгъэу ыгъэпсынымк1и амалхэр Мэджыдэ пасэу ы1э къихьэгъагъэх, итхыгъэхэм ахэр нафэу къахэщых. Ык1уач1э къызэрихьэу Мэджыдэ адыгэ литературэм фэлэжьагъ, лъэуж дахи къыхинагъ. Художественнэ зэдзэк1ыными Тхьэркъохъо Мэджыдэ и1оф 1ахь гъэнэфагъэ хиш1ыхьагъ. Ащ фэд, П. Павленкэм иповестэу «Степное солнце» 282 (Тхьаркъохъо Юныс игъусэу) (1951) ык1и А. Чумаченкэм итхылъэу «Мазэм къытек1ыгъэ ц1ыфыр» (1952) зыфи1охэрэр ык1и нэмык1хэри адыгабзэк1э зэридзэк1ыгъэх… Тхьаркъохъо къыслъы1эсыгъ. Мэджыдэ итворческэ Гуфэбэныгъэк1э, ш1ук1э, 1эпы1эгъу дахэк1э хьалэл сыгу сэри къэк1ыжьы Мэджыдэ итворческэ 1эпы1эгъу. 1954-рэ илъэсым Адыгэ тхылъ тедзап1эм пшъэрылъ къысфиш1ыгъагъ Сергей Баруздиным итхылъэу «Кто построил этот дом» зыфи1орэр адыгабзэк1э зэсыдзэк1ынэу. Прозэк1э тхыгъэу щытыгъэмэ сэрк1э нахь 1эш1эхыгъ, ау тхылъыр усэк1э тхыгъэу щытыгъ. Арыти, сэ зэрэсфэсш1эу згъэпсызэ адыгабзэк1э зэсыдзэк1ыгъ. Ау икъоу сицыхьэ зытелъыжьыпагъэпти, сизэдзэк1ыгъэ Мэджыдэ есхьыл1агъ. А лъэхъаным Мэджыдэ тхэк1о ныбжьык1э к1уач1эхэм иусэк1э амалхэмк1э къахэщэу щытыгъ. Сэри сыгук1э анахь къыспэблагъэу щытыти, сизэдзэк1ыгъэ ащ есхьыл1агъ. Сызэрэщыгугъоуи гупц1анэу, хьалэлэу къыспэгъок1ыгъ. Зэк1э 1офэу и1эхэр щигъэзыехи, тызэдэт1ыси, усэм тыкъеджэмэ тырык1озэ, мэкъамэм ипщынэбзэ ор еохып1э е зэпыщыгъэхэр къыхафэмэ, «Зэгу!» ы1омэ гущы1эм, сатырым тыдэлажьэу, зэ зыр, зэ ят1онэрэр щигъэзыемэ итефэгъумэ талъыхъузэ, «джы ар хъун» т1оу зэдатштэмэ тырык1озэ тхылъыр зэпэк1эдгъэк1ыгъ. Мэджыдэ ежь иусэмэ зэрэдэлэжьэщтым фэдэу, Баруздиным иусэ тхылъы изэдзэк1ыгъэ ыгуи ыпси хилъхьэу къыздегупшысэу 1оф къыздиш1агъ, къыздызэригъэфагъ. Ащ фэд, Николай Глейзаровым иусэ тхылъэу «Северный олень» зыфи1орэр адыгабзэк1э зэсыдзэк1ынэу 1957-рэ илъэсым къысатыгъагъ. Зэсыдзэк1ыгъ, седжэжьыгъ-сыкъеджэжьыгъ, ау ащ сегупсэфыл1агъэп. Мэджыдэ езгъэплъыжьэу, ар рык1ожьмэ сегупсэфыл1энэу слъыти, есхьыл1агъ. Хьалэлхьалэлэу Мэджыдэ тхылъым еджагъ, ежь зэридзэк1ыгъэмэ зэрэпылъыщтым къык1ыримыгъэчэу сизэдзэк1ыгъэ еджагъ, 1оф диш1агъ… Джащ фэдэу Мэджыдэ ц1ыфыш1оу, узэреол1агъэмк1э къогъанэ имы1эу, ц1ыф гу къабзэу, хьалэлэу, ц1ыф бэрчэтыгъ. Джа ц1ыфыш1угъэр, гукъэбзагъэр, бэрчэтыгъэхьалэлыгъэр Мэджыдэ иусэ пстэуми агоу, апсэу щытыгъ. Мэджыдэ иусэхэм 283 уяджэ зыхъук1э бэрчэтыгъэр нурэу ынэгу къыч1эщэу, щхыпц1 шъабэр ы1упэмэ ателъэу, нэщх-гущхэу, сурэт 1упк1эу уапашъхьэ къеуцо. Мы мафэхэм, Мэджыдэ ыныбжь илъэс 80 зыщыхъурэм, гуфэбэныгъэ ин хэлъэу тыгу къэтэгъэк1ыжьы, ежь ышъхьэк1э къытхэмытыжьыми хьалэлыгъэ-бэрчэтыгъэу ишэн-нэшанэхэм ахэлъыгъэхэр иусэ сатырхэм къахэтэджык1ыхэшъ нэфэр пилъэсык1эу усак1ом исурэт тапашъхьэ къеуцо… Гъэз. «АМ», 2007, 4.12. 284 ЛЪЭГАП1ЭМ ЫШЫГУ ЕК1УЗЭ Иш1уш1эгъэ-гъэхъагъэхэм ц1эры1о яхъул1эу лъэпкъым илъфыгъэхэм къахэк1ых нэбгырэ зырызхэр. Ащ ыц1э къыра1омэ, лъэпкъэу зыщыщыр къыраш1эу, лъэпкъым игугъу къаш1ымэ, ар апэу гум къэк1эу, лъэпкъым инэпэеплъэу, итамыгъэу, лъэпкъыр рыгушхоу, лъэпкъым ыгъэлъап1эу, лъэпкъым ибыракъэу…Ащ фэдэ лъфыгъэу адыгэ лъэпкъым и1эмэ зэу ащыщ Мэщбэш1э Исхьакъ. Илъэс 60-к1э узэк1э1эбэжьмэ, Мэщбэш1э Исхьакъы ипоэтическэ псэлъэ макъэ адыгэ литературэм апэрэу къыщы1угъ. Ащ ыпа1ок1э, гум къыщыуцурэ гупшысэхэр къыдэзэрэхьыеу, къызэк1аблэхэу, къыдэзэрэхэу мак1эп псэлъэ мэш1обзыеу къызэрэхэк1ыгъэри. Ахэм ащыщыбэхэр къэнэфэгъу имыфэзэ, уахътэм ипхъуантэ дэк1одэжьыгъэх, ау ащыщхэри къэнэжьыгъэх. Ащ фэдэх, заор зэраухыгъэм икъэбар гуш1уагъо къызя1ум сабыигум ар къызэрэщыхъугъэр щызэхапш1эу илъэс 15 зыныбжь к1алэм къы1упш1эпш1ык1ыгъ усэу «Къэбарыш1у, гуш1огъошху» зыфи1орэр. Ары, зэо маш1ор зэрагъэк1осагъэр гуш1огъошху, ау ащ щыухыгъэ щыхъурэп заом иутын хьылъэхэр: гуш1огъо къэбархэм аготэу гухэк1ым ымакъи къэ1у, къэ1у зэпымыоу. Ащ игупшысэ псалъэх, ипсэлъэ гухэк1ых усэхэу «Тигъунэгъумэ яхьэдагъ», «Маплъэх шъхьак1э, зи алъэгъурэп» зыфи1охэу 1945-рэ илъэсым Исхьакъы ытхыгъэхэр… Джа уахътэм къыщегъэжьагъэу зэпыу имы1эу, къызэтеуцо ымыш1эу, ик1о хахъоу, ипоэтическэ псалъэ ык1уач1э нахь лъэшы хъузэ, художественнэ псэлъэ лэжьыгъэшхо адыгэ литературэм Мэщбаш1эм щызэ1уигъэк1агъ, илэжьыгъэ самэхэр 1ошъхьэ къодыехэу щымытыхэу къушъхьэ сындж лъагэхэу за1этыгъ, «удэплъыемэ па1ор пшъхьащегъэзы» зыфа1орэм фэдэу. Нэм фэмыплъэу зэмышъогъоу шъуамбгъо ихудожественнэ Мэщбаш1эм губгъо илэжьэк1уп1э, зеубгъу, итворческэ къэгъагъ параметрэ къызэлъиубытырэр гъунэнчъ – адыгэу дунаим итэдырэ ч1ып1э щыпсэуи 285 поэтым игурышэ нэплъэгъу къеубытых, ахэмэ ядунэететык1э-псэук1э, ягугъэ-гупшысэхэр, ягумэк1-гук1аехэр, ягуш1огъо-чэфыгъохэр 1упк1эу къырегъэлъэгъук1ых, къыре1отык1ых, ипщынабзэ релъхьэх... Ахэр мэкъабэу зэхэтых: гумэк1ым игъыбзэх, къэгъэущ джэмэкъэшъых, гуш1уагъом иорэдых, гугъэ лъагэм инэфых, игъогупэхэщых, ахэр – лъэпкъ усак1ом иныбжьык1эгъум къыщегъэжьагъэу илъэс 60-м къык1оц1ы зэ1уигъэк1эгъэ гугъэ-гупшысэх, псэлъэ шъхьаихыгъэ-гуихыгъэх, лъэпкъы ш1эныгъэм инэк1убгъо зэ1ухыгъэх, адыгэ лъэпкъ усэным ышыгу лъэгап1эх… 1 «Коцыцэм ч1ыгур зэригуш1уагъоу, Джэныкъом маш1ор зэригухахъоу Ш1угъэ хьалэлым гук1э сыфай», — Мэщбаш1эм иусэхэм ащыщ горэм къыщи1уагъ. А гук1эгъу фабэхэр, ш1угъэ хьалэлыгъэр, гурышэ-гупшысэ нэфыр Мэщбаш1эм итворчествэ зэфэдэк1э пхырэк1ы. Ц1ыфхэм ягуш1уагъор игуш1уагъоу, ц1ыфхэм ягумэк1ыр игумэк1эу, дунэе щы1ак1эм ижьыкъек1ок1 ыгу щызэпэк1эк1эу, иуахътэ щыхъурэ-щыш1эрэ пстэур ыгу щизэу, щиутхындзэу, блэк1ыгъэ зэманым илъэгъо лъэшхэм афызэплъэк1эу, къэк1ощт мэфэш1ухэми афыдэплъыеу, къогъанэ имы1эу зэрафэлажъэрэм лъэпкъ литературам имызакъоу, хэгъэгу лъэпкъыбэ литературэшхом Мэщбаш1эм ч1ып1э пытэ щыригъэубытыгъ. Исхьакъ Адыгэ, КъэбэртэеБэлъкъар ык1и Къэрэщэе-Щэрджэс республикэхэм янароднэ тхак1у, СССР-м, Урысые Федерацием, Адыгэ Республикэм якъэралыгъо премиехэм ялауреат, М. Шолоховым ыц1эк1э щыт литературнэ премиеу Урысыем и1эм илауреат. Кубань икомсомол ипремиеу А. Фадеевым ыц1э зыхьырэр, дышъэ медалэу «За выдающийся вклад в развитие Кубани» зыфи1охэрэр къыратыгъэх. Хэгъэгу литературэшхом хэхъоныгъэ ыш1ынымк1э и1ахьыш1оу хилъхьагъэхэм афэш1 орденхэу Лъэпкъхэм язэкъошныгъ, «За заслуги перед Отечеством» ия Ш-рэ ык1и ия IV-рэ степень зи1эхэр, дышъэ медалэу «Мамырныгъэм ибэнак1у» ык1и «Общественное признание» зыфи1охэрэр Мэщбаш1эм къыфагъэшъошагъэх. Адыгэ Республикэм, ащ 286 икъэлэ шъхьа1э я1офыгъо пстэухэм чаиэу зэрахэлажьэхэрэм яш1ухьафтынэу Мэщбаш1эм къылэжьыгъэх «Адыгеим и Щытхъузехь», «Мыекъуапэ иц1ыфы гъэш1уагъ» зыфи1орэ ц1э лъап1эхэр. Адыгэ шъолъырым, Республикэм, Урысые Краснодар хэгъэгушхом краим, Къыблэ яобщественнэ Федеральнэ щы1эк1э-псэук1э Мэщбэш1э Исхьакъ чанэу хэлажьэ. Ащ ишыхьат илъэс пчъагъэм Адыгэ Хэкум ык1и Краснодар краим япартийнэ ык1и ясоветскэ органхэм ядепутатэу, ячленэу, СССР-м и Апшъэрэ Совет идепутатэу илъэсыбэрэ зэрэщытыгъэр. 1офыгъуабэхэм язэш1охын и1ахьыш1у зэрэхиш1ыхьагъэм заримыгъэгупсэфыл1эу, и1офш1ак1э к1эч фэмыхъугъэу лъэк1уатэ. Исхьакъ Къыблэ Федеральнэ шъолъырым Нахьыжъхэм ясоветэу щы1эм Адыгэ Республикэм ил1ык1оу хэт, ащи изакъоп, Урысые Федерацием и Общественнэ палатэ ичленэу зэрагъэнэфагъэм ык1и а палатэм икомиссие итхьамэтэ гуадзэу тхэк1ошхоу зэраш1ыгъэм зэрэщытым Республикэм, Урысые къаушыхьаты имызакъоу Мэщбэш1э зэрэобщественнэ къэралыгъом осэ Исхьакъ 1офыш1эшхор, ин зэрэфаш1ырэр, зэрэщыгугъыхэрэр. Ахэр зэк1э ежь Мэщбэш1э Исхьакъ иш1уш1эгъэ лэжьыгъэ къык1эк1орэ лъытэныгъ, уас, шъхьэк1эфэныгъ, шъуаш... Усэк1ошхом ыныбжь илъэс 75-рэ зэрэхъурэм ипэгъок1эу иусэ, ипщыпэлъэ хэшык1ыгъэхэр адэтэу тхылъит1у хъоу 2006-рэ илъэсым къыдэк1ыгъэх. Ахэм къадэхьагъэх 1945-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу усак1ом ытхыгъэхэм къахэхыгъэхэр: апэрэ тхылъым – усэ 333-рэ ык1и поэми 4-рэ, ят1онэрэ тхылъым — усэ 318-рэ, поэмэ 11-рэ ык1и урыс литературэм иклассикэ щыщэу адыгабзэк1э зэдзэк1ыгъэу пщынэлъи 4-рэ. Тикъэралыгъо Поэтическэ ык1и ианахь тхэк1ошхохэм прозаическэ тхылъэу Мэщбаш1эр ащ зэу ытхыгъэхэм ащыщ. ащыщхэр тикъэралыгъо ис ц1ыф лъэпкъхэм абзэк1и, 1эк1ыб къэралыгъуабзэхэмк1и мымак1эу къыхаутыгъэх. Ащ фэд, гущы1эм пае, романхэу «Бзыикъо зау», «Мыжъошъхьал», «Къохьап1 Къок1ып1», «Хэшыпык1ыгъэ усэхэр» 287 зыфи1охэрэр тыркубзэк1э, «Бзыикъо зау» зыфи1орэр арапыбзэк1э зэдзэк1ыгъэхэу къыдэк1ыгъэх. Поэтым иусэ пчъагъэхэр Иорданием, Сирием, Тыркуем якъэралыгъуабзэхэмк1э къыщыдэк1ыгъэх, къыхаутыгъэх поэтым иусэхэр инджылызыбзэк1и, французыбзэк1и, болгарыбзэк1и, нэмык1ыбзэхэмк1и. Тхылъэу ытхыгъэхэм, къыдэк1ыгъэхэм япчъэгъэ закъоп Мэщбэш1э Исхьакъ лъэпкъым игушъхьэлэжьыгъэ хъазнэщ и1ахьэу хилъхъагъэм уасэу и1эр къэзыгъэнафэрэр. Шъыпкъэ дэдэмк1и, пчъагъэри щэчэлъэ ц1ык1оп: ащ къеушыхьаты тхак1ом илэжьак1э. Гъэбэжъур ежь-ежьырэу къэхъурэп. Зэпыу имы1эу пщынэлъабзэмк1и, къэ1отабзэмк1и илъэпкъ къизы1отык1ырэ, къизыгъэлъэгъук1ырэ псалъэ фиш1ыным Мэщбаш1эр дэлажьэ. «Орэд гъэш1уагъ» зыфи1орэ усэм поэтым къызэрэщи1уагъэу, «Псалъэм ипсалъэу анахь псэлъэш1ур» ихэгъэгу, илъэпкъ афи1оным зэк1э к1уач1эу и1эр фигъэзагъ Исхьакъ. «С1отэщт быракъэу сихьэсэ ш1агъэ, Сыжъонак1у. Сылэжьак1у. Сыусак1у», – ы1уагъ Исхьакъы. Ылъэкъуац1э къеушыхьаты ил1экъо лъэуж. Ылъэкъуац1э лъэпсищэу зэхэты: мэщ+бэ+ш1эн. Ары, апэрэу, бэрэ 1оф зэриш1эрэм, зэрэлажьэрэм итын лъап1 тхыгъэ гъэбэжьоу зэ1уигъэк1агъэр. Чэщ-зымафэм сыхьат пш1ык1упл1-пш1ык1утфэ итхэп1э стол къы1умык1эу щэлажьэ, зызыщигъэпсэфырэми 1офш1энэу къызыпэк1ыгъэр шъхьэкуц1ым щылъэк1уатэ, архивнэ тхыгъэхэм ядэлэжьэни ащ къыхэхъожьы... Бэ зэ1убгъэк1эным пае бэрэ улэжьэн фае. Гъэпсэф имы1эу мэлажьэ Мэщбаш1эр, бэдэди къылэжьыгъ. Ау джыри къэсэ1ожьы: Мэщбаш1эм илэжьыгъэ уасэу и1эр къэзыш1ырэр ар зэрэбэ закъор арэп, а тхыгъэхэм, тхылъхэм щы1эныгъэ шъыпкъагъэу апкъырыльыр, художественнэ зэгъэфэгъагъэу я1эр ары. Мэщбаш1эм итхылъхэм гупшысэ куу ахэлъэу, гупшысэ-гукъэк1 зэтек1хэм уафащэу, зэхэш1э ин уагъэш1эу гъэпсыгъэх. А тхылъхэм лъэныкъуабэ къызэлъаубыты, ч1ып1абэ къызэлъагъэгъунэ, щы1ак1эм илъэныкъуабэ къырагъэлъэгъук1ы, емрэ ш1умрэ зэтырафы, ер уумысынэу, 288 ш1ур пш1энэу уап1у. А гъэхъагъэхэр тек1оныгъэ псынк1агъок1э Мэщбаш1эм къыдихыгъэп. Ащ ишыхьат ежь поэтым игущы1эхэр: Бгъэгум дэхагъи, бгъэгум гукъауи — Т1ури зэк1ыгъоу къысфыдэтаджэ. Сынэмысышъоу сикъушъхьэ къаошъ, Гухэлъ зэпыум сегъэупэраджэ. Сынэт1э плъыры с1эгушъо 1улъэу Сичапэ зандэшъ, дэк1ып1эм сеплъы, Лъагъоу ащ ек1урэм сыгум ш1у филъэу Икъэгъотыни бэрэ сыпэлъы... Джащ фэдэу, икъушъхьэ къаоу, игухэлъ къызэк1игоу, игъогуи бгы зандэу къыч1эк1эу мак1эп къызэрэхэк1ыгъэр. Ау сыд фэдэрэ къини къызэк1идзагъэп поэтыр, пшъы ымыш1эу, гъэпсэф имы1эу 1оф зэрэзыдиш1эжьыгъэм иш1уагъэк1э и1ушыгъи къы1эк1эхьагъ, поэзие иным ышыгу лъагэ ек1урэ гъогум пытэу теуцуагъ. Ащ ишыхьат поэтым иусэ тхылъыбэхэр. 2 Мэщбэш1э Исхьакъ ипоэзие инэшэнэ шъхьа1эмэ ащыщ щы1ак1эм иупч1э инхэр къы1этынхэр, ихэку, икъэралыгъо, дунаим щыхъурэ- щыш1эхэрэм агъэгумэк1ыныр. Поэтым игутео макъэ къыхэщэу, «Мэш1очэ пчык1эу пкъым зыхэзыблэу» сатыр ш1агъоу истиххэм бэ ахэтыр. Нахьыпэрэ икъэгъэлъэгъон, къызэрахьыгъэм зэманхэм лэжьэк1о шъхьафитыныгъэм усэ мак1эп ц1ыфхэм псэемыблэжьэу Мэщбаш1эм ящы1эк1агъэм ахэр фэбанэхэзэ афызэхилъхьагъэр: «Сикъушъхьэхэр», «Къэда1у, тич1ыгу», «Рэдэд», «Адыгэ нэпс», «Егъэш1эрэ чъыг» ык1и ахэм анэмык1ыбэхэми адыгэхэм л1ыхъужъыныгъэу зэрахьагъэр, щы1эныгъэм икъэгъэзэп1э къинхэм ик1ып1э тэрэз къыфагъотыным зэрэпылъыгъэхэр къырагъэлъэгъук1ы, къыра1отык1ы. Шъхьафитыныгъэ банэм тек1оныгъэ къыщыдахэу, хэбзак1эр загъэпсык1э щы1эк1э тхъагъо я1э 289 зэрэхъущтым емыхъырэхъышэжьхэу, гугъэп1э лъагэ зыда1ыгъэу тихэгъэгу, тихэку иц1ыфхэр зэрэпсэущтыгъэхэр усабэхэм, орэдыбэхэм, пщыналъэхэм поэтым къащыри1отык1ыгъ, къащыригъэлъэгъук1ыгъ. Илъэпкъ итарихъ дэгъоу поэтым еш1э, гъогуонэ хьылъэу къык1угъэм щызэ1уигъэк1эгъэ гъэхъагъэхэм арэгушхо, адыгэ хабзэм ишэпхъэ дахэу дунаим щыц1эры1о хъугъэхэм осэ ин афеш1ы, тиныбжьык1хэм ар яшэн бзыпхъэу зэрэхъуным къыфаджэ иусэхэмк1э. Адыгэ шэн-хабзэм, адыгабзэм ык1уач1э, адыгэ льэпкъ шъуашэм шъхьэлъытэжьыныгъэ гушхуагъэр гоу, псэу зыпкъырылъ усэхэр афызэхилъхьагъэх. Поэтыр ихэку еплъыхьэ, нэплъэгъу фабэр рехы. Елъэгъу илъэпкъ иегъэш1эрэ псэуп1э нэр п1эпихэу дунэе к1эрак1эу, хъырахъышъэу зэрэдахэр. Ыгу къыде1эу, ымакъэ 1этыгъэу поэтым къе1о: Псыхъо 1ушъом ишъолъыры дахи, Осы фыжьыр зышыгу къушъхьэ лъаги, Пчэдыжь шъабэу непэ къыс1уплъагъи, Гъэтхэ теплъэу сэ сихэку к1эрак1. Усак1ом игурышэ-гупшысэ зе1эты, огум щесызэ, ихэку к1асэ ынэ къык1эуцо, орэд шъабэр ы1упэ къытечъы, жьыоры мак1эу гумэ анэсы: Гъогу зэхэк1хэу Чылэ дэхьэ-дэчъи, Псыпэ чъэрхэу Къушъхьэм къячъэбзэххи, Хыор теплъэу губгъо хъоо-пщауи,– Ахэр зэк1э сэ сихэку итеплъ. Усак1ом инэпльэгъумэ релъэгъук1ы: Мэзы к1ырхэу Псырык1ы зэхэтхи, Тхышъхьэ уцхэу зыращы, ихэку гупсэ ичыжьи-иблагъи 290 Былымхэр зыхэтхи, Дышъэ фыжьэу пынджыр зыщалэжьыри, К1асэр зас1оу сэ, сихэку дах. Хэкум ич1ыопс (иприродэ) дэхагъэ диштэу иц1ыфхэри дахэх, ахэм яшэн-нэшанэхэри дахэх. Ахэм адиштэу лъэпкъ шъуашэри хъырахъышъэу дахэшъы-дахэ. Лъэпкъым игушхуагъи, ил1ыхъужъ мэш1уагъи, ил1ыбзыугъи шъуашэм хелъагъо тхак1ом, тыгъэнэбзыеу, зэтеш1этык1эу сатыр 1упк1эхэмк1э лъэпкъ шъуашэм исурэт танэ1у къырегъэтаджэ: Адыгэ цыеу, цые къопэфыр, Осы нэгуфым фэдэу уфыжь. Джыгыты к1алэу, к1элэк1э чэфыр Гушхоу рызепщэу ылъы ущыщ. Бзыу тэмапэу, лъатэу, быбатэу Шыгъэчъэ плъырмэ ренэу уахэт, Дахэм идахэр орк1э рыт1уатэу Жьы псынк1и, маш1уи — т1уми уафэд. Лъэпкъым ыц1эр шъуашэми ыц1эу, зэрэтеплъэхэу къаш1эжьэу, агъэш1агъоу, адыгэмэ ялъэпкъ напэу адыгэ цыем л1эш1эгъу пчъагъэр къыхьыгъ. Цые бгъэгум хьазыр 1упэф пш1ык1ут1ур къызэрэтелыдык1эу, лъэпкъ тарихъым къыхэ1этык1ыгъэу къыхэщых л1ыгъи, гукъауи, гуш1уи, гухэк1и, шъхьафитыныгъэ банэу лъэпкъым ыш1ыгъэм ишылъэмакъи, ищэбыби ищэшъуий шъуашэм итхыпхъэхэм ащызэхэохы, ахэолъагъох л1эш1эгъумэ ялъыгъэчъэ заохэр хьалъэгу-хьалъэгоу рыщагъэу, иолъэгъук1ых къат-къатэу зэте1этык1ыгъэу л1эш1эгъу лъэужхэр. Псэ зыпыт лъэпкъ шъуашэм зыфегъазэшъ, поэтыр епсалъэ, игугъи, игуузи дегощы: Жьыбгъами ппихэу, гын гъози ппыоу Пыимэ тхьапшырэ анэгу уиплъагъ, Зауи мызауи укъыщау1эу Гу ш1уц1э тхьапшымэ узыщалъагъ. 291 Поэтыр рэпагэ, рэгушхо илъэпкъ шъуашэу дунэерэ щытхъур зыфа1уагъэм, ренэу ынэ к1эт, шъхьарыхъон к1эрак1эр жьым зэрихьэу шъхьафит тыгъэм къыдыкъок1эу, сыд фэдэ ч1ып1э ифагъэми къызэк1ак1о имы1эу л1ыгъэр щызэрихьэу, маш1уи, ое фыртыни ашъхьарыбыбык1эу елъэгъу. Лъэпкъ гъаш1эм къыхэфызык1ыгъэ 1эш1агъэм теплъэу и1эми, гоу к1оц1ылъми, лъэк1эу пкъырылъыми адыгэхэм къягъэт1ысэк1ыгъэ лъэпкъ пстэуми гу лъатагъ, уасэ фаш1ыгъ, ахэм ащыщыбэхэм адыгэ шъуашэр ежъхэми ялъэпкъ шъуашэу аштагъ. Лъэпкъ зэхаш1э, лъэпкъ ш1эжь зи1эу, лъэпкъ гушхуагъэ зыхэлъэу хэта ащ къымыгъэтхьауещтыр?! Илъэпкъ игъэхъэгъэ пстэуми ащыгуш1ук1ырэ усак1ом игурышэ-гупшысэхэр зэфихьысыжьыхэзэ, еухэсы: лъэпкъ шъуашэм ц1ыфыгъэ напэм итеплъэ дахэу и1эми, л1ыхъужъыгъэр гум къыщызыгъэущырэ к1уач1эу ащ хэлъми алъапсэр — типшысэ 1ушхэм янэф ащ зэрэхэтыр ары; бзыу псынк1агъэу адыгэ шъуашэм хэлъыр — ар лъэпкъым гугъэ-гухэлъэу зыди1ыгъэу игъэш1э гъогу къыщызыдихьыгъэхэр ишъуашэ зэрэхишъагъэхэр ары. Лъэпкъ тарихъым инэк1убгъо папк1эу, шъошэ тхыпхъэхэм поэтыр къяджэ, мэкъэ 1этыгъэк1э къе1о: «Узыфадыгъэр сэрми, хэтми, Зэрэ Кавказэу дахэу уек1угъ». Адыгэхэм ящытхъушхо а1уагъ Европэм, Азием, Къок1ып1э Благъэм къарык1ыгъэ зек1ол1 ц1ыф гъэсагъэхэу тлъэпкъ къыхэхьагъэхэм: инэпкъпэпкъ зэхэлъык1э идэхэгъэ-зэгъэфэгъагъэ, ч1ыгум ы1э ек1оу, лэжьыгъэ бэгъуагъэ къыхьыжьэу, пк1ышъхьэ-мышъхьэ чъыг зэмыл1эужыгъуабэхэр къыгъэк1эу, былымыр ихъоеу, имэл-пчэн-чэм 1эхъогъухэм къушъхьэбгышъхьэ жэгъухэр, мэз чапэхэр зэлъауп1ыц1эхэу, бжьэхъуным фэ1азэу адыгэр зэрэпсэущтыгъэр Адыгэхэм ялъэпкъ хагъэунэфык1ыгъ зек1ол1хэм шэн-нэшанэхэм адыгэм ятхыгъэхэм ащыщэу и1орэ-иш1эрэ зэу къащыра1отык1ыгъ. анахь хэ1этык1ыгъэу зэрэщытыр, хьак1эм шъхьэк1эфэшхо фаш1ызэ зэрэпэгъок1ыхэрэр. Поэтыр рэгушхо илъэпкъ идунэе щытхъу, рэпагэ илъэпкъ пытагъэу хэлъым, и1о за1оу зэрэщытым, а 292 гушхуагъэр, шъхьалъытэжьыныгъэ-пэгагъэр агоу, апсэу усэ ш1эгъуабэ етхы. Ахэм ащыщыхэр зэк1эми зэлъаш1эрэ, ш1у алъэгъурэ орэд хъугъэх. А орэдхэм ясатырхэм алыпцэмэ лъэк1эу ахэлъым, гупсэ мэкъамэу тхьэк1уач1э зи1эм лъэпкъ зэхаш1эр къа1этэу адыгэ ошъогум бзыу тэмабгъоу ебыбэх, лъэпкъ гушхуагъэм ипсалъэ лъэпкъ пстэумэ алъагъэ1эсы. Поэтым иусэ горэм къыщи1уагъ: «Зы орэдэп, орэдит1оп, Сищык1агъэр орэдыб». Ыгу зэ1ухыгъэу, гуш1ом иорхэм зэрахьэзэ, ихэку гупсэ поэтыр фэусэ. Сыдэу щытми ы1упэ къытелъэт къодыерэп а гущы1эхэр, пычыгъохэр, макъэхэр — «Тыгъэпс нэфыпск1э гум щысэгъаш1ох» е1о поэтым. Ичэщ мычъыехэм ащ псэ къащыпэк1э, илъэпкъ зэхаш1э ик1ыщ-мэш1опск1э епсыхьажьых. Теубытагъэ фыри1эу поэтым къе1о: «Налмэс-налкъутэу сихыч1э-гуч1э Сиорэд мышк1ухэр щызэпэжъыух». Поэтым ицыхьэ телъ ишык1эпщынэ ибзэпсыхэчъэу ыбгъэ щышъхьэлъэгъэ сатырхэр илъэпкъ ыгу лъы1эсыщтых. Ау гухэк1 нахь мыш1эми, хэтэ лэжъыгъэ бэгъуагъэм шъхьэлъэш1ой горэ къызэрэхак1эрэм фэдэу, лъэпкъым иегъэш1эрэ гушъхьэлэжьыгъэу дунэерэ щытхъур зыфа1уагъэм ерыуаджэхэр, бжьыгъэ пц1ыусыхэр, тырилъхьэу къамылэжьыгъэ ц1ыф шъхьэпаехэр, мылъку къызы1э- к1эзыгъахьэхэрэр, нэпит1ухэр, к1эхъу-к1эчъхэр, зэгупшысэхэрэр зэу, а1орэр шъхьафэу, аш1эрэр пэмык1эу — хэк1 пыдзафэу къытхэк1ырэр мак1эп. Ащи изакъоп: лъэпкъ шэн-хэбзэ зэхэтык1эхэми жъы хъугъэхэу, тинепэрэ мафэхэм къямык1ужъхэу, утын хьылъэ ц1ыфхэм афэхъоу хэтых. А пстэумэ поэтыр агъэгумэк1ы, а пстэур поэтым илыуз, игууз. Арышъ, щытхъум, дахэм, дэгъум, ш1ум якъэ1оны, якъэтхыны къыщыуцурэп поэтым ипщынабзэ — щы1эныгъэм иш1уи ш1эпхъэджаш1эхэм, ибзаджи шэн ипоэтическэ пхэнджхэм гъунджэ аблэплъырэп, къыредзэх, къэплъэнэшъу зариш1ыл1эрэп. Ш1ум, дэхагъэм, дэгъугъэм поэтыр ыгук1э зэрапэблагъэм, зэрик1асэхэм фэдизк1э, фэдипш1ык1э ем, дэим, бзаджэм апэуцужьы, ахэр ыгук1э иджагъох, щегъэзыех, ахэм бэнэ лъэш ареш1ыл1э. «Тхьагъэпц1и шъорыш1и хэмылъэу дэгъук1э Сыфай дунаир ш1угъэм фэк1оным» 293 («Шъыпкъэныгъ»), — е1о поэтым. Осым фэдэу фыжьыбзэу ц1ыфхэр зэк1эри къэбзэ-лъэбзэнхэу, къушъхъэм мыжъобгъуи къызэречъэххэрэм жьыбгъи фэдэу, зырамыгъэгъащтэу къызэтемыуцохэу, псыхэр шъыпкъагъэр зыда1ыгъэу ящы1эныгъэ гъогу рык1онхэм поэтыр фай, ащ къыфаджэ. Арэущтэу хъуным пае, щы1эныгъэм хэгъэк1одык1ыгъэнхэ фае зиягъэ къэк1орэ пстэури. Ахэм афэгъэхьыгъэу мак1эп Мэщбаш1эм ытхыгъэр. Тищы1ак1э ыпэк1э лъык1отэным пэрыохъу фэхъухэу лъэпкъ шэн-хабзэхэм къахафэхэрэм, жъымрэ к1эмрэ азыфагу къитэджэрэ банэм изысурэтэу «Нысэ» зыфи1орэ поэмэр Мэщбаш1эм ытхыгъ. Мосэ институтым зэрэрихъухьагъэр Къарбэч щыдеджэрэ (Мосэ пшъашъэу ятэжъ) ыдэрэп. Зурэ Ижъырэ къыщэнэу шэнхэм арыгъуазэхэзэ, Исхьакъ ипхъорэлъф пшъашъэр Мосэ къырагъэщэнэу л1ыжъит1ур зэзэгъых. Ау Къарбэч зыфэягъэр фимыш1эу Мосэ ежь ш1у ылъэгъурэ пшъашъэр къещэ. Ар Къарбэч шъошъхьак1оу унэм ек1ыжьышъ ыпхъоу нэмык1 л1акъо хэсым дэжь мэк1ожьы. Ишъэогъоу Бэгъолъагъуи, ыпхъоу Саси Къарбэч зэрэзек1орэр зэрэмытэрэзыр ра1уагъ, акъылыгъэ къызхигъэфэнэу елъэ1ух, ау зыми едэ1урэп. Аминэти (Мосэ ян) апэрэмк1э л1ыжъым дырегъаштэ, ау к1оч1э зэфэшъхьафхэр бэрэ ыгу зыщызэбэнхэ уж, ш1у ылъэгъоу шъхьэгъусэк1э ик1алэ къыхихыгъэр ежь ными нысэк1э ымыштэн ылъэк1ыжьрэп. Шэн-нэшанэхэу ц1ыфыгум тыркъо тезыщэу, лъэхъанык1эм къемык1ужьыхэрэр ц1ыф зырызхэм джыри пытэу язэхэш1ык1 зэрэхэтыр, къаигъагъэк1э щы1эныгъэ къызэраухъумэрэр шъыпкъагъэ хэлъэу Мэщбаш1эм ипоэмэ игъэк1отыгъэк1аеу къыщыригъэлъэгъук1ыгъ. Лъэхъанык1эм къызыдихьыгъэ шэн-хэбзак1эхэм Къарбэч апэуцужьыныр къызыхэк1ыгъэр зэк1элъык1оу поэтым къегъэлъагъо, ащ фэдэ шэнзек1уак1эхэм гур ащегъэк1ы, ащ изехьак1охэм уапэуцужьынэу уакъыфе1эты. Жъымрэ к1эмрэ зэрэзэутэк1ыхэрэр, жъым сыд фэдизэу зыкъи1этыжьыгъэми, к1эр ащ зэрэтек1ощтым иидее поэмэм занк1эу щыпхырэк1ы. Поэтым хъугъэ- 294 ш1агъэр къыгъэлъэгъо къодыерэп. А хъугъэ-ш1агъэмэ ежьыри ахэт, геройхэм агу щыхъэу-щыш1эхэрэр ежъ поэтым адещэчы, ар ахэм ренэу ягъус, 1офэу ахэр зыгъэгумэк1хэрэм ежьыри егъэгумэк1ы, ащ зэреплъырэ ш1ык1эр шъхьаихыгъэу къе1о. Джаущтэу сюжетым щыщ шъыпкъэу лирическэ дэхыныр поэмэм хэуцо. Ащ нафэ къеш1ы щы1эныгъэм щык1орэ банэм ежь ышъхьэк1э поэтыри зэрэхэлажьэрэр, к1эр жъым тек1оным поэтым и1ашэ зэрэфигъэ1орыш1эрэр. Поэтым ыш1ошъ мэхъу дэир щымы1эжьыхэу зыщыхъущт уахътэр къызэрэсыщтыр. Ар къыригъэлъэгъук1эу, образнэу, дахэу поэмэр еухыжьы: Сабый нэкоу Ошъо шхъуант1эм Пщэ ш1уц1эжъхэр Епшых, Епшых… Мэщбаш1эм иусэ анахьыш1ухэм гум лъы1эсырэ к1оч1э лъэш ахэлъ: гур азы, апщэжьы, шъхьэм акъылэу илъыр агъэбагъо; щы1ак1эр, ц1ыф зэхэтык1эхэр аутхындзых, к1агъэпщы, щыбзэнэдым к1агъэк1ы; ер 1эк1ыб уагъэш1ы, ш1ум уфащэ, гук1уач1эр къа1эты, гушъхьэ гъомылэш1ух... 3 Мэщбэш1э Исхьакъ ипоэтическэ творчествэ хъугъэ-ш1эгъэ инхэр игъэк1отыгъэу, эпическэу къыгъэлъэгъоным ч1ып1э гъэнэфагъэ щеубыты. Усак1ом ащ зызэрэфикъудыирэр иапэрэ творческэ лъэбэкъухэми къащигъэнэфагъ: 1941 — 1945-рэ илъэсхэм к1огъэ Хэгъэгу зэошхом ехьыл1эгъэ поэмэу «Ц1ыф лъэшхэр» (1955) зыфи1оу къыдигъэк1ыгъэр ащ ишыхьат. Мэщбаш1эр ыныбжьык1э Хэгъэгу зэошхом хэлэжьэнэу хъугъэп. Ау исабыигъом зэо маш1ор зэхиш1агъ, изэхэш1ык1и, игупшыси пытэу ахэуцуагъ. Бэш1агъэ ар зыхъугъэр. Ау сабыинэмэ алъэгъугъэу, сабыигум ит1ысхьагъэр джырэ тимафэхэм анэс къыздехьы, егъаш1эми зыдихьыщт. 295 «Сигупшысэ хэтэу а л1ыр Садэжь къак1о, Къэмыпсалъэу ыбгъэ дэлъыр Нит1умэ къа1о», — гукъэк1ыжь чыжьэр къытео усак1ом. Къеш1эжьы: сабый ц1ык1оу ар зылъэгъурэм фэмыщы1эу ынэхэр еуп1ыц1эх, жьы къымыщэу зэтенэ... Ау сыд хиш1ыхьан?! Джа лъэхъанэм поэтым ыгук1э ыщэчыгъэм зык1и къык1ичыгъэп джырэ нэс. А тхьамык1эгъо такъикъыр ыгу къэк1ыжьзэ, «Тщыгъупшэщтэп» зыфи1орэ усэм поэтым игумэк1-гузажъо къыщыре1отык1ы. Заом тхьамык1агъоу ц1ыфхэм къафихьыгъэхэр къыра1отык1ы усэхэу «Хьамамэм», «Шъузабэхэр», «Май. 1945-рэ илъэс» зыфи1охэрэм ык1и ахэм анэмык1хэу поэтым ытхыгъэхэм. Тэ тилъэныкъок1э тиуашъуи къаргъоу, тич1ылъи шхъуант1эу, титыгъи шъхьафитэу къытфепсэу зэрэщытым фэдэу тыдэк1и дунаир щымамырэу, тыгъэр шъхьафитэу тыдэк1и къыщепсэу къызш1обгъэш1ы хъущтэп. Ар дэгъоу къыгурэ1о поэтым. «Тыгъэм иорэд гущы1эу хэлъыр сэры зытхыгъэр» зыфи1орэ усэм къыще1о поэтым: «Тыгъэр сашъхьагъми нэмык1 къуапэ Заоу шъхьащытыр сымыш1эу щытэп. Джа тихьэблэл1ыми джэнэ 1эгъуапэр Зык1ыфэнэк1ыри сэ сщыгъупшагъэп». «Ш1угъэр» зыфи1орэ стихми а гумэк1ыр хэлъ: «Шыблэ гъогъошхо зышъхьащыт ч1ылъэм Зыгорэ гу1эу зэтхъожьызэ хафэ, Пчыпэр да1ыгъми, хэтэу нэмыплъым Гъэрып1э хьылъэм нэмык1ыр афы». Поэтым инэмык1ырэ усэхэми, мамырныгъэ щы1ак1эм анахь фэгъэхьыгъэхэр арыми, зэо маш1ом игумэк1 къахэщы. «Ч1ы къопэ шъхьафмэ, Мок1э нэмык1мэ лыгъэр щак1адзэ, Щазмэ лъапэк1э ук1эк1о хьафмэ Тыгъэпс сэнашъхьэр ч1ым щызэрадзэ»,— къыще1о поэтым «Сэнэш1ы уахът» зыфи1орэ усэм. «Тич1ылъэ къуапэ зырыз-зырызэу Загъори зауи къыщызэк1эблэ, Зыгорэм ыкъуи тылы фэузэу Щэм риутыгъэу ч1ым бгъэк1э хаплъэ», щылъэк1уатэ поэтым игумэк1гупшысэ стихэу «Сипшысэ бзыу» зыфи1орэм. Бэ лъэмакъэу ч1ылъэм те1ук1ырэр. Мары сабыйхэр гуш1о нэплъэгъур анапэу дэзэрэхых. Ау сабый лъэмакъэп къэ1урэ пстэури. Зэ зыч1ып1эм, зэ 296 адырэ ч1ып1эм заом имэш1обзый къыщыдехьые, ц1ыфылъыр щагъачъэ. Джа дунэе гумэк1ыр ылъапс «Лъэмакъэхэр» зыфи1орэ усэм. Ихэгъэгушхо ыц1эк1э, илэгъухэм ац1эк1э поэтым нэлат арехы зэо маш1ом ик1эгъэблак1охэм, афегъэпытэ: «Гухэлъ лъэмакъэу къэ1урэр зыфэдэр, Къик1ырэм нэсы тэ къыдгурэ1о. – Т1ок1ит1урэ зырэп джы тызхэтыр!». Уахътэмрэ поэзиемрэ зэрэзэпхыгъэхэр, политическэ гъэпсык1эу дунаим и1эм ижьыорхэр лирикэм къызэрэщилъыхэрэр Мэщбэш1э Исхьакъы итворчествэ дэгъоу щызэхэош1э. Ары, Мэщбэш1э Исхьакъ Хэгъэгу зэошхэм хэлэжьэныр ыныбжьык1э къытемыфагъэми, заом имэш1ожь къеок1ыгъ, нэмыц оккупациер пэк1эк1ыгъ, нэмыц техак1охэр зыфэдэхэр ылъэгъугъэх. Джа исабыигъом ылъэгъугъэхэр, къоджэдэсхэм къа1отэжьэу зэхихыгъэхэр, ежь ыгук1э зэхиш1агъэхэр джы къызнэсыгъэми иусабэхэм къаще1ожьы. Нэмыц техак1охэр ош1э-дэмыш1эу тихэгъэгу къытебэнагъэх, апэ къифэрэр аук1ы, агъэсты, зэхакъутэ. А лъэхъан хьылъэу, нэмыц фашистхэр Адыгэ хэкум къызщихьагъэхэр ары поэмэр къызщыригъажьэрэр. — Шыблэу гъуагъоу топ омакъэхэр къэ1угъ, заом имэш1ожь стыр чылэм къык1ао, фашистхэр Шъхьагощэхьаблэ къеблагъэх... Колхоз мылъкум щыщ пыим 1эк1эбгъахьэ хъущтэп — джары пащэхэм унашъоу аш1ыгъэр, къоджэдэс ц1ыфхэми ары ямурадыр. Арышъ, къуаджэм рехъухьэ пыир къэмысызэ, былымэу, мылъкоу я1эр къушъхьэм ч1ащэнхэу. Унашъоу аш1ыгъэр агъэцэк1эжьызэ, куохьау хэмытэу, 1эдэб пытэ ахэлъэу колхозэу «Шъхьафит щы1ак1эм» ибылымышъхьи илэжьыгъи пыим щаухъумэнэу тхьаматэу Пщымыдэ Илясэрэ парторгэу Блэшэ Хьазрэтрэ япащэу къуаджэм щыщыбэ къушъхьэм ч1эхьажьы... Ахэм аш1э: «Бэ ш1эн, мак1э ш1эн — пыир рак1ыни» шъхьафитныгъэр зэрагъэпсыжьыщтыр. Заом ифронт 1улъхэм язакъоп пыир изык1ыщтыр. Къушъхьэм ч1эхьажьыгъэхэу, пыим мылъкуцэ 1эк1эзымыгъахьэхэрэми, къуаджэу пыим 297 ыштагъэгом къыдэнэгъэ лэжьэк1о ц1ыфхэми пыим изэхэкъутэнк1э алъэк1ыщтыр аш1э: къуаджэм дэсхэм фашист солдат т1ок1 аук1ы, къушъхьэм ч1эхьажьыгъэмэ партизан куп зэхащэшъ зы утыным ыуж итэу адрэ утыныр пыимэ арахы... Колхоз мылъкум иухъумак1охэр былым 1усым иугъоини, шэщым, чэмэщым яш1ыни зэрэзэш1уахырэм къыщыуцухэрэп: фашист къамыщэу чылэм щышъуирэм ц1ыф мамырхэр щаухъумэнхэу колхоз тхьаматэр командирэу апэ итэу ахэм зыкъа1эты, «пчыхьэшъхьэ уахътэу чэмы фыжьыгъом къушъхьэм ылъапэ купыр къынэс». Мэзахэ охъуфэ ежэхэшъ шъхьадж ыш1эщтыр гъэнэфагъэу чылэм зыхагуащэ. Ук1 зытелъхэр зыч1эс хьапсым ек1ухэшъ къэрэгъулэу ащ 1ут фашист солдатыр аук1ы. Хьапсыпчъэр 1уахышъ ц1ыфхэр шъхьафит аш1ыжьых, Нурджани ч1ыунэ ц1ынэм ч1элъэу къыч1ащыжьы. Фашист хъунк1ак1охэм ак1уач1эхэр нахь зыдэщы1э ч1ып1эхэми маш1ор ак1адзэ, шъхьафитныгъэу къэблэгъэжьырэм ишыхьатэу быракъ плъыжьыр чылэм ышъхьагъ щыбыбэтэнэу унашъхьэм ха1ушъ къуаджэм къыдэк1ыжьых... Поэтым зэри1оу, «Чэщым ыужы чэщыр к1элъык1оу Лъэш1эжь отрядхэр къуаджэмэ адахьэзэ,— Хьадэгъур нэмыц фашистмэ афахьы». Заом имафэхэм, ушэтып1э лъэхъаным советскэ ц1ыфхэм зычзыпчэгъоу а1э зэк1эдзагъэу сыд фэдэрэ къини зэпачи нахь псыхьагъэхэу, язэхэш1ык1 нахь лъагэ хъугъэу а къинхэм къызэрахэк1ыжьыгъэхэр поэмэм къегъэльагъо... Зык1ыныгъэ зэрапэуцужьыгъэхэр, пытэ ахэлъэу бэнэ лъэшэу тиц1ыфхэр нэмыц араш1ыл1агъэр фашистхэм 1упк1эу поэмэм къырегъэлъэгъук1ы. Къоджэдэсхэм пыим банэу раш1ыл1агъэм чылэм и1эшъхьэтетыгъэхэр пащэ фэхъух. Ахэр - Пщымыдэ Илясэрэ Блэшэ Хьазрэтрэ. Щы1эныгъэм бэ щызпэк1эк1ыгъэ ц1ыфых мыхэр, зыпэуцужьыщтхэри зык1ыпэуцужьыщтхэри аш1э. Пщымыдэ Иляс граждан 298 заом хэлэжьагъ, щы1эк1ак1эр гъэпсыгъэным апэу фэбэнагъэхэм ащыщ, колхоз тхьамат, Блэшэ Хьазрэт — колхоз парторганизацием исекретарь. Колхозник жъугъэхэм яш1э, ягупшысэ хэлъэу Хьазрэтрэ Илясэрэ колхоз мылъкур пыим зэрэщаухъумэщт амалыр къыхахы. Къушъхьэм зыч1эхьажьхэм купэу зыхэтхэм пэщэныгъэ адызэрахьэ, гушхъуагъи, пытагъи ц1ыфмэ ахалъхьэ, 1офэу ш1эгъэн фаехэр рахъухьэ, зэш1уахых, фашистхэм ябэныныри, колхоз мылъкум икъэухъумэни зэхащэх. Хьазрэти, Иляси - ц1ыф къызэрык1ох. 1офш1ап1эми, зэуап1эми ахэр ц1ыф жъугъэхэм ягъусэх, ахэмэ яш1э хэмылъэу зы 1офыгъуи рахъухьэрэп, лъэбэкъуи адзырэп – акъыл зэхэлък1э зэдегупшысэх, к1оч1э зэхэлък1э зэдагъэцак1э. Дунаир т1оу гощыгъэ зыщыхъугъэу, шъхьадж зыдэгъэзэгъэ лъэныкъор къызыщынафэрэм Нурджан зыфэдэ ц1ыфыр итэш1ык1ыпэ: нэмыцхэм яхабзэ «агъэпытагъэу» а1оу сыд фэдиз утын Нурджан зырахми колхоз былымхэм я1ыгъып1эу къушъхьэм хэтыр зыдэщы1эр къафи1уагъэп. Джащ фэдэ шъыпкъагъэу, джащ фэдэ к1оч1э зэхэлъэу, зычзыпчэгъугъэу, джащ фэдэ идейнэ-политическэ зык1ыныгъэу тикъэралы иц1ыфхэм ахэлъыр ары тек1оныгъэшхоу Хэгъэгу зэошхом къыщыдэтхыгъэхэм лъапсэу я1эр. Ау, гухэк1 нахь мыш1эми, ц1ыфыгъэ иным, шъыпкъагъэм анэмык1эу нэпэнчъагъэри, къумалыгъэри къыщылъэгъуагъэх ушэтып1эм. А щы1эныгъэ шъыпкъагъэр ишапхъэу, пыим гъусэ фэхъугъэ типхэр Хъут1ыжь Мамгъэт иобразк1э поэтым къытегъэлъэгъу. Мамгъэт щы1эк1ак1эм пэуцужьыгъэхэм ащыщыгъ. Ащ пае ращыгъагъ. Фашистхэр къуаджэм къызыщысынхэм ехъул1эу ежьыри къэк1ожьы, итетыгъо ыгъотыжьыгъэу гугъэзэ, Мамгъэт фашистхэм 1офш1эгъук1э агуахьэ — къоджэ старостэу 1оф еш1э. Мамгъэт нэмыцмэ фитныгъэ къыратыгъ япыирэр пилъэнэу, емыдэ1урэр хьапсэм ч1идзэнэу, ежь фэдэу Совет хабзэм епыихэрэр гъусэу зыгуищэнхэу ык1и ахэмэ мылъкоу 299 я1агъэхэр аритыжьынэу, яунагъэхэм ач1игъэхьэжьынхэу. Ахэр зэк1э Мамгъэт игонэсэу къыч1эк1ы, ыгъэцэк1энэуи ишъыпкъэу пэхьэ… Къуаджэм дэсхэм жъалымэгъэшхохэр Мамгъэты адызэрехьэ: Нурджан ч1ыунэ ц1ынэм ч1арегъадзэ, цыхьэ зыфимыш1ырэ нэбгырэ т1ок1 чылэм къыхарегъэфышъ хьапсэм ч1едзэх, ук1 атырарегъалъхьэ. Ау Мамгъэт иморадхэр къыдэхъугъэп, гъусэ зыфэхъугъэ пыим инасып иежьыри инасыпэу хъугъэ… Поэмэм охътэ инк1ае къеубыты: фронтэу къэблагъэрэм итоп омакъэхэр чылэм къынэсэу зыщыхъугъэ лъэхъанэм щегъэжьагъэу адыгэ къуаджэр Советскэ Армием шъхьафит зиш1ыжьыгъэ мафэм нэс къыриубытэрэ уахътэр ары ащ къыгъэлъагъорэр. А уахътэм къык1оц1 къэхъугъэ хъугъэ-ш1агъэхэр образ зэфэшъхьафхэмк1э нафэу поэмэм къытыгъэх. Хъурэ-ш1эрэмэ язэк1элъык1уак1, язэпхыныгъэ тефэу поэмэр едзыгъо пш1ык1утфэу зэтеутыгъ. Бзэ псынк1эк1э, зэблэдзыгъэ рифмэ зи1э сатырипл1 строфак1э поэмэм инахьыбэ тхыгъэ, хъугъэ-ш1эгъэшхор эпическэу къыты зыхъук1э, диалогхэр, ижъырэ адыгэ усак1эр поэтым ыгъэфедэу бэрэ къыхэк1ы. Фэ1эпэ1асэу пейзажыр поэтым бэрэ егъэфедэ. Сыдэу щытми дунаим исурэт къыты къодыеу армырэу хъугъэ-ш1агъэхэм, ахэр зыщыхъурэ лъэхъанэм дуиаим изытет, изэрэщыт къегъэлъагъо, ащк1э ц1ыфхэм уасэ афэтш1ын тегъэлъэк1ы, природэм изэрэщытк1э лъэхъаным изытет, народым игулъэшыгъэ поэтым къеты: Жьыбгъэр мэшъуи, пщэхэр зэрефэх, Мыжъор епхъуатэшъ гырзэу редзыхы. Уашъор зэ1ибзэу пчык1эр къэнэфы, Лъакъор к1иутэу псыдзэр къечъэхы… Стих сатырхэр къыгъэлъэшхэу зы1эжэныр, к1э1отык1ыжьыныр бэк1аерэ поэтым ипщыналъэ щегъэфедэх. Пыимэ фыщытык1эу афыри1эр къыригъэлъагъоу бэрэ суффиксэу «жъы»-р егъэфедэ: «Мамыгъэтыжъым», 300 «офицерыжъыр», «коммендатыжъыр» ык1и ахэмэ анэмык1хэри. «Ц1ыф лъэшхэр» поэмэм ыц1. Ар поэмэм имэхьанэ тефэ: советскэ ц1ыфхэм ялъэшыгъэ шъыпкъагъэ хэлъэу къырегъэлъэгъук1ы. «Ц1ыф лъэшхэм» аужи Хэгъэгу зэошхом итемэ мызэу-мыт1оу Мэщбаш1эм охътэ зэфэшъхьафхэм къыфегъэзэжьы, етхых, къыдегъэк1ых романхэу «Агъаерэм ежэжьхэрэп» (1966), «Ц1ыфыр т1о къэхъурэп» (1968), «Илъэс фыртынэхэр (1973), поэмэу «Сшынахьыжъ» (1974) ык1и усэ-орэд зэфэшъхьафхэр. Поэмэу «Сшынахьыжъ» зыфи1орэр л1ыхъужъныгъэшхо зезыхьэзэ зэуап1эм щыфэхыгъэ Андырхъое Хъусенэу тикъэрылыгъошхо иписательхэмк1э апэу Л1ыхъужъыц1э къызыфаусыгъэм ехьыл1агъ. Нэмык1 адыгэ поэтхэми Андырхъое Хъусен ехьыл1эгъэ поэмэхэр атхыгъэх. Ахэм зы охътэ закъо, зэоп1э ч1ып1эм щыхъугъэ-щыш1агъэр зэк1элъык1оу, зэрэхъугъэм изытетыгъэр къызэрагъэлъагъорэм фэдэп Мэщбаш1эм ипоэмэ исюжетнэ-композиционнэ гъэпсык1э. Мэщбаш1эм анахьэу ына1э зытетыр а л1ыхъужъ лъэхъанымрэ джырэ лъэхъанык1эу тызыхэтымрэ язэпхыныгъэ игупшыс, поэт-л1ыхъужъымрэ непэрэ поэтымрэ идейнэ къошыгъэу зэфыря1эр, Хъусен иусэ л1ыхъужъхэм маш1оу ахэлъыр, ахэр сатыр ищыгъэу, гущы1э гъушъэхэу къэмынэхэу игущы1эхэм афэшъыпкъэу Хъусен зэрэзек1уагъэр, Хъусен фэгъэхьыгъэ гупшысэхэмрэ джырэ лъэхъаным хъурэш1эхэрэмрэ зэпхыгъэхэу1 художественнэ къат зэмышъогъу цы1эуадэм хэшъык1ыгъэ пкъынэ-лын поэмэр. Эмоциональнэ зэхэш1э к1оч1э лъэш хэлъэу ц1ыфыгъэ, гражданственнэ пшъэдэк1ыжьым, щы1эныгъэ позицеу Поэмэу «Сшынахьыжъ» зыфио1рэр тхылъэу «Тыгъэгъаз»-м 1974-рэ илъэсым апэу къыщыхиутыгъ. Дневникым къыхэхыгъэ пычыгъохэр, приказым щыщ ч1ып1эхэр, гъэзетмэ къыхаутыгъэ информациехэр поэмэм ихудожественнэ пкъынэ-лынэ хэшъыхьагъэхэу, к1оч1э лъэш къыратэу щытыгъ. Ау нэужым, «Гъэтхэ огум иорэд» зыфи1оу 1980-рэ илъэсым къыдэк1ыгъэм ахэр хэгъэк1ыгъэхэу поэмэр къыдэхьагъ. А редакцие дэдэм тетэу «Хэшыпык1ыгъэ тхыгъэхэр зыдэт тхылъищ» (1991) ык1и тхылъит1у хъурэ зэхэугъоягъэхэр (2006) зыфи1охэрэм поэмэр къадэхьагъ. 1 301 ц1ыфым хэлъын фаем яхьыл1агъэу непэрэ тимафэ ипроблемэ инхэр поэмэм къегъэуцух. Ц1ыфхэм язэхаш1э, язэхэш1ык1ы хэмык1ок1эжьын лъэуж заом рищагъ. Ащ игууз ащыгъупшэу къыхэк1ырэп. Поэтым игупшыси пытэу ар хэуцуагъ, ыгу бэрэ къыщыдэоежьы, е тек1оныгъэм игуш1уагъоу, е гухэк1ым игууз усэхэр мымак1эу ытхыгъэх ащ джырэ лъэхъаными. 4 Усэк1о шъыпкъэр – лъэпкъым ыгу, ыпс, ытхьак1ум: лъэпкъым игумэк1ыр ежьыри игумэк1, лъэпкъым ыгук1э зэхеш1э хъурэ-ш1эрэ пстэухэри, лъэпкъым ынэк1э елъэгъу, лъэпкъым ытхьак1умк1э зэхехы, лъэпкъым игъаш1эр игъаш1 усак1оми. Мэщбаш1эм иусэхэм алъапсэхэр чыжьэу, куоу хахьэх лъэпкъ гупшысэм, зэхаш1эм. Усэхэм язакъоп, публицистическэ псалъэу ащ ыш1ыхэрэм, статьяу ытхыхэрэм ар акуц1, ягупшысэ пкъынэ-лын. Лъэпкъ гумэк1ыр, лъэпкъ гупшысэр Мэщбаш1эм итвочествэ шъолъыр лъэшэу пхырэк1ы. Лъэпкъым итарихъ къежьэп1э лъапсэу я1 Исхьакъы иусабэхэм. Л1эш1эгъу къиныбэхэр къызэпичыхи, джырэ тимафэхэм тлъэпкъ къызэрэнэсыгъэр, а щы1эныгъэ гъогум щыпэк1эк1ыгъэхэр къытлъигъэ1эсыным зэпыу имы1эу дэлажьэ поэтыр. Лъэпкъ гупшысэр апс, агу, ялъынтф «Адыгэхэр», «Адыгэмэ яорэд», «Къамэ», «Сикъушъхьэхэр» зыфи1охэрэм ык1и ахэм анэмык1ыбэхэм. Тыркуем, Сирием арыс адыгэхэм адэжь зыщэ1эм усэ пш1ы пчъагъэ хъущт лъэпкъ тарихъым илъэпсэхэк1хэу поэтым ытхыгъэхэр. Л1эш1эгъу техьэ-тек1хэм пый зэмыл1эужыгъуабэ адыгэхэм къафыкъок1ыгъ. Лъэпкъ к1одэу к1одыпэным ищынагъо зэп-т1оп тлъэпкъы къызэрэшъхьарыуцуагъэр. А хъугъэ-ш1агъэхэм япсалъэзэ, поэтым игумэк1-гупшысэхэр яшыхьат къушъхьэхэм къыщыре1отык1ых «Сикъушъхьэхэр» зыфи1орэ усэм. Пыижъ жъалымэу къяк1ухэрэм «гук1эгъу ямы1эу маш1ом» лъэпкъыр рагъэстэу, адыгэ шъолъырым нэпсыр щымычъакъоу зэрэщыщытыгъэм, блэк1ыгъэ л1эш1эгъухэм яшъобж инэу, 302 хэмык1ок1эжъын тыркъоу къушъхьэхэм къатенагъэхэм ягууз псэлъэ сатырых «Сикъушъхьэхэр» зыфи1орэ усэр. А мэкъамэр хэ1ук1ы «Адыгэмэ яорэд» зыфи1орэ стихыми. Лъэхъэнэ хьылъэм исурэт тхьамык1агъуи, ц1ыфхэм ягухэк1 ини къытлъегъэ1эсы поэтым: «Къушъхьэр зэлъистэу мэш1уаем, Еу щы1эм зэк1э ты1ок1э, Тетыжьыба зэфагъэр т1озэ, Тигъаш1э щек1ок1ы». Поэтым къызэри1оу, «Хы Ш1уц1эм къурэу типхъуатэу, Зыфаем тидзэу» бэрэ къэтхьыгъ, ау сыдэу зэхъуи тилъэпкъыгъэ тарихъ гъогум щыч1этынагъэп, къэтыухъумагъ… Лъэпкъым амалхэмк1э идунэететык1э, къыригъэлъэгъук1ыным идунэелъэгъук1э лъэшэу художественнэ диш1агъ, 1оф деш1э Мэщбаш1эм. Тарихълэжьхэм а1э зытемы1эбэгъэ, анэ зытемыплъэгъэ архивнэ ч1ызэныбэ зэпыригъэзагъ, итворческэ зэхаш1э щыбзэ нэдк1э ыутхыдзыгъ, илъэпкъ к1ыщмэш1опсык1э ыпсыхьэжьыгъ, искусствэм ишэпхъэ инхэм атетэу лъэпкъ литературэр зыгъэгумэк1ырэр я гъогу XIX-рэ тырищагъ. л1эш1эгъум Мэщбаш1эр адыгэм анахьэу лъэпкък1од заоу пачъыхьагъом къыриш1ыл1агъэм тхьамык1эгъо к1эухэу фэхъугъэу, адыгэ лъэпкъыр дунаим зэфэдэк1э пхъахьитэкъоу тезытэкъуагъэм икъэгъэлъэгъон ары. Бэш1агъэ ащ ар зыпылъыр. Урыс-Кавказ заом итемэ тил1эш1эгъу ият1ок1ит1онэрэ илъэсхэм къащегъэжьагъэу тилитератури титарихъи игугъу къыщаш1ыжьыщтыгъэп. А лъэхъан ш1уц1эу адыгэ лъэпкъым мык1ыжьын тыркъо къытезыщагъэм итемэ яшъэныкъорэ илъэсхэм тилитературэ апэу къыхилъхьажьыгъ Мэщбэш1э Исхьакъы. Поэтым мурад зыфигъэуцужьыгъ «л1эш1эгъу илъэсмэ агъэегъэ тхыдэр» къы1отэнэу. Поэмэм «Гуш1уагъом илъагъок1э» авторыр еджагъ. Поэмэр едзыгъуит1оу зэхэтынэу ары зэрэрихъухьэгъагъэр: апэрэ едзыгъом лъэхъаны дыджэу, адыгэмэ яхэкужъ къабгыни хымэ хэгъэгум ек1урэ гъогоу, «Стамбул ик1ыжьэу тызезыпхъуагъэр Адыгэ к1одым» къежьап1э фэхъугъэм икъэгъэлъэгъон, «Ч1ыгур дэщэ1оу, къушъхьэр дэгырзэу Гъыбзэ орэдыр Щамсэты» къыхезыгъэдзагъэу, макъэм нэпсыр къыхэчъэу къезыгъэ1огъэ хъугъэ-ш1эгъэ 303 тхьамык1агъохэр къыщыригъэлъэгъук1ын-къыщыри1отык1ынышъ, ят1онэрэ едзыгъом лъэхъанык1эм адыгэ лъэпкъым ищы1эк1э-псэук1э зыфэдэ хъугъэр къыщитынэу арыгъэ. Идейнэ-художественнэ пшъэрылъэу и1эр къыгъэнафэу едзыгъом ц1э фиш1ыгъ – «Пщэхэр къегъолъэхых». Адыгэ къуаджэу Шыгъэчъэхьаблэ щыщ зэшъхьэгъусэу Щамсэтрэ Къызбэчрэ ядунай къырык1уагъэмк1э лъэпкъым тхьамык1агъоу пэк1эк1ыгъэм изынэк1убгъо поэтым тыщегъэгъуазэ. 1960-рэ илъэсым «Орэдык1» зыц1эу къыдэк1ыгъэ тхылъым апэу къыщыхиутыгъ поэтым ипщыналъэ. Ащ к1эдзагъ: «Апэрэ едзыгъом ик1эух» ы1оу, ау ят1онэрэ едзыгъор къык1элъык1ожьыгъэп. Арэу щытми, аукъодыеу ухыгъэ хъугъэп поэмэм и1оф. Нэужым авторыр лъэшэу дэлэжьэжьыгъ ипщыналъэ, зэхъок1ыныгъэ ш1ук1аехэр, хэгъэхъоныгъэхэр фиш1ыгъэх: апэрэ едзыгъор къызыдэк1ым пычыгъо 16 хъущтыгъэ, нэужым пычыгъуи 8 к1эу хигъэхъуагъ, ц1ак1и «Хыуай» 1оу фиш1ыжьыгъ, хъурэ-ш1эрэмэ, ежь авторым ыгу ихъык1ыхэрэмэ ямэш1ожь къыплъагъэ1эсэу пейзажнэ сурэтхэр, лирическэ дэхыныгъэхэр пычыгъо к1оц1хэм къащитыгъэх. Джа лъэхъанхэм къащегъэжьагъэу а темэм Мэщбаш1эм итворчествэ ч1ып1э пытэ щиубытыгъ, итхыгъэ пстэуми а гумэк1-гухэк1ым ичэлъао ащызэхэош1э. Джащ тетэу усэ ц1ык1ухэмк1э къыригъажьи, Урыс-Кавказ заом къыхьыгъэ адыгэ лъэпкък1одым итемэ пхырищыгъ поэмэу «Пщэхэр къегъолъэхы» («Хыуай») зыфи1орэм, ахэм аужи мызэу-мыт1оу усэхэм къащыфигъэзэжьыгъ а темэм, ау ахэми авторыр амыгъэразэу шъуамбгъоу, игъэк1отыгъэу, жанрэ нахътэм ипхыгъэ-дыгъагъэ къыгъэлъэгъон зэк1имыкъузэу, амал къезытырэ шъхьафит-гуфитэу романым иш1эныгъи зызэра1этырэм диштэу, хъурэ-ш1эрэр къыфэк1уагъ. Игулъыти, поэтым и1эпэ1эсэныгъи хахъозэ, художественнэ псэлъэк1э-гъэпсык1эм ишъэфхэр нахь къы1эк1эхьагъ. Уахътэр техьэ-тек1: мафэм чэщыр к1элъэк1о, ош1ум огъур, оялэр, осылэр, фабэм чъы1эр, лыгъулыстыр апыщыт. Ц1ыфым ищы1эк1э-псэук1и ар ишапхъ, игъэпсык1. Ныбжьык1эгур къаргъо, нэфы, гугъэ лъагэр иошъогу 304 щэш1эты, къыщэджэ. Зыгу гуш1уагъор къинэфык1ырэ ныбжьык1эр къызэтеуцо, къызэплъэк1 имы1эу ащ фак1о. Инасыпэу ыпэк1э къэтыр игущы1и, инэплъэгъуи къахэнэфык1эу, къахэш1этык1эу гуш1о иным зэлъиштагъэу к1алэм ре1о ыгу къыхихыгъэм: «Псэм и1эш1ур ш1ум идахэу сиш1улъэгъуи къыостын. Ар имыкъоу тыгъэ лъагэу сыгум уилъэу ом уитын». Жъогъо нэфэу огум итыр зэп ык1и т1оп. Ау ежь ныбжьык1эм иплъап1эр зы, игугъап1эу зэрихьэрэр а зыр ары. Лирическэ героим ыгуч1э лъапсэ къи1ук1эу зэхэтэхы: закъоу «Нэбзый чэщым къыщэнэфы, Къысфэнэфырэр к1асэу сэ ситыгъ». Гугъэ лъагэр, гугъэ къабзэр игурышэгупшысэу, ыпэк1э къэт уахътэр къэгъэгъэ шъофым щырихыным щыгугъэу, усак1ом иапэрэ лъэбэкъухэр ыдзыхэу ригъэжьагъ. Ар ипсэлъэ макъи, ыгу икъэргъуагъи къаушыхьаты. А мэкъамэм нахь зи1этызэ, л1эш1эгъу ныкъо рищыгъ. Ащ фэдизым къык1ичыгъэп игугъэ лъэгап1и, ыбзэ ипсэлъак1и. Ымакъэ къызэрихьэу, итеубытэгъагъэ хиу1упк1эзэ, ыгу илъыр имурад шъыпкъэу зыфигъэуцужьыгъэр иусэ псалъэ шъхьаихыгъэу къыщи1уагъ: «С1эгу исщэеу гъэтхэ тыгъэр Ч1ым хэзгуащэу сыщы1эщт». Шъхьасынчъэу, къогъанэ имы1эу, нэфыр пилъэсык1эу ипсэлъэ 1ушхэр иуахътэ дигощызэ къырык1уагъ. Ау уахътэр лъэк1уатэ, блэк1ыгъэр усак1ом игупшысэ щызэпэк1егъэк1ыжьы, щэутхыдзэ, изэфэхьысыжь гупшысэхэр къыддегощых, ищы1эныгъэ гъаш1э ик1эрык1эу рэплъэжьы. «Гуш1уагъом нахьи къины мыгъуаер Сигъэш1э гъогу щынахьыбагъ», - зэфэхьысыжь хьылъэ еш1ы усак1ом. Арэу щытми, поэтым ицыхьэ зытелъыжьэу къе1о: «Силъагъо къиными, дэеп, сырэк1о. Гугъэм сыхэтэу, скуц1и сэ изэу Бзэу къыс1уплъхьагъэм ш1угъэр рысэ1о», - е1о усак1ом. Гугъэшхо нэфхэм зыфикъудыеу, гулъытэ чаным нахь зыригъэ1этэу къыхьыгъэми, аужырэ лъэхъаным гупшысэ-гухэк1хэр усак1ом къытеоу къыхэк1ых. «Сыд гъогуа непэ сызтегъощагъэр?» зыфи1орэм а гумэк1-гухэк1ыр къыщыре1отык1ы: Ш1ур сигугъап1эу, ш1ум сык1эхъопсызэ, усак1ом 305 Сыд гъогуа непэ сызтегъощагъэр? Сапэк1э къэтым ренэу сехъохъузэ, Тыдэ къик1ыгъа сызхэты пщагъор? Зы 1офыгъоп, зы лъэныкъоп гумэк1ыгъор, гупшысэгъуаер къыптезыгъэощтыр. Аукъодыеп тхьаусыхэ макъэу иусэ щызэхэтхырэр, гушыутэныгъэу щызэхатш1эрэр. Усак1ор гук1одыпхэп, сыдрэ къиными пэгъок1ынэу к1уач1и хэлъ, гуи и1. Ежь зэри1оу, «Дунэе пщагъоу къысшъхьарыуагъэм Сыхэтэу сэк1о, гугъэм сыфак1о». Непэ сыд фэдизэу къиныгъо хэтыми, гугъэшхом лъэк1 къыритэу лирическэ героим – усак1ом зэре1ожьы: «… Сак1ыби, сапи, сабгъук1и мэзахэу Сигугъэ тыгъэ сежэ, сыпаплъэ». Огур къэошъуапщэу, нахьыпэрэ гугъэ лъэгэ, гугъэ нэфхэр загъорэ къырагъэ1ыхыхэми, щы1эныгъэ лъагъор ащ зэлъиштэн ылъэк1ыщтэп, щы1эныгъэ ш1ошъхъуныгъэм ошъогур ыгъэкъэргъожьыщт… Ежь игутео, изэхаш1э диштэу итворческэ гъогу Мэщбаш1эм ек1у. Ащ изыгурышэ-гупшыс, изызэфэхьысыжь «Силъагъошъ мэзым пхырысщырэр, сыдигъок1и ар сидэогъу» (2006) зыфи1орэ усэу мы илъэсым ытхыгъэу тхылъым къыдэхьагъэр. Л1ым игъаш1э изэфэхьысыжь зэхаш1 усэр. Илъэсипш1ыхэм адыгэ литературэм игъозэ пащэу щытыгъэ К1эрэщэ Темботы «Сиощыжь къыосэтыжьы» Мэщбаш1эм къызэрэри1уагъэр, ащ къыпкъырык1эу усак1ом гупшысэу ыш1ыгъэхэр усэм къыщыре1отык1ых. Щэч хэлъэп, 1эмыч1э пытэ ч1илъхьагъ «ощыжъыр». Мэзэу зыхэхьагъэм зы лъэужэп пхырык1ыщтыгъэр, ежь илъэужи шъхьафэу пхырищынэу ригъэжьагъ. Мэщбаш1эм иусэ къыще1о нахьыжъым и1уагъэ тетк1э пшъэрылъэу къыфиш1ыгъэр зэригъэцак1эрэр ежь игъогу хэхыгъэк1э. «Огъуи, гъэбэжъуи, к1ымафи, гъэмафи, Бжыхьи сымы1оу сэпхъаш1э, Чъыгайи, к1айи, пхъэ мыгъуи, пхъэ мафи, Фэшъхьафэу щык1рэр сэгъаш1о». Гъэхъагъэ зыш1ырэмэ ямышъугъоу, ш1ук1э яхъуапсэу, ежь ык1уач1э къыхьыщтымк1э зышъхьамысыжьэу усак1ор ыпэк1э лъэк1уатэ… 306 Мэщбаш1эм ипоэтическэ эволюцие 1эташъхьэм джыри нэсыгъэп, хэпш1ык1эу лъэк1уатэ. Прозэм ащ зызэрэфигъэзагъэм поэзиер гу ринагъэу къик1ырэп. Роман куп къызыдегъэк1ы ужи поэтическэ тхылъ пчъагъи къыдигъэк1ыгъ. Мэщбаш1эмк1э къежьагъэп ар, Мэщбаш1эмк1и ухыгъэу хъунэу щытэп а творческэ лъэгъо хэщыныр. Нэмык1 литературэмэ тахэмыхьэми, тэ тиадыгэ литературэк1и щы1эх ащ фэдэ щысэхэр: Еутых Аскэри 1эшъынэ Хьазрэти ятворческэ гъогуи ар хэтэлъагъо. Мэщбаш1эм иусэ сатырыбэхэм гупшысэр хъуаоу ащыуалъэу, сатырхэм арымыфэрэ къодыер арымырэу, усэпкъыми хэмыфэу, къелыжьэу, къыгъэнагъэха, хьауми къыш1онагъэха, усэ к1ыбым зыгорэхэр къызэрэкъонагъэхэр хэпш1ык1эу 1аджыри къыхэк1ы. Арэущтэу зыхъурэн фаер поэтическэ жьыбгъэу гум къыщилъыгъэр, бгъэм щыкъурылъэрэр нахь къэлъэшэу, поэтым игупшысэхэр сыд фэдэрэ охътэ нэпкъи къыщымыуцоу зэхикъудыехэмэ зыбжымы к1уач1э зиш1ыхэк1э, усак1ом ипсэлъэ хъазнэщ угъоип1э дэмыфэжьэу зыхъук1э (ащ къэк1оп1абэ и1: псынэк1эчъэу ежь къыч1эчъыныр, къещхэу къыхэхъоныр, псылъакъохэр къыхэлъэдэныр), идэчъып1э имыкъужьэу (поэтическэ усэ сатырхэр), къыщыутэу, 1уитхъэу шъуабгъоу дэчъэу фежьэ. Фактэу щы1эр бэу, къы1о ш1оигъор поэтическэ сатырым, усэпкъым хэмыфэу, усэ шъуашэр зыгорэк1э к1оч1эгъу ащ фыримыкъу зыхъук1э (сыдрэ гъэпсык1и ежь иамалхэм шапхъэ я1) прозэм е нэмык1 жанрэм, ежь творческэ 1офыш1эм нахь и1эрылъхьэу ылъытэрэр къыхехы. Ет1анэ, а уахътэр зытек1ырэм игупсэ усэным къыфегъэзэжьын фае. Арымырэу нэмык1 лъапсэ и1энк1и хъун, писателым итворческэ лабораторие сыд фэдиз гупшысэ бзыя щызэблэсык1ырэр, щызэхэблахьырэр, сыд фэдиз телъхьэ-теха щызэблэк1ырэр?! Ар гъэунэфыгъуай. Лъэпкъ гупшысак1эр, лъэпкъ псэлъак1эр Мэщбаш1эм нахь икъоу ащигъэфедагъ гущы1абэхэр итарихъ зыпкъ романхэм. Лъэпкъыбзэм ригъэуцожьыгъэх, геройхэм ибаигъэ ишыхьатэу яжабзэхэм ащыщы ыш1ыгъэх, псэлъэ гъэпсык1э ямыш1ык1эхэр ащызэригъэзэфагъ. Псэлъэ бэб, 307 псэлъэ щэбзэщахь-бзэк1аохэр, бзэ1эпэте1эбэп1э зэфэшъхьафхэр зэдек1узэдаштэу ыгъэфедэхэзэ, щы1эныгъэм ихъугъэ-ш1агъэхэм к1о ареты, ащ ори ухещэ, уахътэмк1и ч1ып1эмк1и уапэ1апчъэми пщэгъупшэжьы, хъурэш1эрэм ыгупчэ шъыпкъэ ухэтэу къыпщэхъу, еу хъурэр угук1и пшъхьэк1и зэхэош1э, упэуцужьы, ш1оу хъурэм уегъэгуш1о… Мэщбэш1э Исхьакъ усабэ, усэ дэгъубэ, роман пчъагъэ, роман лъэшыбэ ытхыгъ. Къэуцуи гъэпсэфи имы1эу, пшъы ымыш1эу 1оф еш1э: лъэпкъ тарихъым икууп1эхэм ащэлажьэ, матхэ, зы тхылъым ыуж адрэ тхылъыр итэу къыдегъэк1ы, лъэпкъ художественнэ гупшысак1эм, художественнэ псэлъак1эм ышыгу ек1урэ гъогум рэк1о, дэк1уае, лъэк1уатэ, лъэпкъ псэлъэ 1эш1ум, куум, псэлъэ дахэм, жэбзэ к1эрак1эм ихъазнэщ егъэбаи, к1еугъуае. Тхьэм къыхилъхьэгъэ талантыр къэущыфэ, къет1ыргуфэ, рефыжьэфэ емыжэу, итворческэ к1ыщмаш1о к1осэгъу, ары пак1ошъ упэбжьэгъу римыгъафэу, палъхьи феш1ызэпыт, ищыдыбжь ик1эпщэн зэпимыгъэоу, ет1упщыгъэр имафэу мэлажьэ: мэгупшысэ, гуч1эм къыщежьэгъэ мэкъэ чылэпхъацэхэр к1егъэпщых, зэпедзых, еутхындзых, епщэжьых, псэлъэпкъым регъэчъахьых. Ахэр аукъодыек1э тхак1ом къыдэхъухэрэп. Ащ ылъапсэр, к1оч1э къэк1уап1эу ащ и1эр нафэ къыш1эу усэ «Сигугъэ нэпкъ сипк1ыхь» зыфи1орэм Исхьакъ къыщи1уагъ: «Уцуи, гъэпсэфи, пшъыгъи сымыш1эу, Нэпкъмэ сяутэк1ми чъэм есэгъэхъу, Сих зэрэщы1эр сигопэш1уш1эу, Орэд фас1оу иор сэлъэгъу. 1ит1ур зэтелъэу ш1угъэм ешэу Щысым сыфэдэп, сибгы сыдэк1ы». Ары, къызэтеуцо имы1эу, непэ ыштэгъэ бгыпэм къыщымыуцоу, ыпэк1э къэт лъэгап1эхэм афак1о Мэщбаш1эр. Дэмыхэу лъык1уатэрэр нэсыщт игугъап1эхэм ашыгу… Гъэз. «АМ», 2007, щылэ мазэм и 12. 308 Ц1ЫФЫМ ЫЛЭЖЬЫГЪЭР – ИГЪЭШ1Э ТАМЫГЪ Адыгэ литературэм игъэш1э гъогу щык1эгъэнчъэ дэдэу щымытыми, гъэхъэгъэ мак1эп ыш1ыгъэр, ихудожественнэ хъазынэщых лэжьыгъэу щызэ1уигъэк1агъэр. Ащ зи1ахь гъэнэфагъэ хэзылъхьагъэмэ зэу ащыщ щы1агъэмэ мы мафэхэм илъэс 80 зыныбжь хъущтгъэгъэ Цуекъо Джэхьфар. Джэхьфар зысш1эрэр бэш1агъэ: пчыхьал1ыкъое гурыт еджап1эм щеджэу зыщэтым къыщегъэжьагъэу идунай ехъожьыфэ тызэрэш1эзэ къэтхьыгъ. Шъабэу к1оу, шъабэу гущы1эу, щхы шъабэр ренэу ынэгу к1элъ зэпытэу ц1ыф ш1эгъуагъ Джэхьфар. Джа щхы шъабэр, джа гук1эгъугуфэбагъэр итхыгъэ пстэумэ ахэлъ, анахьэу ар къызыхэщырэр, зыщызэхапш1эрэр к1элэц1ык1умэ апае ытхыгъэ усэхэр ары. Гъаш1эу си1эм икъэгъагъэу Ныдэлъфыбзэм сыкъефапэ Сянэ гупсэм псэ сфиш1ыгъэу Сыбзэ згъаш1оу сэгъэлъап1э, — къыщи1уагъ ащ иусэ горэм. Джа гущы1эхэм афэшъыпкъэу опсэуфэ рылэжьагъ иныдэлъфыбзэ, джа ш1улъэгъоу, шъыпкъагъэу фыри1эр итхылъеджэхэм зэрахилъхьащтым италант фигъэлэжьагъ... Джэхьфарэ итворческэ лэжьэк1уп1э шъуамбгъо, ины — к1элэц1ык1у литературэм изакъоп, «инымэ» апайи мак1эп ытхыгъэр; ихудожественнэ хъызмэтш1эп1э к1ыщ хъупкъабэ ч1эт — жанрэ пстэумк1и тхэщтыгъэ. Ик1ыгъэ л1эш1эгъум ыгузэгухэм къащегъэжьагъэу усэхэр, зы едзыгъо хъурэ пьесэхэр, очеркхэр, рассказхэр, документальнэ повестхэр зэпымыоу гъэзетхэм, журналхэм къащыхиутыщтыгъ, тхылъ шъхьафэуи итхыгъэхэр къыдигъэк1ыгъэх. Тхылъ 25-рэ адыгабзэк1и урысыбзэк1и къыдигъэк1ыгъ. Иусэхэр, ирассказхэр къаушыхьаты Цуекъо тхылъ тедзэп1э Джэхьфарэ 27-мэ илитературнэ къащыхиутыгъ. лэжьыгъэ Ахэм лъэгэп1э гъэнэфагъэ нэсыгъэу, зымакъэ чыжьэу 1угъэ тхак1оу зэрэщытыгъэр. Джэхьфарэ итхыгъэхэр гупчэм итхылъ тедзап1эхэу «Наш современник», 309 «Смена», «Детская литература», «Работница», «Крестьянка», «Советский воин» зыфи1охэрэм къыхаутыгъэх; къыхаутыгъэх ч1ып1э тхылъ тедзап1эхэу «Дон», «Кубань», «Северная Осетия», «Алашара», «Сибирские огни» ык1и ахэм анэмык1хэми. «Детская литература» зыфи1орэ тхылъ тедзап1эм тхылъхэу «Хитрый Мос» (1968), «Дедушкина внучка» (1977), «В долине чудес» (экз. 100.000 хъоу, 1976), тхылъ тедзап1эу «Современникым» «Земля предков» (1982), тхылъ тедзап1эу «Советская Россия» зыфи1орэм «Для чего большие уши?» (1970), Краснодар тхылъ тедзап1эм «Возвращение» (1963), «Большое гнездо» (1970), «Я не трус», «Новый дом» (1990) къащыдэк1ыгъэх. Джахьфар итхылъхэр урысыбзэк1э Мыекъуапи къыщытырадзагъэх. Ащ фэдэх, «Подарок ко дню рождения» (1980), «Ах, сосульки!» (1999), «С добрым утром» (1999) ык1и ахэм анэмык1ыхэри. Щы1эныгъэм ч1ып1эшхо щызыубытырэм, мэхьанэшхо щызи1эм литературэми ч1ып1эшхо щеубыты, мэхьанэшхо щыре1э. Тэ тиадыгэ литератури зэрэпсаоу, тхак1о пэпчъ итворчестви Хэгъэгу зэошхом итемэ ч1ып1эшхо ащеубыты. Ахэм зэу ащыщэу, Цуекъо Джэхьфари а темэр и1эк1ыбэу хъугъэп. Советскэ ц1ыфхэу пый лъэшым пэуцужьыгъэхэм ясатыр адыгэхэри пытэу хэтхэу псэемыблэжьэу зэрэзэуагъэхэр, Тек1оныгъэм и Мафэ къурмэн зыфаш1ызэ къызэрагъэблэгъагъэр, къызэрэдахыгъэр повестэу «Мыжъор зыщыстырэм», поэмэу «Чъыг саугъэтхэр», очеркхэу «Къымчэрый», «Коблымэ як1ал», усэхэу «Тинарод ыкъо чанхэр», «Гвардейцэм итоп» ык1и нэмык1ыбэхэм Цуекъом 1упк1эу къащыригъэлъэгъук1ыгъ, къащыри1отык1ыгъ. Заом ехьыл1агъэу Цуекъо Джэхьфар ытхыгъэхэм янахьыбэр хъугъэш1эгъэ шъыпкъэхэм, щы1эгъэ ц1ыфхэм яхьыл1агъ. Советскэ Союзым и Л1ыхъужъхэу, адыгэ лъэпкъым ыкъо ш1агъохэу Ш1уц1э Абубэчыр, Бжыхьэкъо Къымчэрые, япсэемыблэжьыныгъэ-л1ыхъужъыныгъэ 1упк1эу Ацумыжъ иплъэгъук1эу, лъэшэу зэхапш1эхэу Джэхьфарэ къыгъэлъэгъонхэ ылъэк1ыгъ. Айдэмыр угук1э 310 Ч1ыгу залэр (Новороссийскэ дэжь), Таганрог, Мариуполь ык1и анахьэу къалэу Николаев шъхьафит ш1ыжьыгъэнымк1э фашистхэм зэо лъэшэу араш1ыл1агъэхэм ащызэрихьагъ. Зэо мэш1о Ш1уц1э лыгъэу, ил1ыхъужъыгъэ-псэемыблэжьыныгъэ Абубэчыры лъыгъэчъэ л1ыгъэшхо зэрэук1эу къызыщынэфэрэ дэдэ Абубэчыр зэо сценэхэр игъэк1отыгъэу къызэригъэлъагъорэм дыхэтэу а хъурэ-ш1эрэмэ, ч1ып1эу зыщыхъухэрэм япхыгъэу, ахэшъыхьагъэу хэгъэгум, адыгэ хэкум, ежь и1ахьылхэм, икъоджэ гупсэу Пэнэхэс, ащ дэс ц1ыфхэм яхьыл1эгъэ гурышэгупшысэхэу, гукъэк1ыжьхэу дзэк1ол1ым ыш1ыхэрэр къыдитыхэзэ, гум лъы1эсэу повестыр авторым ытхыгъ. Заом иапэрэ сыхьатхэм къащегъэжьагъэу аужырэ мафэхэм анэс л1ыхъужь гъогоу Бжыхьэкъо Къымчэрые къык1угъэр, мамыр щы1ак1эм къызыфегъэзэжьми ык1уач1э къызэрихьэу щы1ак1эм зэрэхэлажьэрэр Цуекъом къыщыри1отык1ыгъ очеркэу «Къымчэрый» зыфи1орэм. Хъугъэш1агъэхэр гъушъа1оу къэтыгъэ хъугъэми, игеройк1э, ц1ыф лъэпкъ зэфэшъхьафхэм язэкъошныгъэу, джы 1умы-пэмы аш1ы хъугъэу, ау а лъэхъан хьылъэм хэтк1и лъап1эу щытыгъэу, тек1оныгъэр къыдэхыгъэным щылычы лъач1э фэхъугъэм авторыр зэрэщыгушхук1ырэр очеркым ыпкъынэ-лынэ зэфэдэк1э къыхэщы, пыим сыд фэдиз к1уач1э ы1эмыч1э илъыми, советскэ ц1ыфхэм яморальнэ-политическэ зык1ыныгъэ к1оч1эгъу къызэрэфэмыхъущтым игугъэ лъэш зэфэдэк1э очеркым пхырэк1ы. Итемэк1э, иидейнэ-художественнэ ек1ол1ак1эк1э мы произве- дениехэм къахэуцо сюжетнэ усэ инэу «Гвардейцэм итоп» зыфи1орэри. Героикэ-трагическэ мэхьанэу усэм пкъырылъыр гум хэт1ысхьэ; хьадэгъум щымыщтэу пыим ыпсэ хэзыхызэ, ежь ыпси ихэгъэгу пае, илъэпкъы пае зыгъэт1ылъэу, зынапэ къабзэу зидунай ехыжьыгъэм къошыгъэ-1ахьылыгъэ фыуегъэш1ы. ... Дунэерэ фэжъу макъэр апы1ук1эу гъуахъохэзэ, пыи танкэхэр къэлъэхъух. Ч1ыгур мэгырзы, уашъор мэхьапщэ, пщэ ш1уц1эр изэрэщыхьажьэу зеут1эрэхъы, къак1ох, къэлъэхъух пыи танкэхэр. Къоджэ 311 дэхьэгъум маш1ор къырадзы. Къызэк1ак1о ямы1эу, пыим пэ1угъолъхьагъэх гвардейцэхэр. Апсэ пэтыфэ къыблагъэк1ыгъэп пыир. Джыри муары къилъыгъэх. Пыи танкэхэр пш1ык1узы. Гвардейцэхэм ащыщэу Айдамыр закъу псаоу къэнагъэр. Танк пш1ык1узмэ зы топыр апэуцужьы: «Апэрэ танкэр 1угъом етхьалэ. Мэш1о бзыхьафыр ят1онэрэм щэшхэ». Ау къэцуахъох джыри танкибгъур. Айдэмыр у1эгъэ хьылъ, лъыр рилъэк1эхызэ мэзао... «Тэкъэжьы маш1оу Гъуч1 бэнхэр мэстых...» Зы танк закъуи къыблигъэк1ыгъэп адыгэ к1элэ л1ыхъужъым, ау... ау ежьыри ыпсэ хилъхьагъ... Ц1ыфмэ афэлэжьагъэу, ц1ыфмэ апае зыпсэ зытыгъэр егъаш1эми щы1эщт, ц1ыфхэм агу илъыщт, къэхъурэ л1эуж пэпчъ дышы1эщт — джары джэмакъэу усэм хэ1ук1ырэр. Ежь авторым зэри1оу, «Стафэм къыхэк1ышъ, Л1ыхъужъым зе1эты: Л1ыхъужъы шъуашэу Мыжъо гъэчъыгъэр Къоджэ шъхьафитым пагэу щэуцу». Къэугупшысыгъэ зэфэхьысыжь образхэр къызыщитыгъэ произведениехэри и1эх Цуекъом. Ащ фэд, гущы1эм пае, Кубань фашистхэр зырафыжьыгъэхэр илъэс 30 зэрэхъугъэм фэгъэхьыгъэу ытхыгъэгъэ поэмэу «Чъыг саугъэтхэр» зыфи1орэр. Тиц1ыфхэр ушэтып1эм зефэхэм зэрэзек1ощтхэм егупшысэжьыхэу щытыгъэхэп. Зэуап1эми, пыим ыубытыгъэго ч1ып1эхэми тиц1ыфхэр апсэ емыблэжьэу пыим щыпэуцужьыгъэх, псэхэх банэ щыраш1ыл1агъ. Ащ, янэпэеплъ Сэфэры, ащ ишъхьэгъусэу Фатимэ, ахэм як1алэу Аслъанэ яобразэу поэмэм къытыхэрэр. Мыхэр апсэ емыблэжьхэу пыим ебэныгъэх, шъхьафитэу щы1энхэм, пыим лъэгук1этын зыфамыш1ыным апае апсэ атыгъ. Ахэм ясаугъэтэу чъыгищ зэготэу якъутамэхэр зэнэсэу къэк1ых... Ц1ыфхэм янэплъэгъу ахэр ренэу итых. Лъэхъэнэ лъэшэу, лъэхъэнэ хьылъэм игукъэк1ыжьхэм якъежьап1эхэу чъыгищыр еджэп1э щагум къыщэк1ых... Ушэтып1э къыхэк1ыгъэх. лъэхъаным Пыигу зи1эу, нэмык1эу зыкъэзыгъэлъэгъуагъэхэр зызэк1оц1ызыушъэфагъэу щы1агъэхэм зыкъагъэнэфагъ. Ахэр фашистхэм агохьагъэх, загъэхъупхъэу 1оф адаш1агъ, тиц1ыфхэм тхьамык1эгъуабэхэр къафахьыгъ. Ау ежьхэми гуш1уагъо апэк1э 312 къик1ыгъэп — пыеу гъусэ зыфэхъугъэхэм инасыпыр ежьхэми насыпэу афэхъугъ. Ахэм афэдэ ц1ыфхэм янэпэеплъэу Джамбот иобраз авторым поэмым къыщитыгъ. Джамбот партизаным ешэу, ащ ыпсэ 1уихын ы1озэ, Сэфэр ыу1эн, Аслъани ыук1ын ылъэк1ыгъэми, ежь къумалыми а ч1ып1эм ыпсэ щыхахы. Хъугъэ-ш1эгъэшхом ехьыл1эгъэ произведением сыдигъок1и осэ ин и1. Художественнэ зэгъэфэгъагъэу, щы1эныгъэ гупшысэ куугъэу ащ хэлъым ет1ани ащ ыуасэ нахь къе1эты. Зыфэдэ къамылъэгъугъэ л1ыхъужъныгъэшхо дэдэхэр советскэ ц1ыфхэм зыщызэрахьэгъэ Отечественнэ зэошхом икъэтын лъытэныгъэ зи1э 1энат1. Ащ зэрэпсаоу советскэ литературэм, ащ щыщэу адыгэ литературэми 1офыбэ даш1э. Яхудожественнэ ш1ык1э-гъэпсык1эк1э, яфилософскэ куугъэк1э лъэгап1эм лъык1эмыхьапэхэрэми Цуекъо Джэхьфар ипроизведениехэр Отечественнэ зэошхом игероикэ шъыпкъагъэ хэлъэу къэтыгъэным ехьыл1эгъэ 1офышхоу тилитературэ ыш1ырэм зы1ахьэу хэуцуагъэх. Адыгэхэм ягъэш1э гъогу щапэк1эк1ыгъэр бэ, лъэпкъ к1одыр къафак1оуи къыхэк1ыгъ. Лъэпкъ тарихъым изэгъэш1эн мыпшъыжьэу Джэхьфар пылъыгъ. Ар итемэу статьяхэр, рассказхэр мымак1эу ытхыгъэх: «Гъомэ т1уак1э игук1эк1эгъу», «Хьадэгъу гъогоу щытыгъ», «Л1ыхъужъхэм къушъхьэр агъэтакъо» ык1и ахэм анэмык1хэри. Лъэпкъ тарихъыр зылъэпсэ тхыгъэу Джэхьфарэ ыш1ыгъэхэм я1этэшъхьэ1ул1эжьэу тхылъит1оу зэхэтэу «Бланэр зыщалъфырэм ек1ужьы» ы1оу ытхыгъ. Я XVII — ХIХ-рэ л1эш1эгъухэм раш1ыл1агъэхэр адыгэхэм шъхьафитыныгъэ къизыгъэлъэгъук1ырэ тхыгъэ банэу ин, пачъыхьагъум хъугъэ-ш1эгъабэ къэзыгъэлъэгъорэ, ц1ыфыбэмэ ящы1эныгъэ гъогу зэблэк1-зэпэш1уек1охэр, янасып къырык1уагъэр къизы1отык1ырэ роман «Бланэр зыщалъфырэм ек1ужьы» зыфи1орэр. Романыр къыдигъэк1ыным авторыр игъо фифагъэп, ау щыщ пычыгъохэр гъэзетэу «Адыгэ макъэм», журналэу «Зэкъошныгъэм» къащыхиутыгъэх. 313 Щы1эныгъэм щыхъурэ-щыш1эрэмэ агъэгумэк1эу, 1оф зэш1омыхмэ яик1ып1э лъыхъоу, иеплъык1э, иш1ош1 къащи1уатэу п1уныгъэм, социальнэ щы1ак1эм яхьыл1агъэхэу публицистическэ статьяхэр бэрэ гъэзетым, журналым Джэхьфарэ къащыхиутыщтыгъэ: «Къыттефэрэр зэк1э тэш1а?», «Тятэжъмэ ящытхъу тэжъугъэгъэлъап1э», «Бгъэгужъо мыхъущт 1оф», «Тик1алэхэр хэта зып1ущтхэр?» ык1и ахэм анэмык1ыбэхэри. Ц1эу я1эми нафэ къаш1ы лъэпкъым къырык1ощтым игумэк1-гумызэгъыгъэу а статьяхэм апкъырылъыр. Непэ тик1алэхэр зэрэдгъасэрэм тинеущырэ мафэ зыфэдэщтыр зэригъэхьазырырэр ары а статьяхэм гоу, псэу ахэлъыр. 1эрыш1ыхым тхьамык1агъоу къыпык1ыгъэхэм, джы къызынэсыгъэми ц1ыфхэм ащ аригъэщэчырэм игумэк1 фэгъэхьыгъэх «Гурым макъэм зе1эты», «Темэнышхом тырагъэтхьэлэнэуи?», «Гужъуащэрэр к1одынк1э щынагъо» ык1и ахэм анэмык1хэри. 1эрыш1ыхым хаплъэзэ, гупшысэм хахьэ тхак1ор, гукъэк1ыжьхэр къызэк1элъэк1ох: «… Мыщ мэзышхоу итыщтыгъэр ары псэолъапхъэри, гъэстыныпхъэхэри, пчэгъухэри, чыхэри къызыхэ- тхыщтыгъэр… Къужъ ык1и мы шагъэхэр щытшыпыхэу илъэсыбэрэ къыхэк1ыгъ. Джы а зэпстэур пк1ыхьып1эу къэнэжьыгъэм фэд. Нахьыпэм хъугъагъэхэм сынап1э къызэтеуш1унк1агъэм яхьщырэу гурышэк1э 1апл1 ясэщэк1ыжьы, сак1эгуш1ужьы, сак1эхъопсыжьы. «Уаш-уаш» ригъа1оу хыуалъэр нэпкъ хъок1ыгъэм къедыргъы… Гур къыфэзэу, к1ышъор тыригъэучъы1ык1эу къау1ушъэшъэу къыхэк1ы: хы ч1эгъым гузэжъогъу макъэр къыщэ1у… Мыдк1э нэпкъым псаоу къытенэгъэ ц1ыфхэр зэ зышъущы1и шъуда1олъ. Зэхэшъоха хы лъэгум гырз макъэ къызэрэч1э1ук1ырэр? Мыжъо къатхэр зытырагъэогъэ бэнхэм гурым макъэ къадэ1ук1ы. Гугъэуз!..» Ары, щы1эныгъэм игупшысэ-гумэк1хэр, ыбгъу пстэури игугъэ-гурышэхэр къызэлъиубытэу Цуекъом илъэпкъы итхыгъабэхэм къащыри1отык1ыгъ. Джэхьфар жанрэ пстэумк1и матхэми, к1элэц1ык1у литературэмк1э и1офш1агъэхэр а пстэумэ нахь къахэщых. Непэрэ адыгэ к1элэц1ык1у 314 литературэм Джэхьфар итхыгъэхэр хэмытэу укъытегущы1эмэ ныкъуагъэ хъущт. Апэрэ к1элэц1ык1у произведениеу адыгэ литературэм и1агъэхэр жэры1о творчествэм къыхэхыгъэхэу щытыгъэх. Джырэ адыгэ к1элэц1ык1у литературэм гъэхъэгъэ ш1ук1аехэр ыш1ыгъэх. Творческэ к1оч1э лъэшыбэмэ 1оф щаш1э а цехым. Цуекъо Джэхьфар ымакъэ ахэм ахэмык1уак1эу, ежьежьырыгъэ хэлъэу иусэ сатырхэр ыгъэпсыщтыгъэ. Тисабыйхэр ц1ыфыш1ухэу,1офыр ш1у алъэгъоу, дэгъоу еджэхэу, шъыпкъа1охэу, зэк1эми гу алъатэу, зэк1эри зэрагъаш1эу зэресэнхэм къыфэджэрэ усэх Джэхьфарэ иусэхэр. Анахь хъугъэ-ш1эгъэ ц1ык1унк1и фит а усэхэр зэхьыл1агъэхэр, зэк1эми хъугъэ-ш1эгъэ ухыгъэ къагъэлъагъоу, сюжетнэу гъэпсыгъэх. Цуекъом игерой ц1ык1ухэр зыгъэгумэк1ыхэрэр бэ, къагурымы1оу, зэрагъэш1эн фаер мыгъэзэжь. Мары, къалэм хьак1эу щы1э сабыир икъоджэ ныбджэгъухэм, и1ахьылхэм афэзэщы. Зык1эупч1энэу и1эр мак1эп, ащ нахь бэжь ежь къэбарык1эу афи1отэщтыри. Т1ыси иныбджэгъумэ письмэ афитхыгъ («Письмо»). Письмэр к1ыхьэ хъугъэ. Почтэм ыхьыгъ, ау онтэгъути, джыри марк тыригъэпк1энэу къыра1уагъ. Ары шъхьае егупшысэ, фызэхэфрэп: онтэгъум ык1ы1у марк тебгъапк1эмэ джыри нахь онтэгъущэ хъунба?! «Буквэ ин» зыфи1орэ стихотворением хэт героеу Разыет зыгъэгумэк1ырэр, къыгурымы1орэр нэфэшъхьаф. К1элэегъаджэр анахь зыщыгугъэу классым исыр ары. Ау джы к1элэегъаджэр Разиет фэмыразэу къе1о ыуплъэк1угъэ тхыгъэхэр къаритыжьызэ. Сыда ар къызыхэк1ыгъэр? Къызхэк1ыгъэр ежь деджэрэ Аслъанхъанэ ыц1э итхын Разыет буквэ инк1э къызэрэримыгъэжьагъэр ары. Ары шъхьае, Разыет егъэш1агъо: «Сыдэу хъумэ Инэу птхына Классым исмэ Анахь ц1ык1ур?». Марыет ц1ык1ум («Ытхьэлэна?») игумэк1и къызэрык1оп: яхэтэ цыпэ машэу и1эм пцэжъыехэр зыхегъуатэм, ышы ащ къыхихи псыхъом хидзагъэх. Арыти «Пцэжъые ц1ык1ухэр Морэу псышхом Ытхьалэнба, Пш1агъэр сыд?» – ы1уи, Марыет куо-хьау къы1этыгъ пцэжъыемэ ыгу афэгъоу. Мерэм ц1ык1ур («Мерэм 315 ипшыс») зыгъэгумэк1ырэр, зэхифын фаеу, зэригъэш1эн, ы1э къыригъэхьан фаер 1оф ц1ык1оп. Пщэрыхьэгъахэу янэ къыгъэк1ожьын ы1уи, хъупхъэхъупхъэу зек1уагъэ: тхылъым рыгъуазэзэ пщэрыхьагъэ. Щыпсыр тэрэзэу ыщыугъ, ау ижъон икъугъа1оп. Ар сыдэущтэу хъун ылъэк1ына?! Еш1эба дэгъоу ежь Мерэм. Ицыхьэ зытелъыжьэу янэ ре1о: «Тхылъым зэритэу Сш1ыгъэ, синан: лы килор сыхьатрэ Бгъэжъонэу итмэ, Сыхьатныкъо тефэ Килом ызыныкъо»… Амыш1эрэр зэзыгъэш1эн зыгу хэлъ сабый нэутхэхэм ямызакъоу, фэмыфхэми, «гъакъ» езыгъа1охэрэми ясурэтхэр Цуекъом къетых. Мары, ракет къыратмэ мазэм быбынэу хьазырэу къе1о зыц1э тымыш1эрэ героеу «Гъакъ» зыфи1орэ стихотворением хэтым. Ау къакъырым к1онышъ пхъэ къыхьынэу нэнэжъым зыре1ом, мэзахэшъ, ощх чъы1эр къещхышъ, мык1ошъунэу е1о. Ащ нахьыш1оп «Каникул» зыфи1орэм хэт Щамысэри. Мафэ къэс мэджэгу, 1офи-дэлъи ыш1эрэп, тхылъи еджэрэп. Нэнэжъым зы мафэ горэм ри1уагъ чэмыр къыфыжьынэу, ау Щамысэ къы1уагъ: «- Сык1она, нэнэжъ, Сэ сиканикул». Тхылъ горэ ыштэнышъ еджэнэу нэнэжъым ре1о, ау Щамысэ иджэуап хьазыр: «Седжэна, нэнэжъ, Сэ сиканикул». Фэмыфыгъэу сабыйхэм къахафэрэм пае, яшэнк1э щык1агъэхэу я1эхэм апае афэгубжэу, яц1ац1эу, аш1эн фаер ари1ожьэу, зэрэзек1онхэ фаер аригъэлъэгъоу, 1апэ афигъэсысызэ Джэхьфар атехъуш1ыхьэрэп исабыйхэм, ягулъытэ къызэрэущыщтым ицыхьэ телъэу 1ахьылыгъэ гук1эгъу афыри1эу, щхы шъэбэ мак1эр к1элъэу адэгущы1э. Стих ц1ык1у дэди, нахь ины1уи, поэми Цуекъо Джэхьфар ытхыгъэхэм гук1эгъум ифабэ къахехы, сабыигур аукъэбзэу, сабый гупшысэр аукъэргъоу, яш1эныгъэ, язэхэш1ык1 къа1этэу, 1офш1эныр ш1у аригъэлъэгъоу гъэпсыгъэх. Цуекъо Джэхьфар итворчествэ к1уач1э къезытырэр, ащызэхапш1эу, сабыймэ уасэ фэозыгъэш1ырэр ядунай шъуамбгъоу, лъэхъаным лъэныкъо игутео пстэумк1и гуфэбэныгъэ хэлъэу ипроизведениехэм къызэрэрагъэлъэгъук1ырэр ары. Цуекъо Джэхьфар 1948-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу 2003-рэ илъэсым идунай ехъожьыфэ – илъэс 55-м къык1оц1 – адыгэ журналистикэм, 316 литературэм ащылэжьагъ. Хьалэлэу, теубытагъэ хэлъэу. Ыц1э къэш1этэу, псынк1эу дэбыбаеу, лъагэу тетмэ агоуцуагъэп. Ишэнк1э ащ тегъэпсыхьэгъагъэп. Тынчэу, рэхьатэу лэжьэнэу, ш1у ылъэгъурэ литературэм ежь ык1уач1э къызэрихьэу и1ахь хилъхьанэу ары зыпылъыгъэр. Ар дэгъоу ыгъэцэк1агъ. Литературнэ-творческэ, журналистскэ 1офш1эныш1оу ыш1агъэхэм апае щытхъу тхылъ пчъагъэ къыфагъэшъошагъ, журналистикэм щиш1ыгъэ гъэхъагъэхэм афэш1 Андырхъое Хъусен ыц1эк1э щыт премиер къыратыгъ… Журналист ц1эры1оу, тхэк1о гъэш1эгъонэу, гъэхъагъэу и1эмэ апае зыхимы1этык1эу, ц1ыф гукъабзэу, нахьыжъ ныбджэгъуш1оу ти1агъ Цуекъо Джэхьфар. Ау сыдэу пш1ына, «кушъэ зыфаш1ыгъэу бэн зыфамыш1ыжьын щы1эп» а1о. Гъунэ зимы1э гъаш1э хъурэп. Ау ш1агъэр бэмэ, ащ гъаш1эри к1ыхьэ еш1ы, лъегъэк1уатэ. Щэч хэлъэп, Джэхьфар ш1агъэу и1эр мак1эп, джа иш1агъэхэм ыц1и япхыгъэу игъаш1э лъык1отэщт. Непэ псаугъэмэ ыныбжь илъэс 80 зыщыхъущтыгъэм, ш1ук1э тыгу къэк1ыжьы тиныбджэгъу нахьыжъ, и1офш1эгъэ-гъэхъагъэхэм тащыгушхук1ызэ, ац1э къетэ1о. Гъэз. «АМ», 2004, бэдзэогъум и 27. 317 Ш1АГЪЭМ ГЪАШ1ЭР ЛЪЕГЪЭК1УАТЭ Лъэхъаным гугъэу къыгъэущыгъэхэр ц1ыфым игъаш1э къэгъагъэу къыщызэ1уехы, уахътэ теш1э къэс джыри нахь лъач1э ыш1ызэ, нахь шъуаш1о хъузэ лъэк1уатэ, зе1эты, зеубгъу, мэпытэ. А хъурэ-ш1эрэ жъугъэм ухэтэу ук1озэ, зэплъэк1ыгъо уимыфэу, уахътэр псыхъо чъэрэу блэсык1ы быжъутэзэ. Къежьап1и, лъык1отап1и, гъунапкъэу зынэсыгъэри нафэу иплъэгъук1эу хеу1упк1эх, ш1агъэу щы1эр гъаш1эм иконыч1э релъхьэ лъэхъанэ пэпчъ игъомылэ шъхьа1эу. Игъаш1э ик1эк1ыгъэ-ик1ыхьагъэ емылъытыгъэу зэхаш1эм тэджэпсы фэхъоу гушъхьэ лэжьыгъэ зыш1ын зылъэк1ыхэрэр ц1ыфхэм къахэк1ы. Джащ фэдэ ц1ыфыгъ Бэгъ Нурбый. Гугъэ дахэ зыди1ыгъэу, ык1уач1и зыдиш1эжьэу зызэк1иугъуайи иусэк1о лъагъо ар теуцуагъ. Ыгуи къабзэу, ыбзи чанэу, имуради дахэу ылъэк1ы къызэрихьэу усэным псэтенэу фэлажьэу ригъэжьагъ. Щы1эныгъэ гъогоу хихыгъэмк1э ипшъэрылъ къызэрэгуры1орэр нафэ къытфиш1эу иусэ сатыры щыхегъэунэфык1ы: Семызэщэу ц1ыфхэр Ренэу ш1у слъэгъун, Зэрэсфэлъэк1эу ц1ыфмэ Ш1у къадэзгъэхъун. Джары Бэгъ Нурбый ищы1эныгъэ гурышэ-гупшысэу иапэрэ творческэ лъэубэкъоу ыдзыгъэм щызыфигъэуцужьыгъагъэр, итхыгъэ пстэухэми ащыпхырищыщтыгъэр. Бэгъ Нурбый шэк1огъум и 18-м 1937-рэ илъэсым Теуцожь районым ит къуаджэу Нэчэрэзые къыщыхъугъ. Илъэсибл еджап1эу чылэм дэтыр къызеухым Джэджэхьэблэ гурыт еджап1эм щеджагъ, ащ ыуж Мыекъуапэ дэт мэкъумэщхъызмэт техникумыр 1958-рэ илъэсым къыухи, илъэсрэ ныкъорэ колхозым зоотехникэу 1оф щиш1агъ. Илъэсым иохътэ зэфэшъхьафхэм мэкъумэщхъызмэт 1офш1энхэм апылъызэ, а лъэхъаным ежь Нурбый гу зылъимытэу хэгъэбылъхьагъэу ыгу 318 икъогъупэ горэм къолъыгъэ усэн чылэпхъацэр дунаим изытет-изэок1ыхэм къагъэущыгъэн фае. Бзыу орэд макъэм къыдэущэу, тыгъэнэбзыймэ ягуш1о нэпсэу къызэпэш1этырэ осэпсым илъэужхэр пхырищхэу, къэгъагъэмэ я1уплъэ нэф гур къыгъэчэфэу, орэд мэкъамэр гум къыщырищажьэу лъэк1 хэлъэу зызыдеш1эжьым Адыгэ къэралыгъо к1элэегъэджэ институтым ч1эхьанэу рихъухьагъ. Имуради къыдэхъугъ: 1960-рэ илъэсым институтым ч1этыгъэр филологиемк1э факультетым истудент хъугъэ. А лъэхъаным ныбжьык1эхэм литературнэ ятворческэ кружокэу чылэпхъацэхэр къызыщык1ыцэрэ, лъапсэ зыщадзырэ лэжьэк1уп1э шъофыжъыеу щытыгъ, творческэ амал-къулайхэр зыщапсыхьэрэ к1ыщ маш1оу бэхэмк1э хъугъэ. Сыд фэдэрэ творческэ гъогупи гушъхьэ гъомылэ фэхъущтыгъэ: усэ тхык1эр хэзыхыгъи, прозэм нахь зезыти, драмэм зыфэзыкъудыйи, литературнэ критикэр зиплъап1и — зэк1эми ушэтып1эу, гужьыдэгъэк1ып1эу литературнэ кружокым изэхэсыгъохэр я1агъэх. 1эпэрытх журналэу «Ныбжьык1э макъ», дэпкъ гъэзетэу лъагъу» «Апэрэ къыдигъэк1ыщтыгъэх. Ащ зыфи1охэрэр къыхаутыщт литературнэ материалхэм кружокым зэфэгъэгъу- зэфэгъэк1уатэ, 1эзэщыфэ хэмытэу тезэрэгъэгущы1эщтыгъэх, щыбзэ нэдым к1агъэк1ызэ къыхахыщтыгъэ. Тхак1эм ылъэныкъок1и, 1уак1эм ылъэныкъок1и литератор ныбжьык1эхэм кружокым ик1ыщ мэш1опск1э запсыхьэщтыгъэ. Кружокым хэтхэм ятхыгъэхэм яхэутын изакъоп, зыщеджэхэрэ факультетым идэпкъ гъэзетэу «Филолог» ык1и зэрэинститутэу идэпкъ гъэзетэу «За педкадры» (ахэм сэ сыряредакторыгъ) зыфи1охэрэм якъыдэгъэк1ын кружокым хэт к1алэхэр чанэу хэлажьэщтыгъэх... Сэ зэрэсш1ош1ырэмк1э, къин бэк1ае алъэгъущтыгъэми (ар зык1ас1орэр: мэфэк1 мафэм чылэр шъхьафитэу зэхэсэу, уахътэр чэфэу зыщагъак1орэм, тэ гъэзетхэм якъыдэгъэк1ын чэщ реным тыпэсэу, нэфшъагъом гъэзетхэр къыпытлъэхэу къыхэк1ыщтыгъ), а мэфэ къин к1элэгъу тхъагъохэр пк1энчъэу хъугъэхэп; а к1алэхэм янахьыбэр литературэм, журналистикэм я1офыш1э 319 ины хъугъэ. А творческэ ныбжьык1э к1уач1эхэу къэк1ощт мафэхэм зышъхьэ 1этыгъэу, зыгу зэ1ухы1эу фак1ощтыгъэхэм ащыщыгъ Бэгъ Нурбый. К1элэегъэджэ институтыр 1964-рэ илъэсым къыухи, Пэнэжьыкъое гурыт еджап1эм адыгабзэмрэ адыгэ литературэмрэк1э илъэси 3-м Нурбыи щыригъэджагъэх. Еджэ зэхъуми, 1оф ыш1эу зыщэти, Нурбый илитературнэтворческэ 1эпэ1эсэныгъэ зэрэхэхъощтым ренэу дэлажьэщтыгъ. Литературнэ кружокым къыхиутыхэрэм ямызакъоу, Нурбый иусэхэр гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим», журналэу «Зэкъошныгъэм» къыхаутыщтыгъэх. К1э1эегъаджэу 1оф ыш1э зэхъуми гъэзетым зэпыу имы1эу Нурбый дэлажьэщтыгъ. Ары гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» иредакцие 1оф щиш1энэу Нурбый 1967-рэ илъэсым къызык1ырагъэблагъэрэр. Апэрэмк1э, Теуцожь районымк1э гъэзетым и корреспондентэу, нэужым литературнэ 1офыш1эу, отделхэм япащэу 1993-рэ илъэсым нэс щылэжьагъ. 1993-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу опсауфэ к1элэц1ык1ухэм апае къыдэк1ырэ журналэу «Жъогъобын» зыфи1орэм иредактор шъхьа1эу 1оф ыш1агъ.Тыдэ 1оф зыщеш1и, Нурбый ыш1эрэм ыгуи ыпси хилъхьэу, 1эдэб дахэ хэлъэу, гулъытэ чан фыри1эу, и1офш1эгъухэм агуры1оу лэжьагъэ. Журналыр Нурбый лъэгъо пытэ тыригъэуцуагъ, к1элэц1ык1ухэм аш1огъэш1эгъонэу, агу рихьырэ журналэу ыгъэпсыгъ. К1элэц1ык1ухэм ятворческэ амал-къулайхэр къыгъэущхэу, журналым иш1ын ежь к1элэц1ык1ухэри хэлажьэхэу, 1офш1эным хищагъэх. Ар джы шэн-хабзэ хъугъэу журналым и1офш1эн лъегъэк1уатэ... Нурбый зыш1эщтыгъэ пстэуми зыфэдагъэр агу къинагъ, анэгу к1эт: шъэбэ-шъабэу теуцозэ илъэбэкъухэр едзых. 1эдэб дахэ хэлъ, шынк1ы, нэфыр ынэгу ренэу к1эт, ымакъэ 1этыгъэу зэхэпхыщтэп. Хьау, загъорэ къыдэуае – щхы зыхъук1э: мэкъэ зэтет-зэтеп1онк1ык1. Ь1макъи ишэн гъэпсык1и ягъэт1ылъыгъагъэ, яшъырытыгъэ иусэ сатырхэм ащызэхапш1эу Нурбый тхэщтыгъэ. Нурбый ежь зыфэдагъэри, игурышэ-гупшысэхэм якъэргъуагъуи, имурад-игухэлъхэм ялъэгагъи, иц1ыфыгъэ напэ инэфыгъи, ифэбагъи иусэ пстэуми къахэщы, итхылъхэм ац1эхэми нафэ къаш1ы: «Хъярым пчъэр фы1усэхы», «Тыгъэпс», «Гъэбэжъу огъот», «Гъэтхэ 320 нэплъэгъу» ык1и ахэм анэмык1хэри. Нурбый тхылъипш1ым ехъу къыдигъэк1ыгъ. Ахэм ахэтых к1элэц1ык1у усэхэри. Нурбый иусэ бэк1ае урысыбзэк1э зэрадзэк1ыгъ. Ахэр тхылъ тедзап1эу «Молодая гвардиям» къыдигъэк1ырэ альманахэу «Истоки» (1980), журналэу гъэзетхэу «Кубань», правда», «Адыгейская «Советская Адыгея», «Литературная газета», «Литературная Россия» зыфи1охэрэм къыхаутыгъэх. Нурбый иусэхэр урысыбзэк1э зэдзэк1ыгъэхэу зыдэт тхылъэу «Поле добра» зыфи1орэр тхылъ тедзап1эу «Современникым» (М., 1982) къыдигъэк1ыгъ. Поэтыр псаузэ ыгъэхьазырыгъагъэу усэк1э тхыгъэ романэу «Мэш1оч1э мык1уас» зыфи1орэр, ежь усак1ор зыщымы1эжьым илъэсищ теш1агъэу, 1997-рэ илъэсым, Мыекъуапэ къыщыдэк1ыгъ. Апэрэ творческэ лъэбэкъоу Нурбый ыш1ыгъэхэм нафэ къащыхъугъагъ нэужым итворчествэк1э нэшэнэ шъхьа1эу хьущтхэр. Апэрэр — интимнэ лирикэр ипэмы1апчъэми, гражданскэ, философскэ лирикэм нахь зызэрэфикъудыирэр; ят1онэрэр - жанрэ инхэм зафищэеу зэрэщытыр; ык1и ящэнэрэр - жэры1о творчествэм итемэ, ихудожественнэ къэ1ок1э- гъэпсык1эхэр игъэк1отыгъэу ыгъэфедэнхэр... Нурбыи итворческэ талант нахь зи1эты къэс а нэшанэхэм нахь зыкъагъэнафэзэ, усак1ом итворчествэ ипкъынэ-лынэу хъугъэх. Лъэпкъым игъэш1э гъогу къыщехъул1эгъэ-къыщеш1ыл1агъэхэм, лэжьэк1о ц1ыфхэм ящы1эк1э-псэук1э, ягугъэ-гупшысэхэм, ягуш1уагъо, ягухэк1-гумэк1хэм якъи1отык1ын-къигъэлъэгъук1ын ипщыналъэхэр, усэк1э тхыгъэ художественнэ гурышэ-гупшысэ ироман шъхьа1эу Нурбый иусэхэр, зыфэгъэхьыгъэхэр. Идейнэ- авторым зыди1ыгъыр – ц1ыфыгъэм, л1ыхъужъыгъэм ц1ыфыр зэра1этырэр, лэжьэк1о ц1ыфэу дунаим 1эш1агъэу, ш1уагъэу телъыр зик1оч1эдэк1хэм хъяр гуш1уагъор я1э зэпытыныр, яошъогу къаргъоу, яч1ылъэ шхъуант1эу, ямафэхэр тыгъэпсхэу, гъэбэжъур афэхъоу, зауи, узи, гъабли зыфэдэр амыш1эу, гъатхэм фэдэу ц1ыфхэм гуфэбагъэр зэдыря1эу зэдыщы1энхэр арых Нурбый иусэхэм агур, апсэр, апкъыр. Поэтым гушхоу, чэфэу, мэкъэ 1этыгъэк1э къе1о: «Тыгъэр 321 ш1этэу ч1ыгум щэгуш1ук1ы, Чэщ рэхьатым мазэр щесы огум. Хъярым иджэмакъэ сыгу къи1ук1эу Зыгъэлъатэ сыкъыщеш1э пчэгум». Гуш1уагъом хэт усак1ор, лэжьэк1о ц1ыфым игуфэбагъэ къылъэ1эсы, ащ ихьалэл лэжьак1э елъэгъу, фэразэу усэ сатырхэр фызэхелъхьэх. Къуаджэм илэжьэк1о пэрытхэм я1офш1агъэ осэшхо къафаш1ы, наградэ лъап1эхэр, къаратых... Поэтым зэри1оу, «Лэжьыгъэр зыгъэбэгъуагъэм, Гъэбэжъук1э ц1ыфхэм ятагъэм, Бгъэхалъхьэу къафагъэшъуашэ Хэгъэгум и Дышъэ Жъуагъо...». Ары, усак1ом иусэхэм янахьыбэм гуш1уагъом иорхэр ащэуалъэх, чэфым ымэкъэ чан къахелъэсык1ы. Дунаир дэхэным, к1эрэк1эным тегъэпсыхьагъ, ц1ыфхэр насып гуш1уагъом хэтзэпытынхэр яфэшъуаш. Ау, гухэк1 нахь мыш1эми, мыхъомыш1агъэу хъурэр мак1эп. Ащ дунаир къеуш1оркъы, гухэк1ыр, гумэк1ыр ц1ыфхэм къафехьы. къыддигощыщтыгъ. Ар игухэк1ыгъ Иусэхэми а Нурбыи, гумэк1ыр, тизэдэгущы1эгъухэм гухэк1-гуузыр къахэщы, илирическэ герой игупшысэхэмк1э пхырещы. Хэт сыд ы1ощтми, ыш1эщтми, ыпэ рапш1эу егупшысэнэу, ери ш1ури зэпищэчынхэу лирическэ героир ц1ыфхэм яушъыи, джэнджэш ареты; «Ц1ыфыгъэр ренэу нафэу гум фаблэ, Ц1ыфыгъэу пхэлъыр тегъак1у уидагъо». Щы1эныгъэм гухэк1и гухахъуи щызэдыхэтых. Ахэр зэк1э къызыпкъырык1ыхэрэри зыпкъырыхьажьыхэрэри ежь ц1ыфхэр арых. Ем ш1ур къебэк1ы, гугъэр ащ нахьыбэжь. Ш1ур, гуфэбэныгъэр, гугъэ дахэр иплъап1 усак1ом. Ежь ыгуи игупшыси къаргъох, 1этыгъэх, адрэми агу къе1эты, апэк1э лъык1отэнхэм фегъэгушхох. Гуш1уагъомрэ гугъэмрэ ц1ыфыр 1эк1ыб къамыш1ыныр ары усак1ом ипсалъэ зыфэгъэхьыгъэр. Джащыгъум хэти ыгу къэбзэщт, къэргъощт, к1уач1э хэлъыщт ш1ур ыгъэбэгъонэу, ем бэнэ лъэш риш1ыл1энэу... Тыдэ щэрэхъу фаеми тхьамык1агъоу хъурэр поэтым ыгу къынэсы, ар ежьыми игумэк1, игухэк1. «Лыгъэм рагъэстэу, Стафэр щыустхъоу ч1ып1эхэр щы1эх. Ар сшъо хэжъык1эу Сыгук1э къысщыхъоу сытегущы1э», – е1о усак1ом. Усак1ор фай къэгъэгъэ нэщх-гущхэу ч1ыгум ынапэ къыпэгуш1уатэу, джэгу 322 пчэгушхом ц1ыфхэм яхъяр щи1уатэу щы1энэу. Ар ш1у зыгу илъ пстэуми ямурад, шъхьаджи зэриамалэу и1ахь хелъхьэ. Ащ ежь усак1оми и1ахь зэрэхилъхьэрэм ипоэтическэ 1офш1агъэ илъэк1 къе1эты. Ар инэу къахэщы, а мурад ш1агъом игутео ащызэхэош1э заом пэш1уек1орэ усэ ык1и поэмэ пчъагъэу Нурбый ытхыгъэм. Заом имэш1ожь стыр ылыбжьагъ Нурбый исабыигъо, ыгуч1э лъапсэ нэсэу зэхиш1агъ ащ ижъалымыгъэ. Тихэку нэмыц техак1охэм заубытым, Нурбый илъэситф ны1эп ыныбжьыгъэр, ау щымыгъупшэжьынэу гууз-лыуз зэхиш1агъ. Иапэрэ тхыгъэмэ ащыщэу «Гум къэк1ыжъы» (1962) зыфи1орэ поэмэм а хъугъэ-ш1эгъэ тхьамык1агъоу сабыигум тыркъо тезыщагъэр лъапсэу фэхъугъ. Поэмэм къыщитырэ лирическэ героим иц1ык1угъом хьэжъущыр и1агъ ш1у ылъэгъоу, к1энк1э ритызэ ыгъашхэу, зэдэджэгухэу, зызигъэбылък1и пэшъушъомэ лъэужыр ыфызэ къыгъотыжьэу… Нэмыц шыоу щагум къыдэхьагъэм Мышъыд имыхэбзагъэу шэнычъаеу пэгъок1ыгъ. къырипхъоти, т1огъогогъо хьэ Фашистыжъым ц1ык1ум къеуагъ, хьэр шхонк1эк1ыр пц1ымамэу, хэгу1ык1эу ч1ым тефагъ, т1эк1у зытеш1эм мыхъыежьэу зиушхугъ... Кузэк1эт къыдахъи, дэк1ыжьыгъэх… ямэлит1у Утыным ыуж кум утын, радзи техэк1ожъхэр гухэк1ым ыуж гухэк1 щагум итэу фашистыжъхэм къызыдахьыгъ. Зэп-т1оп лирическэ героим зэрэзэхихыгъэр нэнэжъ ыкъоу заом хэк1одагъэм гъыбзэу фызэхилъхьагъэу къы1орэр. Ахэр к1эзыгъэ имы1эу къеш1эжьых лирическэ героим — поэтым, заом нэлат рехы, ар къэмыхъуным хэти ык1уач1э фигъэлэжьэным къыфаджэ. А темэр ары сюжетнэ усэу «Псыкъефэхым дэжь» (1962) зыфи1орэри зэхьыл1агъэр: ныбжьык1э чэфхэр зэгъусэхэу гъэпсэфыгъо уахътэм к1уагъэх къушъхьэ мэзым щызек1онхэу, ч1ып1э дахэхэр къызэрагъэлъэгъунхэу. Къушъхьэм дэк1ыгъэхэу гъэхъунэ шъофым мыжъок1э гъэунэфыгъэу бэнит1у ща1ок1эх. Ахэр тихэку ипартизанхэу пый мэхъаджэм «пэуцужьыхи, яч1ыгоу янэр пыим рамытэу» л1ыхъужъэу фэхыгъэхэм ябэных. А шъофым пэблагъэу псыкъефэх и1. Псыкъефэх жъотым жьышхоу пы1ук1ырэм усак1ор к1эдэ1ук1ы, орэд жъынчым ащ зыкъыхипхъотэу, л1ыхъужъмэ ящытхъу ащ къыхэ1ук1эу 323 усак1ом зэхехы, л1ыхъужъхэм апсэ зыщатыгъэ зэуап1эр ынэ1у къык1эуцо: «топыо макъэхэр шыблэу мэгъуагъо, Гъоч1эгъи, чъыги пыим» аджалыр фахьэу пэуцужьых. Ежьхэми апсэ халъхьагъ, ау пыими ыпсэ 1уахыгъ. Усак1ом инэплъэгъу къыубытырэри игурышэ-гупшысэхэри зэфехьысыжьых: Джа хъугъэ-ш1агъэм к1уач1э къыритэу Мо псыкъефэхыр джы мэбыжьутэ, Зэол1 л1ыхъужъмэ ящытхъу ыгъэжьэу Орэдэу къе1о зэпымыужьэу. Джащ тетэу, иапэрэ творческэ лъэбэкъухэм къащегъэжьагъэу заом итемэ Нурбый итаорчествэ хэуцо. Заом итемэ икъызэ1ухын ек1ол1эк1э ямыш1ык1эхэр къыфигъотынхэ ылъэк1ыгъ Бэгъым. Ц1ыфхэм язакъоп, псэушъхьи, 1эрыш1 пкъыгъуи, къэк1и шъобж ин хахыгъ фашистхэм къырагъэжьэгъэ заом. Ащ изысурэт усэ ц1ык1оу «Чъыг у1агъ» зыфи1орэр. Пхъэр зэгуахызэ, пхъэхым ыцэ къыхиутэу, щылычыпкъэу чъыг ихык1ыгъэр къыч1эк1ыгъ. Тыдэ къик1ыгъа мэш1отхъуабзэу пчык1э фэдэу къэхъопск1ыгъэр, къэц1ышхъагъэр? Къызэрэнэфагъэмк1э, заом илъэхъанэ топыщэ къутафэу чъыгым тефагъэр ыпкъ хигъэзыхьи хэк1ыхьагъэу хэлъыгъ. Лъэпшъэ пытэу, лъэпсэ лъэшк1э чъыг у1агъэр ч1ым хэтыгъ. Куами готэу, тхьапи пытэу чъыгыр зыщэтым зыми зи диш1агъэп, ежьыми къызыхигъэщыгъэп... Чъыгэу зиу1агъэ къызыхэзымыгъэщэу зигъаш1э зыхьыгъэм, ащ ищэ1агъэу зэхатш1эрэм гупшысэ зэтек1хэр къегъэущых. Сыд фэдиза, шъыпкъэ, ахэм япчъагъэ хэк1ы зэпыт, ау джырэ тимафэхэми заом иу1агъэхэр, ищэкъутафэхэу пкъым хэк1ыхьагъэхэр къызыхэзымыгъэщэу, тыркъохэр зыхьэу щы1эр?! Поэмэхэу «Шыу гъуазэр зэуап1эм зыщэфэхым», «Лъэуж нэфхэр», «Гъэш1эрэ тыркъу», «Омэкъипл1» ык1и нэмык1хэри Хэгъэгу зэошхом фэгъэхьыгъэх. Сюжетнэ-композиционнэ гъэпсык1эу я1эхэмк1э жанрэм итрадиционнэ шапхъэхэм атемыфапэхэрэр ахэтыхэми, лирическэ нэшанэхэм нахь ч1ып1э щыря1эми, щы1эныгъэ лъапсэу апкъырылъым къегъэлъэшых, гум къинэжьыхэу, гупшысэ-гугъэп1э зэфэшъхьафхэр уагъэш1эу щытых. 324 Л1ыгъэм, уихэку, уилъэпкъ уфэшъыпкъэным иджэмэкъэшхо ахэ1ук1ы. Ахэми язакъоп, ижурналист пшъэрылъ ыгъэцак1эзэ, военнэ-патриотическэ статьяхэр мымак1эу Бэгъым къыхиутыщтыгъэх. Военнэ-патриотическэ усэхэу, пщыналъэхэу, статьяхэу къыхиутыгъэхэм апае Бэгъ Нурбый 1981-рэ илъэсым Андырхъое Хъусен ыц1эк1э щыт премием илауреатыц1э къыфагъэшъошагъ. Нурбый ипщыналъэхэм лъэхъанык1эм и1офыгъохэми, бэш1агъэу блэк1ыгъэ мафэхэм я1офыгъохэми афэгъэхьыгъэхэу ахэтых. Лъэхъанык1эм фэгъэхьыгъэ пщыналъэм нахьыпэрэ щы1ак1эм инэк1убгъохэр къащетых, нахьыпэрэ щы1ак1эм фэгъэхьыгъэ пщыналъэхэм лъэхъанык1эм инэк1убгъохэр ахешъэх. Ащ фэд, поэмэу «Къуаджэу зызы1этыгъэр» лъэхъанык1эм фэгъэхьыгъ. Усак1ом ичылэ гупсэу Нэчэрэзые лъэхъанык1эм зэхъок1ыныгъэу щыхъухэрэр, ащ иц1ыфхэм ягугъэ-гупшысэхэр, ядунай, ащ епхыгъэ гупшысэхэр арых сюжетнэ лъапсэу поэмэм и1эр. Ау ащ гухьэрэ 1упк1эу хэшъагъ чылэм ихъишъэ нэк1убгъо, чылац1эр къызэрэхъугъэр... Поэмэу «Быракъыр езыхьыжьагъэр» зыфи1орэм зэман чыжьэм щыхъугъэщыш1агъ къы1уатэрэр, адыгэ щы1ак1эм шъолъыр ш1уц1эу пхырык1ырэ к1элэхь-к1элэщэ бзэджагъэр, къыгъэлъагъохэрэр. якъотэгъоу Дэмсыкъо Тыгъужъ Елмызэ пшъашъэр зэшхэу зыфэмыем ыхьыныр арых Къаншъаорэ Шъэуаерэ, ахэм яш1эпхъэджэш1агъэхэр игъэк1отыгъэу къырегъэлъэгъук1ых. Ахэм ябзэджэш1агъэхэм апае пщыныжь языгъэш1ырэ л1ыхъужъхэу Мыхъамэтрэ Татыурэ яц1ыфыгъэ ин, япсэемыблэжьыныгъэ лъэш язек1уак1эхэмк1э нафэ къытфещ1ы. Лъэхъэнэ дыджым ихъугъэш1агъэхэм ахегъащэ непэрэ гурышэ-гупшысэхэр. Ар тхылъыеджэ зэхаш1эм къык1апщэ, игулъытэ егъэчаны... Лъэпкъым игъэш1э гъогууанэ анахь лъэхъэнэ тхьамык1агъоу щыпэк1эк1ыгъэм ехьыл1агъ усэк1э тхыгъэ романэу «Мэш1оч1э мык1уас» зыфи1орэр. Я ХIХ-рэ л1эш1эгъум ыгузэгухэм адыгэ дунаим изытет романым къыгъэлъагъорэр. Лъэхъаным ижьыхьарзэ щэхъуш1э адыгэ ч1ыгум. Ау ащ къыщыуцухэрэп ижьыилъ бзаджэхэр — ч1ыгубэ, хэгъэгубэ хэщагъ — 325 Урысыер, Тыркуер, Инджылызыр... А пстэури Блэнэшэ Шыупащэрэ Нэфкъомэ япхъу Тыгъанэрэ насып къинэу зэдагъотыгъэр къыригъэлъэгъук1ызэ, ар апхырещы «Кавказ зэошхом илыгъэ устхъоу, Ч1ышъхьашъом гъозыр щызэбгырихэу, Фэмыгъэстыгъэм лъыомэ лъытхъоу, Адыгэ лъэпкъым ич1ыгу Илъэсипш1 пчъагъэм» заоу щык1орэм. Узыщыщ лъэпкъыр мынасыпыш1оу, о унасыпыш1он плъэк1ыщтэп. Ары Шыупащэрэ Тыгъанэрэ янасып къиныгъуабэ зык1ищэчырэр, ары сабыеу заом къыхэхъухьагъэхэр л1ыпкъ иуцогъу имыфэхэу л1ыхъужъыныгъэ зэрахьэзэ, заом имаш1о зык1ыхэстыхьэхэрэр. Романым ыц1э гупшысэ куу пкъырылъ — лъэпкъым иджэныкъо мэш1уашъхьэ мык1уасэу, сыдырэ къини пэш1уек1оу игъэш1э гъогу зэрик1урэр къыре1отык1ы, лъэпкъым итыгъуаси, инепи, инеущи зэпычып1э имы1эу зэрэзэпыш1агъэр къеушыхьаты. Шэу зытесхэр «шхо1ум рагъэджэгоу» Хъырцыжъ Айдэмыр, Къадыр, Шыупащ, ахэм анэмык1ыбэми щтэр амыш1эу, яч1ыгу гупсэ, ялъэпкъ къаухъумэным пае заом 1обыбэхэмэ, сыда ащ, ылъапсэр, сыд джэныкъо маш1уа ахэр зыщапсыхьагъэхэр?! Я ХIХрэ л1эш1эгъум адыгэ л1ыхъужъхэм япсэемыблэжьыныгъэ ылъач1эхэр ыпэрэ илъэсипш1ыхэм аухьазырыгъ. Ащк1э щысэтехып1эу, жъогъогъуазэу ныбжьык1эхэм я1эр Тыгъужъыкъо Къызбэч ары. Ежь дзэк1ол1хэм зэра1оу, «Къызбэч орэдэу фызэхалъхьагъэр Сатыр зэбгъутхэу тэ къытхэхьагъэу Л1ыхъужъ орэдым зетэгъэ1эты...» Бэнэк1о пхъашэу, щылыч маш1оу, онэгу пц1ашхъоу игъаш1э къэзыхьыгъэ Тыгъужъыкъо Къызбэч быракъэу я1 л1эужык1э дзэк1о л1ыхъужъхэм. Къызбэчи щысэтехып1э и1эу ежь л1ыгъэ лъэгап1эм нэсыгъ, «Къызбэч игъусэу зэогъэ ц1ыфэу Зэлъаш1э Хъырцыжъмэ я Айдэмыр. Джы ар дзэпащэу апэ» итэу зэо рек1ок1ыхэр л1эужык1эмэ аш1ы. Ахэм ясатыр пытэ хэт Шыупащи. Ильэпкъ ишъхьафитыныгъэ, инасып фэбанэзэ ежь инасыпи фак1о. Зэпыу имы1эу зинасып фэбанэрэм насыпыр ифэшъуаш. Бэгъ Нурбый иц1ыфыгъэ шапхъэ, идунэееплъык1э, идунэететык1э зэгъэзэфэгъэныр яунэгъо к1оц1, ичылэ гупсэ къащежьэ. Чылэр, ащ 326 и1эгъоблэгъу ч1ып1эхэр, ипщыналъэхэм бэрэ къахэфэ, усак1ом ахэр игурышэ-гупшысэ къежьап1эх, игугъэ лъэгап1эх. Нурбый иусэхэмк1э а ч1ып1ац1эхэр, ичылэ ыц1э лъагэу къы1этыгъэх, ц1эры1о ыш1ыгъэх, тхылъыбзэм хигъэуцуагъэх, егъаш1эм щы1энхэу ыш1ыгъэх. Ет1ани зэк1эмэ анахьэу Зэе мэз ары — чылэмк1э тамыгъэу, мыхъурэу щытыр игутео пэпчъ къыхэнэфык1ы. Ащ исурэт 1упк1э мызэу-мыт1оу иусэхэм, ипщыналъэхэм къащеты гупсэлъэ-ш1улъэгъур, гук1эгъу фэбагъэр къашъхьащихэу. …Хьэрзэхэхьаблэ ихэгъошъхьа1у 1ошъхьэшхоу 1утым заер къыщэк1ы. Заеу къыпык1эрэр сыгу пэк1ми, 1уашъхьэр сфетынэп хэтрэ хьак1и, - къыще1о зы ч1ып1эм. Нэмык1 ч1ып1и игупсэ ч1ып1эр усак1ом ыгу къыщыдэуае: Хьэрзэхэ мэзыри уцызэхак1, Зэхэк1ыхьагъэми ц1ыф щымыгъуащ. Щыгуш1ук1эу, ар ежь игупсэ ч1ып1эу зэрэщытым рыинэу усак1ом мэкъэ 1этыгъэк1э къе1о: Зэемэзыр гъатхэм къэгъагъэу Зэ плъэгъумэ пщыгъупшэжьынэп. Жъогъо гъожьэу къызэхэнагъэу. Шъхьащытых 1уашъхьэм нэфынэу. Усак1ор зыщалъфыгъэу, зыщап1угъэ чылэр псэ зыхэлъ, гу зи1эм имы1эхьэлыягъэу къытегъэлъэгъу: Изэе чъыгыхэр ышъхьацэу, Гъуй пырыпыцухэр ыжак1эу, 1ошъхьэшхор иныжъы напэу Нэфылъым къы1оплъэ апэу. Ащ фэд, чылэ хэгъуашъхьэм исурэт дахэ унэ1у 1упк1эу къырегъэуцо пщымыгъупшэжьынэу: Шъхьац ш1уц1э благъэу къетэкъохыгъэу, Жъуагъэу Зэе1уашъхьэ ызыбгъу сэлъэгъу. 327 Хэгъошъхьэ шъофым иуц зэхак1э Мэл зэк1эсхэр щэхъупэ-шыпэ. Джыри къеплъыхьэ инэф рипхъэнк1эу, Пхъэшъэбэ чъыгхэр къызэ1ушъашъэх – Зэхэтэу итых къуаджэм ыпашъхьэ. Бэгъ Нурбый жэры1о творчествэм иугъоинк1э 1офыбэ ыш1агъ, хэш1ык1 дэгъу фыри1эу, ащ ихудожественнэ амалхэр игъэк1отыгъэу ежь итворчествэ щигъэфедагъэх. Иусэхэм жэры1о творчествэм иобразнэ къэ1уак1эхэр ек1оу ахегъэуцох: зэмк1э, икъэ1уак1эк1и занк1эу, занк1эуи къыплъы1эсэу, «Чэтым фэдэу, 1ушъашъэу, Мэлым фэдэу 1ушъабэу»; адрэмк1э, зэпырыгъэзагъэу къыбгуры1оным тегъэпсыхьагъэу, ямэхьанэк1э зэпыщыт гущы1эхэмк1э зы ш1ош1 зэик1 къэзытырэ къэ1уак1эк1э – оксюморонк1э къэ1уагъэу, - «Пхъэчаим фэдэу упсыгъоу, Щыуаным фэдэу уфыжьэу» ык1и ахэм анэмык1хэр. Фольклорым ихудожественнэ къэ1ок1э-ш1ык1э тегъэпсык1ыгъэу ежь икъигъэлъэгъук1-къэ1уак1эхэр ыгъэпсынхэр ишэныгъ: «Шы лъабжъэр зыгъэуджэу, Джэк1уак1ор зыгъэчэфэу, Л1ыжъхэр къэзыгъэнац1эу, Ныохэр къэзыгъэщхыпц1ырэр, Къегъа1у, джэгуак1у, къегъа1у!», «У1эгъэжъыр телъызэ, Зэуап1эм у1эгъак1эр къыщытыращэ…», «Гъуч1ышъо нэгоу, Щэшъуй макъэм Ар дэджэгу…», «Пыим ихьадэхэр Мэщыш1у бганэу зэбгъулъых, Тил1ыхъужъ хьадэхэр Нэфышъы жъуагъоу мэлыдых» ык1и ахэм анэмык1хэри. Анахьэу фольклорым ихудожественнэ гъэхъагъэ игъэк1отыгъэу Нурбый зыщигъэфедагъэр романэу «Мэш1оч1э мык1уас» зыфи1орэр ары. Тыгъужъыкъо Къызбэч ехьыл1эгъэ пщыналъэри, нэмык1 л1ыхъужъ орэдхэм ащ ехьыл1эгъэ едзыгъоу къахафэхэрэри романым хэгъэуцуагъэх, хэгъэтк1ухьагъэх, хэшъыхьагъэх. Художественнэ къэгъэлъэгъуак1эмэ ямызакъоу, фольклорым къыхэхыгъэ темэхэр, сюжетхэр зи1э произведениехэри Нурбый ытхыгъэх. Ащ фэдэх поэмэу «Быракъыр езыхьыжьагъэр», усэк1э тхыгъэ романэу «Мэш1оч1э мык1уас», тхыдэу «Пц1ыусыр зэраумысыгъэр», пшысэхэу «Цу пш1ык1ут1умэ ящэрэб 328 зичысэр», «Къошыныжъым итхыд» ык1и ахэм анэмык1хэри. Ахэм яобразхэр, ясюжетнэ лъэгу жэры1о творчествэм къыхэхыгъэхэми, джырэ ш1эныгъэм, лъэхъанык1э зэхаш1эм имэш1опсык1э псыхьажьыгъэх. Адыгэ к1элэц1ык1у литературэм ихэхъоныгъэ Бэгъ Нурбый и1ахь гъэнэфагъэ хилъхьагъ. К1элэц1ык1ухэм яэстетическэ ык1и нравственнэ п1уныгъэ гушъхьэ гъомылэш1у зыпкъырылъ усэх, пшысэ-пщыналъэх Нурбый итхыгъэхэр. Щы1эныгъэм илъэныкъо, ихъугъэ-ш1эгъэ зэфэшъхьафхэр алъапсэу, сабыйхэмк1э гъэш1эгъоныгъэ хэлъэу, ягулъытэ къыгъэущэу, ш1ум фип1ухэу, филэжьхэу ытхыщтыгъэ Нурбый иусэхэр. Зэгуры1охэу, зэдырагъаштэу зэдэлэжьэнхэм иш1уагъэ сабыйхэм агурагъа1о «Зэдегъаштэр терэшэн», «Зэдалэжьы хатэр» зыфи1охэрэм, мурадэу зыфэбгъэуцужьырэр бгъэцэк1энымк1э пытагъэ къыпхэфэныр, ш1уагъэ зыхэлъ 1оф пш1агъэу зыдэпш1эжьыным итхъагъо, и1эш1угъэ игупшысэхэр сабыйхэм ахалъхьэ «К1алэмэ я1эш1агъ», «Пчыхьэшъхьапэм фермэм сэк1о» зыфи1охэрэм ык1и ахэм анэмык1хэм. Гуш1уагъом инэф къахехы, гугъэ лъагэр къащэк1ыцэ, лъапсэ щадзы, щахахъо, за1эты поэмэхэу «Зэшзэшыпхъухэр. Къушъхьэ псыхъор», «Тэрпэзанхэр» зыфи1охэрэм. Гъэш1эгъоны, узыгъэщхи, узыгъэгубжи, узыгъэгуш1уи, угу хэзыгъэк1и, угук1э пшти, щыбгъэзыйи, техьэ-тек1 зэхаш1э уегъэш1ы пшысэ-поэмэу «Къошыныжъ» зыфи1орэм. Ятемэк1и зэфэшъхьафых, яжабзэк1и зэгъэфагъэх «Гъэтхэ сад», «Бзыу ц1ык1ум сыд илажьа», «Шъуичэтыу узилъэгъурэм» ык1и ахэм анэмык1хэри. Сабыибзэмк1э 1эрыфэгъоу, апкъык1э зыдаш1ызэ 1уры1упчъэу къапчъынэу ритмическэ шэпхъэ зэгъэфагъэм илъэу, зы сатырыр къап1омэ къык1элъык1орэ сатырыр къыуигъэш1эжьэу, рифмэк1э к1эщыгъэу Нурбый иусэхэри къафегъэпсынк1э ипшысэ-пщыналъэхэри к1элэц1ык1ухэр тхыгъэх. еджэнхэмк1э, Ащ лъэшэу едэ1унхэмк1э, къа1ожьынымк1э. К1элэц1ык1ухэм апае ытхыгъэ усэхэм язакъоп, Нурбый иусэ анахьыш1ухэм ар яхабз, яшапхъ. Ащ фэш1 иусэбэк1ае орэдышъохэм аралъхьагъ, щэч хэмылъэу лъэпкъ музыкальнэ культурэм хэхъоныгъэ фиш1ыгъ. 329 Нурбый иусэ гормэ къыщи1уагъ: Къэгъагъ зыгъэк1ырэр ыгук1э шъабэ, Къэгъагъым къыхэплъырэм инэплъэгъу фабэ. Ыгук1э шъабэу, къаргъоу, инэплъэгъу фабэу игъаш1э Нурбый ыхьыгъ, ащ къыпкъырык1эу 1ушыгъэр, шъэбэгъэ-дэхагъэр, гук1эгъу фэбагъэр иусэхэм ахилъхьэщтыгъ, ц1ыфыгур зыукъэбзырэ, зызырэ, ер щызгъэзыерэ псалъэ ыш1ыщтыгъ. Мурад дахэхэр зыди1ыгъэу, гъэхъагъэхэм ялъэгап1э ек1урэ гъогум тетыгъ. Ау, ц1ыфыр зыми фитэп, «къэхъугъэу, кушъэ зыфаш1ыгъэу, бэн зыфамыш1ыжьын щы1эп» а1уагъ. Игъаш1э к1ыхьэ мыхъугъэми, адыгэ художественнэ псалъэм, зэрэпсаоу адыгэ культурэм мак1эп Нурбый филэжьыгъэр. Ар къеушыхьаты культурэмрэ адыгэ литературэмрэ хэхъоныгъэ аш1ынымк1э гъэхъагъэу ыш1ыгъэхэм ык1и илъэсыбэрэ хьалэлэу зэриш1агъэм 1оф апае «Адыгэ Республикэм культурэмк1э изаслуженнэ 1офыш1» зыфи1орэ щытхъуц1эр Бэгъ Нурбый 1993-рэ илъэсым къызэрэфагъэшъошагъэм. Поэтым ыныбжь илъэс 60 зэхъум ичылэ гупсэ ыпсэ зыхэт1агъэзэ къыхьыгъэм пчыхьэзэхахьэ щыредгъэк1ок1ыгъагъ. А ноябрэм и пчыхьэзэхахьэм 28-рэм 1997-рэ Нэчэрэзые илъэсым иц1ык1уи-иини, ихъулъфыгъи- ибзылъфыгъи, ижъи-ик1и зэк1 п1оми хъунэу хэлэжьагъэх. Адыгэкъалэрэ Теуцожь районымрэ я1эшъхьэтетэу а лъэхъаным щытыгъэ Мамыекъо Кимэ ц1ыфыгъэ дахэрэ гук1эгъу инырэ еджап1эми, Нурбыи иунагъуи афэгъэхьыгъэу зэрихьагъ. Нурбыи илитературнэ творчествэ, иц1ыфыгъэ шэн-нэшанэхэм яхьыл1агъэу гущы1э фабэхэр къаш1ыгъэх Адыгэ Республикэм итхак1охэм ятхьэматэу Мэщбэш1э Исхьакъ, республиканскэ гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» иредакторэу Хьак1эмызэ Биболэт, Щэш1э Казбек, Мамый Руслъан, Къуекъо Нальбый, нэмык1хэри. Сэри сигуапэу пчыхьэзэхахьэр зесщагъ, Нурбыи итворчествэ ехьыл1эгъэ псэлъэ фаби къыщысш1ыгъ. Пчыхьэзэхахьэм къэк1огъагъэх Адыгэ Республикэм культурэмк1э и1офыш1э инхэу, орэды1о ц1эры1охэу Натхъо Джанхъот, Жэнэ Нафсэт, Шъэожъ Роз ык1и Кушъу Мули1эт. Нэбгырэ пэпчъ Нурбыик1э 330 ягукъэк1ыжь фабэ къахэщэу орэд дэхабэ къа1уагъ. Ц1ыфхэр инэу, инэу агъэрэзагъэх. Къоджэ еджап1эм ик1элэеджак1охэм Бэгъым игущы1эхэм арылъ орэдхэр къа1уагъэх, иусэхэм ащыщхэм къяджагъэх… Илъэс 57-рэ ны1эп зэк1эмк1и Нурбыи къыгъэш1агъэр. Ар ба-мак1а? Усак1ом, тхак1ом яхьыл1агъэмэ, гъаш1эм ик1ыхьагъэ бэ-мак1э и1эп. Ежь иамал къызэрихьэу, лъэхъаным изытет ащ игъунджэ къыридзагъ хэмык1ок1эжьынэу, уахътэм итамыгъэу, нафэу, 1упк1эу иплъэгъук1эу илъэхъанэ гъаш1э ритыгъ. Ары, усэк1о гъэш1эгъонэу, адыгэ литературэм лэжьыгъэш1у фэзыш1ыгъэу Бэгъ Нурбыи гуфэбагъэу, нэплъэгъу шъабэу, нэплъэгъу нэфэу къытфыщинагъэр ш1ук1э, дахэк1э тыгу къэтэгъэк1ыжьы мы мафэхэу усак1ом ыныбжь илъэс 70-рэ зыщыхъурэм. Ежь Нурбыи иусэ къызэрэщи1уагъэу, «Зиш1уш1агъэ дахэр Игугъу раш1эу И1эш1агъэк1э къятэжьы…». Бэгъ Нурбыи иц1ыфыгъэк1э, и1эш1агъэк1э къэнэжьын къылэжьыгъэшъ, идунэе гъаш1э к1эк1ыми, гъэш1эгъит1у илъэпкъы ыпашъхьэ къыщилэжьыгъ… Гъэз. «АМ», 2007, ноябрэм и 17. 331 ЫМАКЪЭ ЛЪЭХЪАНЫМ ЫПСЫХЬАГЪ Псылъакъохэр зэхэлъадэхэзэ псыхъор къызэрэхъоу, творческэ к1оч1э зэтек1хэр зэхахъозэ, тиадыгэ литературэ ихэхъоныгъэ гъогу лъэк1уатэ. Ащ и1ахь гъэнэфагъэ хэзылъхьагъэмэ, зилъэуж хэмык1ок1эжьынэу къыхэзынагъэмэ зэу ащыщ Къумп1ыл Къадырбэч Хъызырэ ыкъор. Илъэс т1ок1ык1э узэк1э1эбэжьымэ, шышъхьэ1ум и 24-рэм 1984-рэ илъэсым Къадырбэч иилъэс 50 юбилей хэдгъэунэфык1ы зэхъум Адыгэ нуачнэ-исследовательскэ институтым иколлектив пшъэрылъ къысфиш1ыгъагъ ш1уфэс тхылъэу юбилярым фигъахьырэр сэ естыжьынэу. Ар естыжьы зыхъук1э къэс1ощт гущы1э заулэ тхьапэм тестхэгъагъэу Къадырбэч ехьыл1эгъэ папкэм дэлъэу сапэ къифэжьыгъ. Къадырбэч къызыхъугъэ имэфэк1 мафэ коллективым иш1уфэс тхылъ естыжьынэу пшъэрылъ ш1агъо къызэрэсфаш1ыгъэр сигуапэу зэрэзгъэцак1эрэмк1э къезгъажьи, къэс1огъагъ: «Аукъодыеу щымытэу, мы пшъэрылъыр згъэцэк1эныр къэсэш1эжьы фэдит1оу тиныбджэгъу лъап1эу нахь сигуап, Къадырбэч сыда апэрэ п1омэ, сэ лъэбэкъухэр литературэ лъагъом зытыридзагъэр. Джы, мары, ц1ыф жъугъэхэм осэшхо фаш1ыным нэсэу лъэгап1э зэрэнэсыгъэр джы зэк1эхэмк1и тинэрылъэгъу. Тефэ шъыпкъ. литературэм, Къадырбэчы Тефэ, зэрэпсаоу сыда п1омэ адыгэ итворчествэ къылэжьыгъ, культурэм изэгъэш1эн и1ахьыш1у хилъхьагъ. адыгэ Джащ адыгэ фэш1ы, литературоведением изы1офыгъомэ ащыщы хъугъэ….» Къадырбэч иилъэс 50 мэфэк1ы ехъул1эу игъэхъагъэу хэдгъэунэфык1ыгъэхэм нэужми ахигъэхъуагъ нахь, къак1ыригъэчыгъэп. Шъыпкъэ, ыгъэш1агъэм фэдищ джыри ыгъэш1энэу тыгу къыдде1эу тыфэлъэ1огъагъэми, бэ ыгъэш1агъэп – а мэфэк1ым ыужы илъэсих ны1эп ыгъэш1эжьыгъэр, ау илъэсхэм къэралыгъо къулыкъоу ыш1эрэм дак1оу усэ тхылъит1у – «Охътэ гъунэнчъэм изы такъикъ» (1987) ык1и «Бзыоу быбырэм иныбжьыкъу» (1990) – ытхыгъэх, къыдигъэк1ыгъэх. 332 1952-1953-рэ илъэсхэм илъэс къэс зэ-т1о, къэсш1эжьырэп, Адыгэ тхак1охэм я Союзы тхэн езыгъэжьэгъак1эхэмк1э тыкъыугъоищтыгъэ, титхак1охэм татегощагъэу титхыгъэхэм къатегущы1эщтыгъэх, щык1агъэу фэхъугъэхэм тына1э атырытагъадзэщтыгъэ. Джа лъэхъаным щегъэжьагъэу Къадырбэчи нэмык1хэми нэ1уасэ тызэфэхъугъагъэх. Ау ахэмэ ащыщыбэхэр творческэ гъогум тезыжьыгъэх, къытенагъэхэр зырыз дэд. А зырыз дэдэхэм ащыыщ Къадырбэч. «Чыжьэу к1ощтыр дэмыхырэр ары» е1о адыгэ гущы1эжъым. Къадырбэч дэмыхэу итворческэ гъогу рык1уагъ, чыжьэуи нэсыгъ, хэмык1ок1эжьын лъэуж литературэм къыхинагъ. Къыхинагъ мурад лъагэ и1эу 1оф зыдиш1эжьыгъэти, дэмыхэу имурад лъагэ фэк1уагъэти. Лэжьагъэ пшъи ымыш1эу, гъэпсэфи имы1эу. Къадырбэчы иусабэхэм философскэ упч1эхэу ц1ыфыр-уахътэр, 1офыр-уахътэр агупч, ахэмэ яджэуапхэм ащэлъыхъо. Тыгъосэрэ мафэм, непэрэ мафэм язакъоп, неущырэ мафэм ына1э тет. Ежь усак1ом ижэдэк1эу усэу «Ц1ыфым инеущ» зыфи1орэм щызэхэтэхы: Гоу сыбгъэ дэлъыр джа упч1э инмэ Яджэуап лъэхъушъ цужъы к1эш1агъ, Сэ мафэ къэс 1оф ц1ык1у 1оф минмэ Шы хьылъэзещэу зафык1эсш1агъ. Иусэ сатырхэм уахътэр 1упк1эу къахэщынэу, шъыпкъагъэр ахэлъынэу ары усак1ом 1эмырэу и1агъэр: «Уахътэу сызыхэтым сэ щысилъэ1ур – зыфэсш1ышъунэу ащ зы сатыр». 1эмырэу зыфигъэуцужьыгъэм фэшъыпкъэу итворческэ к1ыщы щифытэщтыгъэх, щигъэчъыщтыгъэх поэтым иусэ сатырхэр. Псалъэм, ет1ани усэ псалъэм ич1ап1э тефэу ищык1эгъэ гущы1эр къэбгъотыныр псынк1эгъо 1офэп, ау адыгэмэ зэра1оу, «Зи1оф ыужы к1эк1эу итым и1ф къыдэхъу». Усэу «Къэк1ощт илъэсхэм» зыфи1орэм къыще1о усак1ом къызэтеуцо имы1эу иусэ сатырхэм зэрафэлажьэрэр: Гущы1э пэпчъэу псэ зыхэслъхьагъэр Зэрэсфэлъэк1эу сэ сэу1уч1ы. 333 Псэ зыхилъхьагъэу, икъэлэмыпэ къыпычъи усэ сатырэу зизыщи тхылъы хъугъэхэм ац1э усак1ом къыре1о, ащ лъапсэу я1эр, гоу, псэу ахэлъыр нафэ къыщытфеш1ы усэу «Насып» зыфи1орэм: Зэм псынэк1эчъэу, зэм ты сурэтэу, Зэм гъэш1э напэу сатырэу ежьагъ. Тыдэ зыдегъази уриорэдэу Ихэгъэгу к1асэ тхъагъэу уфищагъ. Ихэгъэгу, илъэпкъы, икъоджэ к1асэ афэусэныр ары къежьап1эу, лъапсэу Къадырбэчы иусэ пстэухэми я1эр, гоу псэу ахэлъыр. Поэтым изы усэ горэм къыщи1уагъ: Гъэмэфэ губгъом имафи Ичэщи хэгъэгу гупшыс, Икъини исыхьатмафи Сигъаш1э сэ щысигъус. Джащ фэдэ зык1ыныгъэу игупшыси иусэни зэдыря1эм поэтым итворчествэ к1оч1э къэк1уап1эу фэхъугъ, лэжьыгъэш1у адыгэ литературэм, зэрэпсаоу адыгэ культурэм филэжьын ылъэк1ынэу ыш1ыгъ. Ш1у ш1агъэр ц1ыфым ылэжьыгъэр мык1одыжьын мылъку. Джа ш1уш1агъэу, лэжьыгъэу Къадырбэч ыш1ыгъэхэм ежь ыц1и япхыгъэу непи къыдыщы1эх, неущ къэхъурэми адыщы1эщтых. «АМ», 2004, декабрэм и 1. 334 2. ЛЪЭПКЪЫБЗЭМ ИК1ОЧ1Э КЪЭК1УАП1ЭХЭР МЭПЫТЭХ. Гъэзетыр – лъэпкъыбзэм ытам, игук1уач1 (Адыгэ гъэзетхэутыным и Мафэ ехьыл1агъэу гущы1э заул) Лъэхъэнэ гъэнэфагъэм партийнэ-политическэ ек1ол1ак1эр зыда1ыгъэу сыд фэдэрэ 1офыгъуи зэрахьэщтыгъэ. Уахътэм щызэш1уахырэ пшъэрылъхэм ар адиштэщтыгъэ. А ек1ол1ак1эр да1ыгъыгъ лъэпкъ культурэм игъэхъэгъэ-лэжьыгъэ игъэунэфынк1и. Ащ тетк1э, гъэзетэу «Правда» зыфи1орэм иапэрэ номер къызыщыдэк1ыгъэ мафэр – жъоныгъуак1эм и 5-р (жъымк1э мэлылъфэгъум и 22-р) печатым и Мафэу агъэуцугъагъ. Зэк1э лъэпкъ пстэуми зэдырямэфэк1эу алъытэщтыгъэ. 1офэу гъэзетым ыш1эщтыгъэмк1э, социальнэ-классовэ ык1и партийнэ ек1ол1ак1эу а лъэхъаным щы1агъэмк1э тэрэзыгъ ар. Ау печатыр къызежьэм идеологическэ партиехэр щы1агъэхэп, нэмык1 пшъэрылъ агъэцак1эщтыгъэри: хэутын 1офым икъежьап1эу лъытэгъэн фаер гъэнэфагъэ. Хаутэу зырагъэжьагъэр ары. Ары зэрэхъугъэри Урысыем ипечать и Мафэк1и. «Правдэр» Коммунистическэ партием иапэрэ гъэзет, ау урыс лъэпкъым, урыс къэралыгъом яапэрэ гъэзетэп. Апэрэ урыс гъэзетэу къыдэк1ыгъэр Петр I-м игъом «Ведомости» зыфи1орэр ары. (Зыхэм 1702-рэ илъэсым тыгъэгъазэм и 16-м, нэмык1хэм — щылэ мазэм и 2-м 1703-рэ илъэсым а1о). Ащ епхыгъэуи щылэ мазэм и 13-р Урысые печатым и Мафэу агъэнэфэжьыгъ. Тэрэз ар. Уитарихъ лъапсэ пш1эжьын, ащ икъоу уасэ фэпш1ын, урыгушхон фае. Мытэрэзэу 1уагъэхэри амал зэри1эк1э гъэтэрэзыжьыгъэнхэ фае. Адэ, тэ, адыгэхэм, гъэзет хэутыным и1оф сыдым тета? Революциер тек1уи, хабзэр агъэуцоу зыщыфежьэгъэгъэхэ лъэхъаным Кубанэ-Черноморскэ революционнэ комитетым зэхищагъэу къушъхьэч1эсхэм я1оф зезыхьэрэм и Комиссариатэу Шэуджэн Мосэ 335 зипэщагъэр ары адыгэ гъэзет къыдэгъэк1ыными къежьап1эу фэхъугъэр. 1918-рэ илъэсым жъоныгъуак1эм, Комиссариатым «Красная Ку6ань» ыц1эу гъэзет къыдигъэк1эу ригъэжьагъ. Гъэзетым ыц1э адыгэ къэ1уак1эм тетэу «е1эзагъэхэу» «Краснэ Кубань» а1озэ къэзытхыхэрэр авторхэм къахэк1ых, ау уе1эзэнэу ищык1агъэп, ц1эу и1эр зытетым тетэу тхыгъэн фае; урыс къэ1ок1э гъэпсык1эр и1эу араб хьарыфхэмк1э тхыгъэ гъэзетым ыц1э. 1918-рэ илъэсым шышъхьэ1ум и 17-м нэс гъэзетыр къыдэк1ыгъ. Тыркуем къик1ыгъэ просветителэу Лъэцэрыкъо Хьарунэ гъэзетым иредакторыгъ. Гъэзетыр экземпляр 600-у къыдэк1ыщтыгъ. Пшызэ шъолъыр фыжьхэм заштэжьым гъэзетым икъыдэк1ын зэтеуцуагъ. «Плъыжьхэм гъэзет къыдагъэк1ыщтыгъэмэ, тэ сыд пае къыдэтымыгъэк1ыщта?», — фыжьхэм а1уи, «Адыгэ гъэзет» ыц1эу къыдагъэк1эу рагъэжьагъ. Гъэзетым иапэрэ номер 1919-рэ илъэсым 1оныгъом и 12-м къыдэк1ыгъ. Гъэзетым ыц1э ыч1эгъык1э к1этхагъ: «Тхьэмафэм зэ къыдэк1ы. Зигугъу ыш1ырэр: хэгъэгу, еджэн, псэук1э, гъэхъак1э. 12, 1оныгъу, 1919. Къыдэзыгъэк1ыгъэр: Хьаджэмыкъу. Къызыщежьагъэр 1919-рэ, а 1-рэ нумэр». Гъэзетым ыц1э зытетым исэмэгубгъук1э редакцием иадрес къетышъ, къе1о: «Къыдэзыгъэк1ырэр, зытхырэр кн. Хьаджэмыкъу». Адыгэу Пшызэ шъолъыр исхэм ямызакъоу зэк1э Темыр Кавказым ис адыгэхэм гъэзетыр алъы1эсыщтыгъ. К1эхабзэк1и шъхьагъыбзэк1и материалхэр къыхиутыщтыгъэ. Экземпляр мини 3 – 4-м нэсэу гъэзетыр къыдэк1ыщтыгъэ. Фыжьхэр зытырафыжьыхэм, 1920-рэ илъэсым, гъэтхапэм, гъэзетым икъыдэк1ын уцужьыгъэ. Совет хабзэр Пшызэ шъолъыр ят1онэрэу зыщагъэпсыжьым ыуж мэзит1у нахь темыш1эу, 1920-рэ илъэсым, жъоныгъуак1эм, адыгабзэк1э гъэзет Цуамыкъо Хьисэ иредакторэу къыдэк1эу ыублагъ. Гъэзетым «Советская Кубань» ыц1агъ (мыщи адыгэ къэ1уак1эм ишъуашэ тетэу «советскэ» а1озэ зытхыхэрэр къыхэк1ых, ау ар тэрэзэп, урыс къэ1уак1эм тетэу араб хьарыфк1э тхыгъэ). Гъэзетыр Урысые телеграфнэ агентствэм и 336 «Кубано-Черноморскэ отдел къыдигъэк1ыщтыгъэ. Экземпляр 600 хъоу гъэзетыр къыхаутыщтыгъэ, 1921-рэ илъэсым шышъхьэ1ум нэс къыдэк1ыгъ. Лъэпкъыбзэк1э гъэзет къыдэк1ыныр зэрэзэпыугъэм игъэтэрэзыжьын к1эдэоу Горскэ исполкомым итхьэматэу Хьахъуратэм Гупчэм ыпашъхьэ мызэу-мыт1оу 1офхэр къыщи1этыгъэх. Аузэ, адыгэхэм автономие я1э зэхъум адыгэ гъэзетым икъыдэк1ын я 4-рэу регъэжьэжьы 1923-рэ илъэсым гъэтхапэм и 8-м. Гъэзетым ыц1агъэр «Адыгэ макъ». Ответственнэ редакторэу и1агъэр Мишуриев Казбек. Адыгэ хэку Советым иунашъо къызэрэщи1орэмк1э, гъэзетыр мазэм т1о къыдэк1эу щытынэу арыгъэ.1 Ау зэра1огъэ дэдэуи гъэцэк1агъэ хъугъэп. Гъомылапхъэм изэкъуагъэп зэрэгъэблагъэр, тхылъып1эмк1и гъэблагъэ. Ш1эгъэн фаер бэу, амалхэр мэк1э дэдэу щытыгъэх. Ащ къыхэк1эуи, зыпкъ итэу гъэзетыр къыдэк1ын ылъэк1ыщтыгъэп, игъаш1и к1ыхьэ хъугъэп: пстэумк1и мэзи 6 къызэрэдэк1ыгъэр, зэк1эмк1и номери 8 къыдэк1ыгъэр – апэрэ номерыр 1923рэ илъэсым гъэтхапэм и 8-м, ят1онэрэ номерыр мэлылъфэгъум и 15-м, ящэнэрэмрэ япл1энэрэмрэ жъоныгъуак1эм и 1-м, ятфэнэрэр – 1оныгъом и 1-м, яхэнэрэр – 1оныгъом и 20-м, яблэнэрэр – бэдзэогъум и 7-м, ык1и аужырэ яенэрэ номерыр бэдзэогъум и 31-м къыдэк1ыгъэх. Ащ фэдэу 1офым нэфагъэ зык1ыхаслъхьэрэр мы гъэзетым ехьыл1агъэу атхыхэрэм гъэзетеджэхэр зыгъэшэхъурэ 1уагъэхэр къахафэхэшъ ары. Гущы1эм пае, щысэ заул: «...Апэрэ гъэзетэу «Адыгэ макъ» ыц1эу адыгабзэк1э къыдэк1ыщтыгъэм...»;2 «...Адыгэ народым итарихък1э апэрэу 1923-рэ илъэсым гъэтхэпэ мазэм адыгабзэк1э гъэзетэу «Адыгэ макъ» зыц1эр къыдэк1ы хъугъэ.3 Джырэ лъэхъани шъыпкъэм темыфэу, ежьхэри зэтемыфэжьхэу ш1ош1 мытэрэзхэр хаутых: «...адыгэ гъэзетэу апэрэ тхылъыбзэр къежьагъэ хъугъэ. Гъэзетым ыц1агъэр «Адыгэ макъ»... Тхьэмафэ къэс къыдэк1ынэу арыгъэ типшъэрылъыгъэр. Ау сфэук1оч1ыщтыгъэп. Краснодар краим икъэралыгъо архив, Д.Р. - 1, оп. 1, д.4, л. 80. Гъэз «Соц. Ад.», окт. и 5, 1962. - Н.3 3 Гъэз. «Соц. Ад.», шышъхь. И 17, 1982. – Н.2 1 2 Мэфипш1ым зэ 337 къыдэдгъэк1ыщтыгъэ...»;4 «...Гъэзетым шъхьэу фаш1ыгъэр «Адыгэ макъ». Тхьэмафэм зэ къыдэк1ыщтыгъэ...»5;«...апэрэ амалэу ыгъотыгъэмк1э адыгэ гъэзетым икъыдэгъэк1ын ригъэжьэгъагъ. Гъэзетым шъхьэу фаш1ыгъагъэр — «Адыгэ макъ». Тхьэмафэм зэ къыдэк1ыщтыгъэ…»6 А тхыгъэхэм, гукъэк1ыжьхэм факт гъэш1эгъонхэр, гупшысэ дэгъухэр ахэлъых, ау нафэу зэрэщытымк1э, щыуагъэхэр, 1охъугъэхэр ахэтых. Арышъ, зэ зэгорэм мыш1эныгъэк1э блэт1упщыгъэ хъугъэр тхыгъэ пстэумэ ащагъэфедэ, зытет шъыпкъэр амыш1эу ык1и зэрамыгъаш1эу. Гъэзет къыдэгъэк1ыныр зы нэбгырэ 1офк1э ш1ыгъэ хъугъэу зы1охэрэри, ар аш1ошъы зыгъэхъу зыш1оигъохэри авторхэм къахэк1ых. Гъэзетым икъыдэгъэк1ын ежь ч1ып1эхэм зэш1уахын алъэк1ын 1офыгъоу щытыгъэп. Гупчэм фит къымыш1эу, ч1ып1эм иапшъэрэ органхэм унашъо амыш1эу, 1офыбэ къыпымык1эу аукъодыек1э гъэзет къыдэбгъэк1ын плъэк1ыщтыгъэп ык1и уфитыгъэп. Ащ гъогоу къык1угъэр архивнэ документхэм къаушыхьаты. «Адыгэ макъэм» икъыдэк1ын зэуцужьым ыуж илъэсит1урэ мэзиблырэ теш1агъэу «Адыгэ псэук1» зыфи1орэр 1926-рэ илъэсым мэзаем и 3-м къыдэк1ынэу ригъэжьагъ. Джащ къыщегъэжьагъэу ыц1э зэблэхъугъэ хъузэ зэпыу имы1эу къыдэк1ы адыгэ гъэзетыр... Адыгэ гъэзет т1омэ джырэ ти Адыгэ хэку къыщыдэк1ыгъэр ара къыубытырэр, хьауми ащ нахь чыжьа1оуи мак1уа? Хэкужъым къинэгъэ адыгэхэр зэпэ1апчъэхэу, хыдзэ-псыдзэ къиугъэм къычъыхьэгъэ гъэхъунэхэу къэнагъэх. Лъэпкъ 1офыр адыгэ пстэумэ (зыщыпсэухэрэ ч1ып1эм емылъытыгъэу) зэдыряеба?! 1офыр зытетымк1э, К1ахэм 1918-рэ илъэсым жъоныгъуак1эм, апэрэ гъэзет къыщыдэк1ыгъэмэ, Шъхьагъым – Къэбэртае, 1917-рэ илъэсым тыгъэгъазэм, адыгэ гъэзет къыщыдэк1эу ригъэжьагъ. Ет1ани, гъэш1эгъонба, гъэзетэу Къэбэртэе хэкумк1э апэрэу къыдэк1ыгъэми «Адыгэ макъ» ыц1агъ. А гъэзетыр къызыщыдэк1ыгъэ мафэр ара адыгэ Гъэз. «АМ», бэдзэогъум и 2, 2002. – Н.6. Гъэз. «АМ», бэдзэогъум и 2, 2002. – Н.7. 6 Гъэз. «АМ», 1оныгъом и 21-рэ, 2002. – Н.6. 4 5 338 периодическэ печатым и Мафэу лъытэгъэн фаер, хьауми «Шъхьадж иунэ чэмылъакъу, тэ тиунэ дышъэ ун» т1ощта? Гъэзетым адыгэгу зи1эхэр къыгъэп1эжъгъэигъэх, лъэпкъ ш1эжьым имаш1о къак1идзагъ, лъэпкъ гурышэ-гупшысэхэм ямаш1о къызэк1игъэнагъ. А гъэзетыр Лъэцэрыкъо Хьарунэ (адыгэ к1элэц1ык1ухэр еджэным фызэхищэнхэу Тыркуе хасэм хэкужъым къыгъэк1уагъэмэ ащыщыгъ) къызы1ок1эм дунэерэ гуш1уагъор и1эу, декабрэм и 26-м 1917-рэ илъэсым гъэзетым фитхыгъагъ: «… Дуиаим анахь ч1ы дэгъоу щыт Кавказым илъэс мин пчъагъэрэ фэзыгъэзэгъэ зыщыпсэугъэ адыгэ лъэпкъым нэуж к1одыжьыным, хьэлачэ хъуным нэф къытезыгъэпсэнэу, нэф къодыеу щымытэу,... хьадэм псэ къыпызыгъэк1эжьыгъэм ыч1ып1эу, ц1ыфхэм ягубзыгъагъэ утыгум къизыгъэхьажьынэу хъугъэ «Адыгэ макъэр» апэу зысэлъэгъум гъэк1эрык1эм сихьагъ; 1эпкъ-лъэпкъэу си1эр гуш1уагъэ, сыгуи сшъхьи ины хъугъэ; спсэ лъэгап1эм дэк1оягъ. 1ошъхьэмафэр Кавказым къызэрэтеплъэрэм фэдэу ц1ыфы губзыгъэмэ сакъышъхьащыуцуагъэу «Сипсалъэ шъукъедэ1у, ц1ыфхэр!» – с1оу сашъхьащытэу зысш1ош1ыжьыгъ. Ц1ыфхэр зэхэхьагъэхэу зыдежьагъэ хъугъэхэ губзыгъагъэм игубгъо тызыщэнэу ежьэгъэ «Адыгэ макъэр» ежь-ежьырэу утыгум къихьагъэ хъугъэп – икъук1э гугъуехьэ инрэ псынк1эгъэ инырэк1э утыгум къихьагъ. Мыщ фэдэ чаныгъэ зыхэлъ ткъошхэм тафехъохъуныр тфэшъуаш. Сэ сизакъоп – адыгэ пстэуми тфэшъуаш. Непэрэ мэфэ мыхъатэхэм утыгум къиуцогъэ «Адыгэ макъэм» иморадыш1ухэр Тхьэм къыдегъэхъух! Игугъэхэм Тхьэм алъегъэ1эс. Лъэпкъ гукъао зи1э хъугъэ тикъошхэм сыд фэдэу «Адыгэ макъэм» щыгуш1ук1эу, «Адыгэ макъэр» гуфэбэ-псэфабэк1э аштэу сэгугъэ. «Адыгэ макъэм» игъаш1эр к1ахь хъунэу, адыгэр щэ1эфэ щы1энэу гугъэ сэзыгъэш1ырэри, сызыгъэгуш1орэри арары. Тхьэм егъэпсау «Адыгэ макъэр». Утыгум къизыхьагъэхэр ш1угъэк1э Тхьэм щегъа1эх! Хьарун Лъэцэрыкъу, Екатеринодар къик1ыгъ.» 339 Ащи 1офыр къыщыуцурэп. Адыгэм инахьыбэр 1эк1ыб къэралхэм арытэкъуагъэ хъугъэ лъэхъэнэ гъэнэфагъэм. Урыс пачъыхьагъум ыштэгъэ ч1ып1эхэм ежь илъэпкъ 1офхэр ащызэрихьэхэу, лъэпкъ ц1ык1оу ыштагъэхэм ялъэпкъыгъэ зэрэхаригъэнэщтым идэкъацэ дэлъэу ы1ыгъыхэу зыщэтым Тыркуем революциер 1908-рэ илъэсым щытек1уи, хэтрэ лъэпкъи илъэпкъ 1оф зэрифэнэу фит заш1ым, адыгэ гъэсагъэхэу, зыгук1и зышъхьэк1и зилъэпкъ фэшъыпкъэхэм лъэпкъ 1офыгъуабэ зэрахьэу рагъэжьагъ, Адыгэ хасэхэр къалэхэм, чылэхэм ащызэхащэх, ял1эужык1эхэм лъэпкъ ш1эжь я1эу ап1уным дэлажьэх. Стамбул хасэм адыгэ еджап1э къыщызэ1уахы, адыгэ элфыбэ къыдагъэк1ы, ялъэпкъыбзэк1э еджэныгъэ-гъэсэныгъэм игъогу теуцох. 1911-рэ илъэсым гъэзетэу «Гъуазэ» зыфи1орэр къыдэк1эу регъажьэ. Гъэзетым адыгэ жэры1о 1оры1отэ усэхэр, лъэхъанык1эм атхыгъэ рассказхэр, усэхэр къыхеутых. Адыгабзэк1э гъэзетыр къыдэк1ы, адыгэ 1офыгъохэр къе1эты, лъэпкъым идунэететык1э къе1уатэ, лъэпкъш1эжьым къыфаджэ. Зэхэдз ымыш1эу, шапсыгъ, къэбэртай, абдзах, хьатикъуай, бжъэдыгъу ымы1оу хэтрэ адыги къызэлъеубыты гъэзетым игупшысэ, игумэк1, игугъэ. Зэрэпсаоу лъэпкъым зэдыриеба ащ фэдэ гъэзетыр? Арэу щытмэ, ащыгъум, адыгэ гъэзет тедзэныр къызыщежьагъэу лъытэгъэн фаер сыдигъуа?! Тызэдежъугъэгупшыс, тлъапсэ тижъугъаплъ, зэпэкъудый-къызэпэкъудыижь хэмытэу лъэпкъыгу псаук1э 1офым тыпкъырыжъугъэплъыхь… Гъэз. «АМ», 2003, мартым и 6. 340 «ПСАЛЪЭМ» ЫЛЪАПСЭ ФЭГЪЭХЬЫГЪЭ ГУЩЫ1Э ЗАУЛ Адыгэ лъэпкъ тхэным, тхылъ гъэш1ыным изынэк1убгъу, шъолъыр нэфэу пхырэк1ы «Псалъэр». Тхэн 1офыр анахь пасэу къыз1эк1эхьэгъэ лъэпкъхэм адыгэхэр зэу ащыщых, ау зэман гъэнэфагъэм идунэекъутэжьхэм, тхэн 1офыр адыгэхэм а1эк1агъэзи, илъэсишъэ пчъагъэхэр къахьыгъ ар апэ1апчъэу. Я XVIII – рэ л1эш1эгъум ык1эхэм ык1и я ХIХ-рэ л1эш1эгъум къык1оц1 адыгэ лъэпкъ тхэным и1офыгъо мызэу-мыт1оу къежьагъ, ау ылъэ теуцогъу имыфэзэ к1одыжьыщтыгъэ. Зы нэбгырэ чаныгъэк1э зэш1опхын плъэк1ын 1офыгъэп, хэбзэ к1уач1э ищык1эгъагъ, тетыгъэ хабзэм ащ фэдэ пшъэрылъ зыфиш1ыжьыщтыгъэп. Революцием тек1оныгъэр къызыдехым, апэрэ 1офыгъомэ ащыщэу еджэныгъэ-гъэсэныгъэр зэш1уахэу рагъэжьагъ. Ащ игъусэу лъэпкъ тхэным и1офи къэтэджыгъ. Еджэныгъэ-гъэсэныгъэм имызакъоу гъэзет хэутын, школым зэрэщеджэщтхэ тхылъхэм ятедзэни щы1эныгъэм к1эу къыхэхьагъэх. 1918-рэ илъэсым щегъэжьагъэу адыгабзэк1э гъэзет къыдэгъэк1ыным щэгъогогъо пыхьагъэх, ау мэзэ заулэрэ е илъэсырэ къызыдэк1ык1э уцужьыщтыгъэ. Адыгэ автоном хэкур загъэпсым адыгабзэк1э хаутэу рагъэжьэгъэ «Адыгэ макъэри» бэгъаш1э хъугъэп. Мазэм т1о къыдэк1эу щытынэу арыгъэ Адыгэ хэку Советым иунашъо къызэрэщи1орэр.1 Ау зэра1уагъэу гъэцэк1агъэ хъугъэп. Гъомлапхъэм имызакъоу тхылъып1эмк1и гъэблагъэ. Ары, «Адыгэ макъэм» икъыдэк1ын бэ ыкъудыигъэп, къыдэк1ыгъэ пчъагъэри мак1э. Ау тэрк1э ар лъап1э зыш1ыгъэр – лъэхъанык1эм тиадыгэ художественнэ литературэ иапэрэ сатырхэр къызэрэщежьагъэр ары, лъэхъанык1эм адыгэ лъэпкъ тхылъ тедзэным итэджэпсэу, илъэтэнэу зэрэхъугъэр ары. Сентябрэм и 6-м 1923-рэ илъэсым Адыгэ хэкумк1э ВКП (б) - м иоргбюро унашъо ыш1ыгъ «Адыгэ макъэм» икъыдэгъэк1ын зэпыгъэугъэу, общественнэ-пилитическэ ык1и литературнэ-художественнэ 1 Краснодарскэ краим икъэралыгъо архив, р-1, оп.1, д.4, л 80. 341 журнал къыдэгъэк1ыгъэнэу.2 Джа унашъом тетэу «Адыгэ 1эдэбыят угъоигъ» зыфи1орэр 1924-рэ илъэсым Москва къыщыдэк1ыгъ. Ащ ият1онэрэ 1ахьэу а илъэс дэдэм къыдэк1ыгъэм «Псалъэк1э» (номер и1эп) еджагъэх. Упч1э къэуцу: «Журналым ыц1э сыда зэблэхъугъэ зык1эхъугъэр?» Сыд фэдэ 1офыри нахьыш1у, нахь зэгъэфагъэ пш1ыным гъунэ и1эп. Узыдэлэжьэрэ 1офыгъом нахь удэлажьэ хъу къэс, нахь зэгъэфэгъагъэ хэплъхьан плъэк1ыщт. Гущы1эхэу «адыгэ», «угъоигъ» зыфи1орэмэ къарык1ырэр хэтрэ адыги къыгурэ1о, ау гущы1эу «1эдэбыят» зыфи1орэм сыда къик1ырэр? Араб тхылъым хэш1ык1 фызи1эм еш1э а гущы1эм «литератур» къызэрик1ырэр. Адэ, ащыгъум сыд паек1э нэмык1ыбзэк1э ар къэ1уагъэ хъура? Тэ тиеплъык1э тырызэнэкъокъоу тимытэу, тхылъыр къызщыдэк1ыгъэ лъэхъаным щы1эгъэ ц1ыфхэм яеплъык1э зыфэдгъэзэн. Упч1эу тызгъэгумэк1ырэм иджэуап ежь «Псалъэм» игущы1апэ хэтэгъуатэ. Ащ къыще1о: «Мыщ ыпэк1э къыдэк1ыгъэ тхылъым «Адыгэ 1эдэбыят угъоигъ» ыц1агъ. Комиссием а ц1эр адыгэ ц1э шъыпкъэк1э (сэры къыхэзыгъэщырэр. – Шъ. А.) зэдзэк1ыжьыгъэныр игъоу ылъэгъуи тхылъым «Псалъ» фиусыгъ. «Псалъэр» журналым пэш1ыгъэу къыдэк1ыщт, п1элъэ гъэнэфагъэ имы1эу, хьазыры зыщыхъурэм елъытыгъэк1э»3 Ары зэрэхъугъэри: агъэхьазырыгъэхэр тхылъит1у хъухэу а зы илъэсым, 1924-рэ илъэсым, къыдэк1ыгъ, ящэнэрэ тхылъыр – «Псалъ №2 – р» – 1926 –рэ илъэсым Ростов-на-Дону къыщыдэк1ыгъ. Журналым ыц1э зэрэзэблэхъугъэм, сэ сиш1ош1ык1э, нэмык1 лъапси и1. Адыгэц1э шъыпкъэу журналым ыц1э зэрэщытыгъэм изакъоп. Апэрэ лъэхъанэм мурадэу зыфагъэуцужьыгъэм тефэщтыгъ «1эдэбыят угъоигъ» зыфи1орэ ц1эр: 1оры1уатэу адыгэ лъэпкъым зэхилъхьагъэхэр къаугъоижьын, тхылъэу къыдагъэк1ыныр ары. Профессорэу Н.Ф. Яковлевым ытхыгъэ гущы1апэу «Адыгэ 1эдэбыят угъоигъэм» фиш1ыгъэм ар къегъэнафэ. Ау тхылъыр 2 3 аш1ы зэхъум, лъэныкъуак1эхэр Адыгэ хэкум ипартархиф, ф.№1, оп. 1, д.20, л.74. Псалъ, М., 1924. – Н.3. къыхэхьагъ: ижъык1э 342 къыщегъэжьэгъэ 1оры1уатэу адыгэхэм ахэлъым имызакъоу лъэхъанэу зыхэтхэм ащызэхалъхьэгъэ художественнэ гъэш1ыгъэхэр Мэщфэш1у Шъалихьэ иусэу «Революцэм иорэд», Хьаткъо Ахьмэд иусэу «Л1ыхъужъ плъыжь» ык1и авторыр зык1эмытхэгъэ пьесэу «Хьэпсэ ч1эсым ипк1ыхь» зыфи1охэрэр къыдэхьагъэх. Журналым ипшъэрылъ нахь зызэриушъомбгъугъэр хэку ОНО-м икомиссиеу тхылъ къыдэгъэк1ыным пылъым къыгуры1уагъ – 1оры1уатэхэм ямызакъоу журналым къызэрэдэхьащтхэр «Псалъэм» игущы1апэ къыщигъэнэфагъ. «Псалъэм» анахь нетэу и1эщтэр, – къыще1о гущы1апэм, – адыгэ орэдыжъ, адыгэ гущы1эжъхэр ыугъоин, тыраригъэдзэныр ары. Ащ пэмык1эу непэ зэманэу тызэрытым 1оф тхьэбзэу къыфэнафэрэмэ атегущы1эныр ары».4 Лъэхъанык1эм фэгъэхьыгъэ тхыгъэхэу апэрэ тхылъым къыщынэфагъэр ят1онэрэ-ящэнэрэ тхылъхэм ащылъэшыгъ: жэры1о тфорчествэм имызакъоу, автор гъэнэфагъэ зи1э усэхэри (Хьамхъукъо Хъусен иусэу «Лениным ипщыналъ» – Псалъ, №1 –м; Пэнэшъу Исхьакъ иусэу «Революцэ орэд», Бастэ Мыхьамэт иусэу «Кавказ», докторэу Бурдина ипьесэ ц1ык1оу сурэтит1у хъурэ «Хъужьыгъэ» – Псалъ №2) къадэхьагъэх. Адыгэ хэку ОНО-м икомиссиеу тхылъ хэутыным пылъым 1офышхо ыш1агъ: лъэпкъ жэры1о 1оры1уатэм ипщыналъэхэу, иусэхэу, итаурыхъхэу, итхыдэжъхэу 85-рэ, гущы1эжъ Общественнэ-политическэ, культурэм и1офыгъо 774-рэ тхылъищым социальнэ-экономическэ зэфэшъхьафхэм яхьыл1эгъэ темэ къащыхиутыгъ. зи1э, лъэпкъ тхыгъэхэр журнал номерищмэ къарыхьагъ. Гущы1эм пае, «Адыгэ тхылъым итарихъ щыщ», «Театр», «Адыгэ к1элэеджак1оу Москва щы1эхэр» – (Псалъ, №1); «Адыгэхэр», «Пщы-оркъ заом икъежьак1», «Адыгэхэр Арапыстан къызэрик1ыгъэ ш1ык1эр», «Абадзэр», «К1эмгуем ятарихъ щыщ» – (Псалъ №2) зыфи1охэрэм информационнэ материал гъэш1эгъонхэр апкъырылъ. Ахэмэ уащымыгъуазэу, ахэр умыгъэфедэхэу адыгэ тарихъым, адыгэ культурэм, искусствэм я1офыгъохэм уатегущы1эныр емык1у… 4 Ар дэдэм, н.3. 343 «Псалъэм» игъогу урыплъэ зыхъук1э, лъэныкъуит1у хэгъэунэфык1ыгъэн фае. Нахь зэгъэфэгъагъэ фэхъузэ тхылъ ш1ын 1офыр зэрэлъык1уатэрэм изынэшан ари. «Адыгэ 1эдэбыят угъоигъ» ык1и ащ ият1онэрэ 1ахьэу «Псалъ» зыфи1охэрэм янэк1убгъохэр сэмэгумк1э укъик1ызэ зэпырыбгъэзэнхэ фае; «Псалъ», №2-р – джырэ тхылъ тхьэпэ зэпырыгъэзак1эм тетэу, джабгъумк1э укъик1ызэ сэмэгумк1э къызэпрыбгъэзэнэу гъэпсыгъэ. Ар зы лъэныкъу. Ят1онэрэр – усэхэр къэтыгъэ зэращыхъугъэр ары. «Адыгэ 1эдэбыят угъоигъэмрэ» ащ ият1онэрэ 1ахьэу «Псалъэмрэ» къыщытыгъэх. усэхэм яритмическэ шапхъэ темыфэхэу Ыпэрэ тхылъит1умэ «Псалъ» №2-м сатырхэр икъыдэгъэк1ын илъэсит1ук1э аужы къызэринагъэм, щэч хэмылъэу, иш1уагъэ къэк1уагъ – усэмэ ритмическэ шапхъэу я1эхэм ялъытыгъэу ясатырхэр зэгъэфагъэхэу къыщытыгъэх аужырэ тхылъым. Лъэхъаным инэшанэмэ ащыщэу тына1э тетыдзэн фаеу термин гъэфедак1э тыщы1ок1э журналым инэк1убгъо. «Зытхыгъэр» зыфи1орэ терминыр ары зыфас1орэр. Непэ ащ къик1ырэр «автор» зыфэп1ощтыр ары. Я ХIХ–рэ ык1и ХХ-рэ л1эш1эгъум ия 20-30-рэ илъэсхэм «Зытхыгъэр» зи1ок1э къик1ыщтыгъэр къа1уагъэр тхак1э зыш1эрэм ытхыгъэу ары нахь, авторэу арэп. Авторыгъор къызэра1ощтыгъэр «Зыусыгъэр», «Хэзыхыгъэр» зыфи1орэ терминхэр ары. Арышъ, «Адыгэ 1эдэбыят угъоигъэм» «Мэмэты иорэд» зыфи1оу къыдэхьгъэм «Къэзы1уагъэр: Талъэустэн 1эшъын. Зытхыгъэр» ы1оу к1этхагъэм къыик1ырэп орэдым Талъэустэн иавторэу. К1этхагъэм къик1ырэр: къэзы1уагъэри къэзытхыжьыгъэри Iэшъынэ Талъэустэнэу ары. Непэрэ лъэгап1эм уеплъыхымэ дао горэхэр зыщыфэпш1ынхэр ахэтми «Псалъэм» итхылъищэу къыдэк1ыгъэхэм ш1уагъэр къябэк1ы. Лъэпкъым идышъэ к1эн къэзыугъоижьи, тхылъ зыш1и къыдэзгъэк1ыгъэхэм 1эрымыш1 саугъэт зыфагъэцужьыгъ. А лъэхъаным гъэсэныгъэмк1э хэку исполкомым иотделы ипэщагъэр Сихъу Сэфэрбый, тхылъ къыдэк1ыным икомиссие итхьэмэтагъэри ары. Комиссием хэтыгъэ пстэури ац1и алъэкъуац1и 344 гъэунэфыгъэхэу, адыгэ лъэпкъ тхылъым итарихъы дышъэ хьарыфк1э хэтхэгъэнхэ фай… Тилъэпкъ ш1эжь джыри псэ зэрэхэтым ишыхьат лъэпкъ ш1эныгъэм и Гупчэу АГУ-м щы1эм «Псалъэр» ылъэ тыригъэуцожьынэу зэрэрихъухьагъэр. «Псалъэм» игущы1апэ эпиграфэу фиш1ыгъагъэмк1э сэри сигущы1эхэр сыухыжьын: «Псалъэм псэм ыгъэхъагъэхэр еухъумэх, ыгъэк1одыхэрэп». Бэгъаш1э хъунхэу, гъэхъэгъэ инхэр аш1ынэу «Псалъэу» псэ къызпык1эжьыгъэми къыпызгъэк1эжьыгъэхэми сафэлъа1о. 19.12.2002. 345 ЛЪЭПКЪЫБЗЭМ ИБАИГЪЭ ЗЫУГЪОИГЪЭ 1ОФШ1АГЪ Синэплъэгъуи сигупшыси непэ зыфэзгъазэ сш1оигъор Тхьаркъохъо Юныс итхылъэу «Русско-адыгейский словарь» зыфи1оу мы илъэсым къыдэк1ыгъэр ары. Научнэ, художественнэ, политическэ тхылъхэм ямызакъоу гущы1элъэ зэфэшъхьафыбэ сибиблиотекэ хэлъ. Сик1ас ахэм сахаплъэу- сакъыхэплъэжьэу, зыгорэхэр къахэстхык1хэу, ахэстхэжьхэу сахэсыныр. А гущы1алъэхэм Тхьаркъохъо Юныс ытхыгъэ гущы1алъэхэри ахэтых. Илъэс 50-м къехъугъэшъ Юныс зысш1эрэр ц1ыфмэ тазыхахьэрэм (ар гуш1огъо 1офынк1и, гухэк1 1офынк1и фит) икъэлэмрэ иблокнотрэ зэтетых: зы гущы1ак1э горэ, е къэ1ок1э ямыш1ык1э горэ зэхихыгъэмэ, тхылъып1эм регъэк1у, псэ пытэ хелъхьэ, псэолъапхъэу егъэхьазыры, нэужым адыгабзэм ибзэхабзэхэм яхьыл1агъэу ытхыхэрэм ащегъэфедэжьы. Адыгабзэр научнэу куоу зэгъэш1эгъэнымк1э, лъэпкъ жабзэм ихэбзэбзыпхъэхэр гъэунэфыгъэным афэгъэхьыгъэу 1офш1эгъи 130-м ехъу Юныс къыдигъэк1ыгъ. Ахэм ащыщых монографиехэу «Становление стилей и норм адыгейского литературного языка» (1982), «Очерки по грамматической стилистике адыгейского языка» (1990), «Лексическая и словообразовательная синонимия в адыгейском языке» (1992) ык1и ахэм анэмык1ыби. Бзэш1эныгъэмк1э Тхъаркъуахъом илъэс пчъагъэхэм зэ1уигъэк1эгъэ опытыр ащызэфихьысыжьэу теорие пытэ зи1э фундаментальнэ 1офш1эгъэшхохэу «Стилистика адыгейского языка» (нэк1убгъо 502-рэ) ык1и гъусэхэр и1эхэу «Структурные особенности адыгейского языка» (нэк1убгъо 692-рэ) зыфи1охэрэр 2003-рэ илъэсым къыдигъэк1ыгъэх. Сэ сиш1ош1к1э, ахэр адыгэхэм ямызакъоу, зэрэпсаоу кавказыбзэ ш1эныгъэхэмк1э гъэхъэгъэ ин дэдэх. Бзэш1эныгъэм лексикологиемрэк1и итеорие Тхьаркъуахъом имызакъоу, 1офш1эгъабэ лексикографиемрэ и1: гущы1элъэ 346 зэмыл1эужыгъохэр илъэс зэк1элъык1охэм къыдигъэк1ыгъэх. Ащ фэдэх «Адыгэ синоним гущы1элъэ к1эк1 (1969), «Адыгэ-урыс гущы1алъ» (гъусэхэр и1эхэу, 1975), «Адыгабзэм ифразеологизмэ гущы1алъ» (1980), «Адыгабзэм исинонимхэм ягущы1алъ» (1988), «Адыгейско-русский словарь» (1991), «Русско-адыгейский фразеологический словарь» (1993, гъусэ и1эу), «Зэпыщыт адыгэ гущы1эхэм ягущы1алъ» (гъусэ и1эу, 2003). Ахэм джыри зы гущы1элъэ шъэджашъэ къахигъэхъуагъ Тхьаркъуахъом. Зы нэбгырэу щымытэу, коллектив псаум ык1уач1э къыхьыгъэмэ ущыгуш1ук1ынэу «Русско-адыгейский словарь» зыфи1орэр мыгъэ, 2004-рэ илъэсым, къыдигъэк1ыгъ. Гущы1алъэм иш1уагъэ, ык1уач1э анахьэу зэхэзыш1эхэрэр тхэрэ ц1ыфхэр ары. «Синыдэлъфыбзэ анахь сэш1э» п1уагъэми, къап1о пш1оигъор гъунэм нэсэу къызэрэп1ощт гущы1эр п1эк1эзэу, умыгъотэу, укъызэтеуцоу къыхэк1ы. «Гъуч1 къалэ зи1эри гъуч1 мастэ щэк1э» а1уагъ. Уупч1эжьыныр емык1оп. умыш1эрэм Умыш1эрэм ук1эупч1эныр, ук1эмыупч1эныр, зэбгъэш1эныр зэмыгъэш1эныр ары. дэеп, дэир «Дышъэ — унэ зыгъэчъырэри гурхъум тет пшъэжъым еупч1ыжьыгъ» а1о адыгэмэ. Ары шъхьаем, уизакъоу унэм уисэу утхэзэ, укъызэтенагъ. Хэты уеупч1ыщт? Хэты къыуи1ощт? Джащ фэдэ гумэк1ыгъом ц1ыф 1уш уеупч1жьыгъэм фэд гущы1алъэ уи1эу удаплъэмэ. Тхэрэ ц1ыфым, щэч хэмылъэу, гущы1алъэхэр ищык1эгъэ дэдэх. Ащ удаплъэу, узыфаер дэбгъуатэмэ гум жьы дэхьэ, тамэ къыбгуегъак1э. Узыфаер узэрэфэе дэдэу дэмыгъотагъэми, гъэсэпэтхыдэ къыуехы, гупшысэхэр къырещажьэх, егъэлъыхъох, ик1ып1э горэм уфещэ. Тхылъык1эр — ц1ыфык1э у1ук1агъэм фэд, ипш1ык1ы пш1оигъу, зэпыоплъыхьэ, зэдэощэчы. Шъыпкъэ, ц1ыфым фэдэп тхылъым нэ1уасэ уфэхъуныр – нахь 1эш1эх: зэпырыгъаз, зэгъэзэк1, уплъэк1у-къэуплъэк1ужь ащ лъыпытэу. Ары сэри къысэхъул1агъэр Тхьаркъуахъом игущы1алъэ къызыс1эк1ахьэм. Апэу гущы1э пчъагъэу дэтым сына1э тесыдзагъ: гущы1алъэм иапэрэ тхылъ ны1эп, ащ гущы1э 33100-рэ дэт. Адыгэ научнэисследовательскэ институтым иколлектив щыщыбэ зыхэлажьи «Адыгейско- 347 русский словарь» зыфи1оу Одэжьдэкъо Хьаджымэт иредакциек1э 1960-рэ илъэсым къыдэк1ыгъэ гущы1алъэм (ащи хэлэжьагъ Тхьаркъуахъор) нахь ин джы нэс ти1агъэп. Ар къасшти, гущы1э пчъагъэу дэтым сеплъыжьыгъ, зэк1эмк1и гущы1э 33000-рэ дэтыр. Зэрэхъурэмк1э, коллектив к1уач1эк1э къыдэк1ыгъэ гущы1алъэм фэдит1ум ехьущт зы нэбгырэ к1уач1э ыш1агъэр. Тек1оныгъэшху ар. Насыпыгъ ар пфэлъэк1ыныр. Лэжьыгъэ бэгъуагъэ къэбгъэк1ыныр дэгъу. К1эзыгъэ имы1эу уугъоижьынышъ, коным, к1оц1ым, хьамбарым ябгъэк1ужьынри ащ нахь 1оф ц1ык1оп. Адыгабзэр бай, ау ежь лъэпкъым имынасыпыр ыбзэ инасыпыныя?! Лъэпкъыр итэкъухьагъэ зэрэхъугъэм фэдэу, игущы1эхэри ипхъыхьэ-итэкъу хъугъэх, а1эк1эзыгъэр — аш1ок1одыгъэр бэ, я1эрыфэгъухэри амыгъэфедэу, нэмык1ыбзэхэр икъоу зэрамыш1эхэрэми темыук1ытыхьэхэу, зыщищык1агъи-зыщимыщык1агъи щагъэбыракъы. Адыгабзэк1э мыгущы1эшъумэ, къызэш1уанэмэ, ащыгъум, гъэсэгъэшхоу заш1ош1ыжьы. «Адыгабзэр тхьамык1» а1о, ежьхэм ялажьэр лажьэ зимы1э лъэпкъыбзэм тыралъхьэ. Нэмык1 лъэпкъ горэм, анахьэу араб, тырку гущы1алъэхэм адыгэ гущы1эм фэдэ горэ зыхалъагъок1э, адыгэ гущы1эр ащ къытек1ыгъэу агъэбырарэу-къагъэбырэрэжьэу «научнэ» пщэгъо 1ужъур къыраш1эк1ы. Адыгэмэ ялъытыгъэмэ Тыркуем ис тыркухэр тыгъуас ны1эп къызыхъугъэхэр, арабхэр пштэхэми, типэсэрэ лъэпкъхэу хьатхэм яфэмэбжьымэшхо ахэм атырихьагъ, арышъ, гущы1эу 1апэ зыфэпш1ырэм ылъапсэ зэгъэш1эгъэн фае зэфэхьысыжьхэр ш1ыгъэнхэм ыпэк1э. Умы1оныр, умытхыныр нахьыш1у, хэукъоныгъэ п1оным, птхыным нахьи. Адыгабзэр бзэ дахэу, алъытэрэ бзэу, Кавказым иц1ыф лъэпкъхэр зэрэзэгуры1охэрэ, зэрэзэдэгущы1эхэрэ бзэу щытыгъэу ш1эныгъэлэжь, зек1ол1 ц1эры1охэу щы1агъэхэм хагъэунэфык1ыгъ. Адыгабзэм ибаигъэ къэзыушыхьатыщтыр игущы1эхэр зэк1э угъоижьыгъэхэмэ ары. Мары, Тхьаркъуахъом къыдигъэк1ыгъэ гущы1алъэм иапэрэ тхылъ урыс ык1и нэмык1ыбзэхэм къахэк1и, урысыбзэм къыхэхьэгъэ гущы1э мин 33-м ехъурэм ямэхьэнэгъу къатэу адыгабзэм рилъхьагъ. Гущы1алъэм ият1онэрэ тхылъи ащ 348 фэдиз дэтыр — зэк1эмк1и гущы1э мин 70-рэ фэдиз хьазыр тхылъит1оу зэхэт гущы1алъэм дэхьэ. «Ар бэп. Гущы1э мини 100-м ехъоу згъэхьазырыгъагъэ, ау тхылъым иинэгъэщтым шэпхъэ пытэу и1эм тигъэгъэк1эк1ыгъэ – гущы1э мин 30 фэдиз хэдгъэт1ылъык1ыжьыгъ», — е1о Тхьаркъуахъом. Арышъ, мы 1офш1эгъэшхори к1эухэу плъытэ хъущтэп, егъэхъуп1, лъык1отап1 нахь. Мы гущы1алъэм къыушыхьатырэр лъэхъанык1э, нахь гущы1элъэ икъухэр тхыгъэнхэм ялъэхъанэ къызэ1ухыгъэу зэрэхъугъэр ары. Сш1ошъ мэхъу, сицыхьэ пытэ телъ непэрэ лъэгап1эу Тхьаркъуахъом ыштагъэр ныбжьык1эу нахь к1уач1э горэ нэужым къыкъок1ынышъ егъэжьап1э зэрэфэхъущтым... Гущы1э пчъагъэу дэхьагъэм имызакъоу мы гущы1алъэр нэмык1ырэ гущы1алъэмэ гущы1элъэ статьям игущы1э шъхьа1эрэ ар къызыхэфэрэ гущы1э зэгъусэ-зэпхыгъэхэмрэ мэхьэнэ пчъагъэу я1эу къыхигъэщыхэрэм ык1и зэридзэк1ыхэрэм япчъагъэк1и инэу атек1ы. Гущы1эм пае, «Русскоадыгейский словарь» (нэужк1э РАС — 1960) зыфи1орэу 1960-рэ илъэсым къыдэк1ыгъэу, анахь Гущы1элъэ инэу ти1агъэм «ход» зыфи1орэ гущы1эм мэхьани 5 и1эу, гущы1эгъусэ-зэпхыгъи 3-мэ ахэтэу къетымэ, Тхьаркъуахъом и Гущы1алъэу «Русско-адыгейский словарь» зыфи1оу 2004-рэ илъэсым къыдэк1ыгъэм (нэужк1э РАС-2004) «ход» зыфи1орэ гущы1эм мэхьанэ 13 и1эу адыгабзэк1э къеты, ар къызыхэфэрэ гущы1эзэгъусэ-зэпхыгъи 9-мэ ахэтэу къеты. Гущы1эу «ходить» зыфи1орэм СРАС-1960-м мэхьани 9 и1эу, гущы1эзэгъусэ-зэпхыгъи 2 ахэтэу къетыхэмэ, РАС-2004-м а гущы1эм мэхьэнэ 22-рэ и1эу, гущы1эзэгъусэ-зэпхыгъи 3 ахэтэу къеты. Гущы1эу «черный» зыфи1орэм мэхьэни 4 и1эу, гущы1эзэгъусэ-зэпхыгъи 3 ахэтэу РАС- 1960-м къетымэ, а гущы1э дэдэм имэхьэнэ 11 ык1и гущы1эзэгъусэзэпхыгъэ 15 къахафэу РАС-2004-м къеты. Джыри а щысэхэр гущы1э пэпчъ п1оми ухэмыукъоу, лъыбгъэк1отэн плъэк1ыщт. Гущы1алъэр къахэзгъэщы зэхэзыгъэуцуагъэм сш1оигъу урыс гущы1эхэм ш1уш1агъэу ятефэгъухэр фэслъэгъурэмэ къыгъотыхэзэ, адыгабзэк1э зэрэзэридзэк1ыжьыгъэм къыщымыуцоу, гущы1элъэ статьям игущы1э шъхьа1э имэхьанэу урысыбзэк1э къытыгъэхэм аш1ок1эу, адыгэ 349 дунэететык1эм, дунэегуры1уак1эм епхыгъэу гущы1эм имэхьанэ зырегъэушъобгъу. Ащ фэд, гущы1эм пае, гущы1эмэ якъыхэхынк1и, ахэм ямэхьанэхэм ягъэунэфык1и Тхьаркъуахъом ыгъэфедэгъэ академическэ гущы1алъэми, нэмык1 урыс гущы1алъэхэми гущы1эу «бог» зыфи1орэм гущы1элъэ статьям гущы1эм имэхьэнэ шъхьа1эу къытырэм ащ имэхьанэ адыгэмэ къазэрэлъы1эсырэм и1офыгъо гори къыхафэрэп. Гущы1алъэм къытырэр зэридзэк1ыжь къодыеу щымытэу, гущы1эм иадыгэ гуры1уак1и хэгъэхъуагъэу къетых гущы1эхэу «Шыблэ», «Лъэпшъ», «Тхьагъэлыдж», «Мэзытхь», «Къодэс», «Емыщ» зыфи1охэрэр. Ащ фэд «идол» зыфи1орэр къызэрэбгуры1ощтэу Гущы1алъэм къытырэр адыгабзэк1э къызи1уахэк1э, а гущы1эм имэхьанэ епхыгъэу ижъырэ адыгэ динэу мэджусыим игугъу къеш1ы ык1и ахэм анэмык1хэри. Гущы1элъэ зэхэгъэуцонымк1э Тхьаркъуахъом опытышхоу и1эр и1офш1эгъэ ины лъапсэ фэхъугъ. Гъэхъэгъэшху Гущы1алъэр. Адыгеим имызакъоу зэрэ Темыр Кавказэу бзэш1эныгъэмк1э анахь лэжьыгъэшхоу мы лъэхъанхэм щаш1ыгъэмэ ащыщ Гущы1алъэр. Ащ фэдэ 1офш1эгъэшхом ущыгуш1ук1ын фае, ар зикъарыу къыхьыгъэ ц1ыфым тхьауегъэпсэушхо тефэ. Тинепэрэ уахътэу урысыбзэм тищы1ак1э ч1ып1эшхо зыщиубытырэм урыс-адыгэ гущы1элъэ зэфэшъхьафхэр тищык1эгъэ дэдэх. Урысыбзэр зэрэзэрагъэш1эштым имызакъоу, адыгэу адыгабзэ икъоу зымыш1эхэрэр абзэ дэлэжьэжьынхэмк1и ащ фэдэ гущы1алъэхэр амал ш1агъох. Урысыбзэмрэ адыгабзэмрэ Адыгэ Республикэм икъэралыгъуабзэу заштагъэр илъэсипш1 зыхъурэ уахътэм ехъул1эу Гущы1алъэм иапэрэ тхылъ къыдэк1ыгъ, арьшгъ, ащ иш1ухьафтынэу плъытэн плъэк1ыщт. Сэ зэрэсш1эрэмк1э, Урыс-адыгэ гущы1алъэу тыкъызытегущы1эрэм ият1онэрэ тхылъи хэутыным фэхьазыр, ау икъыдэк1ын пэрыохъухэр фэхъух. «Къамзэгу такъэм кури егъэушъорэк1ы» а1о. 1офыр къызэтегъэуцогъэным зыгук1э фаем, игопэщт такъэр нахьыбэ хъумэ, арэущтэу зэрэхъущтми 1офыр фищэщт, ау щэч хэлъэп, ащ фэдэ зек1уак1эхэм, 1офш1ак1эхэм бэ ш1эн, мак1э ш1эн к1эух 350 зэрафэхъущтым. Ащи изакъоп, къыдэк1ыгъэ Гущы1алъэри ц1ыфмэ а1эк1ахьэрэп, къык1эупч1эх, джэуапынчъэу къанэх. Джыри зы лъэныкъу: адэ, Тхьаркъуахъом и Гущы1алъэ зы нэц1эк1 гори имы1ахэу щык1эгъэнчъэу щыта? Творческэ 1офш1эныр гъунэрэ нэзырэ зимы1э 1офыгъу. Сыдрэри нахьыш1у пш1ыным гъунапкъэ и1эп. Ау сыд фэдизэу удэлэжьагъэми зэк1эмэ аш1оигъо пстэури хэплъхьан плъэк1ыщтэп. Сэ, гущы1эм пае, сыфэягъ гущы1э зэфэшъхьафмэ якъэ1уак1эу, ямэхьанэу Тхьаркъуахъом и Гущы1алъэ адыгабзэк1э къыщитыгъэхэм зызэраригъэушъомбгъугъэм фэдэу, гущы1эу «диаспора» зыфи1орэми изэдзэк1ыгъэ лъэныкъо адыгэмэ япхыгъэу гущы1эм имэхьанэ зыригъэушъомбгъугъэмэ, иадыгэ къэ1уак1э къытыгъэмэ дэгъугъэ. Адыгэ лъэпкъым игъэш1э гъогук1э анахь тхьамык1агъоу къехъул1агъэр къизы1отык1ырэ хъугъэ-ш1агъэм имэхьан а гущы1эм пкъырылъыр. Ащ фэдэ щы1эныгъэ хъугъэ-ш1эгъэ иным, «явлением» имэхьанэ къызэрык1ырэ гущы1э лъэпкъым имы1эн ылъэк1ыщтэп. Гущы1эу «диаспора» зыфи1орэм итефэгъу шъыпкъэу адыгэмэ я1 гущы1э. Тарихъым ехьыл1эгъэ тхыгъэхэми, 1оры1уатэхэми, усэхэми игъэк1отыгъэу а гущы1эр ащыгъэфедагъ. «Хэхэс» зыфи1орэ гущы1эр ары зыфас1орэр. Мы аужырэ илъэсхэм хэбзэ унэшъо зэфэшъхьафхэр ти Адыгэ Республикэ щаштагъ а гущы1эр ыкупк1эу. Арэу щытыми, «хэхэс» зыфи1орэ гущы1эр къыщытыгъэп Гущы1алъэм. Е, гущы1эм пае, ц1ыф лъэпкъыц1эу «абазин» зыфи1орэм иадыгэ вариант «абазэ (хъулъфыгъ); абазэхэр» е1ошъ къеты. Адыгэмэ «абадзэ» а1о нахь «абазэ» а1орэп. Ащ фэд, лъэпкъыц1эу «венгр», «венгерец» зыфи1охэрэм яадыгэ къэ1уак1э «венгр» ымы1оу, адыгэхэр а лъэпкъым зэреджэхэрэ ц1эр «маджар» 1оу къытыгъэмэ, е, мыхъужьы хъуми, ари къыдэтыгъагъэмэ нахь тэрэзыныеба, шъу1о? Ау ащ фэдэ зэе-т1уаеу зыц1э къеп1он плъэк1ыщтхэр арэп Гущы1алъэм ынапэ зыш1ырэр. Гущы1алъэм ынапэ зыш1ырэр ы1эпкълъэпкъык1и бжьыш1оу, мэхьанэу пкъырылъымк1и, гъэпсык1э-ш1ык1эу и1эмк1и зэгъэфагъэу зэрэщытыр, тхылъыр зы1эк1эхьагъэу зыгъэфедэхэрэр зэригъэразэхэрэр ары. Сэ сшъхьэк1э анахь згъэфедэрэ тхылъ 1эпы1эгъоу 351 систолышъхьэ телъ. Семыхъырэхъышэу къэс1он слъэк1ыщт: Гущы1алъэр къэхъугъ, 1оф еш1э, мэлажьэ. Тхьаркъуахъом и Гущы1алъэ дышъэ кон псау, урыс гущы1эхэм япэгъок1 джэуапэу зик1уач1эрэ зилъэк1ырэ къэзыгъэлъэгъорэ адыгэ псалъэм ихъазынэщ хьалэмэт. К1элэегъаджэхэм, бзэш1эныгъэм пылъхэм, тхак1охэм ямызакъоу адыгабзэм ш1огъэш1эгъонэу лъыплъэрэ пстэуми яупч1эжьэгъоу Тхьаркъуахъом и Гущы1алъэ тхылъ ш1агъо зэрэхъущтым сицыхьэ пытэ телъ. «Ожеговым и Гущы1алъ», «Даль и Гущы1алъ» а1оу жабзэм хэуцуагъ. Джащ фэдэу, тэри, адыгэхэмк1э, «Тхьаркъуахъом и Гущы1алъ» а1оу «Русско-адыгейский словарь» зыфи1оу Тхьаркъохъо Юныс къыдигъэк1ыгъэр тыбзэ хэуцонэу къысш1ош1ы. Гъэз. «АМ», 2004, 4.12. 352 КЪАТ ТЕУЦОЖЬЫ ИТХЫЛЪЭУ«ШЪХЬЭ ЗЫУАС, ГУ СУРЭТ Къат Теуцожь ыц1э къызэрэра1оу сурэтш1ын сэнэхьатыр, ащк1э гъэхъагъэу ыш1ыгъэхэр гум къыдехьыех, ежь къопц1э-пэк1апц1эми, ынэгу щхы шъабэр тетэу, игуш1убзыугъэ итамыгъэу ыцэ фыжь мыт1ырыш1ухэр пщынэ1эпэ чычыбжъэ лыдэу къы1уш1этык1хэу, ынэ къэрэшхохэм нэфыр къак1илъэсык1эу, нахь ппэблагъэ къэхъу къэс нахь къызэк1эш1атэу уанэ1у къетаджэ. Къат Теуцожь къызыщыхъугъэ-зыщап1угъэ Гъобэкъуае чылэ гъэш1эгъон. Гъобэкъуае усэк1о чыл п1оми ухэукъощтэп. Жэбзэ чан зы1улъ л1ы губзыгъабэ, усэк1о ц1эры1уабэ къыдэк1ыгъ. Илъэс 400 фэдиз зытеш1эжьыгъэ уж адыгэ мамлюкхэм япщыналъэу «Адыгэ пачъыхьэмэ ягъыбз» зыфи1орэм псэ къыпызыгъэк1эжьи, лъэпкъ художественнэ псалъэр къэзыгъэбаижьыгъэ Уджыхъу Аскъалэр мы чылэм шыщ. Гъобэкъуае щыщ лъэпкъ жабзэм ипщынабзэу зиусэхэр адыгэ художественнэ литературэм хэуцогъэ Теуцожь Цыгъо. Ик1ыгъэ л1эш1эгъум иапэрэ ныкъом иусэк1о ц1эры1охэу Къат Щэбанэ, Хьэлэщтэ Техьак1э, Уджыхъу Нэшъукъуае, Ст1ашъу Нэгъой, философэу Уджыхъу Алый мы чылэм щыщых. Адыгэ литературэ къежьэгъак1эм я1ахьыш1у хаш1ыхьагъ Гъобэкъуае къыщыхъугъэ, щап1угъэ к1алэхэу Уджыхъу зэшыхэу Адылджэрыерэ Хъалидэрэ. Я ХХ-рэ л1эш1эгъум ия 50 — 80-рэ илъэсхэм адыгэ литературэм ихэхъоныгъэ гъогу зыц1э епхыгъэмэ ащыщ Гъобэкъуае илъфыгъэу 1эшъынэ Хьазрэт. Аш фэдэу 1эпэ1эсэныгъэм игъэбэжъулъэ талантыр лъэпсэнчъэ щыхъунышъ щышъэхыжьын ылъэк1ына?! Орэд къыди1озэ, щык1эпщынэм, балалайкэм емыошъурэ Гъобэкъуае дэмысэу къысщэхъу. Художественнэ псалъэм илэжьэк1о ш1агъохэм ясатыр лъагъэк1уатэ, тинепэрэ адыгэ литературэ лъэбэкъуш1ухэр щадзы Гъобэкъуае ик1элэ п1угъэхэу Гъук1эл1 Нурбыйрэ Къат Теуцожьрэ. Къат Теуцожь сурэтш1ыным гъэхъэгъэшхоу щиш1ыгъэхэм апае Урысые Федерациемрэ Адыгэ Республикэмрэ язаслуженнэ художник ц1э 353 лъап1эр къыфагъэшъошагъ, Венгрием ихудожникэу Миклош Каплар ыц1эк1э щыт дунэе премием ык1и литературэмрэ искусствэмрэк1э Кубань и комсомол ипремиеу Н. Островскэм ыц1эк1э щытым ялауреат хъугъэ. Ащк1э игъэхъагъэхэм зэпыу имы1эу, гъэпсэф ымыш1эу Теуцожьы ахегъахъо. Ау ащ изакъоп Къатым илэжьэк1уп1э. Литературэр ш1у зылъэгъухэрэм аш1э мы аужырэ илъэс заулэм Теуцожь исурэтш1ын талант къыщимыгъак1эу художественнэ псалъэмк1и лъэгъо 1упк1э тиадыгэ литературэ зэрэхидзагъэр. Къэбархэу, рассказхэу, гукъэк1ыжьхэу гъэзетэу «Адыгэ макъэм», журналэу «Зэкъошныгъэм» къащыхиутыхэрэм нафэ къаш1ыгъ творческэ к1оч1э хьалэмэтэу Къат Теуцожь и1эр зыфэдэр. А итхыгъэхэм ащыщхэр дэтэу «Шъхьэ зыуас, гу сурэт» ы1оу Теуцожь тхылъ бэмыш1эу къыдигъэк1ыгъ. Мыщ дэхьэгъэ тхыгъэ 28-м щыщэу тхыгъищыр ары ны1эп жанрэу ахэр зэрылъыр авторым зыщигъэунэфырэр. Лэупэк1э Нурбый ехьыл1агъэу «Л1ым идунэететык1» зыфи1орэр «очерк» е1ошъ тхыгъэр зэрылъ жанрэр авторым егъэунэфы. А шъошэ дэдэм илъэу «Ш1у зыш1эрэм ш1у фагъэшъуашэ» зыфи1оу Мэрэтыкъо Долэт ехьыл1агъэр зэрылъ жанрэр ыгъэунэфырэп. Щэч хэлъэп, иш1ык1э-гъэпсык1эк1э ари зэрэочеркым. Зэлъаш1эрэ художник ц1эры1охэм шэн-нэшэнэ гъэнэфагъэу ахэлъыр, ядунай къырык1уагъэм хэгъахъуи фимыш1эу, къэугупшысыгъи химьлъхьэу, ящы1эныгъэк1э анахь хъугъэ-ш1эгъэ инэу ащыпэк1эк1ыгъэр, къащыдэхъугъэр зытетым тет шъыпкъэу Къатым итхыгъэхэм къазэрэщитырэм ахэр зэрылъ художественнэ шъуашэр очеркыр арэу зэрэщытым уехъырэхъышэнэу щытэп. Тхак1ом дунаир зэрэрилъэгъук1ырэр, игурышэ-гупшысэхэр художественнэ шъуашэу зэрилъхьаштыр ежьыр къыхэзыхырэр. Итхыгъэ жанрэу зэрылъыр зыгъэунэфырэр ежьыр. Шъыпкъэ, тхыгъэм игъэпсык1эш1ык1эрэ ежь авторым зыфи1орэмрэ зэтемыфэхэу мэхъу. Ащ тырыдаоу арэп, ау сыд фэдэрэ тхыгъи зэрылъ художественнэ шъуашэр гъэунэфыгъэмэ лыеп. Къатым зэригъэунэфырэмк1э, тхылъым дэхьагъэхэу «Батырбый итхьачэтышъхь» ык1и «Уегъэзыгъэмэ хьарамэп» зыфи1охэрэр «Хъугъэш1агъэх». Арэущтэу уяк1ол1эн зыхъук1э, тхылъым адрэ дэхьэгъэ пстэури 354 хъугъэ-ш1эгъэ зак1эх. Ау ахэм янахьыбэр гукъэк1ыжьк1э къэ1отэгъэ къэбарых. Рассказым пэблагъэу тхыгъит1у тхылъым дэхьагъ — «Чэмыдэмрэ Чэгыемрэ» ык1и «Джынэф зэ1ук1» зыфи1охэрэр. Къат Теуцожь ижабзэ къабзэу, 1упк1эу, зэгъэфагъэу итхыгъэ пстэури щыт. Ау мы аужырит1ум образнэ къэгъэлъэгъок1э-къэ1ок1э зэфэшъхьафхэр авторым зэращи- гъэфедэрэм ахэр хъугъэ-ш1эгъэ къодыехэр къэбарэу къэ1отэжьын ш1ык1эм т1эк1у атырегъэк1ы... Къат Теуцожь зысш1эрэр бэш1агъэ. Зыхэфэгъэ хъугъэ-ш1агъэри, зэхихыгъэ къэбарыри 1упк1эу, зэгъэфагъэу, жэбзэ дахэк1э къе1уатэ. Уедэ1у зэпытыгъэк1и уезэщырэп. Арыти, сегыигъагъ а къы1уатэхэрэр ытхыхэзэ ыш1ынэу. Егъэжьап1и фэтш1ыгъагъ: философэу Уджыхъу Алый исурэтэу ыш1ыгъэр хэтэу очерк зэдэттхыгъагъ. Ащ ыуж охътэ бэк1ае теш1агъ тхэным фемыжьэзэ, сурэтш1ыным нэмык1 1оф имы1эу. Енэгуягъо Теуцожь ыгуи ыпси зыхэлъыгъэр гъэш1ыгъи сурэтш1ыныр (орэтхыгъэ, арык1э. орэсурэт) ар Сыд фэдэ художественнэ зи1офш1агъэм нэмык1хэм зэхаригъаш1э, агуригъа1о ш1оигъор ежь зэхиш1агъэу, гуры1уагъэу щытын фае. Ежь Теуцожь зэхиш1агъэу гуры1уагъэр нэмык1хэм зэрари1он закъоу ылъытэщтыгъэр исурэтхэр ары. Ащ елъытыгъэу лажьэщтыгъэ. И1офш1эн епхыгъэу зыхэхьагъэр бэу, зыхэк1ыгъэр бэу, зэхиш1агъэр бэу ыгу, ышъхьэ ащызэ1ук1агъ. Ахэр зэхэутхындзык1ыгъэхэу, зэфэхьысыжьхэр ш1ыгъэхэу ц1ыфхэм алъыгъэ1эсыжьыгъэнхэр сурэтым имызакъоу, жабзэри зы амалыш1оу зэрэщытым игъорыгъозэ, Теуцожь къек1угъ. «Зибэ пш1эрэм уры1аз» зэра1оу, ежь Теуцожь ыгуи ыпси зыхэлъ сурэтш1ыныр гупшысэ чылэпхъацэу ахэлъ икъэбарыбэхэми. Апэрэ къэбарэу «Гукъэк1ыжьхэм язы нэк1убгъу» зыфи1оу тхылъым дэхьагъэм авторым къыще1о: «... гъобэкъуаехэр аук1ынхэу зэрэхъугъэр, яук1ык1э жъыхэм къа1уатэу бэрэ зэхэсхыгъ. Зы тхылъ фэдиз хъуни тхыгъэу си1. Сурэт 14 графикэк1э ш1ыгъэу мы хъугъэ-ш1агъэм ехьыл1агъэу си1, илъэс 20-м къехъу а сурэтхэм 1оф адэсш1агъ». Ик1элэгъу уахътэм къытегущы1эшъ, «Зы сурэт ихъишъ» 355 зыфи1орэм Теуцожь къыщетхы: «Ыужым сурэт сш1ы зэхъум, ащ иш1огъэшхо къысэк1ыжьыгъ. Сурэт сш1ынэу зезгъэжьагъэр къэсш1эжьырэп, гурыт еджап1эм джыри сыч1эхьэгъагъэп. Къэлэмхэр, тхылъып1эхэр сятэшым къысфищэфыщтыгъэх, фэшъхьафк1и лъэшэу ына1э къыстетыгъ. Зэк1э сурэтэу сш1ыхэрэр с1ихыти, пхъонтэшхо горэм дилъхьэщтыгъэх... Сурэт зэрэсш1ырэр аш1эти, ц1ыфхэр тадэжь къак1ощтыгъэх...». Ащ фэд, нэмык1 къэбарым къыщетхы Къатым: «... Краснодар дэт к1элэегъэджэ институтыр сурэтымк1э къэсыухы зэхъум диплом 1офш1энэу къыхэсхыщтым сегупшысэжьыгъэп, ар «Мафэкъо Урысбыеу» Теуцожь Цыгъо ипоэмэ ш1агъоу дунаим щызэлъаш1э хъугъэр арыгъэ. Поэмэм исурэтхэр бэш1агъэу сыгук1э зэхэзгъэуцогъэхагъ...». Джащ тетэу, ежь Теуцожь исурэтш1ын зы къэбарым икъежьап1, адрэм — илъык1отап1, ящэнэрэм изэфэхьысыжь к1эух. «Чэбэхъан гуш1уак1о къызэрэсфэк1огъагъэр» зыфи1орэм сурэтыш1ым и1эпэ1эсэныгъэ зыщызэпэшырэ к1ыщыр нафэу, 1упк1эу щитэлъэгъук1ы. Сурэтш1ыныр якъежьап1, ялъык1отап1, яухыжьып1, нахь тэрэзэу къэп1он хъумэ, агу, апс, япкъынэ-лын ежь Теуцожь исэнэхьэтэгъухэу Мэрэтыкъо Долэт ехьыл1агъэу «Ш1у зыш1эрэм ш1у фагъэшъуашэ» ык1и Лэупэк1э Нурбый фэгъэхьыгъэу «Л1ым идунэететык1» зыфи1орэ очеркхэм. Нэк1э ылъэгъурэм, гук1э зэхиш1эрэм уасэ фиш1ышъоу, ар гущы1э псыхьагъэк1э, жэбзэ лъэк1ыхьэгъэ зэгъэфагъэк1э къы1ожьын, ежь гуры1уагъэр, зэхиш1агъэр къыбгуригъэ1он, зэхыуигъэш1эн Теуцожь зэрилъэк1ырэм ишыхьатых а очеркхэр. Къат Теуцожь ылъапсэ икъежьап1эхэр, исэнэхьатк1э гушъхьэгъомылэ фэхъугъэр дэгъоу зэхеш1э, къыгурэ1о: икъоджэ гупс ары, янэ-ятэхэр, и1ахьылхэр, икъоджэгъу лэжьэк1о хьалэлхэр арых. Джахэр арых Теуцожь итворческэ псынэк1эчъыр, итворческэ гушъхьэ гъомылэр. «Тятэ ихьак1эщ л1ыбэ къек1уал1эщтыгъ, ащ къэбархэр къа1уатэхэу щызэхэсыщтыгъ, зи мы дунаишхом гущы1эк1э зынэмысыщтыгъэхэ тетыгъэп...», — къыщетхы «Пк1ыжьхэрэп, хъок1ыжьхэрэп Теуцожь Цыгъо иусэхэр» зыфи1орэм. 356 Ихудожественнэ творчествэ лъапсэ фэхъугъэм рыплъэзэ, Къат Теуцожь етхы: «…Сэ сырэгушхо Цыгъо зэрэсикъоджэгъум. Цыгъо илъагъо рык1уагъ зэлъаш1эрэ тхак1оу 1эшъынэ Хьазрэт, ар Цыгъо зэрэк1ырыплъырэр бэрэ зэхэсхыщтыгъ. Къытхыхэрэм къахэщыщтыгъ. Ащ фэдагъэх Уджыхъу зэшхэу зэошхом игъонэмысэу ыхьыгъэхэр». Авторым жэбзэ дэгъу 1улъыныр ищык1агъ, ипсалъэ зэгъэфагъэу к1эрак1эу, 1упк1эу, дахэу, го1оу ыгъэпсыныр ищык1агъ, ау анахь ищык1агъэр итхыгъэ къыщитыщт гупшысэр езыгъэш1ыгъэ хъугъэ- ш1агъэхэр ежь пэк1эк1ыгъэхэу, икъу фэдизэу ыгук1э зэхиш1агъэхэу щытыныр ары. Щы1эныгъэ опыт ин и1эу, ери ш1ури ыш1эхэу, зыпэуцужьырэри зыдыригъаштэрэри ыш1эхэу, ыумысэу щигъэзыехэрэри къэухъумэгъэн фаеу ылъытэхэрэри ежь ыушэтыгъахэу, ыухэсыгъахэу тхак1ор итхылъеджэхэм япсэлъэн фай. Тарихъым ихъугъэ-ш1агъэхэри ыгу щызэпырык1ыгъэхэу, изэхэш1э маш1ок1э псыхьажьыгъэ зыхъук1э, ащ фэдэ псалъэм тхылъеджэм ыгу лъагъо фигъотыщт. Джащ фэдэ гупшысэхэр уегъэш1ых Къат Теуцожь икъэбархэм уяджэ зыхъурэм. Ичылэ Гъобэкъуае, адыгэ лъэпкъым итарихъ щыщ хъугъэ-ш1эгъэ гъэнэфагъэхэр Теуцожь икъэбархэм ахешъэ. Хъугъэ-ш1агъэу зэк1элъык1орэр зэгуичэу хьалым фэдэу хигъэзыхьэрэп, гъуч1ы1унэм фэдэу къыхэп1ыик1эу хи1урэп, хъурэ-ш1эрэм хэуцоу, щыщ хъоу, хэгъэщагъэу гъэпсыгъэ. Ар 1эпэ1эсэныгъэ ц1ык1оп. Ащ фэд, «Зы сурэт ихъишъ» зыфи1орэм сурэтым ит ц1ыфэу зышъхьашыгу къырихыхэрэм къарык1уагъэм тыщигъэгъуазэзэ, граждан заом илъэхъанэ Гъобэкъуае, Адыгэ шъолъырым тхьамык1агъоу раш1ыхьагъэхэр, ц1ыфыбэр игъонэмыс зэраш1ыгъэр къе1уатэ. «Къоджэ тарихъым изы къэбар» зыфи1орэм джырэ нэс зигугъу амыш1ыгъэ хъугъэ-ш1эгъэ гъэнэфагъэхэр, «Пщы-оркъ заом» ик1эух хъугъэхэу Тэтэрыкъохьаблэ ихъишъэ къэбар гъэш1эгъон хэшъагъ. Лъэпкъ шэн-нашанэхэр, ц1ыфыгъэ зэхэтык1эхэр, зэфыщытык1эхэр 1упк1эу къырагъэлъэгъук1ы, гур аукъэбзы, ш1ум укъыфагъэущы 357 «Бажъкъохэм ятхыд», «Гугъэр чыжьэу маплъэ», «Лъэхъаным зэрипхыгъэх» зыфи1охэрэм. Пкъы фыкъуагъэр зыгъэхъужьырэ 1эпэ-1эсэ дэдэхэу 1азэхэр адыгэхэм къахэк1ыщтыгъэх. Къытхэхьэгъэ ш1эныгъэзехьэ зек1ол1ыбэмэ ятхыгъэхэм ар къаща1о. А лъэпкъ 1эзак1эр адыгэхэм джыри зэрэч1амынагъэм имэкъэгъэ1оу якъуаджэ щыщ 1азэм рыгушхозэ, «Хьаджэбирамыкъо Юсыф и1эзак1» зыфи1орэр Къатым ытхыгъ. Ащ къыще1о «Хьаджэбирамыкъо Юсыф зып1ок1э икъущтыгъ, и1эзак1э зэк1эмэ аш1эщтыгъ. Къупшъхьэ зэпык1ыгъэк1э ар зэрэ1эзэ блэк1ыгъэр къа1оу зэхэсхыщтыгъэ... Медицинэм ипрофессорхэм афэмыгъэхъужьыгъэ сымаджэхэм Юсыф бэрэ джэуап афэхъугъ. Зылъэкъо къупшъхьэ зэхэкъутэгъэ ц1ыфыр гипсым дэлъэу илъэсрэ лъэщэдэмыщэхыжьэу а1ыгъымэ, ылъакъомэ къанэщтыгъэр ик1эрык1эу къызатеуцожьык1э зэпик1ыжьымэ, ежь и1эзак1эк1э е1азэмэ ыгъэхъужьэу бэрэ къыхэк1ыгъ...». Гуфэбэныгъэ ин хэлъэу тхыгъэх «Гъобэкъое пелыуанхэр», «Хьэпэе Арамбый Тбилиси иш1уагъэ къыщысэк1ыгъ», «Цэй Ибрахьимэ «нэ1уасэ» сызэрэфэхъугъэр» ык1и ахэм анэмык1хэри. 1эк1ыб къэралхэм ащыпсэурэ адыгэ хэхэсхэм Къат Теуцожь ахэхьагъ, ящы1эк1э-псэук1э зыщигъэгъозагъ, иунэкъощхэм а1ук1агъ.., а пстэум рагъэш1ыгъэ гупшысэхэр къащи1отэжьыгъэх «Унагъом лъапсэ езыгъэш1ырэр», «Л1ызэкъо къашъу» зыфи1охэрэм. Уахътэр, ч1ып1эр, ц1ыфэу зы1ук1агъэхэр гъэнэфагъэхэу Теуцожь къызэритхырэм гупшысэ лъапсэу къэбармэ я1эр къагъэпытэ, ш1ошъхъуныгъэ уагъэш1ы. Сурэтш1ын талантыри тхэн талантыри Къат Теуцожь зэрэзэдыхэлъхэм щэч хэлъэп. Ар творческэ насыпыгъ. Ау сыд фэдэ талант уи1эк1и, ежь-ежьырэу зы гущы1и, зы сатыри тхыгъэ хъущтэп, зы сурэти ежьежьырэу ш1ыгъэ хъущтэп. Ц1ыф 1эдакъэр ары зыч1эк1ын фаер. Зэпымыоу 1оф зыш1эрэр ары гъэхъагъэ зыш1ырэр. Тхэрэм еш1э гущы1эм икъэгъотын зэрэкъиныр, къэбгъотыгъэхэ гущы1эхэри шъхьадж ич1ып1э зэрифэшъуашэу ебгъэк1уныр. Пшъы зымыш1эу, къызэтеуцо зимы1эу, дэмыхэу ыпэк1э 358 лъык1уатэрэр ары чыжъэу нэсырэр. А гъогум теуцуагъ Теуцожь, ицыхьэ зытелъыжьэу лъэбэкъухэр щедзых. Къэбархэр, очеркхэр зэпымыоу зэритхыхэрэм, къызэрэхиутыхэрэм къаушыхьаты Къат Теуцожь творческэ 1офш1эным зэрэфэшъыпкъэр. Ар творческэ тек1оныгъ. Сыд фэдэрэ пхъэ1эбжъанэк1и, ухэтынк1и уфит, хэпц1энтхъук1ыжьын умылъэк1ынэу Къат Теуцожь исурэтхэм ягъусэу итхыгъэхэри адыгэ художественнэ культурэм хэуцуагъэх, ч1ып1э пытэ щаубыты, джыри нахь чыжьэу зэрэлъык1отэщтым тицыхьэ телъ. Щык1агъэ имы1эу зи щы1эп Тхьэм фэшъхьаф. Теуцожь итхыгъэхэми я1 щык1агъэ. Жэбзэ дэгъу дэдэ 1улъыми авторым, къэ1уак1э горэхэр нахь зыщигъэтэрэзы1он фэягъэ горэхэри къыхэк1ых. Ащ фэдэх, гущы1эм пае, Теуцожь Цыгъо иусэзэхэлъхьэк1э-ш1ык1э уасэ къыритызэ, «узэмы1эзэжьын 1эпэ1эсэныгъэшхо иусэхэм ахэлъ» зэри1орэр къэ1ок1э дэгъу п1он плъэк1ыщтэп; «Хэгъэгу джэгоу Гъобэкъуае Теуцожь Цыгъо къызыхъугъэр илъэси 100 зэрэхъугъэм пае щаш1ыгъагъэр сэ синасып къыубыти, сык1элэц1ык1оу къэслъэгъужьыгъ...» зыфи1орэм гущы1э пэпчъ ич1ып1э щыт п1он плъэк1ыщтэп. «.... бэ хъухэу исых Шам Къатхэр» зыфи1орэми икъэ1уак1и уигъэразэрэп. Мытэрэзэу гъэфедэгъэ, е къэ1ок1э тэрэз къызыфимыгъотыгъэ гущы1э зырызхэми уащы1ок1э Теуцожь итхыгъэхэм. Яунагъок1э курэжъыеу я1агъэм къытегущы1эзэ, курэжъые лъакъом «Пхъэ гургъ и1агъэр, ащ пае зещэгъоягъ» е1ошъ етхы авторым. Гургъыр — купл1эмрэ ыпэрэ кулъэмыджымрэ зэдэзыубытэу рагъэчъэхырэ гъуч1ыр ары. Щэрэхъым игъэк1ыгъэу, ар къызэчэрэгъок1ырэм кулъэмыдж зэреджэхэрэр... Е, гущы1эм пае, «К1эй ныбэр зэк1э пцел зэк1агъ. Мыщ жьэугъоджэ ч1ып1эхэр и1агъ» ы1омэ сыдэущтэу къыбгуры1ощта? Жьауп1а? Хьауми, жьыбгъэуаджа? Арышъ, мэжьэ нэдк1э узыхэжьыхьан фэе къэ1уак1эхэри, мыжъоупц1эк1э узытелъэк1ыхьан фэе гущы1э зырызхэри ахэтых Къатым итхыгъэхэм. Ау ахэр арэп тхылъэу «Шъхьэ зыуас, гу сурэт» зыфи1орэм ынапэ къэзыш1ырэр. Ащ ынапэ зыш1ырэр лэжьэк1о ц1ыфыш1ухэу зилъэуж нэф щы1эныгъэм къыхэзынагъэхэу зисурэт 1упк1эхэр къытыгъэхэр, 359 ц1ыфыгъэ дахэм, гук1эгъу иным яджэмакъэу къышъыхэрэр, лъэпкъым итарихъ инэк1убгъо гъэш1эгъонэу къы1уатэхэрэр ары, итхыгъэхэм авторым ыгурэ ыпсэрэ зэрахилъхьагъэр ары. Гъэз. «АМ.», 2004, бэдзэогъум и 7. 360 ГУРИ ШЪХЬЭРИ ИЛЪЭПКЪ ФЭГЪЭЗАГЪЭХ Адыгэхэр дунаим щитэкъухьагъэхэу, ак1уач1э зэбгырыдзыгъэу зэрэщы1эхэм анахь ыгъэгумэк1хэрэм зэу ащыщ Тыркуем къыщыхъугъэу, ащ гъэсэныгъэ щызыгъотыгъэ адыгэ к1алэу Хъуажъ Фахьри. Адыгэ хэкум къэк1ожьи иунагъо зэтечыгъэу илъэс заулэрэ щы1агъ. Ык1уач1э шъхьамысэу гуманитар ушэтынхэм апылъ Адыгэ республикэ институтым щылажьэу, Адыгэ къэралыгъо университетым щыригъаджэхэу, «Адыгэ макъэм» и1офш1эни чанэу хэлажьэу, къытенэрэ щымы1эу, пшъи, зыгъэпсэфи имы1эу илъэпкъ, ихэку афэлэжьагъ. Ау.., ау ежь зэремыжагъэу, унэгъо лъапсэр зэщымык1ук1ыным пае, Тыркуем ыгъэзэжьынэу «джэнчым къик1ыгъ». Егъэш1эрэ гугъап1эу, хъопсап1эу зыди1ыгъыщтыгъэу, ихэку, илъэпкъ афэлэжьэн ылъэк1ынэу инасып къыхьыгъэм ык1уач1э фэдэ пчъагъэк1э къызэк1игъаблэу лажьэзэ, ежь ы1э имылъ к1уач1эм къызэтыригъэуцуагъ, «ынит1у ык1ыбэу» Тыркуем ыгъэзэжьыгъ. Ау къэущыгъэ гур 1асэрэп, адык1э щыхъуи, мыдык1э щыхъуи агъэгумэк1ы, къызэринэк1ыжьыгъэ хэкужъым нэрымылъэгъу гу 1уданэк1э къепхыгъ: ынэхэр къытегъэлъэдагъэхэу, ытхьак1умэхэр фызэ1ухыгъэхэу къаплъэ, къэда1о, мэгумэк1ы. Зигупшыси, зиш1эныгъэ к1уач1и ихэку къыфэгъэзэгъэ ц1ыф Фахьри. Гоу мы1асэрэм, гоу мыпсэфырэм игумэк1и, игук1айи ащызэхапш1эу къыщетхы Фахьри иписьмэ: «... ренэу хэкур типлъап1э. Ащ къыщыхъу-къыщыш1эхэрэм тагъапэ, хэтш1ыхьашъун ш1агъо щымы1эми, защыдгъэгъуазэ тш1оигъоу, ш1оу къыщыхъурэм тырэгуш1о, тырэгушхо. Мыхъун къыщыхъумэ, тыгу къыхэо, тыл мэузы...» Адыгэ ч1ыгум зыгу къэгъэзагъэхэр ялъэпкъ игумэк1хэм къатегущы1эхэ зыхъук1э, абхъазхэри къыдырагъэубыты. 1эк1ыб адыгэхэм ялъэпкъ фэгъэхьыгъэу къадэхъурэ гуш1уагъуи, ащэчырэ гумэк1гухэк1и къыдеубытых абхъазхэм я1офи. Фахьри иписьмэ къыщетхы: «...Абхъазым хэхыныгъэхэр (республикэм ипэщэщтхэм яхэдзын 1оф ары зыфи1орэр. — А. Шъхь.) дэгъоу зэрэщык1уагъэм тырыгуш1о пэтзэ, тыгу щизэу гуш1огъу тимыфэу, зэгурымы1оныгъэ-зэпэуцухэр, зэзэоным 361 нэсыгъэхэу къызытэ1ум, тыгуч1э изыгъ. Ет1ани, зыгорэхэр зэгуры1ожьыхи, хэхыныгъэхэр ик1эрык1эу аш1ыжьынэу зэрэрахъухьагъэм тигъэгуш1ожьыгъ». «Мэзыцум ыбжъэ уеомэ, щагуцум ыбжъэ мэузы», — зэра1орэм нахьыеу, адыгэмэ ялъэпкъэгъу абхъазхэм утынэу арагъэщэчырэм илыуз адыгэхэми зэрэзэхаш1эрэм, зэращэчырэм игырз макъэ Фахьри иписьмэ щызэхэохы, щызэхэош1э. 1эк1ыбым щы1э адыгэхэмк1и, хэкужъым щыпсэухэрэмк1и гумэк1ыгъоу щы1ак1эм къыхафэхэрэм ягугъу къыш1ызэ, гугъэ нэф чыжьэхэми Фахьри алъэ1эсы. «... Урысые Федерацием иц1ыф хъунхэ алъэк1ынэу щытыгъэхэу, ау, сыдэущтэу хъугъэми, 1эк1ыб къэралхэм ашыпсэунхэу хъугъэ ц1ыфхэм якъэгъэзэжьын-къэщэжьын фэгъэхьыгъэу къэралыгъо хэбзапхъэу къызэрэрагъэхьыгъэр, рахъухьагъэр зэрэщыхэплъагъэхэр Адыгеим ык1и ипарламенты игъоу алъэгъуи зэрэгоуцуагъэхэр зызэхэтэхыми тыгуш1уагъ. Ащ къыхэк1ык1э, гугъэ пк1ыжьыгъэ нэгъыфхэр гъэтхэпэ къэгъэгъэ ш1ык1эу къэт1эмыжьынхэу ежьагъэх. Ар л1ап1э ифэгъэ псэр къэзыгъэпсаужьын псы гъуантк1оу къыт1утк1уагъ», — къыщетхы Фахьри иписьмэ. Гугъэр ык1ы1у къэхъоу, гуш1ор къыдэуаеу къыхэк1ыми, нэфап1эхэм гур къагъэц1ык1ужьы, гугъэ нэфым щэч ш1унк1ыр ык1ы1у къэхъу. А гумэк1 зэфэхьысыжьыри къыхэщы Фахьри иписьмэ псалъэ. «Шъыпкъэр п1ощтмэ, — къетхы Фахьри, — тиреспубликэхэм (Адыгэ, Къэрэщэе-Щэрджэс, Къэбэртэе-Бэлъкъар республикэхэр ары зыфи1орэр. — А. Шъхь.) е Урысыем 1офы зырамыгъэш1ымэ, адыгэ лъэпкъымрэ Адыгэ хэкумрэ язэрэгъотыжьын, адыгэ лъэпкъым изыужьыжьын гугъэ нэпц1 хъущт, нэрылъэгъу тфэхъунэу тинасып къыхьыщтэп». 1офым изытети къыгуры1оу, ш1эгъэн фаеми ына1э тетэу зэпыуи, гъэпсэфи имы1эу Фахьри мэлажьэ. Гугъэ нэфым ык1уач1э хигъахъоу, ц1ыфхэм ягугъап1э нэфап1э зэрэхъуным къызэтеуцо имы1эу ежь ышъхьэк1и фэлажьэ, нэмык1 1эк1ыб къэралхэм арыс адыгэхэми ар зэралъигъэ1эсыным 362 ичэщи, имафи дэлажьэ... Иписьмэ къыщетхы Фахьри: «Сэ зыкъызызгъэзагъэм (Тыркуем зэригъэзэжьыгъэр ары къызыфи1орэр, ау къызэри1орэ ш1ык1эмк1э ымыгъэзэжьыгъэу, охътэ гъэнэфагъэ горэмк1э зигъэзагъэгоу ары къызэри1орэм къик1ырэр. Итхыгъэ ык1эхэм нахь нафэу къаще1о хэкужъым къыгъэзэжьын зэримурадыри. Къызэрэтш1ош1эуи Тхьэм къыч1егъэк1... – А. Шъхь.) къыщегъэжьагъэу пшъэдэк1ыжь зытеслъхьажьыгъэу щытыгъ илъэс къэс тхылъит1у адыгэ 1офым фэгъэхьыгъэу зэсыдзэк1ыгъэми, стхыгъэми къыдэзгъэк1ынэу...» Ащ фэдэ пшъэрылъ зыфэзыш1ыжьыщтыр, къэзылъфыгъэ лъэпкъым къогъанэ имы1эу фэлэжьэщтыр ц1ыф гушхоу, ц1ыф псэемыблэжьыр ары. Ш1эныгъэ дэгъуи и1эу, ыгук1э рыразэу ылъэк1ыщтымк1э къогъанэ имы1эу къэзылъфыгъэ лъэпкъым псэтенэу фэлэжьэрэ ц1ыф Фахьри. Илъэс къэс тхылъит1у е птхынышъ, е зэудзэк1ынышъ къыдэбгъэк1ыныр 1оф псынк1агъоп, пстэуми ар къадэхъун алъэк1ыщтэп. Фахьри ар къыдэхъугъэ къодыеп, ригъэхъугъ нахь ык1и: зык1ожьыгъэ илъэсищым къык1оц1 тхылъипш1 къыдигъэк1ыгъ иными, ц1ык1уми. Адыгэ тхылъхэу тыркубзэк1э Фахьри зэридзэк1ыхи къыдигъэк1ыгъэхэм зэу ащыщ сэ ситхылъэу тхыдэ к1эк1хэмрэ рассказхэмрэ зыдэтхэу «Л1ыхъужъ маш1у» зыфи1орэри. Тэ тилъэпкъ щысып1э-псэуп1э тисышъ къыдгурэ1о тхылъым ыц1э къыубытырэр. Адэ нэмык1ыбзэк1э нэмык1 ч1ып1э къыщыдэк1ыгъэ хъумэ, а л1ыхъужъ маш1ор зыщыщыр къэпш1эщта? Тхылъым ыц1э нэр зэрэтеплъэу гурышэ-гупшысэхэр зыфэгъэхьыгъэхэр къэпш1энэу Фахьри ыгъэпсыгъ: «Кубань л1ыхъужъхэр» тхылъым ц1эу фиш1ыгъ. Ек1уа, емык1уа? Дэгъуа, дэя ар? Творческэ гупшысэ зи1э ц1ыфым гук1э зэк1э зэпечъыхьэ, елъэгъу, регъапшэкъырегъэпшэжьы, ет1анэ къыхехы. Сэ сшъхьэк1э сш1отэрэз Фахьри зэриш1ыгъэр: тхылъым еплъырэм ащ лъыпытэу къыгуры1ощт хъурэш1эхэрэр зыщыхъугъэ ч1ып1эр. Арышъ, Фахьри итворческэ гупшысэ къыхихыгъэ гъогур тэрэз, нэм ылъэгъурэри, гупшысэу къыгъэущырэри нахь зэгурегъа1ох, зэфещэх, зэрещал1эх... Тхылъым ц1эу фэхъугъэр тхылъым къы1уатэрэм, къыгъэлъагъорэм утын фэхъунэу щытэп, ар апэрэр ары; 363 ят1онэрэр — тхылъым адыгабзэк1э ыц1э шъыпкъэр ащ ититульнэ нэк1убгъо къыщеты. Ащ фэдэу тхылъым ыц1эу «Л1ыхъужъ маш1у» зыфи1орэр «Кубань л1ыхъужъхэр» къызэри1орэмк1э, ц1эу амыдэу, и1эу ащ къызэрэдэк1ыгъэр, пае ежь агъэмысэу ежь Фахьри рыгущы1энхэр къызэрэхэк1ыгъэхэм ыгъэгумэк1эу письмэ къетхы. Фахьри тихэку къызэк1ом тхылъым ыц1э зэрэзэблихъугъэм тырыгущы1эгъагъ, ащ зи мыхъуни, щэчи хэслъэгъуагъэп. Тилъэпкъ икультурэк1э, илитературэк1э джыри нахь гъэхъэгъабэ ыш1ынэу, игухэлъ шъхьа1эхэм алъык1эхьанэу, игъаш1и, иамали зэдаштэу щы1энэу сыфэлъа1уи тызэгок1ыжьыгъагъ. Ау тэ зэрэтымы1оу ти1офхэм жьы къахэпщагъ. Жьы къызэрык1оп, жьы зэ1ыхьагъ къыхэпщагъэр. «Джы а 1офыгъор мыщ дэжьым къыщыс1этынэу зык1эхъугъэр, — иписьмэ къыщетхы Фахьри, — нэмык1ырэ гущы1э мыщыухэр стхьак1умэ къи1уагъэхэшъ ары. Сэ о уитхылъ ыц1э фэмышъуашэу зэсхъок1и, игъуаджэ сш1агъэу, адыгэ ш1энхабзэр, адыгэ шъуашэр сыуц1эп1ыгъэхэу, сыпц1ыусэу, сытхьагъэпц1эу.., зэхэскъутагъэхэу, нэмык1хэри... лыешхо Ар зесхьагъэу, къызыдэк1ы нэужи тхылъыр къып1ук1агъ, орырэ сэрырэ мызэу-мыт1оу тызэ1ук1агъ. Ащ фэдэ мыхъо-мыш1агъэ сэ ныбжьи сыгу къэк1ыгъэп. Ори угу къэк1ыгъэнэу сыогуцафэрэп. Арэу щытми, зыгорэк1э уиджагъо сш1агъэмэ, уиджагъо хъугъэу зыгорэмэ яп1уагъэмэ, зэзгъэш1энэу сыфэягъ. Сыда п1омэ 1оры1уатэк1э зэхэпхын нахьи, занк1эу зап1омэ нахьыш1оу къысш1ош1ы. Арышъ, шъхьаихыгъэу, нафэу къысэп1онэу сыфай зыгорэк1э уиджагъо сш1агъэмэ, ащ фэгъэхьыгъэу зыгорэм е зыгорэмэ зыгорэ яп1уагъэу щытмэ. Сыгу къэмык1ыгъахэу елъытыгъэу зыгорэк1э узгъэш1ожьыными угу хэзгъэк1ыгъэмэ, сыфэхьазыр. Слъэк1эу амалэу и1эм пфэсымыш1эн щы1эп...» «Сыд джэуапа Фахьри естыжьын слъэк1ыщтыр?» с1озэ, бэк1ае ыкъудыигъ, джы нэс къэсыгъ. Гухэк1 макъэу иписьмэ хэ1ук1ырэм сыгу къыфызыгъ, илыузи джырэ нэси зэхэсэш1э. Ш1уш1агъэм ипэгъок1эу Фахьри гуфэо утынэу, шъобжэу рахыгъэр сэри къысахыгъэу сэлъытэ. Фахьри, 364 къыосэ1о: «Орырэ сэрырэ тызэрэрыгущы1эгъагъэм фэшъхьафк1э тхылъым сырыгущы1агъэп. О уигугъу сш1ынэу къэтэджымэ, лъэпкъ фэлажьэу узэрэлажьэрэм, мыщ узыщэ1эм ч1ып1э нэк1ыбэ уушъагъэу лъэпкъ 1офым узэрэфэлэжьагъэр, джыдэдэми узэрэфэлажьэрэр ары сызэрыгущы1эрэр. Ш1эхэу укъэк1ожьыным сыщыгугъэу уи1офш1эп1э стол сикабинет илъэсит1ум рясымыгъэхыжьэу зэритыгъэр, джыри а гугъэм сызэрэпаплъэрэр, слъэгъужьыным сызэрежэрэр ары сэ сш1эрэр, сыптегущы1эмэ, сызынэсхэрэр. Тыркубзэр т1эк1у нэмы1эми сш1эщтыгъэмэ, щэч хэлъэп, уизэдзэк1ыгъэ, сэ ситхылъ имызакъоу, адырэ зэудзэк1ыгъэхэри щыбзэ нэдым к1эзгъэк1ынхи, сиш1ош1 шъхьаихыгъэу къыос1они, аужыпкъэм, сиеплъык1эхэр къыхэсыутыныгъи. Ау, гукъау нахь мыш1эми, тыркубзэр сш1эрэп. Сымыш1эрэ бзэмк1э тхыгъэр дэеу е дэгъоу тхыгъэмэ, дэеу е дэгъоу зэдзэк1ыгъэмэ сыда сэ ес1ол1эн слъэк1ыщтыр? Сэ къесщажьэу тхылъым изэдзэк1ыгъэ идэигъэ-идэгъугъэ зыгорэм сыдытегущы1эн слъэк1ыныеп, зыгорэм къыригъажьэуи уры-мыры къыси1уагъэп. Арышъ, Фахьри, тхылъыр зэрэзэудзэк1ыгъэм ехьыл1агъэу 1уагъэ щы1эмэ, ык1ыбк1э ща1уагъ нахь, сэ сыхэлажьэу, сахэтэу ситхылъ тегущы1агъэхэп, тегущы1агъэ щы1эми сэ сш1эрэп. Адыгабзэк1э къыдэк1ыгъэм Лъэпкъ библиотекэм щытегущы1эгъагъэх, ау ащыгъум ори мыщ джыри укъэк1ожьыгъагъэгоп. Арышъ, пш1ошъ уизэдзэк1ыгъэ гъэхъу, Фахьри, фэгъэхьыгъэу мыщ е шъо т1урыт1угъуагъо шъуалъэныкъок1э щемыш1агъэхэмэ, общественнэ ч1ып1э щытегущы1агъэхэу сэ сш1эрэп. Шъыпкъэ, «Адыгэ макъэм» къыхиутыгъагъ къэбар к1эк1 тыркубзэк1э тхылъыр зэрэзэрадзэк1ыгъэм яхьыл1агъэу тхылъ к1ышъом исурэти хэтэу. Арышъ Фахьри уиш1уш1агъэ ипэгъок1эу емык1ум ижьымаш1о къыпк1эуагъэмэ, ар мурад гъэнэфагъэ горэм ижьыхьарз. Ар о пшъхьэк1э уизакъоп, сэри сыкъыхеубытэ: зэогъук1э псит1у хиутэу ары зы1уагъэр зэрэгугъэрэр, ау къыдэхъун щы1эп, ыгу маш1оу щызэк1игъэнагъэм нахь зэрар ежь хихыщт. 1оф лэжьыгъэм утын ыщэчэу къыхэк1ыми, къэон-ожьыни ш1ур тек1ощт. Сыда зымыуасэр «Шапсыгъэ пшъашъэр», «Бзыикъо заор», нэмык1хэр 365 тыркубзэк1э зэрэзэшъудзэк1ыгъэхэм? Адыгэхэм ялъэпкъ гурышэ-гупшысэ иджэныкъо маш1о зэрэшъумыгъэк1уасэрэм ифэшъошэ уасэ фэзыш1ын зылъэк1ыщтыр уахътэр ары. Лъэпкъым еш1эх фэлажьэхэрэри, утын хьылъэ езыхэу к1оц1ыохэрэри. Къыптенэрэ щымы1эу о лъэпкъым узэрэфэлажьэрэр къэбгъэнэфэгъах 1офыгъо пчъагъэк1э, Тхьэр разэ къыпфэхъу. Къык1емыгъэч, егъэхъу, сыд хъугъэк1и укъызэтемыуцу. Ш1агъэр ш1агъэу къэнэжьы, 1уагъэр жьым хахьэшъ, мэутысэжьы. Сыдрэ ш1агъи уахътэм ихьамбар щызэ1уегъак1э, зэрифэшъуашэу, зэрэтефэу идэгъугъэ-тэрэзыгъи, егъэунэфы: идэигъэ-пхэнджыгъи ч1иукъуащэрэп, ч1инэрэп, ригъэлыек1ырэп… Хэти ежь ылъэк1ыщтыр ары ыш1эрэр, Фахьри: зыр ичэщи, имафи зэпытэу, чъы1и, фаби ымы1оу мэлажьэ; адырэм, ежь иамалыр арышъ, аш1эгъахэ хъугъэм ш1ош1ырэр ре1уал1э, зэригъэпыутыным ык1уач1э рехьыл1э. Тхьэр ятагъ апэрэ купым, Тхьэр яуагъ ят1онэрэ купым. Зэде1эжьзэдэлажьэм фэмыеу, щэрэхъэу ыпэк1э к1уатэрэм зипчэгъу к1эзыгъэчъэу къызэтезыгъэуцон зыгу хэлъыр дэй къодыеп, насыпынчъэ хъурай. Ахэм Тхьэр афэгъэзагъ!.. Четинкэе Алый, Телли Ахьмэд ык1и Миркеламыкъо Нэджибэ яусэхэу тыркубзэм къипхыхи адыгабзэк1э зэудзэк1ыгъэхэм, Фахьри, лъэпкъ гупшысэм укъыфа1эты, гурышэ-гупшысэ куухэм уахащэ, гупшысэ зэтек1хэр уагъэш1ы. Кощгъогоу зык1и ухыгъэ мыхъурэр къэгъэзэ-къэгъэщэу Ахьмэд иусэ пхырэк1ы, 1ошъхьэмафэу лъэпкъым ихап1э уинэплъэгъу къырырегъадзэ, хъурэ-ш1эрэхэу къыгъэлъагъохэрэм гур зэ агъэгушхо, зэ гумэк1-гук1аем хадзэ. «Зымакъэ мэш1уачэ къыхилъэсык1эу», зинэплъэгъу чыжьэу зыдзыщтыгъэ, зил1ыгъэ зек1уак1э чыжьэу 1ущтыгъэ лъэпкъыр джы ифагъ имынэ1осэ ч1ып1э: имынэ1осэ къушъхь зижь къыщэрэр, ымыш1эрэ къок1ый жъынч макъ джы къе1урэр, хэш1ык1 зыфыримы1э псыхъохэм яжъогъо бзый къы1упсэхэрэр. Зихэкужъ къызэрагъэбгыни, шъхьэхьыжьпсэхьыжьэу рафыжьэгъэ адыгэм Варни, Иордании, Ливани, нэмык1 лъэныкъуабэхэри игъогу хъугъэх, гъогу гузэжъогъу фэхъугъэх. Лирическэ 366 героим ятэжъ пшэхъуалъэм щык1одыгъ, ар игухэк1эу инэу, инэу къыхэ1агъ янэжъ - гуащэм игощэжьэу мухьаджыр хъугъэр к1одып1э-л1ап1э ифагъ… Тхьамык1агъоу лъэпкъым ыщэчыгъэр, хьазабэу пэк1эк1ыгъэр авторым ынэгу къык1эуцо, гупшысэ дыджхэм ар къафащэ: Шы нэт1эф дахэхэр къыпэш1ош1ыхьэ сынэ, Слъэгъупэрэм фэдэу щэхъуш1эх сапашъхьэ. Мэщытым пэчыжьэ зызыш1ырэ джэгуак1ом Кавказ къыздырихыгъэ Тхьэр 1эк1ыб еш1ы, Шъхьащэ фимыш1ыжьыхэуи регъажьэ. Дунэекъутэжьэу рек1ок1ыгъэм ер щытек1уагъ ш1ум. Зыгорэм ишъхьафитыныгъэ тырихынэу сыдигъуи фэмыягъэм, ежь ишъафитыныгъэ тырахыгъ, гугъэ къаргъоу зызыфищэщтыгъэр 1эк1агъэзыгъ, ихэп1эжъ тырахи, ибылыми, илэжьыгъи, ибгъагъи къыщырагъанэхи, шъхьахьыжьпсэхьыжьэу хымэ хэгъугум афыгъ. Сыда апэ илъыр? Сыда къяхъул1эщтыр, къащыш1ыщтыр? Сыда гугъап1эу ахэм джы я1эр? Ялэжьыгъэ а1эк1эзыгъ, агу у1агъэу мычъакъоу лъыр къык1эчъы, усак1ор гъэтырэ къэщагъэм пэ1ут… Арэу щытми, гугъэр ины, лъагэ… Тыжьыным ифыжь хэфагъэмэ псыхъом, Мазэм ижьау хидзагъэмэ гужъыягъэ, Усак1ор пэ1утмэ гъэтырэ къэщагъэм, Джащыгъум гущы1эм зи фиш1эжьырэп адыгэм, Сыда п1омэ шыхэри 1эхъогъум хэтых гум фэдэу. Гугъэ-гупшысэм хэтхэу, зэшъхьак1э атырахыгъэ джэнэт псэуп1эм къагъэзэжьыным иуахътэ къызыщысыщтым к1эгу1ыхэу, 1эк1ыб хъугъэ адыгэхэр илъэси къызэрежэхэрэр, 140-м ехъугъэу къызэрэк1эгу1ыхэрэр, яхэкужъ къызэрэплъэхэрэр, къызыщагъэзэжьыщт мафэм зэрэдэгузажъохэрэр усэм ыпкъынэ-лынэ куц1эу к1оц1ылъ. Лирическэ героеу зымакъэ мэш1уачэр хэлъэлъэу, зинэплъэгъу ш1унк1 орыр къызык1ихырэр шы тае лъэшым епсалъэ: Джы сыдрэ къушъхьа о зижъ къып1улъалъэрэр? 367 Сыд къок1ый зижъынч макъэ къыо1урэр? Сыд фэдэ псыхъоха зижъогъо бзый къып1упсэхэрэр? Ары, имыкъушъхьэжьи къы1улъэлъэнэуи, имыкъо к1ый макъэ къе1унэуи, имыпсыхъо ижъогъо бзый къытепсэнэуи ищык1эгъахэп — ежь игупсэ хэкум икъушъхьэжь 1эш1у гуфит-шъхьафитэу къыщэу, ибылым 1эхъогъу бэгъуагъэхэм ягъэбэжъугъэ зэхиш1эу, рыгушхоу, ипсыхъо къаргъомэ гухахъо ахигъуатэу усак1ом илъэпкъ игъаш1э рихыным игугъэ ин щызэхэош1э усэм. Четинкэе Алый иусэу «Ц1ыф пстэуми» зыфи1орэри гук1эгъум, гукъэбзагъэм, шъыпкъагъэм, ц1ыфыгъэ-дэхагъэм къафаджэ. Алый ш1ошъхъуныгъэ фыри1 дунаир дэхэным, ц1ыфхэм гук1эгъу ин зэфыря1эу зэдыщы1энхэм. Джащыгъум дунаир дэхэщт, нахь бай хъущт, ц1ыфхэм афэ1орыш1эщт зэк1э мылъкоу ч1ым телъыр. Ары Алый иусэ ипкъынэ-лынэ джэмакъэу хэ1ук1ырэр. Быслъымэн диныр зылэжьыхэрэми, гукъау нахь мыш1эми, ешъоныр ик1асэу зырызхэр къахэк1х. Ахэм язек1уак1э ежьхэм къырагъэк1оу, дунэерэ чэфыгъом хэтхэу зэрэщы1эхэр шъуатэм гугъэ инэу, гугъэ дахэу фыря1эр лъэоянэм фэдэу зэк1элъык1оу ошъогум нэсэу зэрэдэк1уаерэр, Къок1ып1эми, Къохьап1эми, Темырыми, Къыблэми анэсэу зызэриубгъурэр, гуш1о-щхы макъэр щызэтечэу ягъаш1э чэфэу зэрахьырэр усэм уеджэ зыхъук1э гъэш1эгъонэу, ори укъигъэщхэу Нэджыб иусэ егъэпсы. Едзыгъо пэпчъ зэпыщыт-зэфэхьысыжьит1у щиш1ызэ, едзыгъо 15 къепчъышъ, а пстэум я1этэшъхьэ1ул1эжьэу я 16-рэ едзыгъом усак1ор ежь ыц1эк1э къяушъыи шъуатэр зик1асэхэм: Миркеламыкъом ы1орэр мары: Шапхъэр умыш1эрэмэ зыгорэк1э, Зэу тырехышъ ащ напэр, зэгъаш1э, Шъхьэмк1э мыгъошъ, мыгъо шъуатэр. Адыгэ лъэпкъым къак1эхъухьагъэхэр илъфыгъэхэу къэралыгъоу Тыркуем зыщыпсэухэрэм ихьэгъабэхэр, илъэпкъ ахэм культури, 368 икъэралыгъо гъэпсык1и, идзэ къулыкъу зехьак1и къогъанэ амыш1эу афэлэжьагъэх, ш1уш1эгъабэ зэрахьагъ, зэрахьэ джыдэдэми. Илъэпкъ 1офи зыщымыгъупшэу, зэрыс къэралыгъоми культурэмк1э, ш1эныгъэхэмк1э пшъы зымыш1эу, къызэтеуцо зимы1эу фэлэжьэрэ ц1ыф Хъуажъ Фахьри. Лъэпкъ ш1эныгъэм, культурэм, литературэм ялэжьэк1ошхоу Хъуажь Фахьри Тыркуем щыпсэурэ адыгэ тхак1охэм тыркубзэк1э атхыгъэ усэхэу адыгабзэк1э зэридзэк1ыгъэхэм ащыщхэр тихэку гъэзет мызэу-мыт1оу къыхиутыгъэх. Ахэр, щэч хэмылъэу, адыгэ зэлъы1эсыжьыныгъэм илъэмыдж зыгъэчъырэ 1эш1агъэх, ш1уш1агъэх... Гъэз. «АМ», 2005, бэдзэогъум и 19. 369 ТИМЭЗАЕ ФАШИСТХЭМ МЭФАЕ АФЭХЪУГЪ 1942-рэ илъэсым къэсш1эжьыпэрэп. ишышъхьа1у Пчыхьэшъхьапэм маз. И и 14-гъа, зыфегъазэм хьаблэм 15-гъа хэс шъэожъыехэмк1э тызэрэугъоихи, чэмхэм тапэгъок1ыгъ. Джыри жьы1уагъэ. К1алэм к1элагъэр и1офыба?! П1ае теш1эу тыуцугъ. «Хьахьай» 1оу тэджэгу тш1ош1ызэ, чэмхэри хэгъуашъхьэм къехыжьыхэу къызыщылъэгъуагъэм самолет гъогъо-быу-шъуй мэкъэ лъэшхэр къэ1угъэх. Ошъо дэплъыегъу тимыфэзэ «К1эт1аркъор» чылэм къышъхьащыбыбагъ, ащ ыужк1э чыжьэк1аеу самолет заули къэлъэгъуагъ. «К1эт1аркъом» заулэрэ чылэр къыбыбыхьи, ежь игъогу техьажьыгъ, мыдрэхэр чылэ хэгъуашъхьэм «Батрай» къыджыум дэжь парашютхэр апыш1агъэхэу ц1ыфхэри нэмык1 горэхэри къырат1упщэхыгъэх. Тызэблэкуук1ызэ къэтлъытэхэу тыфежьэхи шъхьае, ежьхэри зэблэухэзэ тыхэжъокъожьи, пчъагъэм тыщыуагъ. Тиджэгу зэпыдгъэугъэу, къэхъущтым тыпаплъэу чэмхэм тяжэу тыщытыгъ. Чэмэу бгым къехыжьыщтыгъэхэр «Бзыумэзлъэгу» къынэмысыжьхэзэ, мотоциклхэм атесыхэу ахэм къаблэчъыхи, шхъонт1эрымэр атырихэу «жъужъу-к1ык1ык1» 1оу талъэныкъо гъогумк1э къачъэхи, тэ къытпымылъхэу къытэбгъучъэхи, чылэм фаузэнк1ыгъ. «К1эт1аркъом» ыуплъэк1угъэр ара, разведкэм ыгъэунэфыгъа, чылэм дзэ зэрэдэмылъым яцыхьэ телъэу занк1эу дэлъэдэнхэу ежьагъэх. А лъэхъэнэ дэдэм, къызыдэк1ыгъэхэри, къызык1ыдэк1ыгъэхэри къэш1эгъуаеу, чылэм ил1ыжъ пэрытхэу Чэхъур, Ибрэхьим, К1элэхъу, ахэм анэмык1хэри, бэк1ае хъухэу л1ыжъ куп мотоциклэм тесхэм апэк1э къэк1ыхи къагъэуцугъэх. Нэмыцхэми зи а1уагъэп, зи аш1агъэп, къэуцухи, ямотициклхэм къяпсыхыгъэх, зэрэгъэщхыхэзэ, л1ыжъхэм къяк1ол1агъэх. Мыдрэхэми хьалыгъухьакушэхэр псынк1эу къашти, зэ1атхъэу, агощэу рагъэжьагъ. Литрищ зэрыфэрэ балоным шъоур изэу къашти, нэмыц «хьак1э» пэпчъ ек1уал1эхэзэ, адыгэ пхъэджэмышхымк1э шъоум хэ1абэхэмэ, хьалыгъум тырак1эу, ягущы1эни яшхэни зэхэтэу, зым къы1орэр адырэм къыгурымы1орэми щхы-чэф мэкъэшхор ахэ1ук1эу щытыгъэх. Лъэшэу сыгу 370 къеуагъ коммунист зыфа1ощтыгъэ л1ыжъыр ахэм ахэтэу зысэлъэгъум. Пхъэм зезгъэхьи, псым зезгъэхьи, ащ сек1уал1и, иджэнэ к1ыб пак1э къэскъудыйи, ц1ык1у-ц1ык1оу ес1уагъ: «Сыд пае мыхэмэ о уахэт?» «О къыбгуры1ощтэп ар джыри» ы1уи къысэшъхьэшъуауи, къыск1эк1э1ук1эзэ сыкъы1уигъэзык1ыгъ. Адрэхэри ащ фэдизэу 1эк1э бэрэ щытынхэ алъэк1ынэу уахътэ я1агъэпщтын, фэжъу мэкъэшхо ак1эк1э1ук1ызэ мотоциклэхэм атет1ысхьажьыхи ежьэжьыгъэх. Ят1онэрэ мафэм кур-коу, танкыр-танкэу, лъэсыр-лъэсэу нэмыцыдзэр чылэм къыдэзэрэгуагъ. Джащ къыщегъэжьагъэу мэзитфырэ ныкъорэ нэмыц фашистыдзэр тичылэ Очэпщые дэсыгъ. Ащ фэдизым чылэм ц1ыф дэмысыжьым фэдагъ. Шъыпкъэ дэдэмк1и дэсыжьыгъэр багъэп: нэжъ-1ужъхэр, бзылъфыгъэхэр, сабыйхэр арыгъэх чылэм къыдэнэгъагъэхэр. Хъулъфыгъэхэм язэкъуагъэп, тичылэ бзылъфыгъэхэри дзэм ащэгъагъэх. Чэщ к1ахэ охъуфэ т1ыргъо, п1ае, 1эгуао а1озэ джэгухэу, мэзахэ зыхъук1э къангъэбылъ, «краснэ-зеленэ» еш1эщтыгъэхэм яфэжъу макъи къуаджэм къыщы1ужьыщтыгъэп. Чынэ къефэк1ыри, лъэрычъэ зэпачъэри, ларкъ (хоккей) еш1эныри к1ымафэу къихьагъэм ащыгъупшэжьыгъэм фэдагъ. Шъыпкъэ, гъэстыныпхъэ къэтхьынэу мэзым тык1ощтыгъэ, ащ нэмык1ык1э къэк1о-к1ожь ти1агъэп. Ц1ыфхэр агу е1эжьыгъэхэу, ячэти, ямэли, ячэми афимытыжьхэу дэсыгъэх. Зихьэ аук1ыгъи, зичэм-зимэлхэр дафыгъэхэри дэсыгъэх. Комсомолым хэтыгъэ к1алэр ук1ык1аеу ч1аук1ыхьагъ комендатурэм. Къэбар зэтек1хэр чылэм къыщек1ок1ых. Чэщырэ къушъхьэ лъэныкъом плъэхэу мэш1о нэфхэр залъэгъухэк1э, «Къушъхьэр къэнэфы, тидзэхэр псаух» а1озэ рыгущы1эщтыгъэх. Къушъхьэм къыч1эк1ыжьынхэшъ, шъхьафит зыщаш1ыжьыщт мафэм ежэщтыгъэх, дэгу1эщтыгъэх. Ар Очэпщые изэкъуагъэп: тыдэк1и ц1ыфхэм ягумэк1 зэфэдагъ, ягугъи зэтефэщтыгъ. Нэужым а лъэхъаным ехьыл1агъэу Лъэустэн Юсыф ытхыгъэ романым «Къушъхьэр къэнэфы» ы1уи зэреджагъэр аукъодыягъэп. Мафэ къэс къэбарык1э горэхэр къэ1ущтыгъэх: «Нэмыцым шыр псы куум щыригъэсызэ, ч1эгъырыск1э к1алэ горэ ек1уи, 371 ригъэтхьэлагъ», «Дэгу ц1ык1ум и1эгу мэкъу къыдэзыщынэу дэхьэгъэгъэ нэмыцыр 1атэм къыридзыхыгъ», «Пк1эныпэ мэз партизанхэр хэсых, тичылэ щыщхэр ахэм адэ1эпы1эх», «Очэпщые къутырым партизаныр ща1эк1эк1ыжьыгъ», «Партизанхэм янэхэри, яшъхьэгъусэхэри, ашыпхъухэри аубытыгъэх», «Сэламэт аубыти, Пэнэжьыкъуае ащагъ». Ахэр тыгу изэхаш1э къыхэп1эжъэжъыхьэщтыгъэх. Пыим ебэнхэрэм тяхъуапсэщтыгъ... Ренэу сыгу къэк1ыжьы синыбджэгъу Нэ1этыжь Аслъанэрэ (зы илъэск1э сэщ нахьи нахьык1агъ) сэрырэ п1эстэ бзыгъэхэмрэ къое такъырхэмрэ зыдэтхьыхэзэ К1эпсэкъум пхъахьэ тызэрэк1ощтыгъэр. Хэт ыш1эра, зыгорэк1э партизанхэр мэзым хэсхэмэ, зы 1улъхьэри анахьыбэм фэд. Зыгорэк1э зэпыфэу та1ук1эмэ, ет1анэ ш1эгъэн фаер ежьмэ къа1оным тыщыгугъыщтыгъ. Ащ тетэу, бгышъхьэм тет хьамшхунт1э бырабэм икъутэмэ зэбгъутмэ п1эстэ бзыгъэхэмрэ къое такъырыхэмрэ атетлъхьэхи, бгыч1э лъэгуанэм ит мэзым тыхэхьагъ. Т1эк1уи зэпэчыжьа1оу тызэгок1ыгъ, тызэджэжьы, тымакъэ зэхахыным тыщыгугъэу. Пхъэ1апл1хэр къэтш1ыхи, тыкъыхэк1ыжьыгъ. Куандэм тыкъек1уал1эмэ, тлъэгъурэр гъэш1эгъоны: тетлъхьэгъагъэхэр телъыжьхэп. Ос мэк1э т1эк1оу ч1ым телъыр пытэу щтыгъэ, лъэуж къэпш1эщтэп. фэхъурэп. Къолэбзыумэ Арыти, къы1ухьагъэми тырахыгъэмэ 1ук1ыжьыгъэми къык1этэкъуныеба п1астэм зыгорэхэр, к1о, къуаем къык1эмытэкъуми?! Сыдэу щытми, хъугъэр тымыш1апэу, ау нахьыш1ум тыщыгугъызэ, тынэрэ тыгурэ так1ыбэу тыкъэк1ожьыгъ. Нэужыми заулэрэ арэущтэу тш1ыгъэ, ау зыми ты1ук1энэуи хъугъэп, лъэуж гори тлъэгъугъэп. Тэ та1умык1агъэми, партизанмэ якъэбар зэк1эми ажэ дэлъыгъ. Анахь къэбар мыухыжьэу чылэм къыщек1ок1ыщтыгъэр Кушъу Сасбыкукъо Хьаджыбирамы ыкъоу Ныбгъунэ ягощэ Сэламэт к1элэ быдзашъор ыбгъэ к1элъэу Пэнэжьыкъуае зэращагъэр ары. «Джэдыгухэр, пэ1окъелъэшъохыхэр, упк1э щазымэхэр ащыгъхэу полицайхэр фабэу фэпагъэхэу, жэм исыр-исэу, шыур-шыоу зэрэгъэжъотыхэзэ, бзылъфыгъэ ныбжьык1эм исабый быдзашъо ыбгъэ к1элъэу, шалыжъэу техъуагъэм нэмык1ырэ щыгъын фабэ щымыгъэу, 372 хьэшъо ботэжъымэ арытэу унэм къыращи, к1апсэк1э жэм пыш1агъэу ащагъ» а1озэ къа1уатэщтыгъ. Ащи хьапсым ч1адзэгъэ къодыеп, еупч1ыхэмэ зыфаехэр къафимы1озэ утын-ужъгъын рагъэфагъ. 1942-рэ илъэсым шэк1огъум и 14-м партизанэу Сорокин Михаилэ ян, ыш, ышыпхъухэу, и1ахьылхэу Пэнэжьыкъуае щыпалъагъэхэм ахатхэгъагъ Сэламэт, ау инасып къыубыти псаоу къэнагъ нахь. А къэбархэр мыупэбжьэжьыгъэу зэоуж илъэсхэми къыщек1ок1ыщтыгъэх къуаджэм. Ахэм гу тырысагъэш1ыхьи, Сэламэт ехьыл1агъэу тхылъ стхынэу мурад сш1ыгъагъэ 1951-рэ илъэсым къоджэ еджап1эм к1элэегъаджэу 1оф щысш1эзэ. Сэламэт дэжь сык1омэ хъугъэ-ш1агъэхэри, къыра1уагъи, къезы1уагъи, ари1ожьыгъи къезгъэ1уатэхэзэ тхыгъэ бэк1ае сш1ыгъагъэу сиархив къыхэнагъэу хэлъ. Фашистхэр тичылэ дафыжьыхи шъхьафит зыщаш1ыжьыгъэр къэблагъэ къэс ситхыгъэмэ сахэплъэжьы, лъэхъэнэ хьылъэм исурэт сынэгу къык1эуцо, Сэламэт тхьамык1агъоу ыщэчыгъэхэу нэпс жъуагъэр зыхэчъызэ къы1уатэщтыгъэхэр стхьак1умэ къетэджэжьых. «Райисполкомыр зыч1эт унэм ыпашъхьэу шъхьэпылъап1эр зыщагъэ1агъэм ц1ыфыбэ къырафыл1агъэу зы1уизым тыкъащагъ, — къе1уатэ Сэламэт. — Сорокина Катя (Екатерина, Сорокин Михаилэ ян. — А. Шъхь.) ыгу щагъэш1эщтым ежьхэм гухахъо хагъуатэу апэу Зоер (Екатерина ыпхъу, Сорокин Михаилэ ышыпхъу.-А.Шъхь.) палъагъ. Апэрэ пылъэгъум ышъхьэ хьашъор тыралъашъуи, ыпшъэ к1апсэ радзи дащайи, минут пчъагъэу зэра1ыгъырэм фэдизыр зытеш1эм къырадзыхыжьыгъ. Т1эк1у теш1агъэу къэсысыгъ. Арыти, ик1эрык1эу палъэжьыгъ. Алъэгъурэр зыфэмыщэ1эжьхэу, зынэпс зыфэмыубытыжьыхэрэм къялъэ1угъ мыгъынхэу. Фашистхэмрэ ахэмэ агохьэгъэ къумалхэмрэ къари1уагъ: «Непэ тэ тыпышъолъэ, ау шъо шъузыпалъэщт мафэри зыфэмыщэ1эжьэу къэсыщт, гъыщтыгъэ, нэпэнчъэжъых!» куощтыгъэ. Ным Кате ыгу тхьамык1эм нахьыбэ зэрэщагъэш1эным тегъэпсыхьагъэу, ежь зи рамы1озэ, ыпхъу нахьык1эу Раер палъагъ. Чэзыур къызек1уал1эхэм Кате старшэ ыкъо нахьыжъэу жандармэу Гришэ щытыгъэ къынэсыгъ. Хьэнахъом Ащ винтовкэр 373 къытырихи, къяуи-къяуи нэбгырэ заулэ къыу1агъ, хъугъэр амыш1эзэ к1алэр а1эк1эк1ыгъ. Ау купышхо лъежьи, МТС хэгъуашъхьэм зыщынэсыным к1алэр аук1ыгъ. Ащ ыуж Кате палъагъ, зэлъагъэжьызэ палъагъэх Ересько Александрэ янэ, ышынахьыжъи, ышынахьык1и, ахэм яшъхьэгъусэхэри, ышыпхъуит1уи. А охътэ дэдэм тефэу советскэ самолет тэмит1ум жъогъо плъыжьхэр къытежъыук1ыхэзэ, «к1ык1ык1» 1оу къытшъхьащыбыбагъ, тыкъыбыбыхьэу фежьагъ, къахаоу ригъэжьагъ. Зэк1эри зэбгырыхъушъутыжьыгъ». Пылъагъэхэр-пылъагъэхэу, ежь Сэламэт к1элэц1ык1ур ыбгъэгу к1элъэу ыш1эщти-къыш1эжьыщти иакъыл атемыфэжьэу щысызэ, зыгорэ къекууагъ: «Сыд узык1ыщысыр, пшъхьэ 1ухыжь зэрэпфы1ухыжьэу». Дэщтэдаоу къэлъати, универмагым ылъэныкъок1э къачъи, Очэпщыек1э к1орэ гъогужъым техьи, к1орэ-чъэрэ зэхэтэу ежьагъ. Шэндыкъо мэзым зынэсым дэхи, чэщ-мэфищэ хэсыгъ. «Кате сыригъэзи джэдыгоу къыситыгъэр ары мыхъугъагъэмэ, яни ыпхъуи тызэдэк1ощтгъагъэ» ы1ощтыгъ Сэламэт. Мэзым пхъащэ къэк1уагъэхэм бзылъфыгъэри, сабыеу ы1ыгъыри ахъырнэфэсым нэсыгъэхэу къыхагъотагъэх, аш1эжьыгъэх, шъэфык1э чылэм къащэжьыхи, гъэбылъыгъэк1э а1ыгъыгъэх. К1о, Тхьэмк1э шыкур, охътабэрэ агъэбылъынэу хъугъэп, фашистхэм ятетыгъо к1эк1ы аш1и, ц1ыфхэр гуфит-шъхьафит хъужьыгъэх. Сэламэти къиныбэ ылъэгъугъэми, чылэр, хэкур, краир шъхьафит зэрэхъужьыгъэхэм, хэгъэгур шъхьафит зэрэхъужьырэм гуш1уагъо хигъуатэу, ил1эу заом щы1эр къэк1ожьыным игугъэ зыди1ыгъэу ищы1эк1эпсэук1э пидзэжьыгъ. Ау ипшъэшъэжъые чъы1эмрэ гъаблэмрэ зэрищэчыгъэхэр лъэшэу къызэк1эрыожьыгъэх, гъэш1э шъобжэу телъэу къэнагъ: ыныбжь икъуи еджап1эм ч1эхьагъ, ау иш1эныгъэк1э ят1онэрэ классым ихьан ымылъэк1ынэу къыч1эк1ыгъ, ш1эныгъэ къызы1эк1игъэхьан ымылъэк1ыхэнэу утын хихыгъ зэман бзаджэм... Ары, фашист хъунк1ак1охэм, ахэм агохьэгъэ къумалхэм ятетыгъо хэплъэ-хэк1ыжьыр къазыщыфырагъэ1ощт мафэхэр ренэу нахь къэблагъэщтыгъэх. Гугъэр ц1ыфхэм я1агъ, ау арэущтэу ар къэблэгъагъэми 374 аш1эщтыгъэп. Осыр куоу, тыгъэжьыр къэчачэу чъы1эбжьыгъ. Ч1ыопсым изытет дыригъаштэу ц1ыфхэм агу иучъы1ык1ыгъэу хэтыгъэх. Ау къэсыгъ пыимэ гур защытепщэхэщт мафэр... Щылэ мазэм иаужырэ маф. И 31-рэ. Осыр куук1ай. Тапэрэ мэфэ заулэм уи1этэу ышъхьашъо тещтык1ыгъэу щытыгъ, ау джы т1эк1у къэушъэбыгъэ фэд. Ащ фэмыдагъэу ныпчэдыжь тыгъэм дунаир зэлъигъэнэфэу къыкъок1ыгъ. Осышъхьашъоу тещтык1ыгъэу жъужьыгъо джыри имыфагъэр, тыжьыным фэдэу, тыгъэм пэш1эты. Огур къаргъошъы къаргъо, шхъонт1э дыджырыдж, гъунджэкум фэд: зы ошъопщэ ц1ык1уи, зы пщэс 1эшк1э такъыри иплъагъорэп. Тыгъэр, мэш1ожъоку зэк1энагъэм фэд, плъыжь хъурэешхоу къылъэк1уатэ, къыдэк1уае, ау моу зыгорэущтэу зэхапш1эу фэбэгъак1э къыпихырэп. Арэу щыт нахь мыш1эми, дунаир къэушъэбыгъ: лъэгу ч1эгъым осыр щык1ыргъ-сыргъыжьэп. К1о, мафэр адрэ мафэхэм зэу афэдэу къежьагъ. Тыдэк1э уплъагъэми нэмыц дзэк1ол1хэр щыолъэгъух. Тятэшым иунэ нэмыц штабыр ч1этышъ ащ къыдахьэх, дэк1ыжьых; уплъэми ахэр арых плъэгъурэр, уда1оми ахэм амакъ зэхэпхырэр. А1орэмэ ащыщ гущы1э зырыз горэхэр къызгурэ1о, арышъ, загъорэ сак1эдэ1ук1ы. Къащш1ын ехъурэ 1оф имы1эу Генрих ыц1эу ныбжьык1э хьазырэу тищагу дэсмэ ахэтыгъ. Зы мафэ теш1эмэ, ят1онэрэ мафэм пхъэмбгъу къащхэр изэу машинэ кухьэ дащыщтыгъэ. Ар нэмыцхэр мымак1эу къызэраук1ыхэрэм ишыхьат нэфагъ. К1элэ фыжь п1ок1э ц1ык1оу, нэш1огуш1о зэпытыгъ. Загъорэ шоколад плиткэ горэ къыситэу къыхэк1ыщтыгъ. Сэри пыщэгъэ хьазыр сыхъугъэу сыпылъыгъ. Ыдэжь сык1оти, зэрэпхъаш1эрэм сеплъыщтыгъ, зигъэпсэфынэу къызыуцурэм сэ сыхъыцымыцы1оми нэмыцыбзэк1э тызэдэгущы1эщтыгъэ. Ары пэтзэ, зы мафэ горэм самолет гъогъо макъэ горэ къэ1угъ. Зымакъэ къэ1урэр лъэгэ дэдэу тетыгъ. Ош1э-дэмыш1эу къэс1уагъ «советскэ самолет» с1уи, т1эк1уи сыкъэщхыпц1эу. Мо к1элэ фыжьыр шхъуант1э къэхъугъ, пхъэш1э ощ жэшъуамбгъор лъагэу ди1этайй къыстырищэягъ. Сэри сыгуч1э ригъэзыгъ, ау сыхъыягъэп, сысысыгъэп. Ежьыри зыкъиш1эжьыгъэн фае, ышъо 375 къытехьажьыгъ, къэщхыпц1и, «укъэщтагъа?» ы1уи къэупч1агъ, «хьау» с1уагъэ. 1алъмэкъэу щытым дэ1аби, шоколад плиткэ къыдихи, къысфищэигъ. «Сыфаеп» с1уагъэ. «Угу къысэбгъагъ, ара?» ы1уи, къысэк1уал1и сшъхьашъо 1э къыщифэзэ, сызэригъэш1ужьын ы1уи шъхьае, зысыут1эрэхъи къы1ысхыгъэпти сиджыбэ къысш1урилъхьагъ. Т1эк1урэ сыщытыжьи, тадэжь сык1ожьыгъ. Пчыхьэм тадэжь къэк1уагъ, щхыурэ п1астэрэ ыгу рихьыхэу ышхыгъ. К1элэц1ык1уит1у и1эу, ахэр ыгук1э ылъэгъу зэпытхэу къы1отагъ. Ик1ыжьын зэхъум, къысэк1уал1и, сшъхьашъо 1э къыщифи, «тызэш1ужьыгъэба?» ы1уи къысэупч1ыгъ. Сэри «ары» с1уагъэ. Ащ фэдэу, щылэ мазэм и 31-м къащыр зыщиш1ырэм сык1уи т1эк1урэ сеплъэу сыщыти сыкъик1ыжьыгъ. Штабым иначальник къоджэшъхьэ лъэныкъомк1э къик1ыжьи, тиурам къыдэхьажьэу слъэгъугъэ. Л1ы къопц1э нэпцэ 1ужъу нэгу хъураеу, ынэжгъ зэхэгъэхьэгъэ зэпытыгъ. Зэуап1эм къыщау1агъэу, штабым къагъэк1уагъэу 1оф щиш1эщтыгъ тхьэмэфэ заулэ хъугъэу. Ынэжгъ зэрэзэхэгъэхьагъэм иш1уц1э ш1уц1э хигъэхъожьэу ц1ыф нэгъуцугъ. Арэу щытми ш1уагъэ горэ зыхэмылъ щы1эпын фай: пчыхьэ зыхъук1э, унэ нат1эм 1усэу аккордеоным орэдхэр къыригъа1ощтыгъэх. Харитон ыц1агъ, ау нэнэжъ ежь ыбзэ къызэрихьэу Хьартон ы1озэ, щэ е щхыу тас зыритк1э, «короош, короош» ы1озэ ешъоти, зы1улъэк1ыхьажьыщтыгъ. Сэри т1эк1у къыздэгущы1э фэдэу зыригъэш1ыщтыгъ. Арэу плъэгъурэр къэк1ожьызэ тиурам т1уак1э къыдэхьажьыгъэу солдат горэ чъэрэ-к1орэ зэхэтэу къык1ахьи, честь къырихи, пакет горэ къыритыгъ. А охътэ дэдэм сэри пхъаш1эм дэжь сыкъик1ыжьи тадэжь сык1ожьынэу сыкъежьэжьыгъэти, Харитон ыуж сиуцуи, осыр шъабэти макъи-лъакъи спымы1ук1эу ылъэдакъэ зэрихыжьырэм слъапэ изгъэуцозэ сыдэбакъоу сыублагъэ. Пакетым дэлъыр къыдихи еджэзэ мак1о, сэри сылъэк1о тхылъып1эм тетхагъэм нэк1э сырычъэзэ. Аузэ гущы1эу «Zurűck» (узэк1эк1ожьыныр) зысэлъэгъум семыгупшысэжьэу гущы1эр къэс1уагъ. Ар зызэхехым Харитон псынк1эу зыкъигъэчэрэгъуи, губжыгъаеу къыстекууагъ: «Ах, гайден, сакрамент!» (А, шъхьанэк1, 376 шэйтаным уехь!») ы1уи. Ишхонк1эк1 зыдэщылъы хабзэм тхъуагъэ шъхьае, синасыпык1э ымы1ыгъэу сыкъы1ухъушъутыжьыгъ «Du къыч1эк1ыгъ, bist sakramente» сэри с1уи. къык1эстхъуи Сызэк1эчъэжьи тигъунэгъумэ ящагоу сыкъызыдэк1ыжьыгъэм сыдэлъади, тихатэк1э сык1уи тадэжь сихьажьыгъ. Лъэуемк1э к1ашъом сыдэк1уайи сытет1ысхьагъ Харитон къак1омэ, сыкъымыгъотынэу с1уи. А мафэр арэущтэу к1уагъэ, ыужырэ мафэм, мэзаем иапэрэ мафэ, къэцгъонэ набгъом къуанцэк1э уахаомэ зэрэбырысырыхэрэм фэдэу, нэмыц фашистхэр куо-хьаум хэтхэу къезэрэфэк1ыхэзэ, чылэм дэзэрэхыжьыгъэх. Мэзаем иапэрэ мафэ фашистхэмк1э мэфаеу, тэрк1э мэфэш1оу хъугъэ. Щылэ мазэм иаужырэ мафэрэ мэзаем иапэрэ мафэрэ къихьэхэ къэс 1943-рэ илъэсым имэфэ нэшхъэйи имэфэ гуш1уагъуи, мары джы илъэс 60 хъугъэшъ, сынэгу къык1эуцожьы зэпытых... Гъэз. «АМ», 2003, 4.02. 377 ЛЪЭПКЪ ЗЭФЭШЪХЬАФХЭМ ЗЫК1ЫНЫГЪЭ АХЭЗЫЛЪХЬЭРЭ К1УАЧ1 (Гъогурык1ом иблокноты къыдэхыгъ) I. Зэштэ-зэу1эгоу 1эк1ыб хэгъэгу к1онхэ зыхъук1э, тыралъхьэ-тырахыжьэу пэлъых: зым — зыдиштэщтыр ары, къыш1эщтыр ары, адрэм игупшысэ нэмык1 — къытхъыщтыр, къыхьыщтыр, ящэнэрэми, хэты ыш1эрэ, ежь игухэлъ горэхэр зыди1ыгъ... Тиреспубликэ ик1эу купышхо Ливием зэрэк1орэр зэхэсхыгъагъ, ау к1охэрэри зык1ак1охэрэри сш1агъэп, сэ сахэтми сш1эгъахэп, пк1ыхьып1эуи сыгу къэк1ыныеп. Ау хъуны зыхъук1э, ежь-ежьырэу 1офыр зэпэфэ. Мэкъуогъум и 25-м Дунэе Адыгэ Хасэм ия IV-рэ Зэфэсэу зи1офш1эн Краснодар щезыгъэжьагъэ тимуфтиеу Хьак1эмыз Аскэрбый, республикэ динлэжьхэм ягъэ1орыш1ап1э изыкъегъэ1этыжьын чанэу и Совет хэлажьэу хэтэу, Емыж динлэжьыным Нурбый, сэры а1оу сыда Абу тызыщызэ1ок1эм къысэупч1ыгъэх: – Ливием к1орэмэ уахэтба? — а1уи. – Сэ зыми зи къыси1уагъэп. – Арэп, Аскэрбый, — ы1уагъ Нурбыи, — къызытк1ыдэмык1ощтыр? Диныр тихэку къыщыт1этыжьынымк1э апэрэ к1эщак1омэ ащыщыгъ, джыри мары, тш1эрэ пстэумк1и къытхэлажьэ, сыд пае тимыгъусэщт? — Аскэрбый иджэуап къэтыжьыгъо емыжэу сэ зыкъысфигъази, Нурбыи къы1уагъ: «Ливием купышхоу тэк1о, къыддак1оба, ы?». Сэ зи къэ1огъу симыфэзэ, Аскэрбыи къыригъэжьагъ: «Олахьэ, боу дэгъугъэм тызэгъусагъэхэмэ, ау, зыгорэк1э, уахэмытмэ зэпыфэжьынымэ сш1эрэп нахь, Самирэ ет1они, амал горэ и1ахэмэ, уахедгъэгъэуцожьын к1охэрэм. 378 – Ыужы шъуик1, Алахьым пае, Аскэрбый. Сахэтынэу ищык1эгъагъэмэ а спискэр зэхэзгъэуцуагъэмэ сыхатхэныгъи сэри. Ет1ани паспортрэ нэмык1ырэ сфызэпыгъэфэжьыщтэп. Мыщ тхьаумафэм тик1ыжьыщт ны1эп, блыпэмрэ гъубджымрэ къэнэжьырэр, мэфит1ук1э сыд пш1эжьын? Алахьым пае, шъумыгумэк1, Аскэрбый. – Пэса1оу тыгу къэк1ыгъэемэ шъхьаем, арэущтэу хъугъэп. Самирэ темыупч1ыжьэу теубытагъэу зи къэт1он тлъэк1ыщтэп, ау зыгорэк1э хъуны хъумэ укъыддэк1онба? – Шъощ фэдэ купы сыригъусэщтмэ, боу сигуапэу сык1оныгъи, ау к1ощт горэ къэзгъанэу сэ сык1омэ хъуна?! Сымыдинлэжьэу дин гъогук1э к1орэмэ сахахьэу, к1ощт горэ къэнэн хъумэ хъунэп къек1урэп, - с1уагъэ. Ащ ипэгъок1эу Аскэрбыирэ Нурбыйрэ къызэда1уагъ ежь нэбгырит1ум щэхъу динлэжь к1охэрэм зэрахэмытыр, адрэхэр 1офыш1э зэфэшъхьафхэу зэрэщытхэр, Адыгэ хасэмк1и Емыж Руслъан зэрэк1орэр... Къа1орэм сыхэхьаным гъэпсэу, зэу сытенэц1ыхьагъ сехъырэхъыши, Алахьым пае шъхьаем, сымык1оным шъумыгумэк1» тропическэ тесыубытагъэу с1уагъэ фабэм «Тхьашъуе- сызэрэмык1ощтыр къизгъэк1эу. Ащ щытыухыгъэу с1озэ, ят1онэрэ мафэм зэфэсым изэхэсыгъо тежьагъэу, Аскэрбыирэ зэрэфытеуагъэхэр, к1орэмэ Нурбыйрэ къа1уагъ сазэрахатхагъэр, ежь Самирэ телефоным Самири Мыхьамэти тизэфэсы непэ къызэрэк1охэрэр. (Нэужым сш1эжьыгъэ: Мыхьамэтыр Ливием щыщэу Адыгеим къэк1уагъ, ары тиц1ыфхэр Ливием к1онхэмк1э к1эщак1о хъугъэр. Самирэр Хьаткъомэ ащыщ, Сирием къик1ыжьыгъэу бизнесменэу мэлажьэ, Мыхьамэтрэ ежьыррэ 1офхэр зэдыря1эх). – Джары, тызэдэк1ощтых, Тхьэм ы1омэ. – Ашъыу, Аскэрбый, игъо тифэжьыщтэп, ят1онэрэ к1огъу горэм, тыпсаумэ, ет1анэ тызэдэк1оных. – 1эк1ыбым зэрик1ыхэрэ паспорт уи1а? – Си1. 379 – Адэ, ащыгъум, пш1эжьыни-къэпш1эжьыни ищык1агъэп, джар къыздэпштэни укъежьэщт ны1эп, ехъырэхъышэжьын — 1оф хэсымылъхьанэу къыухэсыгъ Аскэрбый. Зэрезгъэжьагъэуи пысыупк1ыщтгъагъэ т1эк1у-т1эк1узэ Мыхьамэтэу къыщымыгущы1эгъагъэмэ. к1эсщыни, Ливием Мыхьамэтым сик1он къик1ыгъэр къы1уагъ янэжъ 1оф зэфэсым зэрэадыгэр, адыгэхэр Ливием зэрисхэр. А гущы1эхэм сшъхьэ илъи сыгу илъи къызэпырагъэзагъ: ехъырэхъышэ 1офыр 1узгъэзык1ыгъ, сэри сык1онэу тесыубытагъ. Зэфэсыр мэкъуогъум и 28-м, тхьаумэфэ мафэм, къэтыухи, Мыекъуапэ тыкъэк1ожьыгъ. Зэплъэк1ыгъо тимыфэу, 1оф ныкъуаш1эхэм такъыхэмыплъызэ, мэфит1ури к1уи, бэдзэогъум и 1-м, бэрэскэжъые пчэдыжьым сыхьатыр 7-м Мыекъопэ аэропортым тек1ол1агъ. Джащ нафэ къыщыхъугъ к1охэрэри хэк1ыжьыгъэхэри. Нэбгырэ 23-рэ тыхъоу самолетым тит1ысхьагъ, сыхьатыр 8-рэ такъикъ 30-м тисамолет зи1эти, Москва к1орэ ошъогу гъогум теуцуагъ. Джащ тетэу, и1уи иш1и зэу, зэштэ-зэу1эгу зэра1оу, 1офыр хъугъэ. 2. «Къош-шыпхъур хыкъумиблым къыкъок1ы» Лъэпсэнчъэп а адыгэ гущы1эжъыр. Хэт ыш1эра, ижъык1и къыщегъэжьагъэуи адыгэхэр дунаим ич1ып1абэхэм ащы1эщтыгъэх, а щы1эныгъэ опытым къытыгъэ гущы1эжъын фай ар. Ары, адыгэхэр анахь лъэпкъыжъэу щы1агъэхэм ащыщых. Адыгэхэм ялэгъугъэ лъэпкъхэм ащыщыбэхэр непэ щы1эжьхэп. Адыгэ лъэпкъым ылъапсэ чыжьэу мак1о, пэсэрэ лъэхъаныжъ дэдэхэм анэсы. Лъэхъэнэ гъэнэфагъэхэм лъэпкъышхоу, инэу зиубгъугъэу адыгэр щытыгъ. Къок1ып1э Благъэми адыгэ лъэпкъым ылъапсэ охътэ зэфэшъхьафхэм ащидзыгъагъ: типэсэрэ ц1ыфхэу хьатхэм (тэ тиэрэ ыпэк1э я 4 — 3-рэ илъэс минхэм) Анатолием (Азие Ц1ык1ум), Сирием итемыр лъэныкъо илъэсишъэ 380 пчъагъэхэм, минхэм тетыгъор аща1ыгъыгъ. «Ветхий заветым» Палестинэм щыпсэурэ лъэпкъхэм хьатхэр ащыщхэу къе1о. Нэмык1 ч1ып1эм а тхылъым къыще1о гъоч1эгъыр Аврамы хьатмэ як1алэ къыщищэфыгъэу (Бытие XXIII)... Исав хьатмэ япхъу шъузык1э къыщагъэу (Бытие XXVI; XXXVI)... Адыгэ 1оры1уатэми хьатмэ ялъэуж къыхэщы. «Хьатмэ япщыналъэ» Хьатитэу тятэжъхэр Лъэпкъыжъхэм ащыщхэу Тхыдэжъмэ къа1уатэ. Хьатитэмэ япщыгъошхо Хышхо к1ыбым щы1эу Ц1эры1оу зеубгъу, Ягъунапкъи Мысырым Хьатитэмэ нагъэсы... зыфи1орэ сатырхэмк1э къырегъажъэшъ, хьатитэмэ ятетыгъо ищытхъу зызэри1этырэр ымыдэу къызэрэриш1ыл1эрэр, Мысырым ипачъыхьэу л1ыхъужъыгъэшхо зэрахьэу Рамсесым хьат зао дзэк1ол1хэр зэрапэуцужьыхэрэр, «ужъышъхьэ щэрэхъхэу, Кутанэмэ арытыхэу, ч1эу зэрык1орэр агъэгырзэу», заом зыхахьэхэрэм пчышъхьэрык1охэу, пыим ыгу агъэк1оди, зэш1утхылъ зэдаш1ыгъэу къе1уатэ; тэ тиэрэ игурыт л1эш1эгъухэм Мысырым пачъыхьагъур адыгэмэ илъэси 135-рэ (1382-рэ илъэсым щегъэжьагъэу къызыдик1ыгъэ щытыгъэхэп: хэкури, яч1ыгуи 1517-рэ илъэсым зыщыщ ялъэпкъи нэс) лъэпкъхэри ягупшысэ щызэрахьагъ. Ахэр ащыгъупшэжьыгъэу хэтыгъэх, язэхэш1ык1ы щыщыгъэх. Художественнэ псалъэу ахэм къак1эныгъэми тарихъ тхылъэу аратхыл1агъэхэми нафэу ар къахэщы. «Адыгэ пэчъахьмэ ягъыбз» зыфи1орэ пщыналъэм иапэрэ сатырхэр «Кавказым икъушъхьэр мы дунэешком итандж, Тандж лыер ащыгъэу адыгэу исэр щэзек1у…» е1ошъ къырегъажьэ . Ет1анэ къе1уатэх хъугъэхэр, ш1агъэхэр... А зэманхэр блэк1ыхи, адыгэхэм япщыгъо тетыгъо къэт1эсхъагъ, ялъэшыгъэ къэшъэхыгъ, лъэныкъо зэфэшъхьафхэм къарык1ыгъэ пыйхэм 381 утынышхохэр пчъагъэрэ адыгэхэм къарахыгъ. Зы заоу атек1ыгъэм ыуж зыкъызыща1этыжьынэу зыщыфежьагъэхэм нэмык1 пый къыкъок1ымэ, ик1эрык1эу хэкужъы раш1ык1эу, лэжьыгъэр зыщыбагъоу, былымыр зыщыхъоеу, чъыгыхэр зыщыкъэгъагъэщтыгъэ ч1ып1эхэр ц1ыраужък1ып1эу, тыгъужъ быуп1эу къанэщтыгъэх. Аужырэ шъхьафитыныгъэ банэу илъэси 150-м къык1оц1 (1711 — 1864) адыгэмэ урысые пачъыхьагъум раш1ыл1эжьыгъэм лъэпкъым инахьыбэр хэк1одагъэу, тек1оныгъэр пыим иеу ухыгъэ хъугъэ. Пачъыхьагъум ч1ыгур ищык1агъэу, ц1ыф лъэпкъэу а ч1ыгум егъаш1эми щыпсэурэр имыщык1агъэу щытыти, лъэпкъым щыщэу заом къыхэк1ыжьыгъэм ипш1энибгъур шъхьэхьыжь-псэхьыжьэу хымэ хэгъэгум рифыгъэх. Джащ тетэу лъэпкъ к1одыр яегъэш1эрэ ч1ыгужъы адыгэмэ щараш1ыл1и, ипхъыхьэ-итэкъоу, зэфэдэк1э дунаим тетэкъуагъэу къэнагъэх... 1эбэхъу Мыхьамэт ежь къы1уагъ янэжъ адыгэу, Мысырым щыпсэущтыгъэ адыгэмэ ащыщэу. Ащ уехъырэхъышэжьынэу щытэп. Хэти иунэгъо лъапсэ къырык1уагъэр ежь зэриш1эрэм фэдэу зыми ыш1эн ылъэк1ыщтэп. Щэч хэлъэп, хэти иунэгъо къэбар еш1э. Адэ ежь Мыхьамэт ятэк1э хэта? Араб лъэпкъэу ары къызэри1уагъэр. Ау, енэгуягъо, ч1эукъощагъэ горэ хэлък1э. Лъэпкъымэ тхьамык1агъо къяхъул1эу, ч1ып1э зэжъу ифэхэу, зыщыщыр аушъэфын фаеу уахътэ къяк1оу къыхэк1ы. Адыгэхэм ар къяк1угъ зы лъэхъанэ: 1517-рэ илъэсым Сэлым Хафэм Мысыр ышти, адыгэ мамлюкхэм япачъыхьагъо династие зытыредзым, адыгэ хъулъфыгъэхэр яц1ык1уи яини пилъэхэу, ыук1ыхэу ригъэжьагъ. Ащи къыщымыуцоу, адыгэ бзылъфыгъэ зэпкъаджэхэр ыук1ымэ, аныбэ зэгуигъэчъымэ, сабыеу къыдадзырэр шъэожъые зыхъук1э, къэхъугъо зэрэрамыгъэфагъэр рамыгъэкъоу чатэк1э зэхаупк1атэу, гъунэ зимы1э жъалымагъэхэр тыркухэм зэрахьагъ адыгэ мамлюкхэмк1э. «Адыгэ пэчъахьмэ ягъыбз» зыфи1орэ пщыналъэр мыщ фэдэ сатырхэмк1э еухыжьы: Тиныбэрылъхэр тырку сэжък1э къырадз, К1алэу къыдадзырэр тыркум ихьажъмэ зэфадз. 382 Ащ фэдэ лъэхъан гузэжъогъум адыгэхэр зыхафэхэм, шъофырыс бедуинхэм захэзгъэбылъыхьагъи, нахь чыжьэу зышъхьэ 1узыхыжьыгъи къахэк1ыгъ. Арышъ, илъэпкъ лъапсэ ыушъэфэу, зыхэхьагъэмэ ащыщ зызыш1ыгъэхэр щы1эх. Ащ фэдэ къызэхъул1эгъэ л1экъонк1и хъущт Мыхьамэт ил1акъо. Зыщыщхэр ащагъэгъупшагъэми, ежьхэм зыщагъэгъупшагъэми л1акъом «ишъэф» Мыхьамэт ылъэкъуац1эу 1эбэхъу зыфи1орэм къыхэщы, нафэ къеш1ы, къе1уатэ. Ижък1э адыгэмэ былым п1ашъэм «1э» ра1ощтыгъэ. Ар къаушыхьаты гущы1э пчъагъэхэм. Гущы1эм пае, 1э+щы (былымхэр зыща1ыгъырэ къэш1ыхьагъэр), 1э+хъогъу былымыбэу зэхэтыр), 1э+шъо+цуакъэ (былымым ышъо хэш1ык1ыгъэ цуакъэр)... 1офэу аш1эрэм елъытыгъэу (ар л1экъо сэнэхьатэу, профессиеу хъущтыгъэ) унагъом еджэхэзэ, ар л1эуж лъэкъуац1э хъугъэу щы1эх. Гущы1эм пае, Пчэн+а+хъукъу, Пчэн+ба+хъу, Мэл+ба+хъу, Хьа+ бэ+хъу ык1и ахэм анэмык1хэри. А сатырым теуцо Мыхьамэт ылъэкъуац1и — 1э+бэ+хъу (1э (былымыр) бэу зыхъурэр). Янэжъы илъэпкъылъа е яти ылъапсэк1э адыгэу, ащ хэгъэбылъыхьэгъэ лъэпкъылъа Мыхьамэт илъынтфэхэм арычъэрэр, сыдэу щытми, уахътэр къэси, зы зэ1ук1эгъу горэм, Тхьэм и1эмырк1э, Пэнэшъу Аслъанрэ ежьырырэ зызэ1ок1эхэм, Мыхьамэт ыгу лъэпкъылъыр къыщыдэоягъ, лъэпкъ гупшысэр къыщыущыгъ. Пэнэшъу Аслъан социальнэ-экономическэ тиреспубликэ щы1ак1эу щызэлъаш1эрэ республикэм 1офыш1э илъым чан, и1ахьышхо хеш1ыхьэ. Лъэпкъ зэхэш1э икъу, лъэпкъш1эжь пытэ, лъэпкъ гупшысэ къаргъо зи1эу зи1офш1энхэр пхырызыгъэк1ырэ 1офыш1 Аслъанэ. Экономическэ 1офыгъуабэхэм ик1ып1э къафигъотыным илъэужы тетэу Аслъанрэ Ливием щыпсэурэ экономист-бизнесменэу, Революционнэ командованием и Совет дин 1офымк1э пащэм игуадзэу 1эбэхъу Мыхьамэтрэ Тхьэм зэфихьыгъэх. Джыри хэмык1осык1ыжьыпэгъэ лъэпкъыгъэм игупшысэ Мыхьамэт къы1этыгъ, Адыгэ Республикэм къыщагъ. А лъэпкъыгъэ гупшысэр къежьап1э фэхъугъ ежь Мыхьамэт икъэралыгъорэ Адыгеимрэ 383 зэпхыныгъэ зэдыря1эным и1офыгъохэр зэхищэнхэм ык1уач1э къызэрихьэу фэлэжьэным. Ащк1э апэрэ лъэбэкъур дзыгъэ хъугъэ: 1эбэхъу Мыхьамэтрэ Пэнэшъу Аслъанрэ япхъэепсыек1э Адыгэ Республикэм иц1ыф куп Ливием рагъэблэгъагъэх. Ливием ипащэхэм къэралыгъо 1офк1э пегъымбар Мыхьамодэр къызыхъугъэ мафэр хагъэунэфык1ынэу рахъухьагъэти, Революционнэ командованием и Совет дин 1офхэр зыфэгъэзэгъэ Аль-Амин Альгам игенеральнэ секретарь игуадзэу 1эбэхъу Мыхьамэт ар ыгъэфеди, адыгэ делегациер Ливием к1оным и1оф зэпигъэфагъ. Аль-Амин Альгам игенеральнэ секретарэу докторэу Мухьаммэд Ахьмэд Аль-Щэриф итхылъэу Адыгэ Республикэмрэ Краснодар краимрэ ащыпсэурэ быслъымэнхэм ямуфтиеу Хьак1эмызэ Аскэрбый къыфигъэхьыгъэм къыще1о мыгъэрэ илъэсым мэулыдыр (пегъымбар Мыхьамодэр къызыхъугъэ Чэщым мэулыдк1э еджэх) бэдзэогъум и 7-м зэрэтефэрэр, пегъымбарым игъусэхэу, иныбджэгъу лъап1эхэу быслъымэн диным илэжьэк1ошхуагъэу Аль-Ансари Руойфигъ Сабыт ибн икъэ ыпашъхьэ дэжь, пегъымбарым игъусэгъэиуцогъугъэ нэбгырэ 60-мэ якъэ зыдэщытым пэмычыжьэ ч1ып1эу Ливием икъалэмэ ащыщэу хэлэжьэнхэу Эль-Бейдэ адыгэхэм мэулыдыр ял1ык1охэр зэрэщырек1ок1ыщтыр, зэрэригъэблагъэхэрэр, ащ ягуапэу къазэрапэгъок1ыщтымк1э макъэ къегъэ1у... 1эбэхъу Мыхьамэт а тхылъыр къызыдихьи, Адыгэ Республикэм къэк1уагъ, дин 1оф закъоу щымытэу, лъэныкъуабэхэмк1э Адыгеимрэ Ливиемрэ зэпхыныгъэ зэдыря1э хъуным дэлэжьагъ, Пэнэшъу Аслъан ихэгъырэеу а1уигъэк1агъ, ти Президенти ащ тетэу 1уигъэк1агъ, делегациеу 1офыш1э Ливием зэфэшъхьафхэми к1ощтым хэтыщтхэри къыхахыгъэх. Пэш1орыгъэшъэу къэс1он: Дагъыстан — нэбгырипл1, Чэчэным — нэбгырит1у, Ингушетием нэбгырит1у къарык1ыгъэхэр. Ащ фэд, СНГ-м ихэгъэгухэу Казахстан, Киргизием, Туркмением, Татарием нэбгырэ 384 т1урыт1у-щырыщ къарык1ыгъэхэр. Тэ, Адыгей ц1ык1ум нэбгырэ 23-рэ тыхъоу тыригъэблэгъагъ. Тызынэсырэм пэпчъ Ливием иц1ыфхэр къытпэгъок1ызэ, пэрыохъу горэ зыхэтымыш1эу тык1уагъ. Мальтэ нэс самолетк1э тыбыбыгъ, ащ тик1и къухьэк1э Ливием ият1онэрэ къэлашъхьэу Бенгъази тынэсыгъ. Ащ тызынэсым, а охътэ дэдэм ехъул1эу автобусхэри машинэ псынк1эхэри къы1узэрэтэкъуагъэх, хьак1эхэм къапэгъок1ыгъэ хэгърэйхэр нэгуш1охэу, 1апл1къорэгък1э тызэращагъ. Къэралыгъуабэхэм къарык1ыгъэхэмк1э, Мальтэ тыщызэрэугъоихи тызэгъусэу Ливием тызэдынэсыгъэх. Къухьэм тик1ынэу тызежьэм макъэ къашъыгъ «Адыгеим къик1ыгъэхэр модк1э шъукъак1у» а1уи. Шъхьафэу тахащи, машинэ псынк1эхэм нэбгырэ щырыщэу тарагъэт1ысхьи, хьак1эщэу «Тибести» тащагъ. Жъогъуитф хьак1эщ хьак1эщыр. Дунаир ыосэн фай хьак1эщыпк1эм. Хьак1эр бэдэд. Ары пэтзэ, нэбгырэ пэпчъ унэ шъхьаф-шъхьаф къаратыгъ.У1абэмэ узыфаер зэк1эри зэбгъотыл1энэу унэм хьазырэу ит — дунэе джэнэт. Тэ унэ зырыз къызэрэтатыгъэм нэфэшъхьафэу, я 8-рэ этажым блок псау уни 9-у зэхэтэу штаб-квартирэк1э къытатыгъ. Ащ делегацием ипащэу Цэй Аслъан къэралыгъо 1офыш1эхэу къак1охэрэм ща1ок1э, экономикэм, культурэм, гъэсэныгъэм епхыгъэу къэралыгъо 1офыш1эу къак1охэрэр а сэнэхьатымк1э 1оф зэдыря1эу тигъусэхэм ща1ок1эх. Мэфэ ош1ум бжьа1ом зэрэщыбырсырым фэдагъ штаб-квартирэр. А пстэумэ алъапсэр джыри къэсэ1ожьы: Пэнэшъу Аслъанрэ 1эбэхъу Мыхьамэтрэ лъэпкъ гупшысэу зэдаш1ыгъэр, хыбэхэм, къэралыбэхэм, къушъхьабэхэм къазэпырык1и, къошыгу к1оц1ылъэу, къошылъ к1этэу, къош гупшысэ зыди1ыгъэу Мыхьамэт Адыгеим къызэрэк1уагъэр ары. Шъыпкъэ дэдэмк1э, адыгэ гущы1эжъэу «Къош-шыпхъур хыкъумиблым къыкъок1ы» зыфа1уагъэр нэрылъэгъу тфиш1ыгъ Мыхьамэт... 385 3. «Гъогу блэгъэ гъогу чыжь» И1о тызэритыгъэм фэдизи иш1э тыпылъыгъэп: пэш1орыгъэшъэу билетхэр агъэхьазырыгъахэхэу щытыти, Мыекъуапэ ик1эу Москва быбырэ самолетым тит1ысхьи, тежьагъ. Моторыр къызэк1энагъ, фэжъу мэкъэшхор пэ1ук1ы, самолетым ыпкъ зэфэдэк1э мэк1эзэзы, чъы1ал1э къытехьагъэм фэдэу мэт1ыгурыгу. «Емыжьэзэ мэзазэ, тэмэ-тазэ тырегъаш1э, ежьэмэ ыш1эщтыр сш1эрэп нахь» сэр-сэрэу сыгук1э зэс1ожьыгъ. Сызэнэгуягъэм тетэуи хъугъэ: хъыягъэ, къукъукъу макъэр пы1ук1эу, удык1э-мыдык1э уалъэу зыкупырэ чъи, бетон гъэчъыгъэм тек1и, уц шъхьашъом телъэдагъ, ымакъэ нахь къэушъэбыгъ, исыси нахь къэ1эсагъ. К1итхъугъэ фэдэу т1эк1урэ чъи, ылъэдакъэ ригъани къэуцугъ, моторхэм я1офш1эн агъэлъэшыгъ, нахь лъэш хъузэ, жьыфыр шъуеу, шъуеу ык1уач1э зэк1иугъоягъ, ет1анэ лъабжъэк1э ритхъэу к1ырыуи, к1итхъугъ, чъи-чъи, ытэмашъхьэ нахь псынк1э хъугъэу зэ ч1ым зытыричыгъ, ет1ани зэ нэсыжьыгъ, джыри нахь илъыгъэу зытыричи, зи1этэу, дэк1уаеу ригъэжьагъ. Ш1ук1аеу зыди1этэягъэу, джыри дэк1уае пэтзэ, лъэкъо къэуфап1эхэм ык1оц1ык1э зыкъагъэпк1и, зыкъау1убыгъ, зызэк1ащыхьи, ягъолъып1эхэм арыгъолъхьагъэх, пчъэ ц1ык1ухэми зызэфаш1ыжьи, зызэтырагъэпытыхьажьыгъ. Иошъогу гъогу тыриушъокъуагъэу жьы къухьэм зырегъэхьы. Макъэр т1эк1у дэдэ нахь мак1э хъугъэ фэдэми, гъогъо макъэм тхьак1умнэ1усыр 1уеуты, ау, к1о, нахьыпэрэм елъытыгъэмэ, удэк1отэжьыщт. Ошъопщэ-пщэгъошъо куашэхэм тахэсык1и, огу гъогум тызынэсым, зэфэдэк1э гъунджэкум фэдэу къаргъо, тыгъэнэбзыйхэр ш1этэххэу, дышъэ сапэу зыкъатэкъу. Тач1эгъык1э чыжьэк1аехэу ошъопщэ нэгъыф кусэхэр нэтхъэ-патхъэхэу, зэпылъэшъугъэхэу, зэк1эмыхьэ-зэк1эмычхэу, гъощагъэхэу щэк1уашъэх жьы мак1эм зыдихьырэр ягъогоу. Москва ихьэнэ-гъунэ тызынэсым ошъопщэ куашэхэр нахь утэкорэпщыгъэхэу, нахь мыт1ырхэу, 1ужъухэу хъугъэх. Фыжьых и1ужъуи ип1уак1и. Бзыуцыф 1атэхэм, хьандзохэм афэдэх, ахэм къаготых 1агохэр, 1эмбатэхэр, адык1и къэлъагъох 386 штэжьыгъо зыфимыфэгъэ аргъэнхэр къощэ-нащэу ищыгъэхэу. Тылъык1уатэ къэс нахь бырг-т1ырг зэхэ1этык1ыгъэхэу, нахь заушъомбгъоу, нахь 1эужьырлъэужьырэу зезэрэфэхэу ошъуапщэхэр къезэрэфэк1ых — зэхахьэх, зэхэк1ыжъых, к1атхъу, ыпэк1э елъых, ыбгъук1э задзы, ышъхьагък1э зыдадзые, ыч1эгък1э зырадзыхы, ыпэк1э лъэк1уатэх... Хьэндзо к1ыхьэхэри. 1этэ хъурэе шъхьэзандэхэри нахьыбэ хъугъэх, ч1ышъхьашъомрэ самолетэу тызэрысымрэ азыфагу алырэгъу 1ужъоу, упхырыплъын .умылъэк1эу ошъуапщэхэр къыдэгъолъхьагъэх. Тыт1ысынэу, техынэу едгъажьи, бзыуцыф зэтегъэшэсагъэхэр зэпытчыгъ, пщэгъо 1угъо п1уак1эмэ танэсыгъ, ахэри къызэтынэк1и самолетым ычый зыгорэ тенагъэм фэдэу хэпчэу1ук1ымэ, ыпчэ зэш1уищымэ, ащ тызыдызэридзэзэ, диштэу тыкъехы, к1ырыумэ ч1ым нахь зызэтыри1эжэжьызэ, тэри пэблагъэ къэс, тыкъэхъу и1эблэсысыгъэ нахь ыгъэжьызэ, тыкъет1ысэхы... Игъо къызэсым, лъакъохэр зэрыгъолъхьажьыгъагъэхэм япчъэхэм псэ къахэхьажьыгъэм зыкъызэ1уахыгъ, лъакъохэм фэдэу къэсысыгъэх, зыкъызэк1ащ-зыкъызэк1ащи заушхугъ, загъэпытагъ, къапыщылъыр зыдаш1эжьэу. Тыкъех-тыкъехызэ, щэрэхъхэр бетон къак1илъэсык1эу, гъогу гъэчъыгъэм ылъэпашъо нэсыгъэх, к1ижъырэм мэш1обзыйхэр фэдэу, дэпк1эягъ- къепк1эхыжьыгъ, арэущтэу зыт1о-зыщэ ыш1и, теубытагъэ и1эу лъэкъо пстэумк1э теуцуагъ, чъи-чъи щэрэхъи гъогуи зэгуры1охи 1эсэжьыгъэхэу къызэтеуцуагъ. Иллюминаторымк1э олъэгъу зэк1эри: зы самолетыр къэт1ысыгъахэу ащ ц1ыфхэр къек1ых, адрэм къик1ыгъахэхэр автобус ц1ык1ум рищэжьэгъах, нэмык1 лъэныкъом уплъэмэ, зы самолет шъэджашъэ ик1ыхьагъэ нэк1э къэубытыгъуаеу щэтэджы — бырысыр, тыдэк1и шъхьадж и1оф щызэрафэу щэзек1ох, щэзечъэх... Сыхьатит1у быб гъогум огум изакъоп зэхъок1ыгъэр — Мыекъуапэ ч1ышъхьашъоми тыгъэр щепсэу, жьыр щырэхьатэу тыкъыдэк1ыгъ, тыкъызыдэк1уагъэм — Москва — иошъогуи пщэмэ зэлъа1ыгъ, ич1ышъхьашъуи жьыбгъэр щепщэ, ощхыр щещхы. 387 ... Хьак1эщэу «Славянскэм» (хьак1эщ къызэрык1оп — жъогъуитф хьак1эщ) чэщыр щитхыни, неущы, бэдзэогъум и 2-м аэропортэу «Шереметьевым» тибыбык1ыщт. Нэфшъагъом, сыхьатыр 4-мэ адэжь, телефоныр къытеуагъ, гущы1э лые хэмытэу, унэшъотык1эу, к1эк1эу, 1упк1эу, тежьэщтышъ, техыни фойем тыщызэ1ук1энэу къы1уагъ. Тызежьагъэм щегъэжьагъэу тш1ош1ыщтыгъ Москва тибыбык1ыни, Триполи занк1эу тыбыбынэу, ау арэущтэу хъугъэп... Дунэе гъэш1эгъон хъугъэ дунаир: Америкэм ы1орэр 1уагъэ, пэгущы1эжьын щы1эп, чэтыур цыгъо ныкъуал1эм зэрэрыджэгоу, зыфэе къэралым зэрэфаеу дэзек1о. Ащ, къэрал горэхэр хэгъэк1и, ООН-ри пэгущы1эжъырэп, къы1орэм дырегъаштэ. Америкэм ы1уагъ, ООН-м дыригъэштагъ, зэхахьэхи, зэгуры1охи, зэдырагъашти, Ливием блокадэ раш1ыл1агъ — самолетк1э ихьанхи къик1ынхи фитыхэп. Арыти, къэухьэ-ухьажьык1э тык1онэу, ари зэк1эри тызэгъусэн тымылъэк1ынэу, купит1оу зыдгощын фаеу тыхъугъ: тазыныкъо Франкфурт-на-Майне к1онышъ, ащ къик1ыжьыныхи, тэ — Цюрих тык1они, ащ тыкъик1ыжьынхи Мальтэ тыщызэ1ук1эжьынхэу ары. Нэмык1 къэралхэм къарык1ыгъэхэри мыщ къеол1эщтых, ащ зэк1эри тызэгъусэхэу тик1ынхэшъ, Ливием икъалэу Бенгъази къухьэк1э тык1ощт, Занк1эу ук1оми гъогур благъэп, джыры нэмы1эмэ, бэк1э нахь к1ыхьэ хъугъэ, ау тызыдежьагъэм тынэсынымк1э а зы ш1ык1э закъор ары ик1ып1эу и1агъэр. Адыгэ гущы1эжъэу «Гъогу чыжьэ гъогу благъ» зытыра1ухьагъэр тшъхьэк1э тыушэтынэу хъугъэ. К1о, чыжьа1оми, дунаим тыщигъэгъозагъ: тэ тисамолетэу Мыекъуапэ тызэрибыбык1ыгъэм елъытыгъэхэмэ, Москва тик1и, Цюрих тызэрэбыбыгъэмрэ ащ тик1и Мальтэ тызэрэбыбыгъэмрэ уашъомрэ ч1ыгумрэ зэрэзэпэчыжьэхэм фэд. Ахэм ятет1ысхьап1эхэр шъхьэнтэ шъабэх, жьы мэк1э шъэбэ макъэ щэхъу ащызэхэпхырэп, замыутэрэлъыхьэу ядэк1уайи, ябыби, яехи зэфэдэхэу, мысысхэу есых. Мониторхэр нэбгырэ пэпчъ ынэ1ук1э к1ашъом к1эш1агъ: лайнерым гъогоу ык1урэр къыредзэ, икъэгъэзап1и, игъогу занк1и, Сыхьатищырэ ныкъорэк1э илъэгагъи, Москварэ ипсынк1эгъэ Цюрихрэ азыфагу к1уак1и... илъ гъогур 388 къызэтынэк1ыгъ. Аэровокзалым тызэрэч1ахьэу зыгъэпсэфып1э щысып1эежап1эм тыч1ащагъ: кофе фаем кофе къыфахьыгъ, щай фаер — ащ фэд, псы 1эш1у фаемэ зыфэе псы лъэпкъыр къафахьы... Унэгу псы к1эпк1эщтымэ, п1э птхьак1ыщтмэ — кафелэу идэпкъи иджэхашъуи арылъхэр зэпэлыдыжьых, къэбзэ-лъабз, зыщыбгъэпсэфыщтми гур е1оу, к1о, къызэрэп1он щы1эп. Джащ фэдагъ Мальтэ иаэровокзали. Ахэр тлъэгъугъэхэу, зыхэтш1агъэхэу Москва тыкъэсыжьи, аэровокзалэу «Шереметьево» тыкъызыч1эхьажьым, мэ 1аеу къыт1ууагъэм гур къыгъэмэк1агъ, джэхашъохэм атегъухьагъэхэу, атечъыхьагъэхэу, сыд щеткэ щалъэшъугъэк1и темык1ыжьыхэу, джэхэшъо шъорыогу. Зы тхьак1ып1эм уч1эхьащтмэ — соми 3. Кассэм к1эрыс зы нэбгырэ, ащ сомищыр а1ехышъ, билет къареты, адык1э «л1ы» горэ щыт билетыр зэпетхъышъ: нэбгырит1ум 1офш1ап1э я1 — ари гъэхъэгъэшхоу демократмэ щы1эныгъэм к1эу халъхьагъ. Императорэу Веспасианэу (тэ тиэрэ ыпэк1э 69 — 79-рэ илъэсхэм) общественнэ псыунэхэм хьакъулахь атезылъхьэгъагъэм тек1ожьыгъэх. Ыш1агъэмк1э ыкъо ятэ зегыим, апэрэ хьакъулахьэу къаугъоигъэ ахъщэхэр ащ ыпэ рихьыл1эзэ, императорыр ыкъо еупч1ыгъ мэ 1ае къыпихэу къык1эуагъэмэ ы1уи. Ар зыгу къэк1ыгъэ императорым пэгущы1эжьын горэ къэхъугъ, ау демократмэ язек1уак1э зи пэгущы1эжьыгъэп. Ахъщэу хахырэм мэ 1ае пымыурэми, Алахьым ущеухъум зыхахырэм мэу пыурэм. Ащи изакъуа?! Ц1ыф зэфыщытык1эми «мэ 1аер» ахелъэсык1ы... Тык1о зэхъум тыдэрэ аэровокзали билет гугъу щызэхэтымыхыгъэмэ, Москва тыкъызэрэсыжьэу ащ ибырысыр тыхэхьагъ. Тежэн фаеу хъугъэ. К1элак1эу тигъусагъэхэр, тинасыпк1э, чанэу къыч1эк1ыхи, 1эш1эх-лъэш1эхэу зэпагъэфагъ. Ау т1эк1урэ вокзалым тызэрэтетыгъэм щызэхэтш1агъ лъэхъанык1эм «игъэхъагъэхэр». Тызыдэт1ысыгъэм 1ук1и т1эк1урэ къэтыгъэу Емыж Нурбый ынахэхэр зэхэгъэштэуагъэу, ыгу зыгорэ зэрэхэк1ырэр пш1энэу къы1ухьажьыгъ. – Сыд – къэхъугъэр, Нурбый? Хэта узыгъэгубжыгъэр? Умыгубжы сыкъагъэуцугъ. хъуна, «Ухэт, тыдэ милиционерит1у ук1орэ, тыдэ моу къыс1ук1агъэхэти, укъик1ыжьырэ?» а1озэ, 389 къысэупч1ыгъэх. «Зэк1э мы тетхэр шъоуплъэк1уха, хьауми шъууплъэк1ущтхэр къыхэшъоха?» зясэ1ом, «Угу хэмыгъэк1, тэ пшъэрылъ къытфаш1ыгъэр тэгъэцак1э. Кавказ нэгу зи1эхэр тыуплъэк1унэу ары» къа1уагъ. Ащ ыуж сыда п1ожьыщтыри пш1эжьыщтыри?! Кавказ нэгу зи1эхэр нэмык1 ч1ып1э к1охэмэ щауплъэк1унхэу, ау Кавказым ежьхэр щыбысымынхэу ары яджэнчы къик1ырэр... К1о, арэу щытызэпытынэп, нахьыш1у хъуным тыщыгугъын. Гур зыут1эрэ к1уач1эу къыстеуагъэм уахътэмрэ гъогумрэ зэблищыгъэх. Къыфэдгъэзэжьын тызынэсыгъагъэм. Ары, сыхьатныкъуи тежагъэп, щай, псы тэ1офэ уахътэр къэси, самолетым тырагъэт1ысхьагъ. Цюрих тик1ыгъэу Мальтэ тэбыбы. Тэбыбы, тач1эгък1э ошъопщэ джэф-ежьашъохэр пцэш1о зэхэгъэчъыхьагъэу къыч1эгъолъхьагъэх, ташъхьагъ — тыгъэпэзэз, огур шхъуант1эшъ, купрауз рагъэшъуагъэм фэд. Къыблэм нахь техы къэс ошъуапщэхэр нахь п1уак1эу, нахь уащызэбгырыплъэу хъузэ, щымы1эжьыхэу, хъэдэн шынэк1э тыралъэк1ык1и, огу шъхьагъи огу ч1эгъи къэбзэ-лъабзэ раш1ык1ыгъ. Къушъхьэхэм ашъхьагъэу Италием иошъогу тыщэбыбы. Осыр ашыгоу къушъхьэ тхыц1эхэм зыращы. Мэзхэр, мэзхэр…, ау ш1уц1эшъо- ч1ыпц1ашъоу, ышъхьагък1э нахь псыгъоу къежьэмэ, нахь шъуамбгъо, нахь куу хъузэ, зыщызалъэхэрэри къыхэк1ызэ, лэдэххэр хъотэ дэутыгъэшхо хъужьхэу къушъхьэ жэгъум нэсых. Италиер тыухи, хы к1ы1у тыхъугъ, ау бэрэ тымыбыбыгъэу джыри ч1ыр къэлъэгъуагъ. Ар Сицилиер арын фае. Ари нэгъэуп1эп1эгъум къызэтынэк1и, хы к1ы1ум тытетэу тыбыбэу едгъэжьэжьыгъ. Тызыбыбырэр зы сыхьат хъугъэу Мальтэ итемыр цыпэ къэлъэгъуагъ: гъожьышъо-джэфышъор тырехы, шхъонт1эгъак1эр мэк1э дэд... 1эгум илъым фэдэу хыгъэхъунэ ц1ык1ур олъэгъу. Хыр хьабзэгухьабзэгоу ч1ып1абэхэм ащыхэбзае. А хыт1олэ жъугъэхэм нахь чыжьэу хахьи, нахь благъэу къыщыуцуи, нахь шъомбгъуа1уи, нахь бгъуза1уи ахэтых. Псэу адэтыр рэхьат, зы оры гори теплъагъорэп. Янэпкъхэр тешъох, арышъ, 390 1ухьэгъухэр чэнджых, 1ушъо ныджхэм пшэхъо шъабэхэр а1улъ, к1о, фэш1эу Тхьэм гъэпсэфып1эк1э ыш1ыгъэхэм фэд... Цюрих уик1эу Мальтэ убыбыжьмэ самолетымк1э сыхьатит1у гъогу. Тынэси, самолетым ипчъэ къы1уахи, тпэ къызитэщэим жьэу къыт1ууагъэр тэ тызэсэгъэ жьэу щытыгъэп — мэш1о жъокум къытырихырэ жьы стыр дэдагъ: мыжъом к1энк1э теплъхьэмэ къыгъэжъэнэу, джарэу жьыр стыры, тыгъэр мэжъажъэ. Самолетым тик1и аэровокзалым тызыч1ахьэм, къытпэгъок1ыгъэхэу къытажэхэу къыч1эк1ыгъ. Унэ гъэпсэфып1эм тыч1ащи, щай, кофе, псы чъы1э — хэти зыфаеу зыфи1уагъэр къыфахьэу т1эк1урэ зыдгъэпсэфэу тыщыси, зыщыдгъэпсэфи, ет1анэ хьак1эщым тащагъ. тыгъэм ицэкъэн тыщагъашхи, Ащ сыхьатихэ къык1ичыгъэу къухьэуцуп1эм тащагъ. Къухьэм иит1ысхьан к1ыхьэ-лыхьэ хъугъэ. Нэбгырэ миным къыщык1энэп ит1ысхьагъэр, ащ фэдизым япаспортхэр ауплъэк1у, мыхъурыр къырадзы... Сыхьатыр 23-рэ такъикъ 20-м (ар московскэ уахътэр ары, ежьхэм яуахътэ сыхьати 2-к1э ыуж къенэ) къухьэу «Капитан» зыфи1орэм тихьагъ, каютэхэр къытатыгъ, нэбгырэ т1урыт1у зэрыси пл1ырыпл1 зэрысхэри ахэтыгъ. Хьак1эмызэ Аскэрбыйрэ сэрырэ зы каютэм тызэдифагъ. А чэщ-зымафэу хым тызэрэщесыгъэм тызыгъэгумэк1ырэ 1офыгъуабэмэ татегущы1агъ... Сыхьатым къехъурэ тыщытыгъэу, тежьагъ, къык1элъык1орэ мафэм хэхьэгъагъ уахътэр. Чэщым ренэу тесыгъ, мафэми тесыгъ: тыдэк1э уплъагъэми хы, къухьэ ц1ык1уи къухьэ ини тапэк1и таужык1и къик1ырэп, табгъук1и тынат1эк1и зыпари тлъэгъурэп. А гъогу закъоу зи зэрымык1орэм, Алахьэм еш1, зыми имых гъогу закъом рык1онхэ фитэу щытыных фае. К1о, шыкур, хыр 1ас, тынч, иорхэр псыхъопс орым фэдэу шъабэх... Пчыхьэм фэк1уагъэу, сыхьатыр 22-рэ такъикъ 25-м Бенгъази тынэсыгъ. Нэгуш1охэу бысымхэр къытпэгъок1ыгъэх, шъхьак1эфэшхо къыддызэрахьэу бэдзэогъум и 3-м ичэщы щегъэжьагъэу и 7-м ипчыхьэ нэс, мэфипл1ым тагъэхьэк1агъ. 391 4. Къэралыгъо 1офыгъохэр. Мэулидыр. Бенгъази — анахь къэлэшхоу, Триполи хэбгъэк1ымэ, Ливием итыр ары. Къэралыгъом революциер зыщытек1уагъэм щегъэжьагъэу (1969-рэ илъэсым 1оныгъом и 1-м) ят1онэрэ къэлэ шъхьа1э ар аш1ыгъ. Хэгъэгум икъыблэ къушъхьэтхытыкоу Ч1ыгурытыхым (Средиземнэм) хэк1уатэрэм, хыт1уалэу Сидра зыфа1орэм инэпкъы къалэр 1ус. Тэ тиэрэ ыпэк1э я 5-рэ .л1эш1эгъум ар агъэпсыгъагъ. Ц1э зэфэшъхьафхэр къалэм и1эу къыхэк1ыгъ, джы ц1эу и1эр быслъымэн сыуфэу Бен Гъазие тыра1ук1ыгъ. Къалэм илъэшыгъэ епэсыгъэуи хьак1эщэу тызэрагъэт1ысхьагъэри хьак1эщ зэтегъэпсыхьагъ — жъогъуитф хьак1эщ. Ш1ык1э-гъэпсык1э дахи и1: 1ухьап1эм дэжь, унэ нэ1ум, каскаднэу къык1ичызэ гъуч1 плитэ зэик1хэу 1уш1ыхьагъэхэр унашъхьэм нэсэу дэк1уаех. Ащ къулэ к1ыхьэу зызыдзырэ уц шхъонт1э тхьэпэ жъгъэй пщэрхэр бэу-бэу готхэу техъыхьагъэу къек1ыхых. Ахэм тыгъэжъажъэр ауцэку, хьак1эщ ч1эк1ып1эр чъы1этагъэу, жьаоу аш1ы. А уц лъэпкъыр хьак1эщым ипчъэ1упи, иунэнат1и, иунэк1ыби алырэгъоу атеубгъуагъэм фэдэу ателъ. Нэбгырэ пэпчъ иунэ шъхьафы, унэхэр лъэшэу зэтегъэпсыхьагъэх, узэ1эбэк1ымэ, узыфаер зэк1э хьазыр (шъон пытэм нэмык1ырэ пстэури. Ар мыщ щы1эп) — дунэе джэнэт хьак1эщэу «Тибести» . Ишхап1и ащ нахь гъэш1эгъоныжь. Шхыныгъуабэ 1энэ к1ыхьэм те1эк1агъ: салат зэфэшъхьафхэмк1э 1энэ цыпэм къыщырегъажьэшъ, ахэм къак1элъэк1о щэм хэш1ык1ыгъэ пстэури, ащ ауж къек1ы лым (чэтыл, мэлыл, былымыл), хьаджыгъэм хэш1ык1ыгъэхэр, 1эш1у-1уш1у зэмыл1эужыгъохэр, хэтэрык1хэр, пк1ышъхьэ-мышъхьэхэр. У1охьэшъ, ор-орэу къиплъхьи ахэт, гощак1оу щытым 1апэ зыфэпш1ырэр къыпфырелъхьэ, 1анэу узыщышхэщтым псы зэмыл1эужыгъохэр тетых. Ят1онэрэу, ящэнэрэу уфаеми тэджи узыфаер къахь... Шхынхэм ахэтых щэкъуае, гуубатэ. Ц1э фэшъхьафхэр я1эх, ау адыгэ къежьап1э я1эу сш1ош1ы ахэм. Гуубатэм икъое дэлъык1и, ык1ы1ук1э зэблэдзыгъэ-зэтедзагъэу и1эхэри аукъодыек1э сыгугъэрэп. Ахэт тхьацум хэш1ык1ыгъэхэм щэламэм фэдэу хъурэе ц1ык1оу, 392 ау тэ тищэламэ фэдэу дагъэк1э гъэшъок1ыгъэу гъэжъагъэп. Хэт ыш1эра, зы лъэпкъым хэк1и адрэ лъэпкъым зыхахьэм, ащ фэдэ ш1ык1эу и1эр ч1инэгъэнк1и хъун. «Сыд ыц1эр мыщ?» с1уи, шхынгощэу шыт к1алэм Магирэ езгъэупч1ыгъэти, «Шам хьалыгъу» ра1оу ы1уагъ. Сегупшысагъ: «зыгорэк1э, Шамэ (Сирием) къик1ыжьыхи Ливием къэк1ожьыгъэ адыгэхэм «щэлам» а1уагъэмэ, ежь ливие арабхэм атхьак1умэ къызэриубытыгъэу «Щэламэм» ыч1ып1эк1э «Шам хьалыгъу» а1огъэна шъу1уа?» Шъыпкъэ дэдэмк1и, пш1эхэнэп: Краснодар краим губернаторэу илъэсит1о тетыгъэ Дьяконовым «шапсыгъ» къыфа1ощтыгъэп: «шапшуги» ы1ощтыгъ ык1и ытхыщтыгъ, арэущтэу къы1ози тхьамэтагъор зэрихьагъ, къы1ошъоу хъуным нэмысэуи тырафыжьыгъ. Ащ фэдэ тхьапша зынат1э 1ужъоу зытхьак1умэ кудагъэу, зыбзэгу цакоу щы1эр?! К1о, ахэр нэмык1 1офых. Гъомылэпхъэ 1офым ылъэныкъок1э, шъыпкъэр п1ощтмэ, хьак1эщэу «Тибести» и1анэхэр къалэжьыгъэх. Ау ушъагъэх. Бенгъази Ц1ыф ич1ыгу 1эпшъэ тынэ мышъхьахк1э зэрэтеплъэу, ахэр тлъапэ зэрэтетэгъэуцоу къыдгуры1уагъ, нафэ къытфэхъугъ ч1ыопсым (природэм) о зи емытэу, ау ежь къы1ыпхызэпыты зыхъук1э, ет1ани егъэзыгъэк1э къытепхы зыхъук1э, фэдэ пчъагъэк1э гъэлъэшыгъэу къызэ- рэпфызэк1эожьыщтыр. Нэужыми лъэбэкъоу тыдзыгъэм пэпчъ тлъэгъугъэм а гупшысэр къык1игъэпытыхьажьыгъ: тыдэк1э уплъагъэми пшэхъо шъоф, ежьежьырэу къэк1ыгъэр мэк1э дэд, ахэри лъэкурэхэу, шъхьэндэ лъэкъыцэ шъхьагох; лъэгонэ ч1ып1эхэм, хъотэшъо-т1опк1ашъоу шынэгъак1э зи1эхэм кедрэ чъыгхэм яхьыщырхэр, акацэм фэдэхэр, нэмык1 чъыг лъэпкъхэри лъэгэк1аехэу ык1и кошэ-кошэ зэбгъутхэу къащэк1ых, ау тэ «мэзы» зыфат1орэм фэдэ тлъэгъугъэп; шхъонт1эгъак1эу плъэгъурэ щы1эмэ – ар гъэт1ысыгъэу, зэпымыоу псы зык1ак1эхэрэр ары... Хьак1эщэу тызыч1эсым пальмэ чъыгхэр къегъэт1ысэк1ыгъэх, ахэм атхьэпэ зэгобзык1ыгъэхэр тхьачэт гъэутэкорэпщыгъэм ык1э убгъугъэ фэдэу, жьыф папк1эу мак1эу мэуалъэх; уц къулэ к1ыхьэхэу ч1ым щыцуахъохэу псык1э гъэшъок1ыгъэхэр шхъонт1э зэик1ых, ау адык1э — гъожьышэ-джэфышъу, къэлэ урамыбгъухэм 393 ащыгъэт1ысыгъэхэр ц1ык1ух, ахэри зырыз дэдэх ны1эп, целлофан пакетхэр жьым зэрелъасэх, къыптырелъасэх, уфэмысакъмэ «пл1ак1» 1оу къыонэпэшъоони ылъэк1ыщт, к1о, ос хъотым фэдэу тыдэк1и щызэрехьэх; пластмассэм хэш1ык1ыгъэ бэшэрэбхэр щыт1агъэхэу, ц1ыц1ыгъэхэу, уп1ышк1угъэхэу мыгъэзэжьэу зэфэдэк1э тетэкъуагъэхэу телъых... Хьак1эщэу «Тибести» икъэбзагъэрэ шъхьэк1эфагъэу изэтегъэпсыхьэгъагъэрэ, ахэлъэу тэ ащ тихэгъэгу ч1эт ц1ыфхэм ихьак1эщхэм апае тызыфяхъопсагъэхэм аужы, а хэк1 жъугъэхэр тымылъэгъужьыгъагъэхэмэ боу дэгъугъэм, ау сыдэу пш1ын, щы1эр — щы1: щы1эр олъэгъу, ащ е уегъэгуш1о е уегъэнэшхъэи, гухэк1 уегъэш1ы... Къалэм тыкъыхэк1ыжьыхи, тызызэ1ок1эжьыхэм, зэупч1ыжьыгъэхэм фэдэхэу, зэк1эми а зыр къа1уагъ – хэк1ым и1оф. Ти Мыекъуапэ икъэлэ гузэгук1и икъэлэ гъунэк1и икъэбзагъэ тырыгушхоу, тикъалэ ипащэхэм лъэшэу тафэразэу, ч1ымэ агъунэ тыщы1эу, мызэу-мыт1оу тырыгущы1агъ... Ау тибысымхэм ямыхьакъ яп1ол1эна, ятучани ябэдзэрш1ып1и уасэу аща1охэрэр хъущтых. Уасэмэ ахэзыш1ык1ырэ к1алэхэм зэра1уагъэмк1э, тэ титучанхэм сомэ 1500-к1э ащыбгъотыщт к1эко зэпылъхэм Ливием сомэ 500 щауас, шъоц1ыу к1акоу тэ титучанхэм сомэ 2500-к1э щащэфыхэрэм Ливием тэ тисомэ 1600 — 1800-рэ ауас..., хьаджыгъэ дзыоу кг 50 зэрылъым ливие динари 3 ыуас, нэмык1эу къэп1он хъумэ, 1 доллар ыуасэр. Уасэмк1э зы американскэ долларыр ливие динари 3-м фэдиз, ау долларк1э къыуащэхэрэп. Хьаджыгъэ дзыом динари 3 нахь ымыуасэу къызэрэта1уагъэр ш1омытэрэзэу Адыгэ Республикэм мэкъу-мэщымк1э ык1и гъомлапхъэхэмк1э иминистрэ игуадзэу Кушъу Алый ет1ани яупч1ыжьыгъ, тхылъып1эм тыритхи аригъэлъэгъугъ, зыгорэк1э динари 3-р зыуасэр зы килограммыр арымэ ы1уишъ, ау зэупч1ыгъэм ежь ыбзэк1э къы1озэ къытыритхагъ динари 3-р зыуасэр килограмм 50-р арэу зэрэщытыр. «Арэущтэу хьаджыгъэр щыпутымэ, тэ таущтэу коц ятщэщта мыхэм?» ы1уи Алый игуе-мыягъэ язэдэгущы1эгъухэм къыхэщэу ялъэхъани къы1уагъ. ыгъэуцугъэти, Нэужым къа1уагъ а дунэе упч1эр уасэу 394 щы1эмк1э коцыр ащэфэу, ау защэфыхэк1э къэралыгъом гук1эгъуш1агъэк1э ц1ыфхэм зэрарищэрэ уасэр джарэущтэу къыригъэ1ыхэу... Ыужырэ мафэм, бэдзэогъум и 5-м, Ливием идин ык1и икъэралыгъо 1офыш1эхэмрэ тэ ти Адыгэ Республикэ зэсэнэхьатэгъухэр, 1офыш1эхэмрэ, идин ык1и икъэралыгъо штаб-фэтэрэу къытатыгъэм щызэ1ук1агъэх. Ахэр зэхэщэгъэнымк1э 1эбэхъу Мыхьамэтрэ Цэй Аслъанрэ (адыгэ делегацием ипащэ) 1офыби аш1агъ, къадэхъугъэри мак1эп. Дин 1офыгъохэмк1э — Хьак1эмызэ Аскэрбый, Емыж Нурбый, экономикэм и1офыгъохэмк1э — Шэуджэн Ахьмэд, Мат1ыжъ Аслъан, Шъхьэлэхъо Юр, Ц1ык1у Аслъан, 1апыщ Азэмат; мэкъу-мэщ 1офхэмк1э — Кушъу Алый, Гощэкъо Ким; медицинэмк1э — Болэкъо Махьмуд; гъэсэныгъэмк1э ык1и культурэмк1э — Хъунэго Рэщыд, Емыж Руслъан, Кощбэе Пщымаф, сэры; туризмэмк1э – Хъот Заур; связымк1э — Чыназыр Январ ясэнэхьатэгъухэм зэ1ук1эгъухэр адыря1агъэх, тиреспубликэрэ Ливиемрэ зэфыщытык1э- зэпхыныгъэу зэдыря1эщтым егъэжьэп1эш1ухэр фаш1ыгъэх, тарихъымк1э апэрэу ащ фэдэ лъэбэкъухэр дзыгъэ хъугъэх. А къэралыгъо ык1и лъэпкъ 1офыгъошхом лъэныкъуит1ури 1эпы1эгъуш1у хъугъэх зэгуры1охэу зэдзэк1ак1охэу Шуеб хэлэжьэнхэмк1э (Хьаткъо) инэу Самир (ар зэдзэк1эк1о къодыягъэп, зэхэщэк1уагъ ык1и зещэк1уагъ, зэк1эмэ анахь 1офыбэ ипшъэрылъыгъ ык1и ыгъэцэк1агъ с1омэ сыхэукъонэпщтын), Устэ Аскэр, Пщыпый Ахьмэд (ар полиглот шъыпкъ), Ислъам (Гъонэжьыкъу) Магир. Хъухэрэ-ш1эхэрэр тиреспубликэ ис ц1ыфхэм къафа1отэжьынымк1э, арагъэлъэгъунымк1э хъупхъэу лэжьагъэх Къудаикъо Алыйрэ Чиков Александрэрэ. К1эк1эу къэп1он хъумэ, хэти икъэралыгъо пшъэрылъи илъэпкъ менталитети зыдаш1эжьэу, чэпхъыгъэу зек1уагъэх. Ар зымыуасэ щы1эп. Ащ уехъырэхъышэнэуи, утещтыхьанэуи шытыгъэп, ау муфтиеу Хьак1эмызэ Аскэрбый и1уагъэу, «ныбжьык1эу тигъусагъэхэр пе1эн дышъэ ыуасэхэу, хъупхъэхэу, нэутхэхэу» тызэрагъэрэзагъэр къэ1огъуай. Ащ къеушыхьаты узыщыгугъын ныбжьык1эхэр къызэрэтк1эхъухьэхэрэм... 395 Мы мэфэ ясэнэхьатхэмк1э дэдэм, щэджэгъоужым, зэбгырык1ыгъэх 1офш1эп1э куп-купхэу: Болэкъо гъэнэфагъэхэм Махьмуд — сымэджэщым, тэ — Хъунэго Рэщыд, Емыж Руслъан, сэры а1оу Махьирэ тизэдзэк1ак1оу Бенгъази дэт университетэу «Къариуныс» зыфи1орэм тыщы1агъ. Ливием еджэныгъэ-гъэсэныгъэм изыкъегъэ1этын лъэшэу щыпылъых. 1968-рэ илъэсым къэралыгъом щыпсэурэ ц1ыфхэм япроцент 73-м еджак1и тхак1и амыш1эу щытыгъ. 1969-рэ илъэсым революциер тек1уи, республикэр загъэпсым, ублэп1э еджап1эр зэк1эми къаухыныр хабзэу агъэуцугъ. Ублэп1э еджап1эм щегъэжьагъэу сыд фэдэрэ еджап1и ыпк1э хэмылъэу щеджэх. Тэ Совет хабзэм къытфихьыгъэу, анахь тызэрыгушхощтыгъэу къытфэмыгъэгъунагъэр Ливием ща1ыгъ... Университетым тызэрэк1ощтым щыгъуазэхэу, ректорыр япащэу профессор нэбгырэ 15 хъухэу къытажэхэу къыч1эк1ыгъ. Ректорым икабинет тыч1ащэнэу ежьэхи шъхьаем, актовэ залым тык1омэ нахьыш1оу а1уи, къытагъэгъэзэжьи, ащ тащагъ... университетым «Къариуныс» иректор еджэп1эшхом к1эк1эу къытегущы1агъ: 1955-рэ илъэсым университетыр зэхащагъ, факультетих (литературэмрэ искусствэмрэ, коммерческэр, экономическэр, юридическэр, инджылызыбзэм изэгъэш1эн, естественнэ ш1эныгъэхэр) и1, студент мин 22рэ щеджэ, 1офыш1эу 1700-рэ ч1эт, ащ щыщэу 700-р — докторых. Университетым «магистр», «доктор» зыфа1орэ ц1эхэр щаратых. Зэрэпсаоу къэралыгъом исоциальнэ-экономическэ, культурнэ щы1ак1э университетым ч1ып1эшхо щеубыты. Ректорым зэфыщытык1эхэм ик1эух гущы1э алъэныкъок1э къыщи1уагъ Ливиемрэ еджэным, Адыгэ культурнэ Республикэмрэ зэпхыныгъэу азыфагу илъыщтым я1ахь халъхьэу хэлэжьэнхэм ицыхьэ зэрэтелъыр, тиуниверситетхэм зэпхыныгъэш1у азыфагу илъы хъунымк1э гугъэп1э инхэр зэри1эр. Ащ ипэгъок1эу Хъунэго Рэщыди къэгущы1агъ. 396 — Апэу сэлам фабэ шъосэхы, — ы1уагъ Рэщыдэ, — сэ сшъхьэк1и, сигъусэхэм ац1эк1и. Мы еджап1эм тыкъызыч1ахьэм, лъэпэ мафэ къыч1этыдзэнэу, псауныгъэ пытэ шъуи1энэу, ш1оу щы1эр къыжъудэхъунэу тызэрэшъуфэлъэ1уагъэр джыри къэс1ожьы сш1оигъу. Тибысымхэм тафэраз мы еджэп1эшхом тыкъызэрэрагъэблэгъагъэмк1э. Тэ ш1эныгъэм тыфэлажьэ. Мы университетым ищытхъубэ зэхэтхыгъ, инэу тигуапэ тызэрэзэ1ук1агъэхэр. Тэри тыкъызыдик1ыгъэ Адыгэ Республикэм еджэп1э гупчэу тиуниверситет ит. Адыгэ къызе1уатэм къэралыгъо университетым ыуж хигъэунэфык1ыгъ ащ итарихъ к1эк1эу арапыбзэм Рэщыдэ изэгъэш1эн тиуниверситет зэрэщырагъэжьэгъагъэр, арапыбзэм икафедрэ къызэ1уихыным и1офхэр джыдэдэм зэрэзэрихьэрэр, ищык1эгъэ тхылъхэмк1э 1эпы1эгъу къытфэхъунхэу зэращыгугъырэр, студентхэм практикэ ахьынымк1э зэхъожьыхэзэ аш1ымэ зэрэдэгъугъэр. Сэри гущы1э заулэ сш1ыгъэ. Ижъык1э къыщегъэжьагъэу-типэсэрэ тятэжъхэр зэблагъэхэу, зэхахьэхэу, яфэмэ-бжьымэ зэтырихьэу зэрэщытыгъэр; араб поэзием ыпсэ къыпызыгъэк1эжьыгъэк1э алъытэрэ Махьмуд Сами альБарудиеу, «чэтэл1-къэлэмыл1» а1уи зэджагъэхэр (ыц1э къызесэ1ом къэнэгуш1уагъэх, зэраш1эрэр къахэщыгъ, ау ар зэрэадыгэр аш1эщтыгъэп), тилъэпкъхэр зэпэблагъэ хъунхэмк1э ащ ыц1э дышъэ лъэмыджэу зэрэщытым тызэрырыгушхорэр; тилъэпкъ тхыбзэ арап тхык1эм тетэу къызэрежьагъэр, ахэм непи ямэхьанэ нахь лъэшы зэрэхъурэр къыхэзгъэщи, тижъыхэм язэфыщытык1эу къагъэлъэгъуагъэу, осыетэу къытфыщанэгъэ зэкъошныгъэ зэфыщытык1эр тэ непэ щы1эхэм, дгъэпытэн, лъыдгъэк1отэн зэрэфаемк1э сигущы1эхэр сыухыжьыгъэ. Емыж Руслъан исэнэхьатк1э тарихълэжь, арыти, адыгэ мамлюкхэм яш1уш1агъэхэр къы1уати, адыгэ-араб зэфыщытык1эхэм ар зы к1оч1э лъэшэу зэрэхэуцорэр к1игъэтхъыгъ, зы дин зэрэдлэжьырэми тизэфыщытык1эхэр зэригъэпытэштымк1э тизэблэгъэныгъэ-зэфыщытык1эхэм к1отэнхэ фаем къыфэджагъ. гугъэ ин зэри1эр зызэрядгъэушъомбгъун, къы1уи, зэрэлъыдгъэ- 397 Университетым ипрофессорхэм ащыщхэри къэгущы1агъэх, ахэм ауж яректор к1эух гущы1э къыш1ыжьи, еджэп1эшхом зыщыдгъэгъозэнэу тежьагъ. Библиотекэмк1э едгъэжьагъ еджап1эм изыфэгъэнэ1осэн. Библиотекэр апэрэ этажым тет, наукэ зэфэшъхьафхэм атегъэпсык1ыгъэу унэ шъхьафхэр и1эх. Тхылъхэр сэнэхьат гъэнэфагъэхэм ялъытыгъэу мэк1аем телъых, ащ ек1уал1эшъ студентым зыфэе тхылъыр ежь-ежьырэу къыхехы, а ч1ып1э дэдэми къыгот 1оф зыщиш1эщтыр. 1офэу ыш1эщтыр зиш1ахэк1э тхылъыр егъэт1ылъыжьы къызыхихыгъагъэм. Адрэ сэнэхьатхэмк1и джащ фэд: библиотекэмрэ лэжьап1эмрэ зэготых, тетхи къытетхэжьи щы1эп. Мафэ къэс студент мини 3-мэ библиотекэм 1оф щаш1э... Илъэс 500 аныбжьэу библиотекэм 1эпэрытх тхылъхэр ч1элъых. Тхылъ гъотыгъуаехэри и1эх, художественнэ произведениехэри ч1элъых. Тхылъ гъотыгъуаер студентым мэфи 3 ип1алъэу ыхьын фит, джащыгъур ары тхыгъэ заш1ырэр... Тхылъыр шъхьафитэу ежь-ежьырэу студентым хихын, еджэн, 1оф диш1эн фитэу тяхъопсагъ. зэрэщытхэмк1э, Звукэ-техническэ еджэп1э амалэу аудиториер егъэджэнымк1э зэряхъоимк1э агъэфедэхэрэм якабинет я 3-рэ этажым тет. Видео-кассетэу 850-рэ, слайдэу мин 12, нэмык1хэри я1эх. Ау, Рэщыдэ къызэри1уагъэу, ахэм ащыщыбэхэр илъэс заулэ хъугъэу тэ тиуниверситетк1э жъы хъугъэ, 1эк1ыб тш1ыжьыгъэ. Урысыем тыкъызэрик1ырэр ыш1агъэти, илъэси 9 Харьков дэт университетым щеджагъэу, урысыбзэр дэгъоу ыш1эу Хьэсан Эль-Ашхаб къытэк1ол1агъ. Хьэсанэ къызэри1уагъэмк1э, адыгэ к1алэхэри университетым щеджэх, к1элэегъаджэми ахэт зы нэбгырэ, ау к1ожьыгъэх ядэжьхэм. Арыти, сиадреси къафыщысынагъ, амал и1эмэ письмэ къатхынэу сызэрялъэ1урэр ари1ожьынэу пшъэрылъ фэсш1ыгъ. Сыкъыгъэгугъагъ — хъурэм теплъын... Бэдзэогъум и 6-м, пчэдыжьым, мэулидым тызэрэк1ощтым зыфэдгъэхьазырыгъэу, тызежьэщтым тежэщтыгъ, ау унэм симык1ыгъэу телевизорым сеплъыщтыгъ. Спутник телеантеннэ я1эу, канал 42-мэ чэщи мафи зэпытэу 1оф аш1э. Диным ишапхъэхэм афэ1орыш1эзэ, ятелевидение къыгъэлъагъохэрэр къэбзэ-лъабзэх. Тхьамык1агъо, гухэк1 хэмылъэу арэп, 398 щы1эныгъэм икъинхэр, итхьамык1агъохэр ч1иухъумэрэп, ау джэголъагъэу, шъхьамылъытэжь, псэушъхьэ зек1уак1эу, он, ук1ын, ш1обзын, боевик хьэк1э-къок1э хабзэхэу 1эк1ыб кинематографием гъэры фэхъугъэу, ащ итхьак1эпсэу, ихэк1эу тителевидение къыгъэлъагъорэмэ афэдэ Ливием канал 42-у и1эм щыщ горэми къытырэп... Ары, джыри унэм сыкъимык1ыгъэу, «нэмык1 каналмэ сыд шъу1уа къатырэр?» с1уи пультым ынэхэм сате1унк1эмэ сык1озэ, каналэу «Дубай» (Араб Эмиратхэр ары ар зиер) къыридзагъ, ащ хэтэуи «адыгэ мэкъамэ къыхэ1ук1а ма мыщ?» зыфэп1ощтыр сыгу къихьагъэу, егупшысэгъу симыфэу адыгэ зэфэк1о къэшъо мэкъамэм зыкъи1этыгъ, адыгэ шъуашэк1э фэпагъэхэу адыгэ пшъэшъэ ищыгъэхэр, къэгъагъ къызэ1ухыгъак1эм фэдэхэу, пк1ырапк1ынэхэу пчэгум къисыхьагъэх, ахэм къак1элъэк1о адыгэ цыемэ хьазырыр къатепш1ык1ут1ук1эу, хъурышъо пэ1о лъагэхэм нэгур сурэт яхъул1эу, щазымэ шъэбэ ш1уц1эхэр лъэпэпц1ыихэу, ялъэпэзэблэхъушъут нэм къымыубытэу, а1эхэм тамэу зыращэу, мэхъыехэми умыш1энэу к1алэхэр пшъашъэхэм къалъесых... «О-уи-уиу, хъурэр сыд шъыу?», – сэр-сэрэу сымакъэ 1оу с1уагъэ. Сыкъэтэджыгъ, сыгу бгъэм дэфэжьырэп. Адыгэр щы1, ымакъэ дунаим щэ1у! Лъэпкъым илъы гъуатк1оу, тыдэми лъэпсак1э горэ щидзыгъахэмэ, зыщыщ адыгэ лъэпкъыр ыгъэгъуащэрэп. Ыгъэгъуащэрэп, ышъхьэк1э зэрар хихыщтми. Шъыпкъэ, щы1эх яни яти ащэнхэу ежь ышъхьэк1э федэ хихыщтмэ: 1энат1, мылъку, такъикъ тхъагъу... Ащ фэдэхэм лъэпкъыр къырадзэна?! Хьау, ащ фэдэхэри зэрэщы1эхэр тэш1э. Тэ зыфат1охэрэр тыдэ щы1эми, сыд фэдэ ч1ып1э ифагъэми адыгэу къэнэжьхэрэр ары... Ары, къеш1эхэрэр пчэгум тесык1ыжьыгъэх. Бзылъфыгъэ ныбжьык1э лъэгъупхъэ, нэгуфэу, шъхьац шхъомчышъо-ш1уц1ашъоу, нэгъунджэхэр к1элъэу, ынэгу нэфынэ къык1ихэу, к1элэц1ык1у к1элъырысэу телевизорым къыридзагъ. Ащ арапыбзэк1э къе1уатэ, къы1уатэрэм «черкес», «Кавказ», «Саусэрыкъу» зыфи1орэ гущы1эхэр бэрэ къыхафэх. «Саусэрыкъор» тэ адыгабзэк1э къызэрэт1орэм фэдэкъабзэу къе1о. Зэрымыры сыхъугъэу седэ1у 399 сыщыт. Стхьак1умэ изакъоп, спкъышъол зэрэпсаоу зэлъиштагъ, лъэпкъыгъэ электроток маш1ом с1эпкъ-лъэпкъхэр зэлъак1угъ... 1эк1э ш1ыгъэ сурэтыжъхэр бзылъфыгъэм къегъэлъагъо, еу-еу ы1оу, зэпымыоу, зэш1уанизэтени хэмытэу къе1уатэ. Ащ фэдизым гур пигъэтк1ук1эу, шъабэу-шъабэу 1эш1оу-1эш1оу «Мерэмыкъом иорэд» зыфи1орэм иорэдышъо макъэ к1эт... Къалэу Амман ыц1э къыри1уагъ, къалэр къыгъэлъэгъуагъ. Къыухыгъэн фай с1озэ, шыудзэ адыгэ шъуашэк1э фэпагъэу, 1ашэр къяблэблэхэу къэлъэгъуагъ. Фэжъу-жъот макъэр ахэ1ук1ы, еужьырэу къэзэрэфых, шхончыхэр лъагэу дадзые, быбым хэтэу къаубытыжьы. Дзэк1ол1мэ ашъхьэ лъагэу 1этыгъэ, апкъхэр гранит псыхьагъэу гъэчъыгъэх, ялъэпкъыгъэ маш1о къашъхьарехы, анэгу къык1елъэсык1ы. Яшыхэми ашъхьэхэр гъэк1ыгъэх, ясэкухэр загъорэ уалъэхэзэ, къыдэбыбаех, ак1эхэр утысэу жьым зэрехьэх, яонэгухэм атесхэм ахэлъ лъэпкъыгъэ маш1ор ежьхэми зэхаш1эу, яшылъабжъэхэр пхъэк1ычэ жъынчхэу къэзэрэхьых... Ащ фэдизым орэд мэкъэмэ шъабэр мак1эу, зэхэпх къодыеу к1этэу, бзылъфыгъэм къе1уатэ, къе1уатэ. Аузэ, къыухыгъ адыгэ 1офыр. Нэмык1 лъэпкъхэм ящы1ак1э икъэ1отэны зыфегъазэм, ахэми т1эк1урэ сяплъыгъ, ау тэтыехэм афэдэ хъуна?! ...Сик1ынэу сежьэгъэхагъэу, каналхэр зэрэсыуплъэк1угъэхэмк1э сызыфэрэзэжьэу, а бзылъфыгъэми телевизионнэ станциеу къэзытыгъэми Тхьэ сафелъэ1угъ ш1оу щы1эр зэк1э къадэхъунэу. А синасып сызэримык1ыгъагъэр, ащ сэ зэхысигъэш1агъэр жабзэм къыхьырэп, гум ыч1э ит1ысхьэгъэ гууз пцаш1оу ичъыхьагъэу илъыгъэр к1оц1 нэпс жъуагъэм ыгъэтк1уи, къызыдыхищыгъ, бзыуцыф бзыим фэдэу, жьым септымэ сихьынэу сыгук1э псынк1э сиш1ыгъ. Радио-телекъэтыныр тэрэзэу бгъэпсымэ ащ катарсисыгъэ (гур зыукъэбзырэ) к1уач1эу хэлъыр зэрэлъэш дэдэр къыушыхьатыгъ а къэтыным... Слъэгъугъэм, зэхэсхыгъэм, зэхэсш1агъэхэм сахэтзэ, пщэгъо чыжьэхэм къахэсык1ыхи, гупшысэ зэтек1хэр шъхьэм, гум къигъолъхьагъэх... Щыгъыныр чъы1эм зыщаухъумэнэу ары апэм къызэрежьагъэр. Нэужым ук1ытэри къыхэхьагъ. Ахэм ауж дэхэгъэ-зэгъэфэгъагъэмк1э зэнэкъокъу 400 зыхалъхьагъэр, джырэ лъэпкъ шъуашэхэм къазэрэнэсыгъэхэр... Ярэби, тэ зэрэтием паеп, ау, адрэ лъэпкъ шъуашэхэм ялъытыгъэмэ, сыдэу дэхэ дэда мы тиадыгэ лъэпкъ шъуашэ?! Аукъодыеп ны1а Лениныр ащ поэтическэ костюмк1э зэреджагъэр?! Адыгэм ипсэуп1и дахэу, къабзэу, ащ адиштэу яц1ыф напи, я1эпкъ-лъэпкъи, язэхэтык1э-гъэпсык1и зэгъэфагъэу, къахэхьэгъэ зек1ол1хэм агъэш1агъощтыгъэу, джыри агъэш1агъоу щыт ц1ыф лъэпкъым к1одык1ае къыфэзыгъэк1огъэ пыир сыдэу жъалымэ дэд, сыдэу шъхьасынчъэ дэд?! «Дунаир дэхагъэм къыгъэнэжьыщт» а1о. «Жъалымэр къэзыубытын щы1эп», ащ нэмык1 зэфэхьысыжь пш1ын плъэк1ыщтэп адыгэмэ къяхъул1агъэр зыплъэгъурэм... Ары, каналэу «Дубай» адрэ пстэухэм анахьэу сыгук1э лъэшэу пэблагъэ сыхъугъ, адыгэмэ яхьыл1эгъэ къэтынэу ыш1ыгъэм пае гуфэбэныгъэ ялыеу фэсш1ыгъ. Нэужыми уахътэ си1э къэс ар къэзгъотыщтыгъ джыри адыгэ къэтын ыш1ымэ с1озэ... ...Пчэдыжьышхэ ужым мэулидым тежьэнэу а1огъагъ шъхьае, хэт ыш1эра хэхъухьагъэр, щэджэгъуашхи тш1ынэу игъо тифагъ... Уахътэр имы1эжьэу техьэ-тек1. мэхъу, Тыгъуасэ тыгъуасэ агъэлъап1эщтыгъэм непэ ч1а1ул1эщтыгъэу, уасэ зышъхьэ къызэрамыгъэ1этыщтыгъэм непэ тетыгъор еубыты. «Быслъымэн диныр алэжьы, аш1ошъы мэхъу» а1озэ, тапэк1э ц1ыфхэр агъэк1одыгъэх, джы къа1этыжьы... Шъыпкъэ дэдэмк1э, коммунизмэм иидее къаргъохэм ислъам диным и1ахьышхо ахэлъ. Ары пэтзэ, псэхэх утын рихызэ къыхьыгъ. Джы, мары, Урысые Федерацием исубъект пчъагъэхэм, Москва къарык1ыгъэхэу ц1ыфхэр мэулидым хэлажьэх. «Мэулид» ы1омэ, пегъымбарыр къызыщыхъугъэ чэщыр ары къик1ырэр. Ар мыгъэрэ илъэсым бэдзэогъум и 6-гъэу чэщым тефэ. А мэулид мафэу быслъымэнхэм ямэфэк1ышхор Эль-Бейда зыфи1орэ псэуп1эм щаш1ынэу рахъухьагъ. Ащ дэжь пегъымбарым игъусагъэу, фэшъыпкъагъэу Аль-Ансари Руойфигъ Сабыт ибн икъэ щылъ. А ч1ып1эр ч1ып1э лъап1эу алъытэ. 401 Эль-Бейда къыблэ лъэныкъомк1э нахь щы1эу хы нэпкъым 1ус, Бенгъази километрэ 200 фэдизк1э пэчыжь — чыжьэк1ай тызыдэк1ощтыр. Сыхьатыр 14-рэ такъикъи 10-м (московскэ уахътэмк1э) автобуск1э тежьагъ. Сыхьати 4-рэ ныкъорэ фэдизырэ тытетыгъ гъогум: машинэр, гъогурык1охэр гъогум тефэжьыщтыгъэхэп, зэбгъук1уап1э имы1эу зэтенэхэу бэрэ къыхэк1ыгъ. Сыдэу щытми, ук1озэпытымэ унэсынба, тэри тынэсыгъ ЭльБейдэ. Сыхьат псаурэ тыщагъэтыгъ автобусым тыкъырамыгъэк1эу. Апэрэ купэу мэулид зыш1ыгъэхэр 1умык1ыжъыхэу укъик1ыни ч1ып1эу агъэхьазырыгъэм уч1эхьани плъэк1ынэу щытыгъэп: къамзэгу такъэм нахьи иахь щызэблэк1ых ц1ыфхэр, ц1ыф лъэпкъ зэфэшъхьафхэр. Мэулидш1ып1эм тежьагъ: ц1ыфыр жъугъэшъ — жъугъэ, къыхахъо нахь, хэк1ырэп. Дзэк1ол1хэм автоматхэр а1ыгъхэу метрэ зырыз горэхэр азыфагоу щытых. Ахэм таблэк1ыгъ т1озэ, ет1ани тызыдэк1орэ лъэныкъом хъураеу къеуцок1ыхэу джыри сатыр рек1ок1ы, джыри, джыри — сатыриблэу зэк1оц1ытых. Япрезидент, Муамар Къаддафи къэк1онэу арышъ, сакъынхэу япшъэрылъышху. Мэулидыр зыщаш1ыщтым тыч1эхьагъ: метрэ 300-м ехъущт ик1ыхьагъэ, метрэ 200 — 250-рэ фэдиз ишъомбгъуагъ. Джащ фэдизым ц1ыфыр зэрэч1аф: зы метрэм нэбгырит1у-нэбгырищ зэдытет, метрэныкъо горэм емыхъоу азыфагу илъыр зэк1эужы итых, гурытымк1э нэбгырэ мин 25-м къыщымык1энэу къитыдзагъ. Апэрэ купыри ащ фэдизыгъэу а1уагъ. Лъэпкъ зэфэшъхьафэу хэтыр къэпчъыгъуай: ш1уц1и, фыжьи, гъожьи — зэк1, зэк1. Лъэпкъ пэпчъ ынэгук1и ишъуашэк1и зэфэшъхьафых. Аужыпкъэм, нэмыцэу быслъымэн диным ихьагъэу, щэгъогогъо хьаджэ ыш1ыгъэу ты1ук1агъ, нэ1уасэ тыфэхъугъ. Вепцен Геленталь (ары ащ ыц1эрэ ылъэкъуац1эрэ) Абдель-Хьафиз зыфиусыжьыгъэу ислъам диныр елэжьы. Ишъхьэгъуси, ыкъорэ ыпхъури ислъам диныр аштагъ, алэжьы. Мызыгъогум ежь изакъоу мэулидым къэк1уагъ. Китаим, Камбоджэ, Индием, Испанием... — къызыдимык1ыгъэхэр нахь къэпчъыгъош1у хъунк1э сенэгуе... Мэулидым къэралыгъуи 127-мэ къарык1ыгъэ ц1ыфхэр щы1агъэх. Ахэм ахэтыгъэх дин 1офым пылъи, нэмык1 общественнэ организациехэм 402 ахэтхэри, къэралыгъо л1ык1охэри. Къэралыгъо 1офыгъок1э къэк1уагъэр делегацие 23-рэ хъущтыгъэ. Тэ тиадыгэ делегацие къэралыгъо 1офыгъомк1и дин лъэныкъомк1и зэхэтэу зы делегациек1э к1уагъэ... Ащ фэдиз лъэпкъ зэфэшъхьафэу зэ1ук1агъэхэр зэ1угуш1охэу, шъхьэк1афэ, лъытэныгъэ зэфаш1эу зэрэзэхэтыгъэхэм ислъам диным лъэк1 ин зэри1эр, лъэпкъ зэфэшъхьафхэм зык1ыныгъэ ахэзылъхьэрэ к1уач1эу зэрэщытыр нафэ къытфиш1ыгъ... Бэк1аерэ нэмазыр рамыгъажьэу пэлъыгъ, ежагъэх Къаддафи къэк1оным, ау къэсыгъэп... Нэмазыр аш1ыгъ, дыуахь лъап1эхэр орэдышъом илъхэу (концерт ш1ык1эм тетэу) къа1уагъэх, л1ык1охэр къэгущы1агъэх. Чэщым сыхьатыр т1ум такъикъ 30-к1э дэхыгъэу Адыгэ Республикэм имуфтиеу Хьак1эмызэ Аскэрбый гущы1э къыратыгъ. Аскэрбыи к1элэегъаджэу илъэсыбэрэ 1оф ыш1агъ, партийнэ организацием ипащэу, общественнэ 1офыбэмэ ахэлажьэу, ахэхьак1и, ахэк1ыжьык1и зыш1эрэ ц1ыф. Ижабзи шъхьафит, ы1ощтыри зэри1ощт ш1ык1эри еш1э. Ш1уфэс сэламыр 1эятэк1э къыригъажьи, адыгабзэк1э дэгъоу, дахэу, зэк1ужьэу, мэхьанэмк1э ушъагъэу, псэлъэш1у къыш1ыгъ. Нэмык1эу къэгущы1агъэхэм атек1эу, тэджыгъэри къэуцужьыгъэу, гущы1эрэмэ ажи агъэт1ылъыгъэу едэ1угъэх Аскэрбыи. Арэущтэу зэрэхъугъэм Гъонэжьыкъо Магири и1ахь хэлъ. Аскэрбыи къы1орэр Магирэ зэридзэк1ыжьыщтыгъэ. Аскэрбый къы1уагъэхэм поэтическэ псалъэм фэдэу ч1ып1абэ ахэтыгъ, Магирэ къызэтеуцо имы1эу ымакъэ нахь лъэш хъузэ, а к1элэ п1ок1э од ц1ык1ур ары п1оу умыш1эжьынэу, мэкъэ зак1э хъугъэу, бгъэгъэ гъэ1эгъэ иныр зэлъи1ыгъыгъ к1эзэзэу. Аскэрбыи ипсалъэ къыухыгъ, къыухыгъ Магирэ изэдзэк1ыжьыни, ау ц1ыфхэр джыри щытыгъэх а макъэм магнит к1уач1эу хэлъэу зэлъызык1угъэхэм ы1ыгъхэу... Шейххэр къык1элъырыхьэхэти, Аскэрбыи ы1апэ къаубытыщтыгъэ, Къык1элъырыхьагъ, 1апл1 зэ1угуш1охэзэ, зэк1элъырык1ыжьыщтыгъэх. къырищэк1ыгъ нэ1уасэ быслъымэнэу Абдель-Хьафизи (Вепцен Геленталь)... тфэхъугъэ нэмыц 403 Адыгэ псалъэр щы1угъ дунаим тет быслъымэнхэм язэ1ук1эшхо, язэ1ук1э лъап1э, пегъымбар Мыхьамодэр къызыщыхъугъэ чэщ лъап1эм фэгъэхьыгъэ зэ1ук1эм. Мэулидыр зэрэк1уагъэр нэужыми пчъагъэрэ къатыжьыгъ, адыгэ макъэр дунаим щы1угъ, щы1угъ «сыадыг» зы1орэм ыгу къы1этэу... Мэулидым Къаддафи къызэрэмык1уагъэр, къэралыгъом ипащэ зэрэтымылъэгъугъэр лъэшэу тыгу къеуагъ. Къызык1эмык1уагъэр зыфэтхьын тымыш1эу щытыгъ, ау чэщым телевидением къытыгъ ылъэгуанджэ операцие зэраш1ыгъэр. Ары пэтзэ ят1онэрэ мафэм километрэ миным ехъу къызэпичи Эль-Бейдэ къак1уи, ц1ыфхэм къа1ук1агъ. Тэ тык1ощтэу а1озэ, мэфэ реным тежагъэу тымык1оу тыкъэнагъ, а зэ1ук1эгъу гъэш1эгъоным тэ тимылажьэу тыхэныгъ… 5. Тынэ так1ыбэу тыкъэк1ожьыгъ Адыгэхэр Ливием щы1эу зэра1уагъэр ары сэ сшъхьэк1э анахь сызыкъудыигъэр. Бенгъази тучан «Черкес» тетхагъэу дэт а1уи, Емыж Руслъан, Магир, сэры а1оу тылъыхъуагъ, тылъыхъуагъ, ау къэдгъотыгъэп. Къэдгъотыгъэк1и а мафэхэм тучанхэм ащыщыбэмэ 1оф аш1эщтыгъэп. Арэп 1офыри. Рэхьатыгъо къысэзымытырэр нэмык1. Сыд фэдэ гук1уач1а хэлъыр а ц1ыфэу зыхэсхэм ащымыщэу, лъэгук1этын зафимыш1ымэ ащыт1эным щымыщтыхьэу, гушхоу, илъэпкъ рыпагэу, итучан зилъэпкъыц1э тезытхагъэр? Ай-ей-гущ, ащ фэдэу адыгэ пстэури ялъэпкъ рыгушхохэу, ядэгъугъэк1э, яш1угъэк1э щысэтехып1э зэрэхъуным пылъхэу, ашъхьэ алъытэжьэу хъугъагъэхэемэ... 1эбэхъу Мыхьамэти мызэу-мыт1оу ет1уагъ адыгэмэ, амал и1эмэ, та1уигъэк1энэу. Та1уигъэк1энэу тыкъыгъэгугъагъ, ядэжь, Триполи, тыригъэблэгъэнэу, ащ тык1о зыхъук1э адыгэхэр зыщыпсэурэми тыдэхьанэу, ау, енэгуягъо, зэк1э зэщызыгъэкъуагъэр, Триполи тымык1онэуи, адыгэ псэуп1эми тадэмыхьанэу зык1эхъугъэр, Къаддафи къехъул1агъэр арын фае... 404 Сыдэу щытми, адыгэмэ та1ук1энэу тинасып къыхьыгъэп. Къызэра1уагъэмк1э, Мисурата зыфа1орэ хэкум (Ливием зэк1эмк1и хэкуи 10 ит, ахэм зэу ащыщ адыгэхэр зыщыпсэухэу зыфа1уагъэр, анахь хэку зэтегъэпсыхьагъэмэ ащыщ, Триполи хэкум икъыблэ лъэныкъок1э къыгот) адыгэ унэгъо мин 35-рэ исэу ары. Гурытымк1э нэбгырэ тфырытфэу плъытэмэ унагъор (ащ нахь мэк1эщтхэп унагъо пэпчъ арысыр, къэмыхъузэ ясабыйхэр ахэм аук1ыжьырэп. Ащ изакъоми ислъам диным иш1уагъэ зэрэгъунэнчъэр гъэнэфагъэ!) а хэкум нэбгырэ мини 175-рэ нахь мымак1эу исыщт. Ау «ары» т1онэуи, «арэп» т1онэуи тш1эрэп, та1ук1агъэп, тлъэгъугъэхэп. 1эбэхъу Мыхьамэт Дунэе Адыгэ Хасэм изэфэс къызэрэщи1уагъэмк1э (арары унэгъо мин 35-рэ ис зы1уагъэри), а адыгэхэр илъэс 481-к1э узэк1э1эбэжьымэ, Египтым къик1ыжьыгъэхэу ары. Ащыгъум, щэч хэлъэп, ахэм адыгабзэ зэрамыш1эжьырэм. Ау ащ нэмык1 лъэныкъуи и1 а 1офыгъом. Я ХVI-рэ л1эш1эгъум щегъэжьагъэу Тыркуем итетыгъо Ливием щигъэуцуи, 1912-рэ илъэсым нэс, Италием тырехыфэ нэс, ы1ыгъыгъ. Ау а тетыгъор къе1ыхэу къыхэк1ыгъ ык1и 1711-рэ илъэсым щегъэжьагъэу 1835-рэ илъэсым нэс хы 1ушъом 1улъэшъогъэ т1эк1у горэхэр ары ны1эп Тыркуем ы1э илъэу къэнэгъагъэр. Ау нэужым, я ХIХ-рэ л1эш1эгъум ыгузэгухэм итетыгъо ащ ят1онэрэу щигъэпытэжьыгъ. Енэгуягъо ар адыгэу яхэкужъ рафыгъэхэу, осэнчъэу зэол1 лъэшхэр къызы1эк1эфагъэм ыгъэфедагъэхэк1э. Арэущтэу Тыркуем итетыгъо ыгъэпытэным пае адыгэхэр ыгъэк1уагъэхэмэ, ащыгъум япл1энэрэ л1эужэу Тыркуем исхэм ахэр ялэгъух, адыгабзи аш1эу щытынк1и хъущт. Ахэр зэк1эри нэрышэ-гурышэх, зытетыр тш1эным пае ахэхьэгъэн, зэгъэш1эгъэн фае... Зыгорэ зыш1эн тш1ош1эу хьак1эщым ч1этэу тызэупч1ыгъэм къыти1уагъ: «Марыба, мо щыт таксистыр черкес». Магир тигъусэу к1алэм тек1ол1агъ, ш1уфэс етхи, тилъэгъун ет1уагъ. «Тэ, — ы1уагъ ащ, — тыараб лъэпкъ, ау адрэхэм татек1ы. «Черкесэп» тэ къызэрэтаджэхэрэр «саркас» нахь». Къэ1уак1эхэр зэте1ук1ын зэрилъэк1ыщтыр, «черкес», «керкес», «керкет», «чаркасы», «саркасы» а1озэ къызэрэтпытхыхьагъэхэр зетэ1ом, 405 «ащыгъум, нахьыжъхэм неущы шъуа1узгъэк1эн нахь, сэ сш1эрэп» ы1уагъ к1алэм. К1алэр къопц1э дэдэп, нэгуф хьазыр, «адыгэ к1ал» п1он нахь, нэпэмык1эп. Ау нахьыжъхэм та1ук1эн тлъэк1ынэу щытыгъэп — пчыхьэм сыхьатыр 21-м тыкъежьэжьынэу щытыгъ... Джащ тетэу тынэхэр так1ыбэу тыкъэк1ожьыгъ... Гъэз. «АМ», 1998, 4.08; 6.08; 11.08; 12.08. 406 ЛЪЭПКЪ Ш1ЭЖЬЫМ ИЛЪАГЪОХЭР Чъэпыогъум и 4-м щегъэжьагъэу и 6-м нэсэу, мэфищым къык1оц1 адыгэ республикищымэ – Адыгэ, Къэбэртэе-Бэлъкъар ык1и КъэрэщэеЧеркесым яхудожественнэ, литературнэ творческэ ык1и научнэ гъэхъагъэу я1эхэм хэгъэгум икъэлашъхьэу Москва щыпсэурэ ц1ыфхэр нэ1уасэ щафаш1ыгъэх. Зэ1ук1эгъубэхэр щы1агъэх, ахэмэ ц1ыфыбэхэр ахэлэжьагъэх. Адыгэ культурэм и Мафэхэу Москва щырек1ок1ыгъэхэм гурышэгупшысэ лъагэхэр къагъэущыгъэх, гугъэ инхэр гум къыща1этыгъэх, щы1эныгъэм итехьэ-тек1 афэтш1ыжьэу таш1ыгъ. афэозыгъэш1ырэр, зэмыл1эужыгъуабэхэм Ет1ани хэ1этык1ыгъэу а ик1эрык1эу хъугъэ-ш1агъэхэм зигугъу къэш1ыгъэн нахь фаер уасэ уасэ Адыгэ, Къэбэртэе-Бэлъкъар, Къэрэщэе-Черкес зэкъош республикищмэ зэгъусэхэу, зэхэтхэу як1оч1э зэхэлък1э апэрэу ащ фэдэ къэралыгъо 1офыгъошхор зэрэрагъэк1ок1ыгъэр ары. Щэч хэлъэп, ащ лъэпкъхэр зэфещэх, зык1ыныгъэзэкъошныгъэр егъэпытэ, зэгуры1оныгъэ-зэдегъэштэныгъэм ылъапсэ щылычпытагъэ хелъхьэ… Тэ ти Адыгэ республикэк1э нэбгырэ 230-рэ Мэфэк1ым хэлэжьэнхэу Москва к1огъагъэх. Къэбэртэе-Бэлъкъарми, Къэрэщэе-Черкесми, джащ фэд, лъэпкъ культурэхэм язытет, лъэпкъ литературэхэм ык1и искусствэхэм ягъэхъагъэхэм хэгъэгум икъэлэ шъхьа1э щыпсэухэрэ ц1ыф жъугъэхэр ащагъэгъозагъэх. Теубытагъэ хэлъэуи къэт1он: республикэхэм къадэхъугъ ямурад – лъэпкъ тарихъым, лъэпкъ гушъхьэлэжьыгъэм, лъэпкъ 1эпэ1эсэныгъэм абгъубэхэмк1э гъэхъагъэу ти1эхэр къыра1отык1эу тихэгъэгу икъэлашъхьэ дэс ц1ыфхэм бэ къафагъэлъэгъуагъэр. Мэфэк1ыр зэрэк1уагъэр тигъэзетхэм игъэк1отыгъэу къыра1отык1ыгъ. А пстэухэм тахэмыхьажьэу, зигугъу къамыш1ыгъэ лъэныкъуит1о шъуна1э тешъозгъэдзэнэу сыфэягъ. Ар республиканскэ тхак1охэмрэ Мэфэк1ым зэрэхэлэжьагъэхэр ары. библиотекэмрэ адыгэ 407 Изобразительнэ ык1и декоративнэ-прикладной искусствэмк1э Адыгэ, Къэбэртэе-Бэлъкъар ык1и Къэрэщэе-Черкес республикищымэ явыставкэу къызэ1уахыгъэм тагъэш1ыгъэ гупшысэ зэтек1ыбэхэм тахэтэу сыхь. 15-хэм Урысые къэралыгъо заджэщтыгъэхэр библиотекэм ары) (нахьыпэм тыкъэк1уагъ. Мыщ Лениным ыц1эк1э къыщызэ1уахыгъагъ республикищми ащыхаутыгъэ тхылъхэм явыставкэу «Егъаш1эми Урысыем тыригъусэщт» зыфи1орэр. Я 3-рэ этажым тет актовэ залым узыч1ахьэрэм Адыгэ Республикэ библиотекэм ыгъэуцугъэ тхылъ мэк1эе мыиным апэу у1ок1э. Ащ тхылъ хэшыпык1ыгъэхэр телъых. Ахэмэ къахэщых ашъок1и, я1ужъуагъэк1и «История адыгейской литературы» зыфи1оу томищы хъоу Адыгэ научнэисследовательскэ институтым 1999 – 2005-рэ илъэсхэм къыдигъэк1ыгъэхэр. Ц1ыфыбэхэр 1охьэх, нэк1убгъохэм арэчъэхэшъ, 1оуцох, тхылъхэр тхылъыр къызэдахых, зэгуап1ожьышъ гук1э-нэк1э тырагъэуцожьы. Нэгуш1охэу атезэрэгъэгущы1эх… Актовэ залым узик1ык1э, ащ къыпыт унэм уехьэ. Ащ идэпкъхэм зэфэдэк1э аготэу, зэкъош республикищми къыхаутыгъэ тхылъхэу къащагъэхэр зытет мэк1аехэр рек1ок1ых. Адыгэ республикэ библиотекэм имэк1аехэм выставкэу къызэ1уахыгъэм ызыныкъо нахьыбэр аубыты. Ти Республикэ илъэпкъ библиотекэ идиректорэу С.А. Къатыр, краеведческэ ык1и лъэпкъ литературэм яотдел изаведующэу С.Х. Мыгур, организационнэ-массовэ 1офш1эным иотдел ипащэу С.А. Кощэгъур, республиканскэ библиотекэм ибиблиотекарь шъхьа1эу Ф.А. Пэнэшъур ык1и нэмык1хэр пшъи, гъэпсэфи ямы1эу къэгъэлъэгъуап1эр зэрагъэзэфагъ. Ц1ыфы жъугъэхэм алъы1эсыным фэгъэхьыгъэ 1офыгъохэр емызэщыжьхэу агъэцэк1агъ. Лъэкъохэгъэуцуап1э имы1эжьэу унэм ц1ыфыр изыгъ. Тхылъ горэм, е 1офыгъо гъэнэфагъэ горэхэм яхьыл1агъэу упч1эхэр ц1ыфхэм къа1этымэ, ащ иджэуап упк1эпк1ыгъэу, зэхэугуфык1ыгъэу библиотекэм и1офыш1эхэм аратыжьы. Алъэгъугъэм, яупч1эхэм яджэуапэу къаратыжьырэхэм ц1ыфхэр ыгъэразэхэу, нэгуш1охэу, чэф макъэр ахэ1ук1эу зэрэгъэгущы1эх. Зэшъхьак1э ц1ыфхэр къэ1эсагъэх. Тхылъ хэутыным, 408 къыдэгъэк1ыным республикэхэм 1офыр зэращек1ок1хэрэр, гъэхъагъэу я1эхэр къа1отагъэх, ц1ыфхэм ягу1этыгъэ-гуш1огъуагъэ къахэщэу гущы1эхэр къаш1ыгъэх… Ащ ыуж, сыхьатыр 15-рэ такъикъ 30-рэхэм адэжь, актовэ залым къагъэзэжьы. Республикищмэ ятхак1охэр Урысые Федерацием итхак1охэм я Союз иправление хэтхэм а1ук1агъэх. Мыщ хэлэжьагъэх Урысыем итхак1охэм я Союз иправление иапэрэ секретарэу Г.И. Ивановыр, А. Парпара, М. Зубавинар; адыгэ тхак1охэм я Союз итхьэматэу И. Мэщбаш1эр, тхак1охэу К. Щаш1эр, Р. Мамыир, Т. Дэрбэр, Ч. Мурат, С. Хъунагор, Е. Саловыр, Ш. Къуир, А Шъхьэлахъор; Къэбэртэе-Бэлъкъар республикэм итхак1охэм я Союз иправление итхьэматэу А. Сазаевыр, тхак1охэу Х. Къауфэр, Хь. Тхьазэплъыр, Б. Бештэкъор; Къэрэщэе-Черкес республикэм итхак1охэм я Союз итхьэматэу Л. Бэчыжъыр ык1и ахэм анэмык1хэри. Урысадыгэ зэфыщытык1эхэм якъигъэлъэгъук1ын-къи1отык1ын 1офхэр тиадыгэ литературэ зэрэщызэш1уахырэр игъэк1отыгъэу къыщи1уагъ Мэщбаш1эм ипсалъэ. Ащ ежь зэрэхэлажьэрэри, а темэм икъызэ1ухынк1э тхылъэу ытхыгъэхэми ягугъу тхэк1ошхом къыш1ыгъ. Сэ сипсалъи къыщыхэзгъэщыгъ адыгэ-урыс зэфыщытык1эхэм ятемэ икъэгъэлъэгъон адыгэ литераутрэм ч1ап1эу щиубытырэр, ц1ыф жъугъэхэм ахэр алъыгъэ1эсыжьыгъэнымк1э 1офэу тш1эхэрэр… А мэфэ гъэш1эгъонхэм яхьыл1агъэу 1офыгъо зэфэшъхьафыбэхэм афэгъэхьыгъэхэу Дэрбэ Тимурырэ Сихъу Гощнагъорэ тиадыгэ гъэзет ык1и Кондратенко Валерий – гъэзетэу «Советскэ Адыгеи»-им къатхыгъэх, тителевидение къэтыгъо бэк1аехэр ыш1ыгъэх. Зэк1э плъэгъурэри, зэхэпш1агъэри, гупшысэ зэфэхьысыжьэу пш1ыгъэри зэкъэ1огъук1э къэп1ожьын плъэк1ыщтэп. Хэтрэ творческэ 1офыш1и ылъэгъугъэр ежь ыгук1э зэхиш1агъ, ышъхьэкуц1ы хэт1ысхьагъ, и1офш1энк1э лъэныкъоу зыпыхьэрэм пэпчъ епхыгъэу ыгу къэк1ыжьызэ, егъэш1эрэ духовнэ гъомылэу и1энэу хъугъэ. Арышъ, нэужк1э ттхырэ горэхэм, щэч хэлъэп, огъу-огъоу ч1ып1э гъэнэфагъэхэм а мафэхэм яхъугъэ- 409 ш1агъэхэр къахэфэжьыхэуи хъунхэк1и хъун, ау 1офыгъо гъэнэфагъэхэм яхьыл1агъэу гупшысэ-гукъэк1эу сш1ыгъэ горэхэм ац1э непэ къес1омэ сш1оигъу… Гурышэ-гупшысэмэ заубгъу, хъугъэ-ш1агъэхэр къызэк1элъэк1ох, ахэр гум щызэпырэк1ых, нэм к1эсык1ых… Адыгэ лъэпкъхэр Урысыем зыгохьагъэхэр илъэс 400 зэрэхъугъэр апэрэу хэдгъэунэфык1ыгъагъ 1957-рэ илъэсым илъэс 50-к1э узэк1э1эбэжьымэ. Адыгэ хэкуми Къэбэртэе-Бэлъкъар республикэми шъхьаф-шъхьафэу охътэ зэтек1ыхэм а мэфэк1ыр хагъэунэфык1ыгъагъ. Джы адыгэ республикищыми зэхэтыхэу – Адыгэ, Къэбэртэе-Бэлъкъар, Къэрэщэе-Черкес республикэхэм мэфэк1ыр а зы уахътэм хагъэунэфык1ыгъ. Ар лъык1отэныгъэ гъэнэфагъ, зэгур1ожьыныгъэзэдегъэштэныгъэм, лъэпкъ зык1ыныгъэм изы шъуаш… Зэгуры1оныгъ, зык1ыныгъ. Ахэр – к1уач1эм, лъэк1ым алъапс, апс. Лъэпкъ щы1эныгъэм итарихък1э гъунэнчъэу уасэ зи1эу 1офыгъуагъ я XV1рэ л1эш1эгъум Урысыем гъусагъэ даш1ыным фэгъэхьыгъэ 1офыгъоу адыгэмэ зэрахьагъэхэр. Лъэпкъымк1э тарихъ мэхьэнэшхо и1агъ ащ. Зы лъэныкъомк1э Тыркуер, адырэ лъэныкъомк1э – Къырым хъаныгъор зэкъотхэу чэзыу-чэзыоу адыгэмэ къяцэлашхэщтыгъэх, тхьамык1эгъуабэхэр къарахыщтыгъ, утын хьылъабэхэр арагъэщэчыщтыгъ. А лъэхъан ш1унк1хэм «Къырым хъаныгъом хъанык1эу техьэрэм пэпчъ адыгэхэм ащ ш1ухьафтынэу гъэр нэбгырэ 300 ратыщтыгъэ».1 А къин зэпымыожьхэр афэмыщэчыжьэу адыгэмэ Къырым хъаныгъом зыпа1этыжьыщтыгъэ. Ар ыдэныя хъаным?! Къырым хыгъэхъунэныкъор ч1ыгур зэратырихыгъэр римыгъэкъоу огъуогъоу хъаныр адыгэхэм къатеощтыгъэ ы1э ригъэхьанхэ имурадэу, ау пыир нэкъэ-пакъэ рагъафэу, зэк1адзэжьэу зэп, т1оп къызэрэхэк1ыщтыгъэр. Керчь дэжьк1э къызэпырык1ыхэти Къырым хъаныгъом идзэхэр адыгэхэм къатебанэщтыгъэх. Ау ахэм лъэпэмыгъак1оу я1агъэх хы1ушъо Шапсыгъэхэр. Къырым хъаным идзэтеохэм утын лыеу зэп-т1оп къытахыщтыгъэхэр, ау ежьхэми 1 ч1энэгъэшхохэр аш1ыгъэу а Очерки истории Адыгеи, т.1. – Майкоп, 1957. – С.120. зэутэк1ыгъохэр ухыгъэ 410 зэрэхъущтыгъэхэр къэбарыжъхэм, орэдыжъхэм къа1отэжьых. Тыркухэмрэ къырым хъаныгъомрэ таш1ыл1эщтыгъэхэр, шхъо ч1энэгъабэхэр зэо зэпымычыжьхэр ц1ыфышъхьэхэмк1и къызэрэмылъкумк1и зэрэтагъэш1ыщтыгъэр, ау зи къазэрэдэмыхъущтыгъэр адыгэ фольклорым, тарихъ тхыгъэхэм нафэу къыра1отык1ых. «Ер зыш1эрэм щанэр ий» зэра1оу, заоу зэк1эблагъэм иутын ежь пыйхэм атефэжьэу, адыгэ л1эбланэхэм шъобг инхэр ахэм арагъахьыщтыгъэ. Ау ежь адыгэхэми ч1энэгъабэ аш1ыщтыгъэ, зэо мэш1олыгъэ зэпымычыжьым ц1ыфышъхьэмк1и мылъкумк1и тхьамык1эгъуабэ къафихьыщтыгъ. Тинепэрэ мафэ типлъымэ, тарихъым ихъугъэ-ш1агъэмэ шъхьацышъор къагъэтэджы, куо-к1ый макъэхэм, гырз-хьэпщэ макъэхэм ч1ышъхьашъор зэлъаубыты…Я XIII – XVIII-рэ л1эш1эгъухэм адыгэ 1оры1уатэхэм анахь темэ шъхьа1эу я1эр монгол-татархэм зэрапэуцужьыщтыгъэхэр ары. Нахьыпэм адыгэ псэуп1эу щытыгъэ Къырымыр Золотая Ордам иулусэу зыхъугъэм къыщыублагъэу адыгэхэм анахь гумэк1ыгъо къафэзыхьырэ лъэныкъоу ар хъугъэ. А зэо зэпымычыжьхэм нэбгырэ мин пчъагъэхэр ахэк1одагъ, адыгэ лъэпкъ псаухэри к1одыгъапэуи къыхэк1ыгъэх. Ащ афэд, Хэгъак1эхэр зэрэлъэпкъ псаоу къырым хъаныгъом ек1одыл1агъ; жанэхэм ащыщэу къэнэжьыгъэ щы1эп, къэнэгъэ зырызхэр лъэпкъ зэфэшъхьафхэм як1ужьыгъэхэу ахэсых… Адыгэ псэуп1эжъэу Къырым нэгъойхэм аубыти, къэбэртаехэр къырафи, ар ежь япсэуп1эу зэраш1ыгъэр рамыгъэкъоу, (ар джы непэ нэгъойхэмрэ украинцэхэмрэ къагъэгумэк1эу фежьагъэх. зэтырахырэ Ежь ч1ап1) адыгэхэри адыгэхэр огъу-огъоу псэемыблэжьэу пыим пэуцужьыщтыгъэх. Ащ изыщыс Нэмыр Шыупсэ ехьыл1эгъэ къэбарэу къытэнэсыжьыгъэр. Тырку султ1анэу Мурад я IV-рэм Къырым хъанэу ДолэтДжэрые (Довлет-Гирей) унэшъо пытэ къыфиш1ыгъ адыгэмэ ислъам диныр аригъэштэнэу. Ипшъэрылъ ыгъэцэк1эн имурадэу дзэшхо игъусэу Къырым хъаныр адыгэхэм адэжь къежьагъ. Ар заш1эм, шапсыгъэ дзэпащэу Нэмыр Шыупсэ лъэтемытэу дзэшхо ыугъойи, пыим пэгъок1ыгъ. Псыхъоу Пшъадэ 411 хы Ш1уц1эм зыщыхэлъэдэжьырэм дэжь дзэхэр щызэ1ук1агъэх, лъыпсыр псыхъоу ыбгъуит1ук1и агъачъэу щызэзэуагъэх. Шапсыгъэхэр къырымыдзэм тек1уагъэх, зэхакъути, хьап1ый-сэп1ый рагъафагъ. Пыим идзэпащэ къаубытыгъ. Аук1ыгъэп, уасэк1и атыжьыгъэп къырым хъаныр. Шыупсэ зэри1уагъэу идзэ хэтми къыдаштагъ: амыук1эу ядэжьы ат1упщыжьынэу рахъухьагъ. Ау аук1ыныр нахь къыштэни ащ раш1агъэм къыпэу: махъушашъхьэм хъаным ышъхьэпхэтыку фэгъэзагъэу, махъушэ пхэк1ыр ынэ1оу тырапхахьи, Джымытэк1э к1оу Къырым ек1урэ гъогум тырагъэуцуагъ. Хьазыры зэхъум, Шыупсэ хъаным к1элъырыхьи ри1уагъ: «К1ожь шъуадэжьы, ау шапсыгъэхэр лъэшэу ш1у олъэгъухэшъ ары мырэущтэу махъушэм узык1ытедгъэт1ысхьагъэр, ок1ожьыфэ ренэу тыкъэплъэгъунэу». Дзэшхо зигъусэу, пшъэрылъышхо къызыфаш1ыгъэу, ежьыри инэу зыщыгугъыжьэу, адыгэхэм къяк1угъэ хъаным джар ик1ожьык1эу ядэжь зэригъэзэжьыгъэр къэбарыжъым къытлъигъэ1эсыжьыгъ. Зызыгъэинэу, зэк1э зы1э илъэу, зы1орэр лъэтемытэу агъэцэк1эн фаеу зызылъытэжьырэр лъэк1 зи1эм зеутэк1ым жьыщэрэбыр зэрэзэ1эутэу зэ1эутыгъ, зы лъэныкъомк1э щхэнэу, адырэ лъэныкъомк1э гъэнэу къэнагъэу къегъэлъагъо… Джащ фэдэу, сыд фэдэрэ пый къяк1уми пэуцужьхэу, пыим ифэшъошэ утын рагъэхьэу адыгэхэм илъэсыбэхэм къахьыгъ. Зэо зэпымычыжьхэр къараш1ыл1эзэ, адыгэхэм япсэуп1э щыщыгъэу Къырым хыгъэхъунэныкъор нэгъойхэм атырахи, зыщагъэпытагъэу, афаш1эрэми ымыгъэрэзэжьхэу, уахътэ теш1э къэс нахь лъэшыжьэу адыгэхэм къатебанэхэу рагъажьэ. Ар нахь къызэк1эблагъ я 16-рэ л1эш1эгъум ыгузэгухэм: 1545-рэ, 1547-рэ ык1и 1551-рэ илъэсхэм къырым хъанэу Сагиб Гирей адыгэ лъэпкъ зэфэшъхьафхэм заок1э къатебанэщтыгъ, тхьамык1эгъуабэхэр къафихьыщтыгъ. Историческэ хъугъэ-ш1агъэхэм къызэраушыхьатырэмк1э, адыгэхэм 1эрылъхьэ пыим зыфаш1ыщтыгъэп, къызэк1ак1о ямы1эу апэуцужьыщтыгъэх хъунк1эш1хэм, ащымыгъупшэжьынэу хэш1ыхьэхэрэм утын нафэ арахыщтыгъэ. къаш1ыщтыгъэ Щы1эныгъэм а хэхъухьэрэ- зэфыщытык1эхэу 412 зыкъэзыгъэнэфагъэхэм к1эухыш1у зэрафэмыхъущтыр. Лъэпкъым къырык1ощтым егупшысэрэ адыгэ пащэхэм рахъухьэ урыс пэчъыхьэм гъусагъэ даш1ынэу, ядунай къырык1ощтым игъогупэ а лъэныкъомк1э агъазэ. Иуан Хафэми къыгуры1ощтыгъэ адыгэхэм 1эпы1эгъу ятыгъэн зэрэфаер. Ежь ипыйхэм япыи к1оч1э лъэш зыхъук1э, ежьырк1э зэрэнахьыш1ур дэгъоу ащ ыш1эщтыгъэ. Къырым хъаныгъор Урысыем ецэлашхэщтыгъ, ит1ахъсап1эхэм яшэу, ащ дак1оу ежь ык1уач1и зэк1иугъуаеу, игъоу зыщилъытэрэм Урысыем хъунк1э риш1ыл1эу бэрэ къыхэк1ыгъ. Арыти, иегъэш1эрэ пыи пэуцужьын к1уач1э къыкъок1ыгъэмэ, Иуан Хафэм ащ 1эпы1эгъу ритынэу хьазырыгъ. Ар ежь икъэралыгъок1и мэхьанэшхо зи1э, уахътэ теш1э къэси зимэхьанэ нахь лъэшы хъущт 1офыгъо инэу зэрэщытыр зэхиш1эщтыгъэ. Ащ ущыгугъыным щы1эныгъэ лъэпсэ пытэ и1агъ.: Доны къыщегъэжьагъэу хы Ш1уц1э 1ушъор, ишъомбгъуагъэк1э км 400-м зыщехъухэрэри къыхэк1эу Каспиийскэ хым еуал1эу, адыгэхэм япсэуп1агъ, яч1ыгугъ. Адыгэ хэгъэгу ч1ыгужъэу Къырым хыгъэхъунэныкъом нэгъой ымыгъэрэхьатыщтыгъэхэр адыгэу хъаныгъоу ащ щагъэуцугъэм къырафыгъэхэми язэкъуагъэп, Урысыеми рэхьатыгъо ритыщтыгъэп. Зэпыу имы1эу ецэлашхэщтыгъ. Ащ пэуцужьын к1уач1э щы1эмэ, к1эбгъэстыным мэхьэнэ гъэнэфагъэ и1агъ, пыим ы1э къыпфи1этыным нахь фэсакъынэу зыш1ырэ к1оч1агъ ар. Ащ фэдэ гугъэхэр зыфыри1э хъун амалыгъ адыгэхэр, щэч хэмылъэу.Ар къыгуры1озэ, адыгэхэмрэ урысхэмрэ щэн-щэфэн 1офыгъохэу, политикэ зэпхыныгъэу зэдыря1агъэхэр нахь ыгъэпытэным, ыгъэлъэшыным пылъыгъ Иуан Хафэр. Адыгэ пащэхэми урыс-адыгэ зэкъошныгъэм имэхьанэ къагуры1оу, ар нахь гъэпытэгъэным, зегъэушъомбгъугъэным и1офыгъохэр зэрахьэщтыгъэх… Къохьэп1э лъэныкъомк1э щы1э адыгэхэм яапэрэ л1ык1охэу Елбыздэкъо пщыр зипэщэ адыгэ куп 1552-рэ илъэсым Москва, урыс пэчъыхьэм дэжь, к1огъагъэ. Ахэр пэчъыхьэм елъэ1угъэх, Никоновскэ летописым къызэри1оу, «бити челом, чтобы их государь пожаловал, вступился за них, а их со землями взял к себе в холопи, а от крымско царя оборонил». Летописым къызэри1орэмк1э, а илъэс дэдэм, август мазэм, Иуан 413 Хафэм «адыгэ пщыхэр яхэку къаригъэгъэк1отэжьыгъэх. Адыгэ л1ык1охэр пэчъыхьэм икъащы ебэугъэх, тыдэ пэчъыхьэм ыгъэк1уагъэхэми, сыдым фигъэзагъэхэми ащ икъулыкъу адыгэ пстэуми зышъхьамысыжьхэу ахьынэу езэгъыгъэх. Ахэм ящы1эк1э шъыпкъэр къызэригъэш1энэу Ондрей Щёпотовыр пэчъыхьэм адигъэк1уагъ».2 Ащи къыщыуцугъэхэп адыгэхэр, урыс-адыгэ зэкъошныгъэм игъэпытэн лъагъэк1отагъ. Августым, 1555-рэ илъэсым Москва пэчъыхьэм дэжь к1уагъэх «Черкес хэкум ик1ыхи жэнэ пщэу Сибок (Ш1упак1о. – А.Шъ.), ащ ышэу жэнэ пщэу Ацэмыкъу, адыгэ пщыхэр ык1и Елбыздэкъо пщым ыкъу; Сибокэ пщым игъусэу ыкъоу Кудакик ык1и нэбгыри 150-рэ игъусэу; пэчъыхьэм ил1ык1оу Ондрей Щёпотовыри ягъусэу. Анат1эхэр ч1ыгум телъэу адыгэ л1ыхэр пэчъыхьэм къелъэ1угъэх 1эпы1эгъу аритынэу Азов къалэ ык1и Къырым хъаныгъом инэмык1ырэ къалэхэм атек1онхэмк1э 1эпы1эгъу къаритынэу».3 Ежь адыгэхэмк1и мэхьэнэшхо дэдэ и1агъ Урысадыгэ зэзэгъыныгъэм, Урысыемк1и ар, щэч хэмылъэу, федагъ нахь, зэрарыгъэп… Ау а лъэпкъ 1офыгъо инэу зэпыуцонк1э ежьагъэм бэ ыкъудыигъэп, политикэ техьэ-тек1эу дунаим щызэек1орэм имэш1отхъуабзэ адыгэ ч1ыгум къыщызэк1эблагъ. 1711-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу 1864-рэ иъэсым нэс, илъэси 150-рэм къык1оц1 адыгэм лъэпкъ к1одыр къыфэзыхьыгъэ УрысКавказ заор щырек1ок1ыгъ. Нэбгырэ милолиони 7-м ехъущтыгъэ лъэпкъым щыщэу, къэбэртаехэм анэмык1эу, къэнэжьыгъэр мэк1э дэд. К1о ар шъхьафэу узытегущы1эн 1оф. Урыс-адыгэ зэпхыныгъэ 1офыгъошхом тытегущы1э зыхъук1э, упч1э къэуцу: «Адыгэ лъэпкъым итарихъ гъогу зэхэфыгъэнымк1э непэ щы1э республикищымэ – Адыгэ, Къэбэртэе-Бэлкъар, Къэрэщэе-Черкес республикэмэ татегущы1эмэ екъуа?» Тыдэ хэхьащтха кунэ-ку1эу, зэпэ1апчъэхэу, къутэфэ т1эк1ухэу, гущы1эм пае, хы Ш1уц1э 1ушъом 1ус шапсыгъэ чылэ 13-р, Успенскэ районым ит чылищыр, Мэздэгу адыгэхэр? 2 3 Патриаршая или Никоновская летопись. ПСРЛ, т. X111. СПБ, 1904. – С. 234. Ар дэдэм, н.259. 414 Краснодар, Армавир адэс адыгэ мин пчъагъэхэр? Упч1эри мак1эп, гумэк1ыри ащ Шъхьащэфыжь, нахьыбэжь. тэ, Адыгэ Хы 1ушъо хэкум, шапсыгъэхэр, зэрэтпэ1апчъэхэм е къуаджэу елъытыгъэмэ Калининградскэ хэкур Урысыем зэрэпэ1апчъэр сыдэу ехъул1эра? Ары пэтызэ, ар Урысыем хэт. Зымк1э зэфагъэр, адрэмк1э мызэфагъэу щыта?.. Лъэпкъ 1офым уегупшысэ зыхъук1э, зым зыр тырифэу упч1эхэр къызэк1элъэк1ох. 1эзэгъу къафэгъотыгъэн фаеу щы1эныгъэм хэтыр мак1эп. Сыд фэдэрэ лъэпкъ 1офыгъоу къэтэджыхэрэми тыдэ щы1э адыгэ пстэухэри хэгъэлэжьэгъэнхэ фае. Шъыпкъэ, Адыгэ хасэхэр Краснодари, Армавири адэтых, ащыпсэурэ адыгэхэм лъэпкъ 1офыгъуабэхэр зэрахьэх, хы 1ушъо шапсыгъэхэм я «Адыгэ хасэ» къэралыгъо органхэм алъык1ахьэу лъэпкъ 1офхэм язэш1охын егъэцак1э… Мэфэк1эу рек1ок1ыгъэхэм 1офыгъуак1эхэм уакъыфа1эты, лъэпкъ ш1эжьым игупшысэ агъэбагъо, лъэк1 къыхалъхьэ. Гъэз. «АМ», 2007, 28.11. 415 3. ГУРЭ ГУРЭ ЛЪАГЪО ЗЭФАГЪОТЫ Н.А. ДОБРОЛЮБОВЫР Урыс революционер-демократышхоу, литературнэ критик ык1и философ-материалист ин дэдэу Николай Александрович Добролюбовыр къалэу Нижний Новгород (джы Горький) февралым и 5-м 1836-рэ илъэсым священник унагъо къихъухьагъ. Илъэс 12 ыныбжьэу духовнэ училищыр къыухи, ащ ыуж духовнэ семинарием ч1эхьагъ. Белинскэм, Герцен яидеехэм ащыгъуазэ хъугъэ к1алэм дин 1офэу семинарием зыщырагъаджэхэрэр ыгу римыхьэу, 1853-рэ илъэсым семинарием иаужырэ класс къымыухыжьызэ ч1едзыжьы ык1и Петербург (джы Ленинград) дэт Главнэ педагогическэ институтым ч1ахьэ. Дин 1офыр ыкъо зэрэч1идзыжьыгъэм къыхэк1эу, Добролюбовым ятэ 1эпы1эгъу къыритыщтыгъэп. Илъэсипл1эу институтым зыщеджэгъэ уахътэр лъэшэу Добролюбовымк1э къин дэдагъ ык1и, ащ къыхэк1эу, ипсауныгъэ зэщыкъуагъэ. Иш1эныгъэ зыкъызэри1этыщтымк1э зышъхьамысыжьэу Добролюбовым 1оф зыдиш1эжьыщтыгъэ. Белинскэмрэ Герценрэ яидеехэр нахь къызгурегъа1ох, ахэм яучение нахь куоу зэрегъаш1э. Общественнэ строир зэрэмытэрэзыр, ащ зэхъок1ыныгъэшхохэр зэрэфэш1ыгъэн фаер Добролюбов ныбжьык1эм къыгурэ1о. Ащ студентхэм азыфагу революционнэ пропагандэм зыщырегъэушъомбгъу, политическэ кружок шъэф зэхещэ, 1эпэрытхык1э тхыгъэ гъэзетэу «Слухи» зыфи1орэр шъэфэу къыдегъэк1ы. 1854-рэ илъэсым статьяхэу «Заметки и дополнения к сборнику русских пословиц Г. Буслаева», «О поэтических особенностях великорусской народной поэзии в выражениях и оборотах», 1855-м статьяу «О русском историческом романе» зыфи1охэрэр етхых. 1856-рэ илъэсым «Собеседник любителей российского слова» зыфи1орэ статьяу «Современникым» къыхиутыгъэм критик ныбжьык1эр ц1эры1о ыш1ыгъ. Н.Г. Чернышевскэм 1856-рэ илъэсым Добролюбовыр нэ1уасэ фэхъугъ ык1и ыужыпкъэм исоратник ык1и иученик шъыпкъэу хъугъэ. Джащ 416 щегъэжьагъэу «Современникым» и1офш1эн Добролюбовыр чанэу хэлажьэу ык1и 1857-рэ илъэсым ибжыхьэ щегъэжьагъэу щэ1эфэ нэс журналым икритическэ отдел и1эшъхьэтетэу еш1э. 1оф Н.Г. Чернышевскэмрэ Н.А. Некрасовымрэ ежь Добролюбовыр ящэу «Современникым» ипащэхэу хъугъэх. Илъэси 5-м къык1оц1 (1856-рэ илъэсым щегъэжьагъэу 1861-рэ илъэсым нэсэу) урыс революционнэ публицистикэм, реалистическэ литературнэ критикэм ык1и материалистическэ философием ахэзгъэхъогъэ статья пчъэгъабэ мы журналым Добролюбовым щыхиутыгъ. Добролюбовым ытхыгъэхэм анахь мэхьанэшхо зи1эгъэ статьяхэр: «Что такое обломовщина?» (1859), «Темное царство» (1859) «Когда же придет настоящий день?» (1860), «Черты для характеристики русского простонародья» (1860), «Луч света в темном царстве» (1860) ык1и ащ нэмык1хэри арых. «Современникым» исатирическэ отделэу «Свисток» зыфи1орэр 1859-1861-рэ илъэсхэм Добролюбовым зэхигъэуцощтыгъэ ык1и редактировать ыш1ыщтыгъэ. Литературнэ критикэмрэ эстетикэмрэ я1офхэмк1э Добролюбовым игъэхъагъэхэм осэшхо я1. Белинскэм игъогу тетэу, Чернышевскэм игъусэу Добролюбовым урыс литературэмрэ искусствэмрэ яхэхъоныгъэ гъогук1эхэр фиш1ыщтыгъэх. Белинскэм къырихьыжьэгъэ материалистическэ эстетикэм ылъапсэхэм нахь заригъэушъомбгъущтыгъэ. Щы1эныгъэм ренэу зэрэхахъорэм исурэт псаоу искусствэм къыгъэлъэгъон фае ы1ощтыгъ Добролюбовым. Искусствэм щы1эныгъэм исурэт псаоу къыгъэлъэгъон фаеми, щы1эныгъэр фотографие ш1ыгъэнэу, натурализмагъэ хэлъэу искусствэр хегъэунэфык1ы. Щы1эныгъэм имэхьан, зэрэщымытыр явление Добролюбовым пэпчъ историческэ процессым ч1ып1эу щыри1эр къыгъотыныр художникым ипшъэрылъэу зэрэщытыр Добролюбовым итхыгъэхэм ащык1егъэтхъы. Крепостной правэр общественнэ щы1ак1эм щыгъэк1одыгъэпэным фэбэнэнхэр литературэм ылъытэщтыгъэ. ипшъэрылъ Добролюбовым шъыпкъэу илитературнэ Добролюбовым критикэ ищэбзащэ зыфэгъэзэгъагъэр В.А. Соллогуб, А.А. Фет ык1и ащ апэмык1 дворян 417 писательхэм реакционнэ-крепостническэ идеологиеу литературэм щызэрахьэщтыгъэр ары. Литературнэ направлениеу искусствэм хэтхэр мыпшъыжьэу къыхигъэщыхэзэ, Добролюбовым илитературнэ критическэ 1офш1энк1э пшъэрылъэу зыфиш1ыжьыщтыгъэр шъыпкъагъэ хэлъэу бгъу пстэумк1и щы1эныгъэр къэзгъэлъагъоу, крепостническэ псэук1эр къэзгъэлъагъоу, ащ идагъор шъхьасынчъэу къыч1эзыупхъук1эу щыт реалистическэ литературэр щы1э зэрэхъуным фэбэнэныр ары. Демократическэ литературак1эу къэхъурэм Добролюбовым лъэшэу ына1э тыригъэтыщтыгъэ, ащ ылъапсэ зызэриушъомбгъущтым Т.Г. Шевченкэм, и1офыгъохэр И.С. Никитиным зэрихьэщтыгъэ. ястиххэм А.В. Кольцовым, яхьыл1агъэу статьяхэр ытхыщтыгъэх. Журналэу «Современникым» писатель пэрытхэр и1офыш1эу хъуным пае, Добролюбовым писательхэм ядунэееплъык1э, яхудожественнэ 1эпэ1эсэныгъэ псыхьагъэу зэрэхъунымк1э мыпшъыжьэу 1офыбэ ыш1агъ. Реалистическэ произведениеу писательхэм атхыгъэхэм ямэхьанэ лъэшэу Добролюбовым къы1этыгъ. И.А. Гончаровым, И.С. Тургеневым яроманхэм, А. Н. Островскэм ипьесэхэм яхьыл1агъэу ащ ытхыгъэ статьяхэм («Что такое обломовщина?», «Когда же придет настоящий день?», «Темное царство», света «Луч в темном царстве») литературэр ыпэк1э лъык1отэнымк1э мэхьанэшхо дэдэ я1эу щытыгъ. Белинскэмрэ Чернышевскэмрэ къырахьыжьагъэу ежь Добролюбовым лъигъэк1отэгъэ реализмэм ипринципыгъэр — ар щы1эныгъэр ык1и ащ зэрэхахъорэр зегъэушъомбгъугъэу къагъэлъэгъоныр ары. искусствэм Щы1эныгъэм илъэныкъо ипроизведениехэм нахь 1офышхохэр къыгъэлъагъозэ, анахь упч1эшхохэу, упч1э гъэш1эгъонхэу щы1эныгъэм къыгъэуцугъэмэ яджэуап литературэм народым ритыжьын фае ы1ощтыгъэ Добролюбовым. Джащ фэдэ еплъык1эу къыпкъырык1ызэ, А.С. Пушкиным, А.В. Кольцовым ятворчествэу искусствэм Н.В. Гоголым, урыс фыри1эм М.Ю. Лермонтовым, литературэр лъызгъэк1отагъэхэм Добролюбовым осэшхо аритыщтыгъэ. инэу ыпэк1э 418 Художественнэ творчествэр общественнэ к1оч1э пэрытмэ афэ1орыш1эн фаеу Добролюбовым ылъытэщтыгъэ. Социальнэ-политическэ, философскэ, литературнэ-критическэ ык1и педагогическэ дунэееплъык1эхэу революционнэ демократизмэр Добролюбовым къахэщы. и1агъэхэм Ылъэк1ыщтым зэк1эми фэдизк1э Добролюбовым пачъыхьагъур критикэм к1игъэк1ыщтыгъэ. Ау общественнэ строеу щы1эр зэблэхъугъэн зэрэфаер къыгуры1ощтыгъэми, ар зэрэзэблэпхъущт гъогур Добролюбовым ыш1эщтыгъэп. Арэу щыт нахь мыш1эми, социальнэ строй зафэ гъэпсыгъэу Россием зэрэщыхъущтым ицахьышхо телъ шъыпкъэу, зэфэныгъэ щы1ак1эр нахь къызэрэблэгъэщтым ибанэ ц1ыфхэр къыфи1этхэу, ежьыри ык1уач1э зэк1э ащ фигъэ1орыш1эу Добролюбовыр щытыгъ. Революционнэ демократышхом и1офш1агъэхэм осэшхо афаш1ызэ, Н.А. Добролюбовыр къызыхъугъэр илъэси 125-рэ зыщыхъурэ мафэр тиц1ыфхэм хагъэунэфык1ы. Гъэз. «Соц. Ад.», 1961, 5.02. 419 БЕЛОРУСЬ ПОЭЗИЕМ ИЖЪУАГЪУ Апэрэ урыс революциер пачъыхьагъум лъыпсым ригъэтхьали, шъхьафитныгъэм, зэфэныгъэм яхьыл1агъэу зы гущы1и хэти ы1он фимытэу зеш1ым, шъхьафитныгъэ быракъыр къы1этыжьыгъэу, афызэк1эмык1оу, афэмыщынэу, ипщынэлъэ щэрыок1э лэжьак1охэм агухэр къы1этхэу ц1ыф лъэпкъ пэпчъ л1ыхъужъхэр къыхэк1ыгъэх. Джащ фэдэмэ зык1э ащыщ белорусь поэтэу Янка Купала. Янка Купала (ар - Иван Доминикович Люцевич — ипсевдоним) июлым и 7-м 1882-рэ илъэсым ч1ыгунчъэ унэгъо тхьамык1эм къихъухьагъ. Помещик ч1ыгум ущылэжьэным итхьамык1агъо сабый дэдэзэ Купала ыщэчыгъ, гурыт школым ятэ щыригъаджэ ш1оигъуагъ нахь мыш1эми, зи ащ къик1ыгъэп. 1905-рэ илъэсым щегъэжьагъэу ащ рабочэ завод зэфэшъхьафхэм 1оф ащиш1агъ ык1и рабочым ищы1ак1э зэрэкъин дэдэр къыгуры1уагъ. Ары Октябрэм ыпэк1э ащ ыусыгъэ пстэухэм тхьамык1агъом, къин хэт ц1ыфхэм яобразхэр къазык1ыщитыхэрэр. Урысыбзэк1э зэдзэк1ыгъэмэ лъэшэу дэгъугъэу ылъыти, А.М. Горькэм осэшхо фиш1ыгъагъ поэмэу «Извечная песня» зыфи1орэм. Мыщ белорусь мэкъумэщыш1эр къызщалъфыгъэм щегъэжьагъэу бэным ек1ужьыфэ нэс щы1эк1э тхьамык1агъоу зыхэтыгъэр Янка Купала шъыпкъэныгъэшхо хэлъэу къыщигъэлъэгъуагъ. Ау мэкъумэщыш1эм хьэзабэу телъым изакъоп Купала зынэсыщтыгъэр. Апэрэ урыс революцием ар ежь ышъхьэк1э хэлэжьагъ, лэжьак1охэр бэнэныгъэм фэзы1этырэ стиххэр ытхыщтыгъэх. Гъаблэм ыгъал1эрэм 1улъхьэр 1узытхъырэм, народыр гъэр зыш1эу ащ лъэхъухэр тезылъхьэрэ гъэпщыл1ак1охэм яхабзэ темык1эу щы1эк1э тхъагъом итыгъэ къызэрэкъомык1ыщтыр къахэщэу джа лъэхъанэм Янка Купала стиххэу «А кто там идет?», «День настанет», «Расшумелся лес» зыфи1охэрэр ык1и нэмык1хэр етхых. Ау революциер зызэхакъутэ ужыми 420 поэтым ыгу к1одырэп, «Ошъопщаем огур зэк1э ыуп1ыц1агъэми, сыд фэдизк1и умыщт,— е1о ащ.— Джыри къэсыщт гъатхэр!» Джыри къэсыщт гъатхэр! — зэрилъэк1эу поэтыр инарод еджэ. Шъхьафитныгъэм ибанэ ц1ыфхэр къыфэзы1этырэ произведение ш1агъохэу «Сон на Кургане» (1912), «Разоренное гнездо» (1913) зыфи1охэрэр ык1и нэмык1хэр къык1элъык1орэ илъэсхэм етхых. Ащ ипоэзие иидейнэ мэхьанэк1э, ыбзэк1э народым гуры1оу, ыгу пэблагъэу гъэпсыгъэ. Истиххэр къызэрык1охэу, гуфэбэныгъэ ахэлъэу щытых. 1910-рэ илъэсым А.М. Горькэм украинскэ писателэу М. Коцюбинскэм фитхыгъэгъэ письмэм Янка Купала ипоэзие идейнэ мэхьанэу и1эр щык1игъэтхъыгъагъ: «Белоруссием поэтит1у ис: Якуб Коласрэ Янка Купаларэ — к1элэ ялыех! Лъэшэу къызэрык1оу, гъэш1эгъонэу, чэфынчъагъи гупц1энагъи ахэлъэу матхэх. Тэ тиехэм ащ фэдэ ш1огъэ т1эк1у къахэфэгъагъэмэ! Я Алахь! Ар лъэшэу дэгъугъи ащыгъум! Тхылъым къыдэсэлъхьэ тхьапэ — орэдым хэлъ гущы1эхэри нотэри игъусэжьэу — енэгуягъо, белорусскэ гимным яхьщырк1э. А орэдым лъэшэу сыгу къыгъэбырсырыгъ...» А. М. Горькэм белорусскэ гимным ихьащырк1э заджэу зыц1э къыри1орэр Купала иорэдэу «А кто там идет?» зыфи1орэр ары. А орэдыр 1911-рэ илъэсым Горькэм урысыбзэк1э зэридзэк1ыжьи, хрестоматийнэу хъугъэ. Октябрьскэ социалистическэ революциешхом ыуж социалистическэ культурэм игъэпсын Янка Купала чанэу хэлэжьагъ. Советскэ къоджак1эм итемэ ехьыл1агъэу произведение зэфэшъхьафыбэ ытхыгъ. Темэнылъэ къогъу ш1унк1ым щы1эк1ак1эм инурэ зэрэтепсагъэр, белорусь мэкъумэщыш1эм зызэриузэнк1ыжьыгъэр, жъым к1эр зэрэтек1орэр игъэк1отыгъэу къыщегъэлъагъо «Над рекой Орессой» зыфи1орэ поэмэм. А темэр ары стиххэу «Лен», «Я — колхозница», «Песня трактористки» зыфи1охэрэм ык1и нэмык1хэм къащи1этырэр. Стиххэр зыдэт тхылъэу «Белоруссии орденоносной» (1937) зыфи1орэм советскэ Белоруссием насып щы1ак1эу и1э хъугъэм иорэд къыще1о. 421 Советскэ патриотизмэгъэ ин, шъыпкъэныгъэшхо, акъыл куу ахэлъэу произведение ш1агъохэр зэритхырэм иш1уагъэк1э, Янка Купала тихэгъэгу ис ц1ыф жъугъэхэм ш1у алъэгъугъ, ащ ытхыгъэхэр народыбэхэм абзэк1э зэрадзэк1ыгъэх. Тхылъэу «От сердца» (1940) зыфи1орэм фэш1, Купала 1941рэ илъэсым къэралыгъо премиер фагъэшъошагъ. Поэтым патриотизмагъэу хэлъыр анахь лъэшэу къызщылъэгъуагъэр Хэгъэгу зэошхом иилъэсхэр ары. Апэрэ мафэм къыщегъэжьагъэу фашизмэм ебэныгъэным ехьыл1эгъэ стиххэр, статьяхэр ащ бэу етхых ык1и центральнэ гъэзетхэм къыхаутых. Ащ истиххэу «Белорусским партизанам», «Встает народ» зыфи1охэрэр ык1и нэмык1хэр ц1ыфхэм езбырэу зэрагъаш1эщтыгъэх. Тек1оныгъэм имафэ къэгъэблэгъэгъэным ар зэрилъэк1эу хэлэжьагъ. Ау а мэфэ гуш1уагъом ежь къынэсыгъэп, 1942-рэ илъэсым июным и 25-м л1агъэ. Янка Купала итворчествэ Советскэ правительствэм осэшхо фиш1ыгъ. Ащ Белоруссием инароднэ поэт щытхъуц1эр и1агъ, наукэхэм я Академие идействительнэ членэу щытыгъ, 1939-рэ илъэсым Лениным иорден къыфагъэшъошэгъагъ. Народым ыкъо шъыпкъэу, италант ш1агъо ащ фэзгъэлэжьагъэу, ц1ыфхэм ныбжьи ащымыгъупшэжьынэу щыт Янка Купала. Ар белорусь поэзием ижъогъо нэф, зэк1э Белоруссием иписательхэм ящысэтехып1. Гъэз. «Соц. Ад.», 1962, 7.07. 422 КОРНЕЙ ИВАНОВИЧ ЧУКОВСКЭР Цэй Ибрахьимэ 1935-рэ илъэсым декабрэм и 22-рэм письмэу Корней Чуковскэм фитхыгъагъэм мырэущтэу къыще1о: «Лъытэныгъэ зыфэсш1эу Корней Иванович! Уитхылъ гъэш1эгъонхэу «Муха-Цокотуха», «Мойдодыр» ык1и зыфи1охэрэр «Мюнхаузен» къыдэзгъэк1ыгъэхэр непэ адыгабзэк1э къыпфэсэгъэхьых. Инэу зэсыдзэк1ыхи сигуапэу къэсэ1о, озгъаш1э сш1оигъу тисабыйхэм а тхылъхэр лъэшэу ш1у зэралъэгъухэрэр, инхэми агу рихьэу зэреджэхэрэр. Синасып къыхьыгъ усэхэм ягъэпсык1э, яшапхъэ, мэкъамэу ак1этыр ык1и мэхьанэу апкъырылъыр зыпкъ итэу къэзгъэнэжьыныр. Сабыйхэм дунэерэ гуш1уагъор я1 «Муха-Цокотуха»-мрэ «Мойдодыр»-ымрэ апае, инхэм — «Мюнхаузен» пае ... Уипроизведениехэр ащ фэдэу ц1ыфхэм агу зэрэрихьырэм фэш1 титхылъ тедзап1э рихъухьагъ уитхылъи 3 — «Крокодил», «Бармалей» ык1и «Федоры игукъан» зыфи1охэрэр зэридзэк1ыни къыдигъэк1ынхэу. Ау а тхылъхэр Краснодари нэмык1 1эгъо-блэгъуи щыбгъотынхэу щытхэп — къызэращэхэу зэрапхъуагъэхэшъ, джы тыди щыбгъотыщтхэп. Пэ1ошъхьарыхэу къысфэбгъэхьынхи, сыолъэ1у, тисабыйхэри, Корней ахэмэ Иванович, янэ-ятэхэри а тхылъхэр джыри зэ сэбгъэгъэгуш1онхэу, хьалэмэтэу гъэпсыгъэ, ямыш1ык1эу гъэк1эрэк1эгъэ сабыйхэм апае птхыгъэ пшысэхэм нэ1уасэ афэсш1ынхэу ...» Урыс писателышхомрэ адыгэ писателымрэ агук1э зэпэблагъэхэу, уасэ зэфаш1ыжьэу, зэрэлъытэхэу, зэфэныкъохэу, зэпсэлъэнхэм гушъхьэ к1уач1э хагъуатэу зэрэщытыгъэхэр яписьмэхэм къахэщы. Зыгорэк1э зызэфэмытхагъэхэм уахътэ теш1агъэ зыхъук1э, ныбджэгъугъэ хэлъэу зэгыижьыщтыгъэх. Ащ фэдэу, Ибрахьимэ иписьмэ зы1умык1агъэм охътэ бэк1ае теш1эгъэнк1э сенэгуе, ныбджэгъу ушъый хэлъэу Корней Иванович къыфетхы Цэим: «Сыдэу щыт уипсауныгъэ, ныбджэгъу лъап1эу Ибрахьим? Сыд пае письмэ къэтхыныр зэпыбгъэуагъа? Узыпылъыр, пш1эрэр сш1эмэ 423 лъэшэу сш1оигъу. Шъуиныдэлъф литературэ сыдым и1оф тет, сыд щыхъухэрэр-щыш1эхэрэр? Ленинград укъырек1ок1ынэу угу хэлъыба? Лъытэныгъэ къыпфэзыш1эу Чуковский. 9.03.1936.» Адыгэ к1элэц1ык1у литературэм хэхъоныгъэ ыш1ынымк1э, ылъэ пытэнымк1э Корней Чуковскэм илитературнэ творчестви, ежь ышъхьэк1и инэу яш1уагъэ къызэрэк1уагъэм уасэ фэмыш1ын плъэк1ыщтэп. И1офш1агъэхэм, иписьмэ псалъэхэм, изек1ок1э-фыщытык1эу Ибрахьимэ къыфыри1агъэхэм къаушыхьаты Корней Чуковскэм игук1эгъуи иш1уш1эни гъунэнчъэу зэрэщытыгъэр. Ащ ипэгъок1эу тэри лъытэныгъэшхо ежь фэтэш1ы, игъэхъагъэхэм талъэплъэ, тагъэгуш1о, джыри нахь гъэхъэгъэшхохэр ыш1ынхэу тыфехъохъу... Советскэ писательхэм яя II-рэ Всероссийскэ съезд к1элэц1ык1у литературэмк1э Борис Полевоим докладэу къыщиш1ыгъэм, ныбжьык1эгур акъылк1э, нэутхагъэк1э зыушъэрэ тхылъхэр зытхыгъэ анахь писателышхохэр къыпчъызэ, ежьыр шъыпкъэми иц1ык1угъом щегъэжьагъэу гъусэгъэ ин зыфиш1ыгъэ «Крокодилыр» зытхыгъэ Корней Чуковскэм ыц1э къыхэщэу къы1уагъ. Ары, непэрэ писателышхохэм ащыщыбэхэм агу апэрэ художественнэ зэхаш1эм иапэрэ жъогъэ бзыгъэр Корней Чуковскэм рищагъ. Фэбагъэу, нэутхагъэу сабыигухэм ахилъхьагъэр мычъэкъожьыгъэу джырэ мафэ нэс ахэлъ, ш1оу аш1эрэм, гук1эгъугъэу къахафэрэм ичылэпхъацэу, ипсынэк1эчъ мычъакъоу. Поэтым ш1оу ыш1агъэм ежь ыц1и игъусэу зыфиш1агъэхэм агу къинагъ, щэ1эфэхэ ащымыгъупшэуи зыдахьыщт.... Иунэ пэмычыжьэу к1элэц1ык1у библиотекэ ежь имылъкук1э Чуковскэм аригъэш1ыгъ. Библиотекэм тхылъ мин заулэ ч1элъ, ахэри зэк1э ежь-ежьырэу Корней Ивановичым ыугъоигъэх, писательхэм, тхылъ тедзап1эхэм библиотекэм къыратыгъ. Библиотекэр зиер к1элэеджак1охэр ары, 1оф щызыш1эхэрэри ежьхэр ары. Стихотворнэ пшысэу 191б-рэ илъэсым ытхыгъэу «Крокодил», 1923-рэ илъэсым ытхыгъэу «Мойдодыр», 1924-рэ илъэсым ытхыгъэу «Тараканище», 424 1926-рэ илъэсым ытхыгъэу «Бармалей», 1927-рэ илъэсым ытхыгъэу «МухаЦокотуха» зыфи1охэрэр ык1и ащ анэпэмык1ыбэхэу сабыйхэр хэгъэк1и, зыныбжь хэк1отагъэми езбырэу аш1э хъугъэ усэ ш1агъохэу ежь писателым итхылъхэри, библиотекэм имэк1айхэм ателъ. Илъэс 50-м къехъугъ писателыр сабыйхэм яныбджэгъу шъыпкъэу зыщытыр. К1элэц1ык1у санаториеу, к1элэц1ык1у садэу, школэу, унэу бэмэ Корней Иванович ащы1агъ: к1элэц1ык1умэ а1ук1эныр ащ ищы1эныгъэ щыщ хъугъэ. Пэблэгъэныгъэ-ш1улъэгъуныгъэу к1элэц1ык1умэ афыри1эм писателым сабыигум изэрэщыт ригъэш1агъ, гуш1уагъор, чэфыныр, щхыныр псауныгъэмк1э, зэрэщытхэр хэхъоныгъэмк1э къыгуригъэ1уагъ сабыим ык1и ищык1эгъэ гуш1уагъор шъыпкъэхэу хъоеу сабыйхэм зэраритыщтымк1э пшъыжь ымыш1эу л1эш1эгъуныкъом ехъу 1оф ыш1агъ. Художник 1эш1агъи, гупшысэшхорэ сакъыныгъэ инрэ зыхэлъ педагогыгъи, ц1ыф ученэшхом изэфэхьысыжьыныгъи зэхэубытагъэу зыхэлъ тхылъ ш1агъоу к1элэц1ык1ухэм арилъэгъул1эгъэ-адиш1ыгъэ пстэури зыщызэхэугъоягъэу «От двух до пяти» зыфи1орэм («Маленькие дети» ы1оу 1925-рэ илъэсым апэ дэдэ къыдэк1ыгъагъ. Ар я 16-эу 1961-рэ илъэсым къыдэк1ыжьыгъ) писателым щетхы: «Илъэсит1ум щегъэжьагъэу илъэситфым нэсэу сабый пстэухэм аш1ошъы мэхъу (аш1ошъы хъунэуи аш1оигъу) гуш1уагъом пай, гъунэ зимы1э насыпыгъэм пай, щы1эныгъэр къэхъугъэу ык1и а ш1ошъхъуныгъэр — психическэ хэхъоныгъэ тэрэз ахэмэ я1энымк1э анахь мэхьанэ зи1эмэ ащыщ. Нахьыжъмэ ядуховнэ наследие зэрагуры1онымк1э сабыйхэм 1офышхоу аш1эрэр гъэцэк1агъэ зыхъущт къодыер къэзыуцухьэрэ дунаим ахэр рырэзэ шъыпкъэ зыхъук1э ары ны1эп. Джары ищы1эныгъэк1э анахь зыщыкъиными насыпым фэбэнэнымк1э сабыим к1уач1э къезытырэри». Джа «к1элэц1ык1у ш1ошъыхъуныгъэу» сабыим хэлъэу ык1и п1уныгъэмк1э амалыш1оу щытыр ары творческэ ык1и педагогическэ гъогоу Корней Ивановичым и1эр. Ык1и к1элэц1ык1ухэр гуш1уагъоу 425 зык1энэц1ыхэрэмк1э ыгъэрэзэным тегъэпсыхьагъэу иусэхэр ащ етхы. Сабыйхэр чэфэу ыгъэщхынхэр, сэмэркъэу аш1ышъуным джэгук1э фип1унхэр, гъэш1эгъоным гущы1э щэрыохэр пищэнхэр, къа1ошъоу ригъэсэнхэр - джары поэтым апэрэ пшъэрылъэу зыфигъэуцужьырэр. А пшъэрылъыр Корней Иванович зэригъэцэк1агъэр тхылъым пыщэгъэ пстэуми аш1э. Чуковскэм ытхыгъэхэр бзэ зэфэшъхьафыбэхэмк1э зэрадзэк1ыгъэх. Поэтым итворческэ к1уач1э адыгэ литературэми къыхэхьагъ. Чуковскэм иусэхэу, ыпшъэк1э зэрэхэдгъэунэфык1ыгъэу, Цэй Ибрахьимэ зэридзэк1ыгъэхэм адыгэ к1элэц1ык1у литературэр къагъэбаигъ. Ныбджэгъугъэ-блэгъэныгъэ фабэ зыхэлъ письмэхэу Корней Ивановичым Цэй Ибрахьимэ къыфигъэхьыгъэхэм адыгэ к1элэц1ык1у литературэм изытет къащык1эупч1э, а 1офымк1э Ибрахьимэ ыш1эн иморадхэр зэрегъаш1э, ш1эгъэн фаехэм ана1э тырарегъадзэ... Сабыймэ апае ытхырэм имызакъоу (поэтым сабыймэ апае ытхыгъэ тхылъэу экземпляр миллион 40 фэдиз къыдэк1ыгъ), ныбжьык1эхэм апае писательхэу Киплинг ипшысэхэр, Марк Твен и «Том Сойер», Распе и «Барон Мюнгхаузен къехъул1агъэхэр» ык1и ахэмэ апэмык1хэри Чуковскэм урысыбзэк1э зэредзэк1ых. Сабыйхэм, ныбжьык1эхэм апае ытхыгъэ тхылъхэм поэтым и1офш1агъэхэр къащыуцурэп. Корней Иванович Чуковскэр - 1офш1эгъэшхо зи1э советскэ литературовед ин. Апэрэ критическэ 1офш1агъэу Чуковскэм и1эхэр Октябрьскэ революцием ыпэк1э ытхыгъэх. Ахэр: «От Чехова до наших дней» (1908), «Поэзия грядущей демократии. Уот Уитмен» (1914), «Книга о современных писателях» (1914), «Лица и маски» (1914). Писательхэм ялитературнэ портретхэр исследователь ныбжьык1эм мы тхылъхэм къащеты, мещанскэ литературэм (М. Арцыбашевым, А. Каменскэм ык1и ахэмэ апэмык1хэм) хабзэм, мылъкум апашъхьэ зыщагъэпщыл1ынэу сабыйхэр зып1ущтыгъэ к1элэц1ык1у литературэу революцием ыпэк1э щы1агъэм (Л. Чарскаям 426 истатья, к1элэц1ык1умэ апае журналэу къыдэк1ыщтыгъэхэм) апэш1уек1оу етхых... Совет хабзэм илъэхъанэ поэтым илитературоведческэ 1офш1агъэхэм джыри нахь за1эты. Я 60—70-рэ илъэсхэм щы1эгъэ урыс демократическэ литературэр зегъэушъомбгъугъэу исследовать еш1ы ык1и «Люди и книги шестидесятых годов» зыфи1орэ тхылъыр 1934-рэ илъэсым къыдегъэк1ы, ежь илъэхъанэ щы1эгъэ художникышхомэ яхьыл1агъэу «Репин. Горький. Маяковский. Брюсов» зыфи1орэ мемуарыр Чуковскэм 1940-рэ илъэсым къыхарегъэуты. К1элэц1ык1у писательхэу Житковым, Пантелеевым яхьыл1агъэу Корней Ивановичым етхы, Лев Квитко ипоэзие ш1агъок1э апэрэ гущы1эр еш1ы... Художественнэ зэдзэк1ыным ипринципхэм яхьыл1агъэу английскэ, американскэ писательхэм атхыгъэхэм язэдзэк1ынк1э опытышхоу и1эр щызэфихьысыжьэу «Высокое искусство» (1940) ык1и ащ нэмык1 тхылъхэри Корней Чуковскэм етхых. Советскэ писательхэм яя II-рэ Всероссийскэ съезд къызыщэгущы1эм, Корней Иванович Чуковскэм критикэм к1игъэк1ыгъэх гущы1э чъы1эхэмк1э, бэрэ а зы гущы1эр къык1э1отык1ыжьыгъэу къыхагъафэзэ, исследованиехэр зэратхырэр: «...а механическэу къык1а1отык1ыжьырэ ык1и ащ къыхэк1эу зи къызэрымык1ыжьырэ эпитетхэм, — е1о Чуковскэм,— акъогъэбылъыхьагъ гугъуемыл1 акъыл шъхьахынэхэу ежь яеу, к1эу, гум къыпкъырык1ырэ гущы1э урыс писатель ш1агъохэм яхьыл1агъэу къэзы1онк1э пымылъхэр». Некрасовым ищы1эныгъэ ык1и итворческэ гъогу изэгъэш1энк1э исследовательскэ 1оф ин Чуковскэм ыш1агъ. Некрасовым ибиографие, ипоэтическэ наследие яхьыл1эгъэ 1офш1эгъи 100-м ехъу Корней Иванович къыхаригъэутыгъ. Поэтым ыбзэ, истиль язэгъэш1энк1э ыш1агъэхэр щызэфихъысыжьэу тхылъэу «Мастерство Некрасова» зыфи1орэр 1952-рэ илъэсым, ят1онэрэу 1955-рэ илъэсым Чуковскэм къыдигъэк1ыгъ. Ежь иеу, к1эу, гум къыпкъырык1ырэ гущы1эхэмк1э исследованиехэр тхыгъэн зэрэфэе даоу ыш1ыхэрэр ежь Корней Ивановичым и1офш1агъэхэм ащегъэцак1э. 427 1901-рэ илъэсым гъэзет нэк1убгъохэм статьяхэмк1э ащыригъажьи, джы мы мафэхэм анэс урыс ык1и советскэ литературэм 1офышхоу фиш1агъэхэм осэшхо афаш1ызэ, Корней Ивановичым Лениным иорден фагъэшъошагъ. Писатель ш1агъоу, литературовед инэу, тилъэпкъ литературэ зиш1уш1агъэ хэлъэу Корней Иванович Чуковскэр къызыхъугъэр мартым и 31-рэм илъэс 80 зэрэхъурэр тихэгъэгу щыхагъэунэфык1ы. Тэ тихэкук1и, тилитературэк1и а мафэр тигуапэу къыхэтэгъэщы. Гъэз. «Соц. Ад.», 1963, 30.03. 428 АНРИ БАРБЮС «Максим Горькэмрэ сэрырэ ныбджэгъуныгъэу зэдыти1эр гъэш1эгъон дэдэ зыш1ырэр дунаем илъэныкъо зэфэшъхьафхэмк1э тыкъик1ызэ, тит1о тызэрэзэ1ук1агъэр ары. Ар — щымыщ хэмылъэу урыс, сэ — щымыщ хэмылъэу сыфранцуз. Ар — народым къыхэк1ыгъ, пытэ ык1и щэ1эгъэшхо зи1эу, псыхьагъэу щыт. Сэ — ижъырэ буржуазием сыкъыхэк1ыгъ, псауныгъэ хъатэ си1эп, ау зыми зэщигъэкъон ымылъэк1ынэу сыгушху. Дунаим игъогу пстэухэми ицокъэ лъэгу ащилэжьагъэу ащ гъэсэныгъэ-ш1эныгъэ ыгъотыгъ. Сэ — 1энтэгъурэ гъончэджырэ сылажьэзэ, школхэм, университетхэм гъэсэныгъэ-ш1эныгъэ ащызгъотыгъ. Сэ дэгъоу къызгурэ1о Горькэм щы1эк1э къин зэри1агъэр, ау къэс1онэу сш1эрэп тит1о яхазэу моральнэу нахь къин зыщэчыгъэр. Сыда п1омэ, хэбзэжъ-шэныжъ темэнхэм, мэзхэм гъогу апхырытщынэу тит1уи тыхъугъагъэшъ ары. Народми буржуазиеми шэныжъхэбзэжъхэр я1эх, ет1ани ят1онэрэм ихэбзэжъ-шэныжъхэм нахь зэрар мак1эп къапык1ырэр. Бзэджагъэр зэрэфаеу зыщыхъуш1эрэ дунаеу мыгъэсэныгъэ ш1унк1ыр зышъхьарыу1убагъэм нэфылъ хэбгъэпсэныр – каторжнэ 1офш1эн. Дэгъоу хъугъэр шъхьадж ыш1эн ылъэк1ыщтым фэдизыр тит1ук1и тш1эгъахэу тэ тызэрэзэ1ук1агъэр ары. Ык1и ащ иш1уагъэк1э апэрэ зэрэлъэгъугъом тызэрэзэныбджэгъур къыдгуры1уагъ», – е1ошъ «Привет Горькому» зыфи1орэ статьям Барбюс щетхы. Ары, бзэджагъэр зэрэфаеу зыщыхъуш1эрэ дунаеу мыгъэсэныгъэ ш1унк1ыр зышъхьарыу1убагъэм нэфылъ хэзыгъэпсэни, хэбзэжъ-шэныжъ темэнхэм, мэзхэм гъогу апхырызыщыни, ц1ыфхэр щы1эк1эш1ум фэк1онхэм къыфа1этынымк1э зифизическэ ык1и акъыл к1уач1э фэзытыгъэмэ француз писатель ин дэдэу ык1и общественнэ 1офыш1эшхоу Анри Барбюс ащыщ. Анри Барбюс маим и 17-м 1873-рэ илъэсым ижъырэ француз буржуазнэ унагъо къихъухьагъ. Парижскэ университетым илитературнэ факультетэу Сорбоннэ ыц1эк1э щытыр къыухыгъ. Ащ ыужы, 1894-рэ илъэсым, философиемк1э диссертацие а факультет дэдэм защищать 429 щиш1ыгъ. А лъэхъаным реакцием имэш1обзыйхэр быбатэу Францием шъхьащытыгъ. А илъэсхэм Барбюс къыдигъэк1ыгъэхэу стиххэр зыдэт сборникэу «Плакальщицы», романхэу «Просящие» (1903) ык1и «Ад» (1908) зыфи1охэрэр гук1одыгъор мымак1эу къахэщэу, зэтек1ырэ-зэмызэгъыныгъэ ш1ош1ыхэр ахэлъ нахь мыш1эми, ащ дак1оу а произведениехэм капитализмэм ылъапсэ утын езыхырэ, гъэпщыл1ыныгъэм пэш1уек1орэ банэм ц1ыфхэр къыфэзы1этрэ к1уач1э ахэлъ. Апэрэ империалистическэ заом ежь ышъхьэк1э Барбюс рядовой солдатэу хэлэжьагъ. Зэуап1эм иапэрэ линие зы1отыми писателым икъэлэмрэ иблокнотрэ ренэу и1эдэжьыгъ. Француз к1элак1эхэу солдат шинель зыщалъагъэхэм ежьхэм яфедэ горэм паек1э лъыр зэрамыгъачъэрэр, а лъыпсэшъо заом федэшхо къызфихьыхэрэр гъэпщыл1эк1о классхэр ары къодыеу зэрэщытыр Барбюс къыгуры1ощтыгъэ. Арары ащ ынэк1э ылъэгъухэрэри ыгук1э зэхиш1эхэрэри зэк1эри к1эзыгъэнчъэу зык1итхыщтыгъэр. А зэошхом щыпэк1эк1ыгъэм Барбюс идунэееплъык1э епсыхьэ, пытагъэ къыхелъхьэ. Солдатхэм ящы1ак1э, заом ылъапсэ къызщежьэрэм ашъхьашыгу къыщырихэу, революционнэ банэк1э империалистическэ заом пэш1уек1онхэу къыщыджэу романэу «Огонь» зыфи1орэр 1916-рэ илъэсым Барбюс етхы. Тхылъыр къызэрэдэк1эу ащ иавтор дунаим зэфэдэк1э щызэлъаш1эу хъугъэ, ежь тхылъыр бзэ зэфэшъхьафыбэхэмк1э зэрадзэк1ыжьыгъ ык1и империалистическэ заор агъэуцужьыным ибанэ зэхэщэгъэнымк1э 1эшэш1у дэдэ хъугъэ. Заом 1утыгъэ солдатмэ а тхылъым иавторы фатхыщтыгъэ (ежь Анри Барбюс августым 1916-рэ илъэсым ипсауныгъэ лъэшэу зэщыкъуагъэу дзэм хэк1ыжьыгъагъ): «Зэк1эми зэхахэу шъыпкъэр о къэп1уагъ... А картинэхэр — тэ щы1эк1э хьэзабэу тызыхэтыгъэр, зэк1э тпэк1эк1ырэр, тызэгупшысэхэрэр арых... Джы тэ тпэк1эк1ырэ тхьамык1эгъошхохэр зыфэдэр къэк1ощт уахътэм щы1эщтмэ зэхаш1эным пае заом изэрар къызэрибгъэлъэгъук1ыгъэм, тэщ пае зэрафэмыгъэгъугъэм афэш1 тхьауегъэпсэу. Банэр тапэк1э лъыдгъэк1отэнымк1э о к1уач1э къытхэолъхьэ, о уиш1уагъэк1э тэ тэш1э тызыфэбанэрэр»... 430 Барбюс заом къызек1ыжьым антиимпериалистическэ к1уач1эу Францием илъыр зэриугъоил1энымк1э 1офышхо еш1э. Заом хэлэжьагъэхэм яреспубликанскэ ассоциацие пащэу фэхъу. Октябрьскэ социалистическэ революциешхор Барбюс ыгук1и ышъхьэк1и ыштагъ ык1и революцием икъыдэхыгъэхэр къэухъумэгъэным писатель-бэнак1ом икъэлэм фигъэ1орыш1агъ. Революциер зыщытек1огъэ Россием интервенциеу раш1ыл1агъэм пэш1уек1огъэнымк1э международнэ группэу «Кларте» («Свет») зыфи1оу писатель ц1эры1уабэ зыхэтыгъэр Барбюс ипхъэепсыек1э (иинициативэк1э) 1919-рэ илъэсым зэхэщагъэ хъугъагъэ. А группэм 1офэу ыш1эрэр В.И. Лениным дэгъук1э ылъытэщтыгъэ. Романэу «Огонь» зыфи1орэм идееу къыщи1этыгъэхэр джыри нахь куоу зыщыпхырищырэ, заом хэлэжьагъэхэу, ыужым революционнэ банэм игъогу техьагъэхэм къяхъул1агъэ-къарык1уагъэхэр къызы- щигъэлъэгъорэ романэу «Ясность» зыфи1орэр а илъэс дэдэм, 1919-рэ илъэсым, Барбюс къыдегъэк1ы. «К приезду Анри Барбюса» зыфи1орэ статьям А.В. Луначарскэм зэрэщитхырэмк1э, Барбюс итхылъхэм Лениныр ыгъэш1агъоу яджэщтыгъэ ык1и осэшхо афиш1ызэ, ягугъу бэрэ ыш1ыщтыгъэ: «...ар заом пэш1уек1орэ манифест къодыеп, ар — империалистическэ заом илъэхъанэ тэ анахь тищык1эгъэ искусствэр зэрэгъэпсыгъэн фаем ишапхъ»1 Луначарскэм игукъэк1ыжь зэрэшъыпкъэм уемыхъырэхъышэжьынэу уеш1ы Лениным истатьяу «О задачах Ш-го Интернационала» зыфи1орэм узеджэрэм. А статьям В. И. Лениным щетхы Барбюс ехьыл1агъэу: «Идеехэмрэ шэныжъхэбзэжъхэмрэ зэха1ул1эгъэ-зэхап1ыт1эгъапэу, ш1эныгъэ горэ зимы1эхэ обыватель ык1и массовикыр заом ифэмэ-бжьымэк1э революционер зэрэхъурэр лъэшэу дэгъу дэдэу, шъыпкъэгъэ ин дэдэ, талантышхо дэдэ хэлъэу «Огонь» ык1и «Ясность» зыфи1орэ романхэм къагъэлъэгъуагъ».2 1 2 Луначарский А.В. Статьи о литературе. М., 1957.— С. 679. Ленин В. И. Соч., 4-е издание, т. 29.— С. 470. 431 Октябрьскэ революциешхом къызэрэщыдихыгъэм Анри Барбюс тек1оныгъэр итворчествэ тихэгъэгу зыкъыригъэ1этыгъ. Революциер зэрэтек1уагъэм ехьыл1агъэу «Свет из бездны» зыфи1орэ тхылъыр 1919-рэ илъэсым къыхиутыгъ. Капиталистическэ строир тырадзынэу къызыщыджэрэ публицистическэ статьяхэр етхых. А статьяхэр зэхэугъоягъэхэу «Слова бойца» ыц1эу сборник 1924-рэ илъэсым къыдегъэк1ы. 1925-рэ илъэсым романэу «Звенья» зыфи1орэр Анри Барбюс къыхеуты. Лэжьэк1о ц1ыф жъугъэхэр хьэзаб мыухыжьым егъаш1эм хэтхэзэ ык1и ц1ыф лъэпкъыр шъхьафитныгъэм, зэфагъэм, насыпым афэбанэзэ къызэрэрык1орэр романым авторым щык1егъэтхъы. Анри Барбюс ипроизведение пстэухэми джэмакъэу ахэ1ук1ырэр зы: революцие ш1ыгъэн фае, зэфэдэ щы1ак1эр бгъэпсыным пае къызэк1ак1о имы1эу убэнэн фае. Анри Барбюс — западноевропейскэ антифашистскэ литературэм лъапсэ фиш1ыгъ. Болгарскэ ык1и румынскэ фашистхэм жъалымагъэу Балканхэм ащаш1агъэу ежь писателым ылъэгъугъэ шъыпкъэхэр къыщыригъэлъэгъук1эу, памфлетнэ-публицистическэ тхылъэу «Палачи» зыфи1орэр 1926-рэ илъэсым Барбюс ытхыгъ. Французскэ прогрессивнэ литературэр зэрык1ощт гъогур къагъэнафэу литературнэ-критическэ 1офш1агъэхэр Барбюс ытхыщтыгъэх. 1932-рэ илъэсым «Золя» ыц1эу тхылъ писателым къыдегъэк1ы, Барбюс иэстетическэ шапхъэхэр — еплъык1эхэр, зэк1эри п1оми хъунэу, игъэк1отыгъэу а тхылъым къыщигъэлъэгъуагъэх. Писателыр ц1ыф жъугъэхэм, щы1ак1эм апэблэгъэ шъыпкъэн фаеу, ар искусствак1эм ылъапсэу Барбюс ылъытэщтыгъэ. Социалистическэ реализмэр метод шъхьа1эу советскэ литературэм и1энэу советскэ писательхэм я 1-рэ съезд зэрэщаштагъэр тэрэз шъыпкъэу ык1и игъо шъыпкъэу ылъытэщгыгъэ Барбюс. Октябрэм и 6-м 1934-рэ илъэсым социалистическэ реализмэм ехьыл1агъэу радиомк1э Барбюс къэгущы1эгъагъ. 432 Анри Барбюс — Советскэ Союзым иныбджэгъу к1эсагъ, иныбджэгъу лъэп1агъ. 1927-рэ илъэсым щегъэжьагъэу пчъагъэрэ ар тэ тихэгъэгу къэк1уагъ: РСФСР-м, Украинэм, Закавказием иреспубликхэм якъэлэ зэфэшъхьафыбэхэм ащы1агъ. СССР-м социалистическэ зэхъок1ыныгъэшхоу щыхъугъэхэм яхьыл1агъэу сатырыбэ писателым ытхыгъ. Манифестэу «С ножом в зубах» (1921) зыфи1орэм Барбюс щетхы: «СССР-р щы1э зэрэхъугъэр дунэе историемк1э хъугъэ-ш1эгъэ ин дэд. А фактым ц1ыфлъэпкъыр ыпэ лъык1отэнымк1э фазык1эм хещэх». 1928-рэ илъэсым июль мазэм Кёльнэ щы1эгъэ конгрессэу «Друзья СССР» зыфи1орэм изэхэщэн Барбюс чанэу хэлэжьагъ. Гуфэбэныгъэу тихэгъэгу къыфыри1эр къыхэщэу «Вот что сделано в Грузии» зыфи1орэ тхылъыр 1929-рэ илъэсым Барбюс етхы. 1930-рэ илъэсым тхылъэу «Россия» зыфи1орэр къыдегъэк1ы. Сымэджэ хьылъэу щыты пэтзэ, В.И. Лениным ищы1эныгъэ гъогу, и1офш1агъэхэм яхьыл1агъэу «Письма Ленина к родным» зыфи1орэ тхылъыр къыдигъэк1ынэу 1935-рэ илъэсым Анри Барбюс ыгъэхьазырыщтыгъэ. Советскэ ц1ыфхэм ящы1ак1э, я1офш1ак1э яхьыл1эгъэ сценариеми 1оф диш1эщтыгъэ... Ау имурад ыгъэцэк1эным игъо фимыфэзэ, 1935-рэ илъэсым августым и 30-м тхэк1ошхоу Анри Барбюс Москва щыл1агъ. Францием ыкъо ш1агъоу, писатель ц1эры1оу, писатель-бэнак1оу, писатель-гуманист инэу Анри Барбюс 1935-рэ илъэсым исентябрэ мазэ иапэрэ мафэхэм тиц1ыфхэм аужырэу Париж агъэк1отэжьыгъ. Буржуазнэ правительствэм наградэ горэ фигъэшъошагъэу Барбюс и1агъэп. Ау хьадэр дэзыхырэ ц1ыф купхэм писателым ытхыгъэ тхылъхэр — мамырныгъэр ч1ышъхьашъом къыщыухъумэгъэным пае зэрэбэнэщт 1ашэу ц1ыфлъэпкъым ритыгъэхэр шъхьэнтэ плъыжьхэм ателъхэу ахьыщтыгъэ. Гъэз. «Соц. Ад», 1963, 17.05. 433 КАВКАЗЫМ ИОРЭДЫ1У Белинскэм зэри1уагъэу, «Кавказэу Пушкиным ипоэзие икушъэу щытыгъэр, нэужым Лермонтовым ипоэзии кушъэ фэхъугъ». Поэтическэ сабыигъор щырихыгъэ къодыеп, ылъэ щыпытагъ, ипоэтическэ тамэхэм зыщаубгъугъ. Кавказ хъунк1эш1 бэрджахьхэм янабгъоу зэралъытэщтыгъэ еплъык1э закъор щагъэзыени, ар дунэе джэнэтым инэпэеплъэу, ц1ыфыгу шъхьафитыныгъэр орэу зыщызэрихьэрэ дунэе къэгъагъэу, поэзием ипсынэк1эчъ мычъакъоу, щы1эк1э-псэук1эр къызыщижъук1ырэ, гугъэ дахэм лъагэу зызыщи1этырэ мэлэ1ич ч1ыгоу зэрэщытыр Урысыем, Европэм ащыпсэухэрэм ягъэш1эгъэным, тятэжъхэм япсэуп1э-щы1ап1э, япсэук1эдунэететык1э нафэу ягъэлъэгъугъэнымк1э зипоэтическэ псалъэ анахь зыгъэлэжьагъэмэ ащыщ Лермонтовыр. Еджэп1э ищы1эныгъэ программэм гъогурэ фытагъэш1ыгъ къыхиубытэрэ итворчествэрэу тиныбжьык1эгъум усэхэмк1э Лермонтовым зэдгъэш1агъэхэм щегъэжьагъэу. А гуфэбэныгъэ гуфэбэныгъэу тэ Лермонтовым фэтш1ыгъэр таужы къэк1ыхэрэми ахэтлъхьаным сыдигъок1и тыпылъыгъ. А ш1уш1э п1уныгъэм изылъэныкъоу студентхэм научнэ 1офш1энхэр пчъагъэрэ язгъэтхыгъэх: «Лермонтовым итворчествэ адыгэ фольклорыр къызэрэхафэрэр», «Лермонтовым итхыгъэхэу адыгабзэк1э зэрадзэк1ыжьыгъэхэр, адыгэ литературэмк1э ахэм ямэхьан», «Лермонтовым ифэмэ-бжьымэу адыгэ литературэм къытырихьагъэр», ащ анэмык1хэри. Адыгэ къэралыгъо пединститутым ия 4-рэ курсэу, сэ кураторэу сызи1агъэм, илъэс еджэгъур къызеухым, ежьхэм яш1оигъоныгъэк1э, Кавказ шъолъырымк1э «Лермонтовым ич1ып1эхэм» защыдгъэгъозэнэу итхъухьагъ. Лермонтовым ш1улъэгъоу фыря1эм хэдгъэхъонэу, поэтым идунэететык1агъэр нахь куоу студентхэм ядгъэш1эн тиморадэу Пятигорскэ тык1уагъ. Лермонтовым иунэ-музей тыч1эхьагъ. Тызы1ук1эн фаемэ та1ук1и, тиморади ят1уи, экскурсоводи къытати, едгъэжьагъ тыдэ1онэу. Апэрэ пэщым поэтым исабыигъо лъэхъанэ игъэк1отыгъэу, сурэтхэмк1э 434 къык1игъэпытыхьажьзэ, экскурсоводыр къытегущы1агъ. Ят1онэрэ пэщым Кавказым зыщэ1эм поэтым идзэ къулыкъуш1эн зэрэщек1ок1ыгъэр къы1уатэзэ, хигъажъэу, къы1орэ гущы1эхэм адиштэу ынэгу диш1ызэ, экскурсоводым ыжэ къыдэлъэтыгъэх: «Михаил Юрьевич иныбжьык1агъэ емылъытыгъэу псэемыблэжь л1ыхъужъэу зэоп1абэхэм къащынэфагъ. Черкес цунтхъак1охэм хьалачэр ахигъахьэу, л1ыхъужъыгъэ ин дэдэхэр зэрихьэзэ язэуагъ, урыс 1ашэм ищытхъу лъагэу къы1этыгъ. Ащ ил1ыхъужъыгъэ дзэпащэхэми, ежь идзэк1огъухэми агъэш1агъощтыгъэ. Орденхэр къызэратыщтхэм яспискэ пчъагъэрэ хагъэуцоштыгъ, ау пачъыхьэм ежь ы1эшъхьит1ук1э хиуц1эрэпхъык1ыжьышгыгъ...» Экскурсоводым сеплъыгъ ямыш1ык1эу, 1э фэсш1ыгъ, ау зэхиш1агъэп зык1и, къы1ощтым къык1ыримыгъэчэу къы1отэщтыр къы1уати къыухыгъ. А пэщым тик1ыни къык1элъык1орэм тихьанэу щытыти, къэ1отак1ом сык1элъырыхьи къэзгъэуцо1агъ. Студентхэр адрэ унэм ч1эхьагъэхэу Лермонтовым исурэт ш1ыгъэхэм яплъыхэу, зыгорэхэр зэра1ожьэу зэрэрагъэжьагъэр згъэфеди, экскурсоводым сеупч1ыгъ: «Мы къэп1отагъэхэр къызыфэп1отагъэхэр лъэпкъэу зыщыщхэр ош1эха? —Хьау, сш1эрэп. —Мыхэр — джа къушъхьэч1эс черкес цунтхъак1охэу Лермонтовым зэхиук1ыхьэщтыгъэхэу зыфэп1уагъэхэм ял1эуж лъфыгъэх. Лермонтовыр ш1у зэралъэгъурэм зэдгъэш1энэу т1уи хэдгъэхъонэу, мыщ идунэететык1агъэр тыкъэк1уагъ. Мы нахь къэп1отагъэхэмк1э куоу ар дгъэцэк1агъэу олъыта? — Сш1агъэп арэу щытми. — Шъыпкъэр 1огъэн, зытетым тетэу 1огъэн фае, ау къэ1уак1эми мэхьанэ и1. Узыдэгущы1эрэр пш1эзэ, п1орэри п1он фае. Лермонтовым «изэо гъэхъагъэхэм» тэри т1эк1у ахэтэш1ык1ы, ау лъэхъаныр къыдэтлъытэзэ, зэрэзек1уагъэм тыкъек1уал1э. О къэп1отагъэм макъэу к1элъыр штэгъуае узыщыщым арэущтэу къытегущы1эхэ зыхъук1э. Мызэу-мыт1оу сыоплъыгъ шъхьаем, зык1и гу къылъыптагъэп. Студентхэм къахэк1ыгъ гукъаор 435 къызыхэщынхэр, ау сяушъыйи защэ1агъ...» Тызык1эк1уагъэм нахьи нэмык1 жьыхьарзэу къыхилъэсагъэм гогъу онтэгъу къыттыригъэуагъэу Пятигорскэ тыкъэк1ыжьыгъ. «Тара нахьыер: унэшъо мыхъун зытыгъэр ара, хьауми а унашъор зыгъэцак1эрэр ара?» Ет1ани а унашъор зэк1эми зэфэдэу агъэцак1эрэп ны1а?! Зым унашъом хэлъым гу лъетэшъ, игъогупэ дырегъэк1ок1ы, адрэм — ау сыдэу щытми егъэцак1э, ящэнэрэм — «л1эхъупхъ» аригъэ1онэу, зэмыблэжьэу егъэцак1э... Сыдэу щытми зыфэк1ожьырэр зы: ер зы1уагъэри, а ер зыгъэцэк1агъэри зэтепфыжьынэу щытэп... Изек1ок1агъэхэм язакъоп, Лермонтовым ипоэзии лъэпкъ зэхаш1эм лыузы фэхъун утын мак1эп хэтыр. Арэу щытми, Лермонтовым ипоэзие — поэзием ишкол лъэш, 1эпэ1эсэныгъэм икъэк1оп1эшхоу афэхъугъ лъэпкъ зэфэшъхьафхэм ятхак1охэм. Ахэм зэу ащыщых адыгэ тхак1охэри. Урыс литературэм имызакъоу дунэе художественнэ литературэм иклассикэу Михаил Юрьевич Лермонтовым ищы1эныгъэ гъогу укъытегущы1эныр 1оф ин, ащ охътаби ч1ып1аби ищык1агъ. Поэтыр къызыхъугъэр илъэси 150-рэ зыщыхъурэ мафэм ш1ук1э ыц1э ет1озэ, ащ ищы1эныгъэ ык1и итворческэ зэрэфыря1эр тщымыгъупшэу, гъогу хэш1ык1 къыхэдгъэщымэ гъэнэфагъэ тш1оигъор пстэуми поэтышхом итворчествэк1э Кавказым мэхьанэу и1агъэр ык1и адыгэ литературэм ащ ифэмэ-бжьымэу къытырихьагъэр ары. Урыс литературэм иклассикхэм Лермонтовыр Кавказым пэблэгъэ шъыпкъэу зэрэщытым фэдэу зи ахэтэп. Иц1ык1угъом ар заулэрэ Кавказым щы1агъ. Ащыгъум зэхихыгъэ орэдыжъ-къэбарыжъыбэхэр поэтым иапэрэ романтическэ усэхэм лъапсэ афэхъугъ («Черкесхэр», «Кавказым игъэр»). Ащ ыуж ежь-ежьырэу мык1оу поэтыр Кавказым джыри щы1энэу хъугъэ. Зык1эхъугъэри «Аук1ыгъ поэтыр» зыфи1орэ усэу ытхыгъагъэр ары. Поэт ин дэдэу А.С. Пушкиным ымэкъэ чан ащ нахьыбэрэ къызэрэмы1ужьыщтым ехьыл1эгъэ гущы1э гухэк1хэмк1э усэу Лермонтовым ытхыгъэр ыухыжьыщтыгъэ. Ау лъэпкъ тхьамык1агъор дворян нахь л1экъо 436 лъэшхэмрэ пачъыхьэм ипыхъо-пыщэхэмрэ гухэк1 зэращымыхъурэр, зык1и зэрэзэхамыш1эрэр Лермонтовым къызыгурэ1ом, пхъашэу ахигъажъэу, гъунэ зимы1э лъэш1эжь зэрапыщылъыр пачъыхьэм итахътэ 1утхэм шъхьаихыгъэу анэ к1и1уатэу сатыр пш1ык1ух пигъэхъожьыгъ: Насып зэблэхъум еунэхъул1агъэхэу, Алъэпкък1э псаоу къак1эныжьыгъэхэр, Пщыл1ы зызыш1и 1узыдзыжьыгъэхэу, Бзаджэм иты ц1эры1омэ як1элэ пагэхэр! Шъхьафитыныгъи, акъыли, щытхъуи шъуриук1ак1охэу Нэепсые купэу тахътэм шъу1утэу, Хабзэм ижьау шъэфэу шъуч1этэу, Судри шъыпкъэри шъо ишъок1ык1ы! Ау щы1 тхьэм исуди, ц1ыф к1одыгъэх! Щы1 суд пхъашэ: шъуихьадэ къежэ; Дышъэ жъгъыуи къымыубытын, Шъугу илъи, шъуш1э тети шъо шъуапэ къеш1э. Ыужк1э гущы1э шхъуахьхэр 1эдэжьы шъош1ык1и, Зыпарэ горэк1и пк1э къимык1ын. Лъы ш1уц1эу шъук1этыр зэк1э жъугъэчъагъэк1и, Поэтым илъы зафэ шъуфэмыпщынын! Пачъыхьэм и1умэтхэр стихотворением ыгъэщтагъэх, зэридзагъэх, ыгъэгубжыгъэх. Ахэмэ ащыщ горэм усэр Николай 1-м фигъэхьыгъ, «Революцием къыфэджэрэ жъыу» ы1уи тыритхи. Пачъыхьэр стихым зеджэм, джы нэс зигугъу амыш1ыщтыгъэ, зыц1э рамы1ощтыгъэ поэт щынагъо къызэрэтэджырэм гу лъитагъ ык1и «Сыбыр фабэм» — Кавказым аригъэщагъ. Ащ ыужи политическэ мотивхэр и1эхэу Лермонтовыр ят1онэрэу Кавказым арагъащэ. Джа лъэхъанэхэм зылъэ уцугъэ поэтым къушъхьэч1эсхэм ящы1эныгъэ нахь релъэгъук1ы, игупшысэ-гукъэк1хэм за1эты. 437 Поэтыр бэнэк1ошхоу 1офыш1эшхоу, ары Лермонтовым зэрилъытэщтыгъэр. Джа иеплъык1э фэшъыпкъэу лъэхъанэу зыхэтыр критикэ пхъашэм к1агъэк1эу усабэхэр етхых: «Бородино», «Дума», нэмык1ыбэхэри. Нахьыпэм щы1эгъэ ц1ыфхэр лъэшыгъэхэу, л1ыхъужъыгъэхэу ящытхъу дахэ къащи1озэ, ежь поэтым ил1эш1эгъу дыщы1э ц1ыфхэр мы усэхэм, анахьэу «Дума» зыфи1орэм, ащеумысых. Ягучъы1агъэ, зы 1офыгъо горэм зэрэпсаоу зыратышъун зэрамылъэк1ырэм, теубытэгъэ пытэ зэрямы1эм, дэими дэгъуми зэрамыгъэгумэк1ыхэрэм Ныбжьык1эхэм апае янахьыбэхэр общественнэ-политическэ ахэр ащ гъэпсык1эу поэтым фэдэу зык1иумысыгъэхэр. зек1онхэу Россием и1эр къызхэк1ырэр арэу зэрэщытыр Лермонтовым къыгуры1ощтыгъэ, ау сыдэу щэрэт фаеми, реакцием зыпшъэ фэзыуфэхэрэр ыгъэхыен ылъэк1ынэу поэтым ыгук1э ыштэшъурэп. Ахэмэ апигъэуцухэу къушъхьэч1эс гушхохэу, л1ыхъужъхэу, шъхьафитныгъэм ибэнак1охэм яобразхэр Кавказым ехьыл1эгъэ усэхэм къащетых. Кавказ къушъхьэхэр «шъхьафитныгъэм иегъэш1эрэ пытап1эу» ащ елъытэх. Шъхьафитныгъэм, л1ыхъужъыгъэм, дэхагъэм ятамыгъэу ежьырк1э хъугъэ Кавказым ащ ипоэтическэ творчестви зырегъэушъомбгъу, зым ыуж зыр итэу урыс поэзием ышыгу поэтыр езыщэл1эгъэ усэхэр етхых: «Мцыри», «Демон», «Къэрабгъ», «Тилъэхъанэ ил1ыхъужъ», «Хьадж-Абрек», «ИзмаилБей» нэмык1ыбэхэри. Ащ ш1улъэгъоу Кавказым фыри1агъэр къэбгъэлъэгъон зыхъук1э, итворчествэ зэрэпсаоу п1оми хъунэу укъытегущы1эн фаеу хъуныгъи. Ежьыр шъыпкъэм зыкъыриушыхьатыжьэу етхы: Кавказ икъушъхьэ т1уак1эхэм ак1оц1 Сэ сигение къэгъэгъэ Блэр щызыфишъэжьыгъ. Кавказым гуфэбэныгъэу Лермонтовым фыри1эр иусэхэм язакъоп, иписьмэхэми къыра1отык1ы. Гущы1эм пае, С. А. Раевскэм мырэуштэу фетхы: «Кавказым узык1ок1э, ащыгъум, сэ сицыхьэ телъ, угук1и ппкъышъолык1и иш1огъэшхо къыок1ыщт: поэт ухъугъэу къэбгъэзэжьыщт». Джащ фэдэ ш1улъэгъоу Кавказ фыри1эм, поэтическэ дунаеу ар зэрилъытэрэм къатыгъ Лермонтовым ипоэзие. 438 Кавказым щы1эныгъэр ехьыл1агъэу куоу бэ зэригъаш1и, тхагъэр. Ау къушъхьэч1эсым Лермонтовым итемэ фэдэу шъуамбгъоу къыгъэлъэгъуагъэу ахэмэ ахэтэп. Гущы1эм пае, поэмэу «Измаил-Бей» зыфи1орэм, ежьыр шъыпкъэ поэтым къызэрэщи1оу, хъугъэ-ш1эгъэ шъыпкъабэхэр зэригъаш1и, къыфа1отэгъэ къэбархэр «ц1ыфмэ амыш1эу, шъэфэу зыди1ыгъэу дэл1эжьынхэм фэмыеу» ипщыналъэ къыщетхыжьых. Историческэ фактхэм къызэраушыхьатырэмк1и, Измаил-Бей Атажукиныр щы1эгъэ шъыпкъ. Ащ ехьыл1эгъэ къэбархэр Лермонтовым ипоэмэ лъапсэ фэхъугъэхэу исследовательхэм агъэунэфыгъ. Л1ыхъужъыгъэм уасэу фаш1ырэм фэдизк1э къэрэбгъагъэр адыгэхэм зэраумысырэр «Къэрабгъ» зыфи1орэ поэмэм Лермонтовым къыщегъэлъагъо. Хьарунэу зятэрэ зышырэ алъ зымыш1эжьышъоу, ежь ышъхьэ къызэриухъумэжьыщтым ехъурэ гумэк1 зимы1эу заом къы1ук1ыжьыгъэр иныбджэгъуи, ш1у ылъэгъурэ пшъашъи, янэу къэзылъфыгъи аштэжьырэп. Аужыпкъэм, Хьарунэ ифэмыфыгъэ-къэрэбгъагъэ зыдиш1эжьэу зызиук1ыжьырэм нэмык1ырэ хьадэхэр зэрагъэт1ылъыжьыхэрэм фэдэу фэ1офаш1эхэр дызэрахьажьырэп. Лъытэныгъэ рахырэп. Лъэпкъым ипсихологие куоу ущымыгъуазэу, фольклорыр икъоу зэмыгъаш1эу ащ фэдэ реалистическэ произведение птхын плъэк1ыщтэп. «Къэрабгъ» зыфи1орэ поэмэм къыри1отык1ырэ-къыригъэлъэгъук1ырэр зыплъэгъоу, орэдэу къыхафэхэрэр зызэпхыхэк1э (поэмэу «Измаил-Бей» зыфи1орэми адыгэ орэдыжъ къыхафэ), адыгэ фольклорым иусэхэу «Шъузыш1ум ыкъуит1у», «Фэкъол1ыш1у иорэд» зыфи1охэрэм афэдэхэм поэтыр ащыгъозагъэу къыпщэхъу. Джахэмэ афэдэу л1ыхъужъыгъэм ымэкъэ лъэшэу адыгэ фольклорым къыхэ1ук1ыхэрэм яфэмэ-бжьымэ къахэщэу Лермонтовым Кавказым ехьыл1агъэу ытхыгъэ усэхэр гъэпсыгъэх. Лермонтовым ипроизведениехэр адыгэ школхэм ащаджых, иусабэхэр езбырэу зэрагъаш1эх. ябэнэк1ошхоу, ем, Шъхьафитныгъэм, мыхъуным, зэфэныгъэм, зэфэнчъагъэм утын дэгъум, ш1ум лъэш арихэу зэрэщытыгъэр ары ц1ыфхэм поэтыр ш1у зык1алъэгъурэр. Ау тэ, Кавказым 439 щыпсэухэрэмк1э, анахь фитыныгъэ ти1эн фае Лермонтовыр пстэуми анахьыш1у тлъэгъунэу. Сыда п1омэ хьалэлыгъэрэ гуфэбагъэрэ тэ ащ къытфыри1агъэр бэ дэдагъ. Лермонтовыр непи къытхэт, ипроизведениехэр ш1у тэлъэгъух. Ащ ироманэу «Тилъэхъанэ ил1ыхъужъ» зыфи1орэр адыгабзэк1э зэрадзэк1ыгъэ апэрэ произведениемэ ащыщ. 1946-рэ илъэсым «Ытхыгъэмэ ащыщ» ыц1эу Лермонтовым ипроизведение зэфэшъхьафхэр зыдэт тхылъыр адыгабзэк1э Мыекъуапэ къыщыдэк1ыгъ. Гъэз. «Соц Ад.», 1964, 4.10. 440 МАКСИМ ГОРЬКЭМРЭ АДЫГЭХЭМРЭ Ныдэлъфыбзэм, жэры1о усэхэм, литературэм яхьыл1эгъэ гущы1э псахьыгъэу типисательхэм, поэтхэм, бзэш1эныгъэлэжьхэм а1уагъэхэр мраморым хэбзык1ыгъэм фэдэу, зытетхэгъэ апчхэм дышъэпсым егъэшъогъэ рамкэр къяш1эк1ыгъэу адыгэ литературэмрэ адыгабзэмрэ язэгъэш1эн пылъ 1офш1ап1эхэм, еджэп1э кабинетхэм апылъагъэх. Ахэмэ зэу ащыщэу урысыбзэк1э тхыгъэу къахэщырэм тыкъеджэ: «Адыгейские сказки ... весьма интересны и ценны общностью своих мотивов со сказками других народов. ...Ценность адыгейских сказок увеличивается еще и тем, что в них зло везде побеждено. Это — хорошее свидетельство о здоровье народа... М. Горький.» Адыгэ хэкур а лъэхъаным Азово-Черноморскэ краим хахьэщтыгъэ, Ростов краим ыгупчагъ. щыпхырыгъэк1ыгъэнхэмк1э Хабзэм иунашъохэр зэхэщэк1о-к1эщэк1о щы1эныгъэм пшъэрылъыр я1эу уполномоченнэхэр ч1ып1эхэм агъак1ощтыгъэх. Ащ фэдэу край гупчэм къырагъэк1зэ уполномоченнэу пчъагъэрэ Адыгеим къэк1уагъ Ростов щыщ писателэу Павел Максимовыр. Къуаджэхэм ащызэхихыгъэхэу, Цэй Ибрахьимэ къыфи1отагъэхэу адыгэ пшысэ куп урысыбзэк1э зэдзэк1ыгъэхэу «Горские сказки» ы1оу тхылъ къыдэк1ыным фигъэхьазырыгъагъ Максимовым. Ащ гущы1апэ къыфитхынэу Максим Горькэм елъэ1оу АзовэЧерноморскэ тхылъ тедзап1эм фигъэхьыгъагъ. Литературнэ ык1и общественнэ 1офш1эн бэ дэдэхэр ыгъэцак1эщтыгъэх нахь мыш1эми, 1эпэрытхэу фагъэхьыгъэм Горькэр еджи, гъэтэрэзыжьыныгъэхэри къыфиш1и, гущы1апи къыфитхи, январым и 22-рэм 1935-рэ илъэсым 1эпэрытхыр тхылъ тедзап1эм къыфигъэхьыжьыгъ. А гущы1апэм ригъэш1ыгъэ гурышэ-гупшысэхэр зэфихьысыжьызэ, Павел Максимовым етхы: «Л1ыгъэшхо зыхэлъ, акъылыш1оу щыт адыгэ лъэпкъым ехьыл1агъэу мэхьанэшхо зи1э а гущы1э ш1агъохэр къы1онхэмк1э сэ си1офш1эгъэ ц1ык1у 441 Горькэшхом 1эубытып1э зэрэфэхъугъэм сэ сырэгушхо. Мыбэу, ау гущы1э лъэшхэу а къы1уагъэхэр, джэрзым хэгъэчъык1ыгъэхэм ямы1ахьылыягъэхэр, адыгэ лъэпкъым игупшысэ ык1и ащ икультурэ ихъазнэщы щыщы шъыпкъэу къыхэнэщт.»1 Тэрэз Павел Максимовым зыфи1уагъэр. Адыгэ 1оры1уатэхэм, адыгэ лъэпкъым осэшхоу Горькэм къафиш1ыгъэр, щэч хэлъэп, инэу тэгъэлъап1э, тигупшысэ щыщы хъугъэ, тигулъытэ къэзгъэчанрэ, титворческэ лъэк1 къыхэзгъэхъорэ к1оч1э къэк1уап1эу хъугъэ... Нэмык1 лъагъок1и Горькэр тикультурэ ихэхъоныгъэ къыхэлажьэ. Урыс художественнэ произведениеу адыгабзэк1э апэ дэдэ зэрадзэк1ыгъэр Горькэм и «Хыбзыум иорэд», «Бгъашхъом иорэд» зыфи1охэрэр ары. Сборникэу «Адыгэ шъхьафит» (1929) зыфи1орэм ахэр къыдэхьагъэх. «...Горькэм ипроизведениехэу «Хыбзыум иорэд» ык1и «Бгъашхъом иорэд» зыфи1охэу тилитературэ икъежьэгъум зэрадзэк1ыгъагъэхэм,— етхы Кэстэнэ Дмитрие,— яш1огъэшхо адыгэ къэк1уагъ... советскэ литературэм «Буревестникым» ихэхъоныгъэк1э иреволюционнэ пафосрэ «Бгъашхъом» игероическэ революционнэ образрэ ц1ыф жъугъэхэм агу зы1эпищэщтыгъэ, ащ идейнэ мэхьанэшхо и1агъ...»2 Лъэхъанык1эм илитературэ зыфэдэн фаер, ар гъогоу зэрык1ощтым илъэгъохэщэу щытыгъэх ахэр. Дунэежъым зэхиц1ыц1эгъэ ц1ыфым изэхэш1ык1 лъэхъанык1эм зэриужьыжьырэр, щы1эк1ак1эм зэрэмыпыдзык1ыр, зыхэт ц1ыфыр иц1ыфыпкъы ибэнэк1о ц1ыфхэм лъэш зэрящык1агъэр зэриуцожьырэр, общественнэ ар зэрэхъурэр, зызыдиш1эжьык1э 1офыш1э инэу зэрэхъурэр — Горькэм итворческэ традицие, ихудожественнэ ек1ол1эк1эгъэпсык1э адыгэ литературэм нафэу къыхэщэу щыуцугъ: Нил — Хьэлахъу, Пелагея Ниловна — Амдэхъан; Пелагея Ниловна — Фэмый; Павел Власов — Аслъан ык1и ахэм анэмык1 параллельхэри къэбгъэлъэгъон плъэк1ыщт. Шъыпкъэ, мыхэм ядунаи, яистории зэтек1ых, ялъэпкъ шэнхэри гъэнэфагъэх, Максимов П. О Горьком. Письма А.М. Горького и встреча с ним. Росиздат, 1939. – С.84. Кэстэнэ Д. Адыгэ литературэмк1э учебник. Гурыт еджап1эм Ия 8, 9, 10-рэ классхэм апай. – Мыекъуапэ: Адыгнациздат, 1951. – Н.64. 1 2 442 ау революционнэ банэм инэф анэхэр къызэригъаплъэрэр, язэхэш1ык1 къызэри1этырэр, щы1эныгъэм иактивнэ к1уач1э зэрэхъухэрэм зэпэблагъэ еш1ых. Горькэм зэрэщытыр, а ихудожественнэ образхэм къэгъэлъэгъок1э Горькэм ижь амал ак1эпщэу итынэу ар зэрэщытым уехъырэхъышэрэп, уещэчырэп... Адыгэ литературэм изакъоп, лъэпкъ ц1ык1ухэу литературэр зи1э хъугъак1эхэм язакъоп, литературэ традицие ин зи1эхэу, литературнэ процессым истадие пстэухэри зыпэк1эк1ыхи, критическэ реализмэм къынэсыгъагъэхэми я 20-рэ илъэсхэм ак1эхэм ык1и я 30-рэ илъэсхэм иапэрэ лъэхъанэхэм охътак1эу джы зыхэтхэм щы1ак1эм икъэгъэлъэгъок1эщтыр, ар художественнэ гъэпсык1э амалэу къызэратыщтыр джыри къагъотыгъагъэгоп. А лъэхъаныр художественнэ методэу советскэ литературэм и1эщтым икъэгъотын иэкспериментальнэ периодэу плъытэмэ хъущт. Революциер зыгук1и зышъхьэк1и зыштагъэхэм, зыгъэпсынк1эн зимурадхэм гущы1эхэмк1э дунэежъым ялъэк1ы щы1эк1э-псэук1ак1эм къызэрихьэу ик1эныжъхэу зиягъэ изэхэщэн яхудожественнэ къэзыгъак1охэрэр къырагъэлъэгъук1ы, тхьамык1агъоу, насыпынчъагъэу ц1ыфмэ къафахьырэр нафэ къаш1ы... Тэ тиадыгэ литературэ иапэрэ период щатхыгъэ произведениехэм янахьыбэхэри критическэ пафос я1эу щытых: жъым жъалымэгъэ зек1уак1эу зэрихьэрэм гур фагъэплъэу, жъыр пыдзык1ы уагъэш1эу, шэныжъ-хэбзэжъ к1эныжъэу щы1ак1эр къэзыуш1оркъэу, щы1эк1ак1эм пэрыохъу къыфэхъухэрэм ясурэтыджэ нафэу къырагъэлъэгъук1ы. Ау дунэежъым ишэныжъхэм апэш1уек1орэ, ахэмэ апсэ 1узыхэу, «жъыр зыкъутэу, к1эр зыгъэчъырэ» к1уач1э а произведениехэм джыри ахэтэп, къагъэлъагъорэп. Ыпшъэк1э къызэрэт1уагъэу ар зигъэпсык1агъэр адыгэ литературэ ныбжьык1эм изэкъуагъэп. Литературак1эм Иц1ыфыгъэ, къыщытыгъэн и1ушыгъэ, фэягъ ишэн-хабзэхэр положительнэ зыфэдэхэр, герой. ц1ыфхэм зэрафыщытымк1э, къызэрэфыщытыжьхэмк1э, обстоятельствэу зыхэфагъэм 443 зэрэщызек1орэмрэ къызэрэхэк1ыжьырэмрэк1э ащ иобраз къызэ1ухыгъэн фэягъ. Ащ фэдэ образ литературак1эм къытышъуным писательхэр фип1уным, советскэ народхэм ялитературэ гъэпсык1э-ш1ык1эу и1эщтым Горькэм инэу ына1э тыригъэтыщтыгъэ, мыпшъыжьэу 1оф диш1эщтыгъэ, пэщэныгъэ дызэрихьэщтыгъэ. Тхак1эм икъулай писатель ныбжьык1эхэм а1эк1эзыгъэхьащт, литературак1эм игъэпсык1эгъэщтыр а1эк1эзылъхьащт статьяхэр мымак1эу Горькэм ытхыщтыгъэ. Горькэм ыпкъ къик1ык1э къыдэк1эу фежьэгъэ журналэу «Литературная учеба» зыфи1орэм 1офышхо ыгъэцэк1агъ, писателыбэ ып1угъ, ылэжьыгъ... 1930-рэ илъэсым программнэ статьяу «Цели нашего журнала» («Литературная учеба», № 1) зыфи1орэм Горькэм мырэущтэу щетхы: «Тилитераторхэм я1офш1эн — 1офш1эн къин, 1офш1энышху. Ижъырэ щы1ак1эр критикэм зэрэк1агъэк1ырэм, дунаижъым ик1эныжъхэр лэжьэзехьэ узэу зэрэщытыр къызэрэрагъэлъэгъук1ырэм ахэмэ я1офш1эн щыухыгъэ ащыхъурэп. Ахэмэ япшъэрылъ ... нэр изышъурэу 1угъуамэр зыхихызэ, мэк1эмак1эу стыжьырэ шъугъэжъым къэк1ощт лъэхъанык1эм инэфхэр къызэрэщызэк1анэхэрэр, къызэрэхэнэфык1ыхэрэр алъэгъушъоу есэнхэ фае».3 Статьяу «О социалистическом реализме»4 зыфи1орэм Горькэм къыще1о литературэм иш1эн, писателым ипшъэрылъ. «Писателым а зы уахътэм пшъэрылъит1у ыгъэцэк1эн фай: акушеркэуи псэхэхэуи щытын фай,— е1о Горькэм...— Ц1ыфхэмк1э мыхъомыш1э къызыпкъырык1эу къэнагъэу щы1эр зэхиукъэбзынк1и, ч1ит1эжьыныр историческэ пшъэрылъэу»5 литературэ ныбжьык1эм зэри1эр хегъэунэфык1ы Горькэм. Революционнэ зэхъок1ыныгъэхэр фэхъузэ, щы1эныгъэр ыпэк1э лъык1уатэу къэгъэлъэгъогъэным игорьковскэ традицие адыгэ литературэм щыщы шъыпкъэ хъугъэ. Горький М. О литературе. М, 1955. – С.373. Жур. «Литературная учеба», №1, 1933. 5 Горький М. О литературе. – С. 610 – 611. 3 4 444 1офш1эным игероикэ икъэгъэлъэгъон мэхьанэшхо ритыщтыгъэ Горькэм ык1и щы1эныгъэм ш1уагъэ зыхэлъ 1офыгъоу хэхъухьэхэрэр ащ епхыгъэу къэгъэлъэгъогъэн фаеу, положительнэ героир 1офш1энымк1э къэтыгъэн фаеу ылъытэщтыгъэ. Общественнэ условияк1эу щы1э хъугъэм къыхэк1эу 1офш1эным мэхьанэшхо дэдэ ритыщтыгъэ Горькэм. «Творческэ амалхэр къызэ1уихыным пае, тич1ыгу агъэдэхэным пае, ц1ыфым епэсыгъэ щы1эк1э-гъэпсык1э ащ щагъэуцуным пае, ц1ыфыныгъэм ик1оч1э пстэури шъхьафиты ыш1эу»6 1офш1эным лъэк1 хэлъэу хилъагъощтыгъэ ащ. А еплъык1эу 1офш1эным фыри1эм къыхэк1эу, 1офш1эным иц1ыфы иобраз, героим ииндивидуальнэ характер — лъэхъанык1эм и1офш1эк1о пэрыт иобраз зегъэушъомбгъугъэу, игъэк1отыгъэу къэтыгъэныр апэрэ пшъэрылъэу литературэм и1эу Горькэм ылъытэщтыгъэ. Горькэм зэри1орэмк1э, «... литературэм ... дунаим зэфэдэк1э зэхихэу орэд къыфе1о л1ыхъужъыгъэрэ гъэхъэгъэшхорэ зыхэлъ 1офш1эн инхэу тикласс зэш1уихыхэрэм, орэд къыфе1о классым иколлективнэ к1оч1э зэхэлъ къытырэ ц1ыф л1ыхъужъым»..7 Джащ тетэу лъэхъанык1эм ииндивидуализированнэ образ-характер къэтыгъэныр литературэм иапэрэ пшъэрылъэу зэрэщытыр Горькэм мэкъэгъэ1у джэмакъэу къышъыгъ. А джэмакъэр типисательхэми зэхахыгъ, нахь 1упк1эу, нахь нафэу щы1эныгъэр къагъэлъэгъонымк1э к1оч1э къэк1уап1эу хъугъэ.... Горькэм уещэчынэу ифэмэ-бжьымэу щытэп, ау ар адыгэ литературэм упч1эшху, шъхьафэу къытырихьагъэм узытегущы1эн, зегъэушъомбгъугъэу 1оф зыдэпш1эн тем, 1оф. Мы статьям тэ пшъэрылъэу щызыфэдгъэуцужьырэр нахь мэк1а1у: Горькэр тыдэ зыщэ1и, сыд зеш1и адыгэхэр зэрэщымыгъупшагъэр, гуфэбэныгъэ къытфыри1эу къызэрэтлъыплъэщтыгъэр зэрэтщымыгъупшэрэр, зэрэтщымыгъупшэщтыр къэт1оныр ары. Ащ фэдэу къытфыщытыгъэр 6 7 Горький М. Сочинения в 30-ти томах, т.24. – С.289. Ар дэдэм, т.27. – С. 221. 445 къызыхъугъэр илъэси 100 зыщыхъурэ мафэу мартым и 28-рэр ш1ук1э тыгу къэк1эу, гуфэбэныгъэ къыхьышъугъэ хэлъэу зыхъук1э, зэрэхэдгъэунэфык1ыщтыр ащыгъум, статьям типсалъэ мурадэу щызы- фэдгъэуцужьыгъэр дгъэцэк1агъэк1э тыгугъэныгъи .... Ары, тэрык1э гъэш1эгъоны, гуш1уагъо бэш1агъэу писатель ц1эры1ор тилъэпкъы иисторие, икультурэ къылъыплъэу, зэригъаш1эу, уасэ фиш1эу зэрэщытыгъэр. Ащ ылъапсэ чыжьэк1аеу къыщежьэ. Апэрэу Горькэм адыгэмэ ац1э къызыщыри1орэр и1офш1агъэу «Разрушение личности» зыфи1оу 1908-рэ илъэсхэм ытхыгъэр ары. Декадентхэу «искусствэр искусствэм пай» зы1охэрэм апигъэуцузэ, адыгэ джэгуак1оу зиталант мылъкук1э зымыщэу, зык1уач1э зыдэзыш1эжьэу, а к1уач1эр зикласс фэзгъэ1орыш1эрэм фэгъэхьыгъэ гущы1э фабэ Горькэм къе1о. Ащ к1ыригъэплъынхэу, зыкъаригъэш1эжьынэу зиталант пк1энчъэу зыгъэк1одырэ писательхэм макъэ арешъы: «Кавказы, Къэбэртае, бэ мыш1эу, А. Веселовскэм къызэри1орэмк1э, щы1агъэх джэгуак1охэр, унэ зимы1э народнэ орэды1охэр. Мырары ахэмэ ащыщ горэм имуради илъэк1и къызэрэгуры1орэр: «Сэ сизыгущы1э закъок1э,— ы1уагъ ащ,— щтапхэр л1ыхъужъэу, инарод икъэухъумак1оу сэш1ыжьы, тыгъуак1ор шъыпкъагъэ зи1э ц1ыфэу зэсэхъок1ыжьы, ш1эпхъэджаш1э сапэ къифэн фитэп, шъыпкъэ зимы1э дэй пстэумэ сыряпый сэ». Тэ типисательхэм (декадентхэр ары зыфи1орэр.— А. Шъхь.), щэч хэлъэп, къэбэртэе поэт «культурэнчъэм» нахь лъагэу залъытэжьы. Ау ащ уасэу зыфиш1ыжьырэм нэсы зыда1этэен алъэк1ынэу ахэр хъугъагъэхэемэ, къызэрык1оу, ау ш1ошъхъуныгъэ инэу ащ поэзием ык1уач1э фыри1эм имэхьан ахэмэ къагуры1он алъэк1ыгъагъэемэ!»8 Пачъыхьэ хабзэм иполитикэу «гощыхи, узэрэфаеу адэзек1у» зыфи1орэм ил1ык1ыным нигъэсыгъэгъэ революциешхом иш1уагъэк1э 8 лъэпкъ ц1ык1ухэр Октябрьскэ къэпсаужьыгъэхэу, лъэхъанык1эм ахэмэ Горький М. О литераутре. – М., 1955. – С. 87 – 88. 446 язэхэш1ык1, япсихологие хиш1ыхьагъэу, революционнэ ядунэееплъык1э зэхъок1ыныгъэшхохэр зиушъомбгъугъэу щы1эк1ак1эр зэрагъэпсырэм ицыхьэ телъэу, ау узы хьылъэу и1эм къыхэк1эу зыпэ1эпчъэ ихэгъэгу щыхъурэ-щыш1эхэрэр зэригъаш1эмэ ш1оигъоу Горькэр къык1эупч1эщтыгъэ. Сымэджэ хьылъэу Сорренто (Италием) щы1эзэ, Павел Максимовым письмэ къыфетхы къыфэразэу Темыр Кавказым ык1и Востокым ябзылъфыгъэхэм я1оф ехьыл1эгъэ тхылъэу «В борьбе за Октябрь» (О женском движении на Кавказе и Востоке) зэрэфигъэхьыгъэм пае. Ащ дак1оу Павел Хрисанфович къелъэ1у амал и1эмэ быслъымэн бзылъфыгъэмэ яхьыл1эгъэ шъыпкъэу тхылъ щы1эмэ фигъэхьынэу.9 Горькэм Сорренто къыритхык1и декабрэм и 18-м 1927-рэ илъэсым письмэу Павел Максимовым къыфигъэхьыгъэм къыщелъэ1у запискэу къыдилъхьагъэр «Севкавкниг»-эм 1эк1игъэхьажьынэу. Ащ пае, хъупхъапк1э ш1ухьафтынэу «Госиздатым авторскэхэр къызэрэсетыжьхэу «Жизнь Самгина» къыпфэзгъэхьыщт»,— е1ошъ къыщетхы иписьмэ Горькэм. Джащ фэдизэу ш1огъэш1эгъоныгъ Горькэм адыгэмэ, зэрэпсаоу Кавказы, яхьыл1эгъэ 1офхэр, джащ фэдизэу уасэ фиш1эу, к1эго1эу яжэщтыгъэ ахэмэ яхьыл1эгъэ тхылъхэм. Школхэм ямызакъоу, Горькэм итворчествэ изэгъэш1эн пылъхэм запискэу «Севкавкниг»-эм къыфигъэхьыгъагъэр аш1огъэш1эгъоныджэщтэп. Ащ пае зэрэпсаоу запискэр къэттын: «В «Севкавкнигу» Уважаемые товарищи! Прошу Вас, пожалуйста, пошлите мне заказной бандеролью — Италия Сорренто М. Горькому нижеследующие книги: Гатуев: Зелим-Хан. Еплъ: Максимов П. О Горьком. Письма А.М. Горького и встреча с ним. – Ростов-наДону, 1939. – С.35. 9 447 Казбек Мишуриев: Калым.10 Умар Алиев: Карачай. Умар Алиев: Адыгея.11 Любимова: Как живет и работает женщина Кавказа. Брошюра «Труженица Востока». Деньги вышлют Вам из Москвы, переводить отсюда слишком канительно. Мой привет А. Пешков Адрес: 1tal1a, Sorrento, М. Gork1. 18.Х.11.1927».12 Январым и 13-м 1928-рэ илъэсым Сорренто къыритхык1эу письмэу Павел Максимовым къыфитхыгъэм, Горькэм къыще1о тхылъэу къызык1элъэ1угъэхэр («Севкавкнигэми» ежь Максимовыми ат1упщыгъэхэр) зэрэ1ук1агъэхэр ык1и къызэрафэразэр. Ислъам диным идэкъацэ дэп1ыт1ыхьагъэу дэлъыгъэ бзылъфыгъэхэм лъэхъанык1эм ядунае зыфэдэ хъугъэм, язэхэш1ык1ы зыкъы1этыгъэу, гъэрып1эу зэрытыгъэхэм икощык1ыгъэхэу, щы1эк1ак1эм чанэу зэрэхэлажьэхэрэм зэрэщыгуш1ук1ырэр къыхэщэу М. Горькэм письмэ фетхы иныбджэгъу французскэ писатель ин дэдэу Ромэн Роллан: «...Востокым ибзылъфыгъэхэм чанэу 1оф зэраш1эрэр пфэмыхъужьэу угу къэк1ы. Ар анахьэу нафэу зыхэплъагъохэрэр тэ Россием Поволжьем, Кавказ, Азие «Калым» зыфи1орэ повестыр пшъэшъэ щэн-щэфын хэбзэжъэу адыгэхэм ахэлъыгъэм исурэтыджэ, ижъалымагъэ къизгъэлъэгъук1ырэ тхылъ. Ащ иавторэу Мишурые Казбек адыгэу зитхыщтыгъ, ау ежь ылъэпкъык1э джурт. Стихэу «Кавказ», «Черкесы», «Освободитель», «Адыгея», «Похищение черкешенки», «Пастух» ык1и ахэм анэмык1хэри хиутыгъэх. 11 «Адыгея» зыфи1оу запискэм зыц1э къыщыри1орэр У. Алиевым, профессорэу Б. Городецкэм ык1и Сихъу Сэфэрбый атхыгъэу «Адыгея. Историко-этнологический и экономический очерк» зыфи1орэр ары. А тхылъым Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые ытхыгъэу гущы1апэ дэт. Тхылъыр 1927-рэ илъэсым Ростов-на-Дону къыщыдэк1ыгъ. 12 П.Максимов. Учитель и наставник. // Ж. «На подъеме», № 11, 1932. – С. 142 – 143. 10 448 Ц1ык1ум ащыпсэурэ быслъымэн зызэрэтырадзыжьыгъэ, зэрараш1ыл1эрэ шъузыбэ закъохэр бзылъфыгъэхэр къэщэным, арэп, ары. гаремхэм яш1эныгъэ Паранджар13 бэнэ лъэш зырагъэушъомбгъуным, еджэнхэм, ислъам диным, щэрихьатым духовнэу ямыпхыжьыгъэнхэу зэрэпылъхэр ары нахь».14 «Адыгея» зыфи1орэ историко-этнологическэ ык1и экономическэ очеркым Октябрьскэ революциер зыщытек1уагъэм къыщегъэжьагъэу илъэси 10-м къак1оц1 хэхъоныгъэу Адыгэ хэкум ыш1ыгъэхэр авторхэм къыщырагъэлъэгъук1ых. Экономическэ хэхъоныгъэ инэу хэкум ыш1ыгъэхэм лъэпкъ культурами лъэшэу зыкъырагъэ1этыгъ, зырагъэушъомбгъугъ, 1офыгъуак1эхэр щы1эныгъэм щыщы аш1ыгъ. Ахэмэ зэу ащыщэу ык1и анахь гъэш1эгъонэу егъаш1эм апэрэу адыгэхэм художественнэ литературэ я1э хъугъэ. Цэим, К1эращэм, Хьаткъом, Мишурием ялитературнэ 1офш1агъэхэм къатегущы1э очеркэу ыпшъэк1э зыц1э къет1уагъэр. Историческэ очеркым художественнэ литературэм гъогурык1о- дырек1ожьэу игугъоу къыщаш1ыгъэмк1э, «Калым» зыфи1орэ произведение закъом зэреджагъэмк1э Горькэм зэфэхьысыжь осэшхо адыгэмэ ялитературэ ритын, инэу щыгугъэу псалъэ ыш1ыныр штэгъуае. Пролетарскэ писательхэм я Северокавказскэ ассоциацие итхьэматэу Владимир Ставскэм ытхыгъэгъэ статьяу «Национальные писатели Северного Кавказа» зыфи1оу журналэу «На литературном посту» (1928, № 9, н.н. 21—27) къыдэхьагъэм, адыгэ писательхэм атхыгъэ произведениехэм Горькэр зяджэхэ ужы арын фае гуш1ом гугъор игъусэжьэу ащ Ромэн Роллан фитхыгъэр зыфитхыгъэр. Январым и 29-рэм 1928-рэ илъэсым Сорренто ик1эу Ромэн Роллан фигъэхьырэ письмэм Горькэм мырэущтэу щетхы: «...Литературэк1э пчъагъэ Кавказ инародхэм, адыгэхэм, осетинхэм, джащ фэдэу казанскэ нэгъойхэм я1э мэхъу. Паранджа – нэ1уихъу. Нэ1уихъо адыгэ бзылъфыгъэмэ я1агъэп. Ау быслъымэн диным рылажьэхэрэм зэк1эмэ нэ1уихъо я1агъэу литературэм хэхьагъ. Адыгэмэ къахэк1ыгъэ шъыпкъэхэми арэущтэу зэрэщымытыр алъэгъу пэтзэ, ятхыгъэхэм ахэзытхагъэхэр ахэтых. Арышъ, къаш1ош1ы адыгэ бзылъфыгъэми нэ1уихъо и1агъэу. Ау ар тэрэзэп. 14 Горький М. Письма о литературе. – СП. – М., 1957. – С. 338. 13 449 Ары, литературэ гъэш1эгъон щыщы1, къыщэхъу, джыдэдэм Россием... Сэ сш1ошъы мэхъу, литературэм апэрэу джыдэдэм псалъэ къыщызыш1ырэ писатель, прозаик ык1и поэт шъэ пчъагъэхэр илъэситфпш1ык1э стилист ш1агъо зэрэхъущтхэр...»15 Темыр Кавказ щыпсэурэ ц1ыфхэм якъэгъэлъэгъон 1оф дэш1эгъэным, лъэпкъ ц1ык1ухэм ялитературэ зыкъегъэ1этыгъэным зэпымыоу М. Горькэм 1оф диш1эщтыгъэ. Сорренто къыритхык1эу декабрэм и 25-м 1929-рэ илъэсым Павел Максимовым письмэу къыфитхыгъэм январым щегъэжьагъэу «Наши достижения» зыфи1орэ журналыр илъэсым 12 къыдэк1ынэу, арышъ, 1офш1ап1и щы1эу, узытетхахьын икъуни щы1эу зэрэхъущтыр Горькэм къыще1о. Темыр Кавказым ипионерхэм, бзылъфыгъэхэм ащ щаш1эрэ 1офхэм яхьыл1агъэу ытхынэу пшъэрылъ къыфеш1ы. Февралым и 8-м 1930-рэ илъэсым Сорренто къыщыритхык1ырэ письмэм Горькэм Павел Максимовым къыщыре1о «Наши достижения» зыфи1орэ журналэу мартым къыдэк1ыщт ящэнэрэ номерым пае Темыр Кавказым ибзылъфыгъэхэм яхьыл1агъэу зыгорэ ытхыгъагъэемэ дэгъугъэу... Джащ тетэу ренэу, зэпымыожьэу гъэсэпэтхыдэ Павел Максимовым фиш1ызэ, ащ итворческэ 1офш1энк1э гъогоу зэрык1ощтыр фигъэнафэщтыгъэ М. Горькэм. Павел Хрисанфович Темыр Кавказым ехьыл1эгъэ очеркэу ытхыгъэхэр тхылъ шъхьаф ш1ыгъэу «Кавказ без романтики» ыц1эу къыдигъэк1ыжьымэ ш1оигъоу, арышъ, гущы1апэ къытхынэу Горькэм зелъэ1ум, ар ыгъэцэк1эным имызакъоу Москва, Госиздатым, къыдыригъэгъэк1ынэу 1эпэрытхэу фигъэхьыгъэм зэрэрихъухьагъэр къыфитхыжьыгъ. хьалэлыгъэ-гуфэбагъэ хэлъэу гъэтэрэзыжьыныгъабэ къыфиш1ыгъ. А сборникым адыгэмэ яхьыл1агъэу мак1эп дэтыр. Пачъыхьэм лъыгъэчъэ зэо мэхъаджэу Темыр Кавказым риш1ыл1эгъагъэри, къушъхьэч1эсхэмк1э к1эух тхьамык1агъоу ащ фэхъугъэри: лажьэ ямы1э пэтзэ 1ашэрэ мэш1олыгъэрэк1э ц1ыф мин 15 Ар дэдэм, н.338. 450 пчъагъэхэр зигъонэмыс зэриш1ыгъэр, зэо ужым яхэкужъ къызэранэк1и, шъхьахьыжь-псэхьыжьэу егъэзыгъэк1э хым зэрик1ыжьыгъэхэри.... Джы лъэхъанык1эм заужьыжьыгъэу къушъхьэч1эсхэм, ахэмэ адыгэхэри зэу ащыщэу, революционнэ энтузиазмэ ахэлъэу щы1эк1ак1эр зэрагъэпсырэр..., ежь авторым зэри1оу, романтикэ хэмылъэу, нэмык1эу къэп1он хъумэ, егъэлыягъэ хэмылъэу, Кавказ къырык1уагъэм щыщхэр, джы мы лъэхъаным изытет къагъэлъагъо очеркхэм .... А пстэухэм ауж, адыгэхэм яисторие, якультурэ щыгъуазэ зыхъугъэ уж, мы статьям икъежьап1э дэжьы къыщыдгъэлъэгъогъэ тэ, адыгэхэмк1э, тилъэп1э гущы1э лъэшхэр Горькэм типшысэмэ афэгъэхьыгъэу, тилъэпкъ фэгъэхьыгъэу къызи1уагъэр. Тэрэз Горькэм зыфи1уагъэр: лъэпкък1одыр къыфахьыгъэу, ащ иджэхьнэм маш1о къызэпичи, тимафэхэм адыгэр къанэсын езыгъэлъэк1ыгъэр гушъхьэ псауныгъэу лъэпкъым хэлъыр ары... Гъэз. «Соц. Ад.», 1968, 14.03. 451 БАСНЭТХ Ц1ЭРЫ1У Баснэтх инэу Иван Андреевич Крыловыр къызыхъугъэр 2009-рэ илъэсым февралым и 13-м илъэс шъит1у хъугъэ. Мы мафэр тисоветскэ ц1ыфхэм лъэшэу хагъэунэфык1ы. Иван Андреевич Крыловыр къызэрыхъухьагъэр унэгъо тхьамык1агъ. Яунагъок1э тхьамык1эу зэрэщы1агъэм ык1ы1ужьэу, ыужым поэт ц1эры1о хъущт И.А. Крыловыр к1элэ дэдэзэ, ятэ л1агъэ. Ащ къыхэк1эу ныбжьык1эзэ 1оф ыш1энэу ригъэжьагъ. Крыловым школ горэм щеджэнэу инасып къыубытыгъэп, ежь-ежьырэу еджэк1э-тхак1э зэригъэш1агъэ нахь. Илъэсибгъу нахь ымыныбжьэу къалэу Тверь (джы Калинин) дэт учреждениемэ ащыщ горэм 1офш1эныр щырегъажьэ. Арыти, к1элэц1ык1узэ къулыкъуш1эхэм яжъалымэгъэ зек1уак1э, къолъхьэ хабзэхэу 1ыхын ахэлъхэм, мэкъумэщыш1э ык1и къэлэдэс тхьамык1эхэм яхьазаб щы1ак1э Крыловыр ащыгъуазэ мэхъу. Апэрэ литературнэ 1офш1агъэу и1эхэм «л1экъолъэш хэшыпык1ыгъэхэм» яжъалымагъэ, ябакъмэрыгъэ, яхъот1эбжъэт1э щы1ак1э, ящытхъу фэл1ак1э къыщыре1отык1ы, критикэ пхъашэ хэлъэу матхэ. Ащ фэдэх театрэм пае ытхыгъэ трагедиехэр. Крыловыр илъэс пш1ык1убл ыныбжьэу литературэм хэхьагъ. Ау ш1эх дэдэу ч1ып1э щигъотыгъэп. Еджэщтыгъэ, инэу 1оф зыдиш1эжьыщтыгъэ, гугъэшхо и1эу тхэщтыгъэ. Баснэтх хъущтми ымыш1эу, драматург зиш1ыным пылъыгъ. 1786-рэ илъэсым трагедиеу «Клеопатра» зыфи1орэр етхы. А лъэхъаным щы1эгъэ произведениехэм ащ зи къащигъак1эщтыгъэп, ау ащ пае къэмынэу мыхъунк1э алъыти, трагедиер щагъэзыягъ, итексти ч1ыр зэгози дэфагъ. 1789-рэ илъэсым «Почта духов» зыфи1орэ журналыр Крыловым къыдигъэк1эу регъажьэ. Лэжьак1охэм япк1энт1эпсык1э хьакъу-жъокъу щы1ак1э зыфэзыш1ырэ, ахэмэ янасыпынчъагъэк1э зышъхьэ инасып зыгъэпсырэ л1экъолъэш бжьэш1ожъхэм ясурэт къизгъэлъэгъук1ыхэрэ, ахэмэ яфэшъошэ пэк1э1уарт1э афэзыш1ырэ произведениехэр журналым 452 къыхеутых. Ащ фэдэ къэцпэнэ гъэпсык1эу журналым и1эр Екатерина П-м пэблэгъэ ц1ыфхэм агу рихьырэп. Арыти, ежьхэр ары ны1а фитыгъэхэр, агу римыхьыгъэ журналыр зэфаш1ыжьыгъ. Ау ащ ыуж бэ дэдэ темыш1эу, 1792-рэ илъэсым журналэу «Зритель» зыфи1орэр Крыловым къыдигъэк1эу регъажьэ. Ари ыпэрэ журналым исатирическэ гъогу пытэу теуцо: ешхэ-ешъом зышъхьэ ыгъэутэбжьагъэу, уахъти, мылъкуи, ц1ыфышъхьи уасэ фэзымыш1ыжьэу, утэшъогъэ щы1ак1эр зи1э л1экъолъэшхэм ядунай зыфэдэр журналым къыдэхьэрэ произведениехэм къыра1отык1ы. Сатирическэ очеркэу «Каиб» зыфи1оу Крыловым ытхыгъэри мы журналым къыхиутыгъагъ. Ар къыхэзыутыгъэ журналым иредакцие Екатерина П-м иунашъок1э къалъыхъугъ, статьяу къыч1ахыгъэхэм ежь императрицэр яджагъ ык1и журналым «ифэшъуашэ» рагъэгъотыгъ, зэфаш1ыжьыгъэ. Ежь Крыловри императрицэм ынэ1у ик1ынышъ, провинцием зыдыригъэхын фаеу хъугъэ. Крыловым а лъэхъаным литературэм ч1ып1э ин щиубытыгъагъ. Ау а ц1эры1уагъэм ы1ыгъыгъ. ар ыгъэразэщтыгъэп, Ымыш1апэрэми, игъогу гупшысэ джыри горэм зэлъиубытыгъэу къызэримыгъотыгъэмк1э зэгуцэфэжьыщтыгъэ, ащ ыгъэрэхьатыщтыгъэп. Ет1анэ ош1э-дэмыш1эу ышъхьэ къихьагъ баснэ ытхынэу. Ежь ицыхьэ зытемылъыжьыпэу, ау баснэу ытхыгъэхэр а лъэхъаным баснэтх бэлахь дэдэу щы1эгъэ Дмитриевым регъэлъэгъух. Дмитриевым баснэхэр ыгу рихьыгъэх, джыри а жанрэмк1э итхэн лъигъэк1отэным тыригъэгушхухьагъ. Апэрэу Крыловым ибаснэхэр журналэу «Утренние часы» зыфи1орэм 1788-рэ илъэсым хиутыгъэх. 1808-рэ илъэсым къыдэк1ыщтыгъэ журналэу «Драматический вестник» зыфи1орэм поэтым ибаснэхэр ренэу къыщыхеутых ык1и 1809-рэ илъэсым Крыловым апэрэ тхылъэу «Баснэхэр» ыц1эу къыдегъэк1ы. Поэтым къыгуры1уагъ итворческэ гъогупэ зыдэгъэзагъэр ык1и театрэм гок1ыжьыпэ .... 1811-рэ илъэсым хэгъэхъоныгъэхэр и1эу ят1онэрэ тедзэгъоу «Баснэхэр» Иван Андреевич къыдегъэк1ыжьы, а илъэс дэдэм 453 баснак1эхэр дэтхэу джыри тхылъ къыдегъэк1ы; 1815-рэм ык1и 1819-рэ илъэсхэми баснэхэр зыдэт сборникык1эхэр къыдегъэк1ых... Иван Андреевич Крыловым илитературнэ творчествэ осэшхо дэдэ зык1и1эр В. Г. Белинскэм хигъэунэфык1ыгъ. Ащ зэри1орэмк1э, урыс литературэм критическэ направлениер Кантемиры къыхилъхьагъ. Ащ ыужым, критикэм зэрэхигъэунэфык1эу, урыс литературэм ипшъэрылъ зыдиш1эжьэу, къыгуры1оу щытыгъэемэ, критическэ пафосэу щы1э хъугъэм нахь зыригъэ1этыни, щхын, адэхьащхын фэягъэ пэтзэ, ащ ыч1ып1эк1э зигъэутэкорэпщыгъэу, зыфэрэзэжьэу, зигъэбакъмэрэу охътабэ ехьы. Державиным — Екатеринэ ил1эш1эгъу ианахь лирикэ лъэшы – шыблэ гъогъо макъэу иодэхэм заригъэ1этыныр джыри ымыухыгъэгозэ, урыс лъэпкъхэмк1э баснэтх гъэш1эгъонэу Иван Андреевич Крыловым ымэкъэ чан къе1эты... И. А. Крыловым итворчествэ Белинскэм осэшхо зык1ыфиш1ырэр ащ ибаснэхэм к1агъэу ахэлъыр ары. Крыловым ибаснэхэр зыфэдэхэр хигъэушъхьафык1эу Белинскэм зэрегъапшэх Дмитриевым (а лъэхъаным ар баснэтх ц1эры1о дэдагъ) ибаснэхэмрэ Крыловым ибаснэхэмрэ. Белинскэм етхы: «Мы баснэхэр щысэу къызык1этхьыгъэхэр баснэтхит1умэ яхазэу нахь лъагэр дгъэунэфынк1э арэп... Мы баснэхэр щысэу къызык1этхьыгъэхэр Крыловым ибаснэхэр баснэ къодыеу зэрэщымытыр къэдгъэлъэгъонэу ары нахь; ар повесть, комедие, юмористическэ очерк, щыбжьый маш1оу сатир, узэрэфаеу ц1э фэус, ау баснэ къызэрык1оп». Ары, Крыловым ибаснэхэр ыпэк1э тхагъэхэм ябаснэхэм ялъытыгъэмэ бэк1э анахь гъэш1эгъоных, инэу атек1ых. Щык1эгъэ т1эк1оу ц1ыфым ишэн хэлъхэр хэгъэзыжьыгъэнхэмк1э ушъыирэ дидактическэ жанрэу баснэр я ХV111-рэ л1эш1эгъум щытыгъэмэ, Крыловым баснэ к1эрэк1, баснэ-сатирэ щы1эу ыш1ыгъ... 1838-рэ илъэсым Крыловыр литературэм зыщылажьэрэр илъэс 50 зэрэхъурэр Урысыем инэу хигъэунэфык1ыгъ. А мафэм ехъул1эу Иван Андреевич орденэу Станислава зыфи1орэм ия П-рэ степень къыратыгъ. А мэфэк1ым ехъул1эу Крыловым исурэт тедзагъэу медаль аш1ыгъ... 454 Игъогу къыгъотыгъэу, гъэхъэгъэ инхэри ыш1ыгъэу (баснэ шъит1у ытхыгъ) ык1и икъун фэдиз щытхъу къыхьыгъэу, илъэс 77-рэ ыныбжьэу Иван Андреевич Крыловыр л1агъэ... И.А. Крыловым ибаснэхэм ащыщ сатырыбэхэр гущы1эжъ, гущы1э щэрыо хъугъэх. Гущы1абэ къызэп1ол1эщт 1офыгъом итегущы1эн баснэтхым изыстих сатырк1э къип1отык1ын бэрэ олъэк1ы. 1офыгъо инхэр къызыща1этырэ статьяхэм баснэм итэтэжъы истих сатыр ц1эу и1эу бэрэ у1ок1э. Ащ фэдэу А.И. Крыловым ибаснэхэр зэрагъэфедэрэм хахъо нахь, хэк1ырэп. Ащ елъытыгъэу В.Г. Белинскэм игущы1эхэр гум къэмык1ыжьын ылъэк1ырэп. Ащ мырэущтэу етхы: «Россием гъэсагъэу исыр нахьыбэ хъу къэс, Крыловым еджэщтым ипчъагъэ хэхъо зэпытыщт». Ащ тэ пытэгъахъо: «Крыловым еджэхэрэм япчъагъэ хэхъозэпытыщт, дунаим гъэсагъэу тетыр нахьыбэ хъу къэс». Белинскэм етхы: «Джаузэ уахътэ къэсыщт зэрэпсаоу зэк1э урыс народыр ащ еджэу». Тэ ащ пытэгъахъо: «Джаузэ уахътэ къэсыщт народ пстэухэри Крыловым еджэхэу». Мы гущы1эхэм яшыхьатэу, Крыловым зэреджэхэрэм игъогу тэ, адыгэхэм, тиисторие ифактхэми ахэтэлъагъо. Ахэмэ ащыщэу щысэ заул. Крыловым ибаснэхэр адыгабзэк1э зэридзэк1ыжьэу я ХIХ-рэ л1эш1эгъум ыгузэгухэм тащы1ок1э: тхыгъэуи зэдзэк1ыгъэу, жэры1ок1и зэдзэк1ыгъэу. 1853-рэ илъэсым Бэрсэй Умар литографскэ ш1ык1эм тетэу Тифлис букварэу къыщыдигъэк1ыгъэм баснэ заулэ дэт. Ахэмэ ащыщэу т1ур — Крыловым ибаснэхэу зэдзэк1ыгъэх. Зыр зытетым тетэу «Ц1ыфымрэ л1эныгъэмрэ» — («Крестьянин и смерть»), ят1онэрэр — «Шъузыр, чэтыр» («Скупой и курица») — баснэм ият1онэрэ к1элъэныкъо нэфэшъхьафэу ш1ыгъэу... Адыгэ жэры1о творчествэм усэ бэк1ае хэт Крыловым ибаснэхэм атефэу. Зэфэдэ щы1ак1эу ц1ыфмэ я1эм зэфэдэ гупшысэхэр къетых. Ащ къыхэк1эуи а зэфэдэ гупшысэхэр къызэратырэ усэхэми зэфэдэныгъэ горэхэр я1энэу мэхъу. Ащк1э щысабэхэр къэпхьын, нафэу къибгъэлъэгъук1ын плъэк1ыщт. Ау зэхьщырым блэк1эу деталь ц1ык1ухэм афырикъужьэу зэтефэхэ зыхъук1э, ащыгъум а усэхэр зэфэдэ гупшысэмэ къатыгъэ 455 къодыехэп, зы къежьап1э я1э нахь... Щэч хэмылъэу, Крыловым ибаснэхэм ащыщхэр адыгэ жэры1о творчествэм къыхэхьагъэх, хэтк1ухьагъэх. Сыдэущтэу хъугъа ар? Урысыбзэмрэ урыс литературэмрэк1э Ставропольскэ гимназием щезгъаджэщтыгъэ Ф. Юхотниковым истатьяу «Письма с Кавказа» зыфи1оу журналэу «Русское слово»-м 1861-рэ илъэсым къыхиутыгъэм тэ, адыгэхэм, инэу тына1э тетыдзэн фаеу зы ч1ып1э къыхафэ. «Гимназием щеджэщтыгъэу къушъхьэч1эс горэм,— етхы Юхотниковым,— тхылъ заулэ зыди1ыгъэу, ахэмэ ахэлъыгъ Крыловым ибаснэ зыдэт тхылъри, каникулхэм ядэжь к1ожьыгъэ. Баснэхэр зыдэт тхылъым еджэу яунэ исызэ, къуаджэм щыщ ц1ыфхэр ыдэжьы къихьагъэх. Заджэрэмк1э къызеупч1хэм — иныдэлъфыбзэк1э зэридзэк1ыжьызэ, анахь баснэ дэгъу заулэ къафи1отагъ... А хъугъэ-ш1агъэм ыуж джыри Крыловым ибаснэмэ ядэ1у зыш1оигъохэм к1уап1э ащ къыратыжьыщтыгъэп».1 Юхотниковым ар къызэхъул1агъэм ыц1э къыримы1уагъэми, къызэхъул1агъэм ежь-ежьырэу зыкъи1отэжьыгъ. Лирическэ рассказэу «На холме» зыфи1оу журналэу «Русский вестникым» (1861) Къэлэмбыи къыщыхиутыгъэм къызэрэщи1орэмк1э, ятэ иныбджэгъоу Сельмэн «уятэ сырихьак1, зыгорэм къысфеджи сегъэдэ1у» ы1уи зырегъэзым, Крыловым ибаснэу «Пустынник и Медведь» зыфи1орэм къыфеджи, адыгабзэк1э фызэридзэк1ыжьыгъагъ. Ау ащи къыщыуцугъэп Сельмэн. Къэлэмбыи ирассказ къыщетхы мырэущтэу: «Зы гущы1э горэ ш1ухэзыным щыщтыхьэу, къызэсыдзэк1ыжьырэм лъэшэу ишъыпкъэу Сельмэн къедэ1ущтыгъ. Зэ нэбэнабэу къысэплъыщтыгъэ, зэ гупшысэ горэм хэхьагъэу еплъыхыщтыгъэ, зэ ышъхьэ ыгъэсысыщтыгъэ, ы1упш1эхэр зэфищэщтыгъэх, зэхихыгъэр нахьыбэрэ дигъэлъыным паем фэдэу т1эк1у ш1э къэс ы1эжьабгъу 1эхъуамбэ ы1упш1э 1уилъхьэщтыгъэ. Зэмк1э – къэхъущтым ыгъапэу, ащ игумэк1 ынахэ хэплъагъощтыгъэ, адрэмк1э - зэхэмыугуфык1ыгъапэу гурышэк1э зыди1ыгъыгъэр нафэ къызэрэфэхъугъэм игуш1уи хэпш1ык1эу ынэгу 1 Ф. Юхотников. Письма с Кавказа, ж. «Русское слово», 1861, апрель.— С. 5. 456 къык1эщыщтыгъэ. Къэс1уатэ зэхъум, сидэ1уак1о къыгуры1уагъэмэ сыушэтынэу с1уи, баснэм иморальнэ сентенцие блэст1упщыгъ. «Еплъ ар зэрэделэм! — ы1уагъ Сельмэн, къэс1уатэрэр къызысэухым,— къыхихыгъэба ныбджэгъу ыш1ыщтыр! Ащ нахь акъыл зимы1эм дэгъоу къехъул1агъ! Ул1эхъупхъ, Мышъэжъ!» Джащ щегъэжьагъэу Сельмэн сиунэ ик1оп1эшхо хъугъэ. «Урыс пшысэ къизы1отык1ыхэрэм» щхэнхэу, ядэ1уныр ау лъэшэу гъэш1эгъонхэр 1офыгъо ик1асэ хъугъагъэ, джы къызнэсыгъэми лъэшэу рыгушхоу хэт, 1ук1эрэми къафе1уатэ Л1ы делэмрэ Мышъэмрэ якъэбар. Игъорыгъозэ, зэк1 п1оми хъунэу, Крыловым ибаснэхэр фызэсыдзэк1ыжьыгъэх». Джащ тетэу Крыловым ибаснэхэм ащыщхэр гъогупит1ук1э адыгэхэм къахэхьагъэх. Совет хабзэм илъэхъан Крыловым ибаснэ бэк1ае Цэй Ибрахьимэ адыгабзэк1э зэридзэк1ыжьыгъэх. Ежь ибаснэхэри Крыловым иехэу зэридзэк1ыжьыгъэхэри зэдыдэтхэу «Басни» ы1оу тхылъ шъхьафэу Цэй Ибрахьимэ нахьыш1ухэр 1934-рэ илъэсым зэхэугъоягъэу къыдигъэк1ыгъ. зыдэт тхылъэу Крыловым «Баснэхэр» итхыгъэ ы1оу Жэнэ Къырымызэ зэридзэк1ыгъэу 1958-рэ илъэсым адыгабзэк1э къыдигъэк1ыгъ... Адыгэ литературэм жанрэу баснэр щыпытэнымк1э ахэр творческэ к1оч1э къэк1уап1эу, щэч хэмылъэу, хъугъэх. Щы1эк1э-гъэпсык1эу непэ тызыхэтри, ц1ыфэу тыкъэзыуцухьэхэрэри нахь нэчанк1э итлъэгъук1ынхэмк1э Крыловым ибаснэхэр къыт1эпэ1эх, тигулъытэ агъэчаны, тизэхаш1э зэрагъэзафэ. Гъэз. «Соц. Ад.», 1969, 13.02. 457 ШЪЫПКЪЭ1ОНЫР ЗИШЭПХЪЭ УСЭК1ОШХУ Кавказ щыпсэурэ ц1ыфхэм ятхьамык1агъохэр усэк1уабэхэм яусэхэм къаща1уагъ. Ау гуч1эм къик1эу зигухэк1 къэзы1он зылъэк1ыщтыр ежь ышъхьэк1э а тхьамык1агъохэр зыщэчыгъэр, зыщэчырэр ары. Ащ фэдэ ц1ыфхэм ащыщыгъ осетин писатель ц1эры1оу, художникэу, усэк1ошхоу Коста Хетагуровыр. афэмыщэчыжьырэ Ежь къинэу ышъхьэк1э ателъым ыщэчыгъэу, ц1ыф игумэк1-игухэк1 жъугъэмэ зэфэхьысыжь къыри1отык1эу Коста иусэ щызэхэтэхы: Нарт гушхо фэдэу, орэд къэс1ошъущтыгъэмэ, Ошъогум нэсэу сымакъэ дэбыбаещтыгъэмэ, Дунаим тет ц1ыфхэр пстэури зэфэсщэсыни, Гухэк1ышхоу си1эхэр зэк1эри къафэс1отэни. Пщынэри, гухэлъ к1асэу и1агъэхэри гук1эгъунчъэхэм гум рырагъэнагъ, игук1аехэри, инэпс ишъэфи зык1оц1иушъэфагъ. Сыда п1омэ, «фитыныгъэм иорэд макъэ пшъэхъум ымакъэ зык1и дыримыгъашт». Тыдэк1э плъагъэми ылъэгъурэр тхьамык1агъу, тыдэк1э дэ1уагъэми зэхихырэр гузэжъогъу макъ. Ыгу е1эжьыгъэу лъэпкъым игухэк1 поэтым къетхьаусыхы: «Гъуч1ы пшъэхъужък1э тызэк1оц1апхагъ, хьадэхэм бэным рэхьатыгъо щарамыт, Шъхьак1ор тич1ы къуапэ къытахы, тыратэкъухьэ». рыджэгугъэх, чышъо Шъхьэк1о тикъушъхьэхэр тыраш1ыхьэ, гухэк1ым ымакъэ тихэку тырахыгъэх. тыбгынагъэу зыкъыщи1этэу поэтыр икъушъхьэ гупсэмэ япсалъэ: «Нэпсыр ежъугъэчъэхэу шъугъых, сикъушъхьэ к1асэх, ежьэ ш1уц1эу шъуслъэгъугъэмэ сэрк1э нахьыш1угъ...» А усэхэми, нэмык1 усабэхэми адыгэгум дэшъогъэ тхьамык1агъом, пэк1эк1ыгъэ къиным, ыщэчыгъэ хьэзабым ягъыбзэ макъэ ащызэхэохы. Коста Хетагуровым итворчествэ адыгэхэм къошыгъэу фыря1эм ар ылъапс. Ащ ишыхьат усэк1ошхор къызыхъугъэр илъэси 120-рэ зэрэхъугъэр тихэку игъэк1отыгъэу зэрэщыхагъэунэфык1ырэр. 458 Константин Леванович Хетагуровыр октябрэм и 15-м 1859-рэ илъэсым Осетием ит къуаджэу Нар зыфи1орэм къыщыхъугъ. Ятэ урысыдзэм иофицерэу щытыгъэми къушъхьэч1эс мэкъумэщыш1э унагъом щып1угъэ хъугъэ ежь Коста. Къуаджэу Нарэ дэтыгъэ ублэп1э еджап1эр къызеухым, Владикавказскэ прогимназием, ащ ыужым Ставропольскэ гимназием Коста ащеджагъ. Мы гимназием щеджэ зэхъум, урыс литературэм иклассикхэм къушъхьэч1эс к1алэр ащыгъуазэ хъугъэ ык1и, щэч хэмылъэу, ежь ышъхьэк1э ахэм яфэмэ-бжьымэшхо зэхиш1агъ, литературнэ-творческэ гъогуми тыращагъ. Джащ тетэу гимназием щеджэзэ стиххэр ытхыхэу Коста ригъэжьагъ. Сурэт ш1ыными лъэшэу фэщэгъагъ. Ары 1881-рэ илъэсым Ставропольскэ гимназиер къызеухым, художествэм и Петербуржскэ Академие щеджэнэу зык1ак1орэр. Мыщ щеджэзэ, урыс прогрессивнэ интеллигенцием пэблагъэ мэхъу Коста, ащ иусэ лъагэхэр ыгук1э ештэх, ахэмэ ежьыри ау1эшы, апсыхьэ, итворческэ гъогу фагъэнафэ... 1884-рэ илъэсым нэс Коста Академием щеджагъ, ау къыухыныр инасып къыхьыгъэп: политическэ 1офхэмк1э цыхьэш1эгъуджэу алъыти, еджап1эм къыч1афыгъ. Еджэныр къымыухыгъэми, бэ къыгуры1уагъэу 1885-рэ илъэсым ихэку къегъэзэжьы Коста Хетагуровым. Ащ щегъэжьагъэу 1891-рэ илъэсым нэсэу Владикавказ дэсыгъ просветительнэ 1офыгъо инхэр зэрихьэхэу: сурэтш1ыгъэхэм явыставкэхэр, музыкальнэ-литературэ пчыхьэзэхахьэхэр зэхищэщтыгъэх, лъэпкъ сценическэ искусствэм, народнэ образованием ахэхъонымк1э, зыкъа1этынымк1э ылъэк1ыщтыр ыш1эщтыгъэ, Ставрополь къыщыдэк1ыщтыгъэ гъэзетэу «Северный Кавказ» зыфи1орэм стиххэр къыщыхеутых. А лъэхъаныр ары поэмэу «Фатима» зыфи1орэр зитхыгъэри. Щы1эныгъэм зэфэнчъагъэу хилъагъохэрэм, лэжьэк1о ц1ыфым тхьамык1агъоу ыщэчыхэрэм ягухэк1 къизы1отык1ырэ стиххэр бэу етхых поэт ныбжьык1эм. Илъэпкъ ищысып1э-ипсэуп1эхэм зафегъазэшъ, поэтыр япсалъэ, тхьамык1эгъо щы1ак1э лэжьэк1о ц1ыфыр зэрэхэтым пае нэпсыр рагъэчъэхэу икъушъхьэ к1асэхэм гъынхэу яджэ, пачъыхьэм и1умэтхэм, пщы- 459 оркъхэм жъалымагъэу зэрахьэрэр къеутхьаусыхышъ, ыгу бэгыгъэу, фэмыщы1эжьэу къыще1о поэтым иусэу «Гухэк1» зыфи1орэм: Гъуч1 пшъэхъу инхэмк1э тпкъышъол адыгъ, Л1агъэмэ бэным рэхьатыгъо щарамыт, Хэгъэгум рыджэгухи, къушъхьэр тырахыгъ, Тэ къытэрэджэгух, чык1э тк1ышъо рауты... Тхьамык1агъоу, къиныгъоу лэжьэк1о ц1ыфыр зыхэтыгъэм ехьыл1агъэх усэхэу «Пщыл1ым иорэд», «Чэмахъу», «Шъузаб», «Хэт ущыщ?», «Зыплъахь», «Къин» ык1и ахэмэ анэмык1ыбэхэри. Лэжьэк1о ц1ыфым идунай гузэжъогъур, гъаблэр игъогогъу, хьэзабым хэмык1эу щы1. Шъузабэм мыжъор щыуаным хетакъошъ, «джэнч ыжъоу» ы1озэ, сабыеу гъаблэм ыгъал1эхэрэр хегъэчъыежьых; лэжьэк1о ц1ыфэу илъэситфым чэмэхъуагъэм илэжьапк1э къырамытыжьыгъэу, 1эблыгу зэч1элъэу къыдафы баим ищагу, джащ фэдэу, джащ фэдэу тхьамык1агъор гъунэнчъ, лэжьэк1о ц1ыфым идунэе ш1унк1 нэфыпс горэ къыхэпсырэп, хьэзаб. Хьапсым фэдэу, щы1эныгъэм езэщыгъэх. Ыпэк1э плъэми, гур къыгъэчэфынэу зи хилъагъорэп. Арэущтэу дунаир зыумэзэхырэр пщы-оркъ гъэпщыл1ак1охэр, пачъыхьэм и1умэтхэр арых. Ахэр ыумысхэу, лэжьэк1о ц1ыфхэр къыухъумэхэу стиххэр етхых зэпымыоу. Итворчествэ зыфигъэлажьэрэр, зыфигъэлэжьэщтри шъхьаихыгъэу къыще1о поэтым стихэу «Сэ сыпегъымбарэп» зыфи1орэм: Хьэпсэжъ ш1унк1и, пшъэхъуи, псэхэк1ыгъом икъини, Сырафыни, 1эк1ыб саш1ыни — сэ сащымыщын, Хэт пайи, тэдык1и сиорэд ащысэ1о, Емык1ур тэдык1и шъхьаихыгъэу щысэ1уатэ, Жъалымагъэм тэдык1и бгъэк1э сыщыпэгъок1ы, Сыкъызэк1эмык1оу хэти шъыпкъэр есэ1о... Шъыпкъэр п1оныр, емык1у зыш1эрэр шъхьаихыгъэу п1отэныр, жъалымыгъэм изехьак1охэм бгъэк1э уапэгъок1ыныр — ащ къик1ырэр тетыгъор зиехэм уапэш1уек1оныр арыгъэ. Ар псэхэхэу ашыхъущтыгъэ 460 гъэпщыл1ак1охэм. Шъыпкъа1ор ягъогупэ тырадзыным к1уач1эу я1эр рахьыл1э. Афэмыгъэщынэу, афызэк1эмык1оу шъыпкъэр зы1отэрэ Коста ихэку исын фимытэу аш1ышъ, илъэситф ип1алъэу ращы 1891-рэ илъэсым. Ссылкэм къик1ыжьи къызегъэзэжь нэуж, джыри нахь лъэшыжьэу гъэпщыл1ак1охэм апэуцужьы. «Северный Кавказ» зыфи1орэ гъэзетым щэлажьэ, пачъыхьагъум колонизаторскэ политикэу Кавказ щызэрихьэрэм бэнэ лъэш реш1ыл1э, лэжьэк1о ц1ыфхэм ялъэпкъ ык1и социальнэ-классовэ зэхэш1ык1 къызэри1этыным зэпымыоу 1оф деш1э, поэтическэ, прозаическэ произведениехэр ык1и публицистическэ статьяхэр етхых. А лъэхъанэм ытхыгъэх поэмэхэу «Судым ыпашъхьэ», «Гъырэ унэр», сатирическэ поэмэу «Хэта зиш1угъоу къуаджэм щыщы1эр», этнографическэ очеркэу «Особа» ык1и ахэмэ анэмык1хэри. Шъыпкъэгъэ инрэ критикэ лъэшрэ ахэлъ «Чичиков», «Тартарен» зыфи1орэ фельетонхэм. Военнэ администрациеу Екатеринодар дэсыгъэм хьэк1э-къок1агъэу, шхъо мэхъэджагъэу зэрихьэщтыгъэхэр сэпэтым щак1егъэк1ых мы фельетонхэм. Ипроизведениехэр хабзэу щы1эм зэрелъэк1эпцаохэрэм, революционнэ 1офыгъоу ыш1эхэрэм апае ят1онэрэу 1899-рэ илъэсым Коста Хетагуровыр ихэку ращышъ, Херсон ссылкэк1э ащэ. Илъэс теш1агъэу ссылкэр тырахыжьынэу фитныгъэ къыдехы ык1и Кавказ къегъэзэжьы, гъэзетэу «Северный Кавказ» зыфи1орэм щэлажьэ 1901-рэ илъэсым нэс. 1902рэ илъэсым Владикавказ мэк1ожьы, ау и1офш1эн гъунэм нигъэсыныр ипсауныгъэ къыхьырэп: къиныбэу ыщэчыгъэхэм къахэк1эу узы хьылъэ къышти, 1902-рэ илъэсым л1агъэ. Коста Хетагуровыр урысыбзэк1и осетиныбзэк1и тхэщтыгъэ. Истиххэр зыдэт иапэрэ тхылъ 1895-рэ илъэсым урысыбзэк1э къыдэк1ыгъ. Осетинабзэк1э ытхыгъэ стиххэр зыдэт тхылъэу «Ирон фандыр» («Осетинскэ лир») зыфи1орэр 1899-рэ илъэсым тырадзагъ. Революционнэ пафос ин зыхэлъ усабэу къыдэхьагъэхэм апае лъэтемытэу тхылъыр пачъыхьэ цензурэм аригъэгъэк1одыгъ. 461 Коста истиххэм щы1эк1э къиным итхьаусыхэ ин къахэщы. Ц1ыфым ищы1ак1эр ары игупшысэр, ипсалъэр. Лэжьэк1о ц1ыфым ищы1ак1э шъыпкъагъэ хэлъэу къащегъэлъагъо Хетагуровым ытхыгъэ пстэухэми. Шъыпкъэр къэп1он зыхъук1э, гухэк1ым ымакъэ ащ хэмы1ук1ын ылъэк1ыщтэп. Арыба, ежь «Осыет» зыфи1орэ стихым къызык1ыщи1орэр мыщ фэдэ гущы1эхэр: Къысфэгъэгъу гухэк1ым ымакъэ Сиорэд щызэхэпхымэ: Зыгук1э зымыш1эрэм къиныр Къерэ1у орэд чэфыр. Ежь поэтым ыгук1э ыш1эщтыгъ къиныр, ыщэчыгъ ышъхьэк1э, зэхеш1э инарод телъ къиныр, иорэд ымакъи ащ къыпкъырэк1ы, орэдым ыпкъынэ-лыни ащ хэшъык1ыгъ. Ау арэуштэу щыты зэпытыщтэп. Щы1ак1эр зэхъок1ыгъэ зыхъук1и, иорэд нэфэшъхьафы хъущт. Инарод фиш1энэу къытефэрэр фиш1эшъун ылъэк1эу, ащ ищы1ак1э дахэ зыхъук1э, ежь поэтым орэд чэф къы1онэу хьазыр, ежь зэри1оу, орэд гухэк1ыр щигъэзыенышъ, орэд гуш1уагъор къыхидзэщт. Ары, Хетагуровым тхьамык1эгъуабэхэр ипоэзие гук1од иусэхэм поэзиеп, къащегъэлъагъоми, бэнэ лъэшым Коста къыфэджэрэ, щы1эк1эжъыр зэхэзгъэтэкъони, щы1эк1ак1эр зэрагъэпсыным къыфэджэрэ поэзие нахь. Лэжьэк1о ц1ыфым зыкъи1этыни насып щы1ак1э зэригъэпсыщтым поэтым ицыхьэ пытэ телъ, ар иусабэхэм къахэщы. «Укъысэмыгый» зыфи1орэ усэм поэтым игугъэп1э лъагэхэр къыще1ох. Ащ елъэгъух ц1ыфхэу неущырэ мэфэ чэфыр зишъыпкъэу зыгъэхьазырыхэрэр, зэхеш1э чэщыр ык1эм зэрэфак1орэр. Иусэ мэкъэ лъэшк1э къыще1о поэтым: Минутхэр лъытэгъахэх... Ц1ыфхэм зыкъызэлъа1эты, Штыкхэм апэлыдэу нэфылъым инэбзый къэжъыу... Поэтым ицыхьэ телъ шъхьафитныгъэ банэр тек1они, «Гъэк1эжьыгъэ дунаим рэхьатыгъом зыритыщт, лъызэк1э шъэжъыер фэмылъэгъоу ч1идзыжьыщт» ык1и джащыгъум, е1о поэтым, «сипщынэпс зэкъошныгъэм, 462 шъхьафитныгъэм афэзгъэпсыщт». Ары, тхьамык1эгъо щы1ак1эри гуш1уагъом игупшысэ нэфи поэтым иусэхэм ащыщызэхэтых. «Кубады» зыфи1орэ поэмэм усак1ом фэгъэхьыгъэу къызфи1орэ дэдэхэр ежь Коста ышъхьэк1и фэгъэхьыгъэ шъыпкъэх: Бгъашхъом ихьарзи, Шыблэм игъуагъуи, Жьыбгъэм игъыбзи, Мэзпчэн у1агъэм Гухэк1эу и1и, К1алэм иорэды Сыдигъуи хэлъыгъ. Коста Хетагуровым бэп ыгъэш1агъэр: илъэс т1ок1ит1урэ блырэ ны1эп. Ау лъэуж нафэ къыгъэнагъ: осетинскэ литературэм ылъапсэ ыгъэпсыгъ, осетинскэ живописым хэхъоныгъэшхо фиш1ыгъ, общественнэполитическэ 1офыш1эк1ошхоу щытыгъ. Ш1уш1агъэу и1эхэм ягъусэу ежь поэтым ыц1и къэнагъ. Коста ытхыгъэхэр тихэгъэгу ибзэ пстэухэмк1и п1оми хъунэу зэрадзэк1ыгъэх. Ахэмэ зэу ащыщэу адыгабзэк1и зэрадзэк1ыгъэх. 1939-рэ илъэсым поэтыр къызыхъугъэр илъэс т1ок1ипл1 зыщыхъурэр тикъэралыгъо игъэк1отыгъэу хигъэунэфык1ыгъ. Ащ ипэгъок1эу поэтым ипоэмэхэр, истиххэр зэк1эмк1и т1ок1ы хъоу адыгабзэк1э Джэнчэтэ Муратэ зэридзэк1ыжьыгъагъэх, ахэр дэтхэу 1940-рэ илъэсым тхылъ шъхьаф «Стихых» ыц1эу къыдэк1ыгъ. 1957-рэ илъэсым альманахэу «Зэкъошныгъэм» ияхэнэрэ номер поэтым ипоэмэхэу «Шъузаб» ык1и «Кубады» зыфи1охэрэр къыхиутыжьыгъэх. Ащи изакъоп, Коста ыц1э епхыгъэу произведение заулэ адыгэ литературэм къыхэхьагъ. 1939-рэ илъэсым поэтыр къызыхъугъэр илъэс т1ок1ипл1 зэрэхъурэм ехьыл1эгъэ зэ1ук1эшхоу Осетием щы1агъэм адыгэ поэтэу Яхъул1э Сэфэр щы1агъ. Ащ щызэхиш1агъэхэм, Коста гоу фиш1ыгъэм яхьыл1агъэу «На могиле Коста» зыфи1орэ стихыр ытхыгъагъ, поэтыр 463 илъэсишъэ зыщыхъурэм фэгъэхьыгъэ мэфэк1хэм Хьадэгъэл1э Аскэр зэрахэлэжьагъэм итынэу стихотворениибл ытхыгъ Коста Хетагуровым ехьыл1агъэхэу. Джащ тетэу лъэныкъуит1ук1э адыгэ литературэм къыхахьэ осетинскэ поэтышхоу Коста Хетагуровыр... Ары, гугъэ фабэу, гугъэ нэфэу поэтым и1эгъэ мафэхэр къынэсыгъэх, гъэк1эжьыгъэ дунаеу зэфэдэныгъэр, шъхьафитныгъэр зылъапсэм поэтым ыц1э рыгушхохэзэ щыра1о, и1офш1эгъэшхохэм осэшхо щыфаш1ы. Гъэз. «Соц. Ад.», 1979, 15.10. 464 РЕВОЛЮЦИЕМ КЪЫХЭК1ЫГЪЭ ПИСАТЕЛЬ Советскэ писатель ц1эры1оу Дмитрий Андреевич Фурмановыр анахь тпэблагъэ зыш1ырэмэ зэу ащыщ ащ иреволюционнэ банэ ык1и илитературнэ-творческэ гъогу тикрай зэрэщыпхырык1ыгъэр. Фурмановым ыц1э литературэм пытэу хэзгъэуцогъэ повестэу «Красный десант» зыфи1орэм тэ тич1ып1эхэм ащыхъугъэ революционнэ хъугъэ-ш1агъэхэр ары къыгъэлъагъохэрэр. Повестыр къызэрэдэк1эу зэлъаш1агъ, советскэ литературэм ч1ып1э ин щиубытыгъ, бзэ зэфэшъхьафхэмк1э зэрадзэк1ыгъ. А тхылъыр К1эрэщэ Тембот зэридзэк1ыжьыгъэу, 1934-рэ илъэсым адыгабзэк1э къыдэк1ыгъ. Ащ фэд, гущы1эм пае, писателым ирассказэу «Сломихинскэ заор» зыфи1орэр Ащкъэнэ Исмахьилэрэ Еутых Аскэрырэ адыгабзэк1э зэрадзэк1и, 1936-рэ илъэсым къыхаутыгъ. Джарэущтэу Фурмановым ихудожественнэ псалъэ ифэбагъэ адыгэ литературэм къыхэпщагъ, тхэн езгъэжьэгъак1эхэм як1ыщ маш1о къызэк1энэным, яжъоку устхъоным и1ахь къыхилъхьагъ... Д. А. Фурмановыр Костромской губерниемк1э къуаджэу Середа (джы къалэу Фурманов) щыщ мэкъумэщыш1э унагъом къихъухьагъ. Ик1элэгъу Иваново-Вознесенскэ щык1уагъ. Реальнэ училищыр Кинешма къыщиухыгъ. 1912-рэ илъэсым Московскэ университетым ифилологическэ факультет ч1эхьагъ, ау зэреджэн мылъку имы1эу къыч1эк1ыжьы. Апэрэ дунэе заом добровольцэу к1уи, 1914-1918-рэ илъэсхэм братмилосердиеу хэтыгъ. Ащ щы1эзэ къыгуры1уагъ пачъыхьэ хабзэр революционнэ банэк1э тедзыгъэн зэрэфаер. Пачъыхьагъур зытырадзым 1917рэ илъэсым, гъэмафэм рабочхэм, солдатхэм, мэкъумэщыш1эхэм я Ивановскэ Совет ичленэу, нэужым тхьэмэтэ гуадзэу 1оф щеш1э. Октябрьскэ революцием илъэхъанэ революционнэ штабым итхьамат. Гъатхэм, 1918-рэ илъэсым, Иваново-Вознесенскэ губернием губисполкомым ичленэу хадзы. А илъэс дэдэм партием хахьэ. Сентябрэм партием иокружком, ащ ыужым РКП(б)-м игубернскэ комитет исекретарэу хадзы. 1919-рэ илъэсым, январым, 465 Иваново-Вознесенскэ рабоч-шэк1ыш1 отрядым ипащэу Фурмановыр Колчак ебэнынэу фронтым иполиткомиссарэу мак1о, 1оф ц1эры1о еш1э. хъугъэ Августым чапаевскэ 1918-рэ илъэсым дивизием Фрунзэм иприказк1э Чапаевым идивизие къыращыжьи, Туркестанскэ фронтым иполитуправление иначальникэу Ташкент агъак1о. 1920-рэ илъэсым игъатхэ Семиреченскэ хэкум 1офхэр къызыщызэ1ахьэхэм, Фурмановыр Алма-Ата агъак1о. Туркестанскэ реввоенсоветым иуполномоченнэу ык1и хэкум ивоеннэ Совет итхьаматэу агъэнафэ. Организационнэ ык1и п1уныгъэ 1офш1энышхохэр ащ щиш1агъэх, къиныгъо гъэнэфагъэхэр щы1агъэх нахь мыш1эми, лъы амыгъачъэу восстаниер агъэ1эсэн алъэк1ыгъ. Бжыхьэм, 1920рэ илъэсым Фурмановыр Кубанскэ армием иполитотдел начальникэу фаш1ы. Комиссар 1энат1эр ыгъэцак1эзэ, краснэ десантым ипащэу 1920-рэ илъэсым, августым Врангель иставленникэу Кубань хэкум итыгъэ генерал Олыгъэир зэхекъутэ. А боевой операциер ш1оу зэрэзэш1уихыгъэм пае Фурмановым орденэу Красное Знамяр къыратыгъ. 1921-рэ илъэсым дзэм къыхэк1ыжьы, Москва мэк1ожьы, литературнэ 1офш1эным зыреты. РАПП-м и Московскэ организацие исекретарэу хадзы, литературнэ щы1ак1эу Москва дэлъым, литературнэ 1офхэмк1э зэнэкъокъу инэу к1охэрэм апчэгу шъыпкъэ еуцо. Революционнэ бэнэк1о лъэшэу позицие псыхьагъэ зи1эр идеологическэ банэу литературнэ фронтым щык1орэм ыбгъук1э дырек1ок1ырэп, художественнэ литературэмк1э партием политикэу зэрихьэрэр пхырыгъэк1ыгъэным мыпшъыжьэу фэбанэ. Октябрэм и 21-м 1921-рэ илъэсым Фурмановыр партием и ЦК елъэ1ушъ зарегъэт1упщы, Московскэ университетым ч1ахьэ. Ащ щеджэзэ, «Красный десант» зыфи1орэ повестыр етхы. Писателым итворческэ биографие ч1ып1э гъэнэфагъэ щиубытыгъ повестым, писателым итхэк1эш1ык1э, икъэгъэлъэгъок1э-гъэпсык1э а повестым итворчествэк1э темэ шъхьа1эу и1эм икъежьап1эу хъугъэ. къыщынэфагъ, 466 Повестым хэт л1ыхъужъхэр рабочхэм, — мэкъумэщыш1эхэм ял1ык1охэу революцием къыдихыгъэ фитныгъэхэр къаухъумэнэу ежьежьырэу Краснэ Армием хэхьагъэхэр ары. 1922-рэ илъэсым фежьи, 1923-рэ илъэсым романэу «Чапаевым» итхын писателым ыухыгъ. Революционнэ банэм ежь ышъхьэк1э зэрэхэлэжьагъэм, ц1ыф жъугъэхэм ядунай, ягуш1уагъу, ягумэк1-ягухэк1хэр икъоу зэриш1эрэм, ыгу лъы1эсэу зэрэзэхиш1эрэм амал авторым къыритыгъ реалистическэ произведение ытхын ылъэк1ынэу. Идее шъхьа1эу романым и1эр — ц1ыфэу революцием къыгъэущыгъэу, къы1этыгъэм ип1ун ары. Чапаевым иобразэу къытыгъэм тисоветскэ литературэк1э апэрэу нафэ къытфеш1ы народыр революцием ык1уач1эу зэрэщытыр, революционнэ маш1ом къыхэтэджык1ыгъэ ц1ыфэу зэрэц1ыфыр зыдэзыш1эжьыгъэм к1оч1э мыухыжь зэри1эр, моральнэ ык1и нравственнэ шэпхъэ лъагэ зэритыр. Романым къегъэлъагъо революционнэ банэм ц1ыфык1эхэр къызэритхэрэр, зэрипсыхьэхэрэр. Чапаевыр народым къыхэк1ыгъэ дзэпэщэ ин, игулъытэ чанхэр революцием иилъэсхэм агъэлъэшыгъэх, командирэу Фрунзэр, комиссарэу Клычковыр (а образыр автобиографичнэу щыт) акъыл-гулъытэ иным итамыгъэхэу, партием ипэщэныгъэ къизгъэлъэгъук1ырэ, къизы1отык1ырэ образых, командирхэр, боец-чапаевцэхэр, Анка-пулеметчицэр, Галак л1ыхъужъ-псэемыблэжьыр — зэк1э ахэр зы сатыр зэкъотхэу, шъхьафит хъугъэ народым иухъумэк1о пытэу уапашъхьэ къеуцох. «Чапаев» зыфи1орэ романыр советскэ литературак1эу къэхъу пэтырэм ианахь произведение лъэшэу хъугъэ. Мыщ техыгъэу Васильев зэшхэм 1934-рэ илъэсым фильм аш1ыгъ. Мы романым техыгъэу композитэрэу Б. Мокроусовым оперэ ытхыгъ. Ят1онэрэ произведение инэу Фурмановым итворческэ хэхъоныгъэ къэзыушыхьатырэр «Мятеж» зыфи1орэ романыр ары. Мыщи темэу и1эр граждан заор ары. Къалэу Верный зыфи1орэм (джы Алма-Ата) гарнизонэу дэтым мятеж къызэри1этыгъэм фэгъэхьыгъ романыр. Романым ыгупчэ итых революцием ыпсыхьэгъэ коммунист купэу ежь Фурмановыр зипащэр. Ахэмэ 467 ял1ыхъужъыгъэ, япытагъэ, ящэ1эныгъэ яш1уагъэк1э, зы щэ рамыгъэк1эу, лъы амыгъачъэу, Совет хабзэр щагъэуцужьы, къалэу кулакхэм агъэплъэхъугъэхэм аштагъэу мэфэ заулэ а1ыгъыгъэм. «Чапаев», документальнэ «Мятеж» зыфи1орэ произведениех. романхэр — художественнэ- Художественнэ-биографическэ ык1и художественнэ-документальнэ жанрэр советскэ литературэм хэуцонымк1э Фурмановым итворчествэ къежьап1эу хъугъэ, бэхэм ифэмэ-бжьымэ атырихьагъ. Фурмановым итворчествэ осэшхо фаш1ыгъ Горькэм, Луначарскэм ык1и ахэмэ анэмык1хэми. Революционнэ-патриотическэ ык1и героическэ традициехэмк1э ц1ыфхэр п1угъэнхэмк1э Фурмановым итворчествэ мэхьанэшхо и1. Д. Фурмановым бэп ыгъэш1агъэр, ау ищы1эныгъэ к1эк1 лъэуж пытэ къыгъэнагъ, советскэ лъэпкъыбэ литературэм ифэшъошэ ч1ып1э щиубытыгъ. Фурмановыр революцием къыдэхъугъэ, ып1угъэ писательхэм ащыщ. Партийнэ 1офыш1агъ, пропагандистыгъ, журналистыгъ, писательхэм язэхэщэк1уагъ. Гъэз. «Соц. Ад.», 1981, 6.11. 468 ПИСАТЕЛЬ Ц1ЭРЫ1У Советскэ писатель ц1эры1оу, общественнэ 1офыш1эшхоу Федор Васильевич Гладковыр къызыхъугъэр илъэси 100 мэхъу. Ф.В. Гладковым иеджэни, иакъыл икъэк1они, литературнэ-творческэ гъогум итеуцони тикрай епхыгъэх. Ежь къызщыхъугъэ селоу Черновка зыфи1оу джырэ Саратовскэ хэкум итым къыдэк1ыжьи, Гладковым иунагъо 1895-рэ илъэсым Кубань къэк1ожьыгъагъ. Джащ тетэу илъэс 12 ыныбжьэу къихьи, Гладковым иныбжьык1эгъу Кубань щигъэк1уагъ. Екатеринодарскэ классих реальнэ училищым щеджэзэ, Федор Васильевичым ихудожественнэ гулъытэхэр къэнафэх. Екатеринодар къыщыдэк1ыщтыгъэ гъэзетэу «Кубанские областные ведомости» зыфи1орэм рассказэу «К свету» зыц1эр 1900-рэ илъэсым апэу щыхиутыгъ. Ащ къык1элъык1уагъэх «После работы», «Максютка», «Маленький горец», «У ворот тюрьмы» зыфи1охэрэр ык1и нэмык1хэри. Ахэмэ авторыр ц1эры1о аш1ыгъ. Училищым иаужырэ классхэм яеджак1охэм, къалэм дэс интеллигенцием Ф. В. Гладковыр нэ1уасэ афэхъу. Писатель ныбжьык1эм ытхыхэрэм ахэр атегущы1эх, зэхафых, яш1ош1хэр къара1уал1э, нэмык1рэ литературнэ произведениехэми яджэх, хэгъэгум щыхъурэ-щыш1эхэрэм агъэгумэк1хэу атегущы1эх... «Джащыгъур ары,— къетхыжьы Ф.В. Гладковым,— Маркс, классовэ банэм, революционнэ кружокхэм яхьыл1агъэу апэу зызэхэсхыгъэхэр». 1905-рэ илъэсым Гладковыр социал-демократическэ кружокхэм ахэщагъэ мэхъу, 1906-рэ илъэсым РСДРП-м хахьэ. А илъэсым революционнэ социал-демократическэ движениеу Ейскэ щык1уагъэм чанэу хэлэжьагъ. Ащ ыуж бэрэ пэмытэу Ф.В. Гладковыр аубытыгъ, ращи, Верхоленскэ уездым илъэси 3 ща1ыгъыгъ. Ссылкэ ужым Гладковым Новороссийскэ къегъэзэжьы, завод зэфэшъхьафхэм 1оф ащеш1э. Белогвардейскэ оккупацием илъэхъанэ большевистскэ подпольем щы1агъ, Кубань шъхьафит заш1ыжьым, добровольцэу Дзэ Плъыжьым к1уагъэ. Мамыр щы1ак1эр тихэгъэгу зыщагъэуцужьым гъэзетэу «Красное Черноморье» зыфи1оу Новороссийскэ 469 къыщыдэк1ыщтыгъэм Гладковыр 1920-рэ илъэсым редакторэу фаш1ы. Нэужым, 1921-рэ илъэсым, Москва 1оф щеш1э.... Ф.В. Гладковым итворчествэ къежьап1эу и1эр, ежь ышъхьэк1э пэк1эк1ыгъэ зак1. Екатеринодар Иныбжьык1эгъу щык1ощтыгъэу лъэхъаным ежь революционнэ ышъхьэк1э банэу пэк1эк1ыгъэхэр къыщегъэлъагъох повестэу «Мятежная юность» зыфи1орэм, 1908—1909-рэ илъэсхэм ытхыгъэ повестэу «Изгои» зыфи1орэр политическэ 1оф зыпылъэу каторгым ращыгъэхэм яхьыл1агъ. Ежьыр шъыпкъэм къеушыхьатыжьы писателым: «Партийнэ ык1и советскэ 1офэу Новороссийскэ щысш1агъэхэм ялъэуж стыр сытетэу си «Цемент» стхыгъэ». Джащ фэдэу ежь ышъхьэк1э пэк1эк1ыгъэ хъугъэш1агъэх къа1уатэхэрэр рассказэу «Огненный конь», пьесэхэу «Бурелом», «Ватага» ык1и ахэмэ анэмык1хэми. Гладковым ытхыгъэ пстэухэм анахь ц1эры1оу хъугъэ романэу «Цемент» зыфи1орэр. зэрагъэпсыжьырэр Граждан заом ыуж къыригъэлъэгъук1ынэу, ащ цементыш1 заводыр епхыгъэу, ц1ыф зэфыщытык1эхэр 1офш1энымк1э цементировать ш1ыгъэу, социалистическэ дисциплинэр рабочхэм ахэлъэу зэрэхъурэр щы1эныгъэ шъыпкъагъэ хэлъэу егъэунэфы. Ц1ыфык1эм иобраз шъыпкъагъэ хэлъэу къэтыгъэныр апэу зыщызэш1охыгъэмэ ащыщ мы романыр. Зэуап1эм къик1ыжьыгъэу, шъхьафитныгъэ-бэнэныгъэ гъогум зишэн щыпсыхьагъэ хъугъэ большевикэу Глеб Чумаловым иобразэу Гладковым ироман къыщитыгъэр советскэ литературэм ианахь образ дэгъумэ ащыщэу алъытэ. Хъугъэ-ш1агъэхэм лъэшыгъэ ахэлъэу, гушхуагъэр къыхэщэу мэкъэ чэфк1э тхэныр Гладковым зэринэшанэр романым 1упк1эу щызэхэош1э. Щы1эныгъэм иконфликтнэ темыщтыхьэу щы1эныгъэ изэутэк1ып1э инхэр ситуациехэми шъыпкъагъэр къегъэлъагъох. «эпохальнэ тхылък1э» еджагъ. ащиухьэрэп, къыре1отык1ы, М.И. Калининыр писателыр щы1эныгъэм мы романым 470 Ф.В. Гладковым ивторчествэ ианахь этап лъагэу хъугъэ романэу «Энергия» зыфи1оу Днепрогэс ык1и апэрэ советскэ пятилеткэм игъэхъагъэхэм яхьыл1агъэу ытхыгъэр. Социализмэ гъэпсыным иидеехэм агъэгушхогъэ ц1ыф жъугъэхэм ак1уач1э, ялъэк1 къыгъэлъэгъоныр ары гухэлъ шъхьа1эу писателым ироман щигъэуцурэр. Ар дэгъоуи щызэш1уихыгъ итхылъ. Отечественнэ зэошхом илъэхъан гъэзетхэу «Правдамрэ» «Известиемрэ» якорреспондентэу Ф.В. Гладковыр Урал щы1агъ. 1945—1948-рэ илъэсхэм Литературнэ институтэу М. Горькэм ыц1эк1э щытым идиректорэу Ф.В. Гладковым 1оф еш1э. Ащ дак1оуи итворческэ 1офш1энхэр лъегъэк1уатэх. Автобиографическэ трилогиеу Ф.В. Гладковым ытхыгъэм советскэ литературэм ч1ып1э пытэ щиубытыгъ, советскэ правительствэм осэшхо фиш1ыгъ. Советскэ писательхэм, общественнэ 1офыш1эшхохэм яхьыл1агъэу литературнэ портрет бэк1аи Ф.В. Гладковым ытхыгъ. Ахэмэ ащыщых М.И. Калининым, А.С. Серафимович, А.Г. Малышкиным, П.П. Бажовым ык1и ахэмэ анэмык1хэм яхьыл1агъэу ытхыгъэхэр. Литературэмк1э 1офыгъошхоу ыш1агъэхэм апае Советскэ правительствэм Гладковым Лениным иорден т1огъогогъу, орденэу Трудовое Красное Знамяр, медаль пчъагъэхэр фигъэшъошагъэх. Советскэ писателышхом итворческэ гъогу тикрай къыщежьэ, и1офш1агъэхэм Кубань щыхъугъэ хъугъэ-ш1агъэхэр лъапсэ афэхъугъ. Ащ писателыр нахь тпэблагъэ къеш1ы. Писателымрэ тикрайрэ язэблэгъэныгъэ ишыхьатэу ащ ыц1э тетхагъэу мемориальнэ мыжъобгъу е1ул1ыгъ Краснодар дэт унэу Александровскэ классих училищыр зыч1этыгъэм, урамхэм, школхэм, писателым ыц1э афаусыгъ. Гъэз. «Соц. Ад.», 1983, 21.06. 471 АДЫГЭ ЛИТЕРАТУРЭМ ИНЫБДЖЭГЪУШ1У Дэгъоу къэсэш1эжьы. Ар зыхъугъэр 1958-рэ илъэсыр ары. Адыгэ хэку писательскэ организацием иконференцие к1ощтыгъэ. «Джы гущы1эр зиер РСФСР-м иписательхэм я Союз иоргкомитет ичленэу Сергей Владимирович Михалковыр ары»,— зэ1ук1эм тхьамэтагъор щызезыхьэрэм къызе1ом, унэр зэтыричэу 1эгу тео макъэм зыкъы1этыгъ. Ары, «Советскэ Союзым и Гимнэу» тикъэрал ис народ пстэумэ абзэ пстэумк1э къа1орэм иавтор трибунэм къыдэк1оягъ. Джыри сынэгу к1эт ащ исурэт: л1ы ищыгъэ лъаг, ыпак1э к1эупхъухьагъ, ынэгу гуш1о нэфыр къык1ехы... 1эгу теоныр зэуцум Сергей Владимировичым игущы1э къыригъэжьагъ. Адыгэ литературэм хэш1ык1 фыри1эу къытегущы1агъ: гъэхъагъэу и1эхэм ащыгуш1ук1эу щысэхэр къыхьыгъэх, ащ дак1оуи, щык1агъэу фэхъугъэхэми ац1э къыри1уагъ, ахэр зэрэдэгъэзыжьыгъэн фэе амалхэми ана1э тыраригъэдзагъ. С.В. Михалковым ренэу ына1э адыгэ литературэм къызэрэтетым, ащ ихэхъоныгъэхэм ар зэрагъэгуш1орэм ишыхьат РСФСР-м иписательхэм яя Vрэ съезд къыщиш1ыгъэ докладым адыгэ литературэм фэхьыгъэу къыщи1уагъэхэр. Адыгэ литературэм ифактхэр и1эубытып1эу литературэм ык1уач1э, щы1эныгъэм ч1ып1эу ащ щиубытырэм ялъытыгъэ зэфэхьысыжь ин ыш1ызэ, С.В. Михалковым культурэмрэ съездым къыщи1уагъ: къэухъумэгъэным «Илъэпкъыбзэмрэ иамалхэр цэу1уп1э лъэпкъ имы1эу гъэцэк1эгъэнымк1э щысэтехып1эу зэрэщытымк1и, мафэ къэс зэш1охыгъэ хъурэ 1офэу зэрэщытымк1и российскэ литературэм иопыт уасэ фэш1ыгъуай. Гущы1эм пае, зы щысэ. Адыгэ хэкум адыгэу нэбгырэ мини 100 щэпсэу. Историческэ лъэхъэнэ гъэнэфагъэм адыгэ мин пчъагъэ нэмык1 къэралхэм ащы1энэу хъугъэ — ахэм зы амал горэ я1эп абзэк1э тхэнхэу, тхылъ къыдагъэк1ынэу. Арышъ, 1эк1ыб къэралхэм адыгэу арысхэм советскэ адыгэ тхылъхэу я1ахьылхэм афагъэхьырэмк1э абзэк1э тхак1и еджак1и 472 зэрагъэш1агъ. А къэралхэм адыгэу арысхэм джы дэгъоу аш1эх яписательхэу СССР-м щыпсэухэрэр. Тхылъ дэгъур, талант зыхэлъ тхылъыр — ар лъэпкъыбзэр зымыгъэк1осэрэ джэгу маш1у». Джащ фэдэу илъэсыбэ хъугъэу адыгэ литературэм иныбджэгъуш1оу, Социалистическэ Трудым и Л1ыхъужъэу, писатель ц1эры1оу Сергей Владимирович Михалковыр ия 70-рэ гъатхэ техьэ мыгъэрэ илъэсым. Сергей Владимирович Михалковыр мартым и 13-м (стилык1эмк1э) 1913-рэ илъэсым Москва къыщыхъугъ. Исабыигъо илъэсхэр Москва пэмычыжьэ дачнэ къуаджэу Жаворонки зыфи1орэм щигъэк1уагъ. Тхэн 1офыр Михалковым пасэу ригъэжьагъ. Илъэси 10 нахь ымыныбжьэу баснэу «Культура» зыфи1орэр ытхыгъагъ. Щыфхэм гущы1эк1э уаде1эк1э икъущтэп, 1офык1э 1эпы1эгъу уафэхъуныр нахьыш1у — джары баснэм гупшысэ лъапсэу пкъырылъыр. Джа лъэхъанхэм, ежь Сергей Владимировичым къызэри1ожьырэмк1э, къэлэмыр зэрэпаупсык1ырэ чан ц1ык1ум, прящым ык1и нэмык1 анахь илъэп1э 1эмэ-псымэхэм зэу ахэтыгъ истиххэр къабзэу к1этхык1ыжьыгъэу зыдэтыгъэ тетрадь 1ужъур. Ятэ иш1уагъэк1э Маяковскэм, Демьян Беднэм, Есениным ястиххэм апэу нэ1уасэ афэхъугъ. Ежь къызэриушыхьатырэмк1э, апэрэ поэтическэ лъэбэкъоу ыдзыгъэхэр ахэм яфэмэ-бжьымэк1э ыш1ыгъэх. Инэу ш1у ылъэгъугъэх, ыгук1э пэблагъэу хъугъэх Пушкиным ипшысэхэр. «Хэта Русым зиш1угъоу щыпсэурэр», «Чъы1эбжь, пэплъыжь» зыфи1охэу Некрасовым ытхыгъэхэр, Лермонтовым и «Мцыри», ипрозаическэ произведениехэр. К1ымэфэ чэщ к1ыхьэхэм «литературнэ-художественнэ» зэщыгъо журнал ифэщтыгъэп: яунагъок1э къыдигъэк1ыштыгъэ. Ежьырыгъ редакторыри, художникыри, тхыгъэхэм авторэу я1агъэри. Журналым янэятэхэр, и1ахьылхэр, яблагъэхэр еджэщтыгъэх. Ятэ ицахь дэдэ ателъыгъэп ыкъо ытхыхэрэм, ау инэ1уасэхэм къыра1ощтыгъэ поэт ин горэм ригъэлъэгъунхэ фаеу. Джарэущтэу Сергей Владимировичым истиххэр А. Безыменскэм 1эк1эхьанхэу хъугъэ: «Шъэожъыем амал гъэнэфагъэхэр хэлъых»,— иджэуап къыщитхыгъ Безыменскэм. 473 Пшысэхэри стих шъуашэм илъэу ытхыщтыгъэх. Бэхэр ытхыщтыгъэ, редакциехэм ыгъэхьыщтыгъэ, ау хаутын амылъэк1ынэу а1оти джэуапхэр къыфатхыжьыщтыгъэх. Джаузэ, илъэс 15 зыныбжь к1элак1эм истихэу «Гъогу» зыфи1орэр Ростов-на-Дону къыщыдэк1ырэ журналэу «На подъеме» зыц1эм 1928-рэ илъэсым къыхиутыгъ. А илъэсым пролетарскэ писательхэм я Терскэ ассоциацие иактив Михалковыр хатхэ, истиххэр зэк1элъык1оу къыхеутых пятигорскэ гъэзетэу «Терек» зыфи1орэм. 1930-рэ илъэсым Сергей Владимировичым гурыт школыр Пятигорскэ къыщиухыгъ. Илъэс 17 зыныбжь к1алэм ятэ ри1уагъ: «Ор-орэу ущы1эшъунэу, пшъхьэ п1ыгъыжьын плъэк1ынэу ухъун фае. Стиххэр птхынхэу уик1асэшъ, пк1уач1э уплъэк1у. Едж, 1оф ш1э. Хэт ыш1эрэ зыгорэу ухъунк1и хъун. Ет1ани анахьэу ц1ыфы ухъунэу ары сызыфаер». Джащ тетэу, гугъап1эхэр зыди1ыгъэу, янэрэ-ятэрэ Пятигорскэ къыденэхэшъ, Сергей Владимировичыр Москва мак1о. Зэпымыоу тхэщтыгъэ, ау хиутырэр мэк1э дэдагъ: ащк1э ущы1эн плъэк1ыщтгъагъэп. Илъэсищэ рабочэу Москворецкэ шэк1ыш1 фабрикэм 1оф щеш1э, Восточнэ Казахстанрэ Волгэрэ ащык1орэ геологоразведочнэ экспедициехэм ахэлажьэ. А пстэухэм илитературнэ творческэ к1уач1и нахь къагъэп1эжъгъэищтыгъэ: усэ зэфэшъхьафхэр ытхыщтыгъэх. Аузэ, 1931-рэ илъэсым журналэу «Огонекым» къыхиутыгъ Михалковым истихэу «Эскадрилиехэм ямарш» зыфи1орэр. Ащ ыужы бэ темыш1эу а орэд дэдэр гъэзетэу «Правдам» ик1эрык1эу къытыридзэжьыгъ. Литературнэ творческэ гъогум Сергей Владимирович Михалковыр пытэу зэрэтеуцуагъэм ишыхьатыгъ ар. 1933-рэ илъэсым Михалковым истиххэр столичнэ гъэзетхэм, журналхэм бэрэ къыхаутэу рагъажьэ, иорэдхэр эстраднэ ансамблэхэм къа1о, радиом къетых. Литературнэ 1офш1энымк1э къылэжьырэмк1э щы1эн ылъэк1ынэу поэт ныбжьык1эр мэхъу. Писатель ныбжьык1эхэм ялитературнэ объединениеу журналэу «Огонекым» и1агъэм Михалковыр хэтыгъ. Итворческэ 1офш1энк1э инэу ащ иш1уагъэ къек1ыгъ. Нэужым Горькэм ыц1эк1э щыт Литературнэ институтым 474 щеджэ зэхъум (1935—1937) итворческэ 1эпэ1эсэныгъэ зэрэхэхъоным джыри нахь лъэшэу 1оф деш1э, стихыбэхэр етхых. Аузэ Михалковым иапэрэ поэтическэ тхылъ «Огонекым» ибиблиотекэ 1936-рэ илъэсым къыдигъэк1ыгъ. Творческэ лъыхъоныр, ежь-ежьырыгъэ хэлъэу тхэным игъогу къыгъотыным мыпшъыжьэу пылъыгъ. Зыгъэнэшхъэини зыгъэгуш1они мак1эп а гъогум «Гражданинищ» поэт ыц1эу ныбжьык1эм стихотворение къыщехъул1агъэр. к1элэц1ык1ухэм апае Зэгорэм, апэрэу ытхыгъагъ. Ар «Пионер» зыфи1орэ журналым 1935-рэ илъэсым къыхиутыгъ. Ащ къык1элъык1уагъэх «Синыбджэгъурэ сэрырэ», «Турист чэф», «Сыд шъо шъуи1?», «Светлана», «Фома», «Мимозэм ехьыл1агъэу», «Дядя Степа» зыфи1охэрэр. «Стиххэр» зыц1эу 1936-рэ илъэсым поэтым къыдигъэк1ыгъэ тхылъым а усэхэр дэхьагъэх, «Дядя Степа» зыфи1орэр тхылъ шъхьафэуи къыдэк1ыгъ. 1937-рэ илъэсым «Къухьэжъыехэр» ыц1эу поэтым иусэхэр дэтэу къыдэк1ы. Гук1эгъу шъабэрэ сэмэркъэу дахэрэ хэлъэу, сабыибзэмк1э 1эрыфэгъоу, сабый дунаим ихъырахъишъэ а усэхэм къагъэлъагъо. Сабыихэм ягуш1уагъуи ягумэк1и щызэдыхэтхэу къытызэ, п1уныгъэ к1оч1э лъэш хэлъэу егъэпсы иусэхэр. А нэшанэу, иапэрэ усэхэм ащегъэжьагъэу, поэтым къыздиштагъэр уахътэ теш1э къэс иусэхэм нахь ащэпытэ. Поэтым иусэ гъэш1эгъонхэр зыдэтэу «К1элэц1ык1ухэм апае стиххэр» зыфи1оу 1936-рэ илъэсым къыдигъэк1ыгъэр тэ тихэгъэгуи, 1эк1ыб хэгъэгухэми пчъагъэрэ къащыдэк1ыжьыгъ. Сабыйхэр джэгухэзэ, джэгук1эм хэшъахьыгъэу поэтым ахэм а1эк1егъахьэ дунаир зыфэдэр, 1офш1эныр ш1у алъэгъоу еп1ух, ц1ыфык1эм ишэн-нэшанэхэр ахелъхьэх. Сергей Владимировичым ипоэтическэ талант осэшхо фаш1ыгъ К. Чуковскэмрэ С. Маршакрэ. Ащ ыгъэгушхуагъ поэт ныбжьык1эри, и1офш1эн ыгъэлъэшыгъ. 1939-рэ илъэсым Дзэ Плъыжьым къулыкъу щиш1энэу ащагъ. Западнэ Украинэр шъхьафит зыш1ыжьыгъэхэм ахэтыгъ. А лъэхъаным фронтовой гъэзетым 1оф щиш1эным иапэрэ лъэбэкъухэр щедзых. Нэужыми а опытыр къышъхьапэжьыгъ — Отечественнэ заом военнэ писатель-корреспондентэу 475 хэтыгъ. Южнэ фронтым икрасноармейскэ гъэзетэу «Во славу Родины» зыфи1орэм, ет1анэ 1942-рэ илъэсым февралым щегъэжьагъэу заор аухыфэ Дзэ Плъыжьым ивоеннэ-воздушнэ к1уач1эхэм ягъэзет икорреспондентэу 1оф ащиш1агъ. Очеркхэр, заметкэхэр, поэтическэ листовкэхэр, политическэ стиххэр, карикатурэхэм ак1этхэгъэщтхэр, къэугупшысыгъэ героеу М.М. Игрушкиныр зыхэт юмористическэ рассказхэр мымак1эу ытхыгъэх, хиутыгъэх. Армейскэ печатым щылажьэ зэхъуми, поэтым к1элэц1ык1ухэр щыгъупшэу къыхэк1ыгъэп. Сабыихэм, еджэк1о ц1ык1ухэм апае стихыбэхэр а лъэхъанэм Михалковым ытхыгъэх. Заор зыфэдэр сабыихэм къагуры1оным, зэхаш1ык1ыным, ежь ашъхьэк1э зэрэзек1ощтхэм егупшысэнхэм афэгъэхьыгъэх поэтым иусэхэр. «К1элэц1ык1ухэм апае къэбар», «Илъэсипш1 зыныбжь ц1ыф», «К1элэц1ык1у ботинк», «Пионерскэ посылк», «Картэр», «Ны» ык1и ахэм анэмык1хэм лъэхъанэм исурэт къырагъэлъэгъук1ы, ц1ыфыгъэм, л1ыгъэм къыфаджэх. Сатирическэ усэхэр, фельетонхэр, памфлетхэр зэпымыоу хеутых. Михалковым ибаснэхэр зэк1эми зэлъаш1эх. «Баснэхэр» зыфи1орэ тхылъэу 1946-рэ илъэсым къыдигъэк1ыгъэм зэоуж лъэхъан плъыр-стырым иежьэ пахъэ къыхехы. Щы1эныгъэм илъэныкъуабэхэр къызэлъаубытэу, публицистическэ мэкъэ лъэш ахэ1ук1эу баснэхэр щытых. Шъхьахынэхэу, зыгъэзэгъуаехэу, зипшъэрылъхэр жъажъэу зыгъэцак1эхэрэм («Тхьак1умк1ыхьэмрэ хьадэпчэмы1умрэ»), ежь ышъхьэ ифедэм ехъурэ напэ зимы1эхэм («Ищык1эгъэ щыд»), общественнэ мылъкоу ы1э ралъхьэрэм ук1ытэнчъэу хэшхык1ыхэрэр зыкъэзыгъэлъагъоу («Мышъэм зызыш1ош1ыжьыхэрэр итхьары1у»), («Аргъой зэрэщымытэу къаигъэр», «Хы тхьачэтыр», «Къо»), къин зэримыгъэлъэгъоу щытхъу къэзыхьынк1э фаехэр («Пегасрэ Поэтымрэ», «Шъэджашъэмрэ цитатэмрэ», «Езыгъэлыек1ыгъэ атакъэр»), дэубэ-дашхэк1э зыкъэзыуцухьэрэ щытхъу фэл1э 1энэт1э1утхэр («Тхьак1умк1ыхьэ ешъуагъэр»), 1энат1эу зы1утхэм ыгъэбэскъагъэхэу, ц1ыфыгъэр къямэк1эк1эу зек1охэрэр («Аслъанымрэ бадзэмрэ», «Къэрапыз») — зэк1эри елъэгъух поэтым, шъхьадж ифэшъошэ нэпэшъуаор, к1ыбышъуаор 476 регъэхьы, шъхьасынчъэу ак1оц1эо. Политическэ баснэхэу, памфлетхэу мак1эп ытхыгъэри. Ащ фэдэх «Дэ», «Тыгъужъ-уцыхъу», «Полканрэ Шавкэрэ» ык1и ахэм анэмык1хэри. К1элэц1ык1ухэм апае ытхыхэрэм, зэо лъэхъанэм плакатэу къыдигъэк1ыщтыгъэхэм къащырищэжьэгъэ критическэ линиер поэтым ибаснэхэм ащегъэпытэ. Баснэхэр прозэк1и етхых. Гъэш1эгъонэу гъэпсыгъэхэу, узы1эпащэу къэбар щхэнхэр, хъугъэ-ш1эгъэ зэфэшъхьафхэр авторым къе1уатэх. Ащ фэдэу ытхыгъэ баснэхэр, пшысэхэр, къэбар к1эк1хэр дэтхэу «Баснэхэр» (1946), «Тхьак1умк1ыхьэ чэфхэр» (1963), «Сыт1ырго сш1оигъу» (1965) ык1и нэмык1хэри къыдигъэк1ыгъэх. Сергей Михалковым к1элэц1ык1ухэм апае пьесэхэри ытхыгъэх: «Том Кенти» (1938), «Пшъэрылъ гъэнэфагъ» (1945), «Галстук плъыжь» (1946), «Тадэжьы сык1ожьы сш1оигъу» (1949), «Тхьак1умк1ыхьэ зыш1ош1ыжьыр» (1951), «Сомбреро» (1957), «Сабый дышъ» (1971) ык1и ахэм анэмык1ыбэхэри. Инхэм апаи пьесэхэр ытхыгъэх: сатирическэ комедиехэу «Къалыркъэщымрэ Крокодилымрэ» (1960), «Шак1о» (1956), «1элыхэр» (1958) ык1и ахэм анэмык1хэри. Зэоуж илъэсхэм к1элэц1ык1ухэм апае Михалковым ытхырэ усэхэм публицистическэ мэкъамэу ахэ1ук1ырэр джыри нахь ыгъэлъэшыгъ, нахь зэфэхьысыжь куухэр афиш1ыныр шапхъэу хъугъэ. Ащ ишыхьатых «К1элэц1ык1ухэм апае къэбар», «В.И. Лениным имузей», «Американскэ къэбархэр», «Миллионер», «Пшъэшъэжъыемрэ дядя Томрэ» зыфи1охэрэр ык1и нэмык1хэри. Сергей Владимировичым к1элэц1ык1ухэм апае ытхыгъэ тхылъхэр къыдэк1ызэпытых. Сабый гурышэ-гупшысэхэр къэгъагъэу поэтым итхылъхэм къащызэ1уехы, к1элэц1ык1у дэгъум исурэт дахэ щыгуш1ук1эу, шэн дэй зыхэлъым егыеу, дэгъуми дэими жабзэ къафигъотэу, зыфигъэсакъыжьыхэу иусэ сатырхэр поэтым егъэпсых. Гъэш1эгъоных, гупшысэк1э баих стиххэу «Щэк1ырэ тфырэ ык1и хы», «Ошъуапщэхэр», «Чъые щы1эп», «Сашэ ип1аст» ык1и ахэм анэмык1хэри. «Стиххэр, пьесэхэр, 477 к1элэц1ык1ухэм ситхылъхэр апае стхыхэ чэфыгъохэу, зыхъук1э,— гуш1уагъор е1о С.В. Михалковым, къахихэу – к1элэц1ык1ухэм л1ыхъужъыгъэр, шъыпкъагъэр, ц1ыфыгъэр, гук1эгъур ахалъхьэу, природэр, 1офш1эныр ш1у арагъэлъэгъоу, яхэгъэгу, Коммунистическэ партием афэшъыпкъэхэу п1уныгъэ ахалъхьэу хъухэмэ сш1оигъу». Сабыйхэм п1уныгъэ зэгъэпшыгъэ ятыгъэным игупшысэ С. В. Михалковым 1эк1ыб ыш1эу зык1и къыхэк1ырэп. Иусэхэм ямызакъоу, п1уныгъэм ехьыл1эгъэ педагогическэ гупшысэхэр, статьяхэр, заметкэхэр зэфэхьысыжьхэр мымак1эу зыщиш1ырэ ытхыгъэх. Ахэр зэхэугъоягъэхэу «Зэк1эри сабыигъом къыщежьэ» ы1оу 1968-рэ илъэсым тхылъ къыдигъэк1ыгъ. Ипсалъэхэми ренэу ына1э ащытырегъэты сабый п1уныгъэм и1оф. Джащ фэдэ мурад лъагэхэр зыди1ыгъэу ишъыпкъэу 1оф ыш1эзэ, С. В. Михалковым к1элэц1ык1у поэзием, драматургием темак1эхэр къащи1этыгъэх, советскэ к1элэеджак1охэм агук1э апэблэгъэ гупшысак1эхэр къахилъхьагъэх, героик1эхэр къахищагъэх, жанрэ зэфэшъхьафхэм арылъ стих ш1агъохэр ытхыгъэх. С.В. Михалковым илирическэ стиххэмрэ ибаснэхэмрэ, иусэ пстэухэми патриотизмэгъэ ин ахэлъ, советскэ ц1ыфым, Совет къэралыгъом илъэшыгъэ, игушхуагъэ къахэщы. С.В. Михалковым щиубытыгъ: сценарие итворческэ бэк1ае 1офш1эн ытхыгъ кином художественнэ ч1ып1э пытэ фильмэхэуи мультипликационнэ фильмэхэуи. Баснэ ык1и пшысэ 20 фэдиз ясценариехэм атехыгъэу мультфильмэхэр аш1ыгъэх. 1962-рэ илъэсым щегъэжьагъэу Всесоюзнэ сатирическэ журналэу «Фитиль» зыфи1орэм Михалковыр иредактор шъхьа1. Нэмык1 ц1ыф лъэпкъхэм япоэтхэм атхыгъэ усэхэуи С.В. Михалковым урысыбзэк1э зэридзэк1ыжьыгъэри мак1эп. Еврейскэ поэтэу Л. Квитко, польскэ поэтэу Ю. Тувимэ, болгарскэ поэтэу А. Ботевым яусэхэр, башкирскэ, армянскэ, литовскэ пшысэхэр, нэмык1хэри. 478 Советскэ литературэм ихэхъоныгъэ лъык1отэнымк1э С.В. Михалковым ш1уш1эгъэшхоу и1эхэр ык1и ар Отечественнэ заом чанэу зэрэхэлэжьагъэр къаушыхьаты осэшхоу ащ къыфаш1ыгъэм. Орденэу Лениныр щэгъогогъо, Октябрьскэ революцием иорден, Красное Знамя, Трудовое Красное Знамя, Красная Звезда зыфи1орэ орденхэр, медали 9 поэтым къыфагъэшъошагъэх. Илитературнэ-творческэ гъэхъагъэхэм апае СССР-м и Къэралыгъо премие щэгъогогъо (1941,1942,1950) ык1и Ленинскэ премиер (1970) С. В. Михалковым къыфагъэшъошагъэх, РСФСР-м искусствэмк1э изаслуженнэ деятель щытхъуц1эр (1967), Социалистическэ Трудым и Л1ыхъужъ зыфи1орэ ц1э лъап1эр (1973) къыфаусыгъэх, педагогическэ наукэхэмк1э СССР-м и Академие 1971-рэ илъэсым академикэу хадзыгъ. С В. Михалковым общественнэ 1офыгъуабэхэр еш1эх. Верховнэ Советым ар идепутат, советскэ писательхэм я Союз иправление исекретарь, РСФСР-м иписательхэм яправление и Тхьамат 1970-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу. Сергей Владимирович Михалковым ык1уач1э изэу, итворческэ мурадхэр инхэу ия 70-рэ гъатхэ техьэ. Псауныгъэ пытэ и1эу, джыри гъэхъэгъэк1э инхэр ыш1ынхэу, итхылъеджэхэм гуш1огъуабэ бэрэ къафихьынэу тыфехъохъу. Ж. «Зэкъошныгъ», №1, 1983. – Н. 78 – 80. 479 ИЛЪЭС 50-К1Э УЗЭКЭ1ЭБЭЖЬМЭ, Е ПОЭМЭУ «АДЫГЕ» ЗЫФИ1ОРЭР Адыгэ-урыс литературэ зэфыщытык1эхэм ч1ып1э гъэнэфагъэ ащеубыты поэтэу Алексей Андреевич Кирий. Адыгэхэм ящы1эк1э-псэук1э зыфэдагъэр, ятарихъ, яхэбзэ-бзыпхъэхэр зэригъэш1эным, гуфэбэныгъэ хэлъэу ы1отэным ишъыпкъэу пылъыгъ Алексей Андреевич. Охътэ мак1эп ригъэхьыгъэр адыгэ жэры1о усэхэр ыугъоинхэм, зэридзэк1ынхэм, къыхиутынхэм. Адыгэ жэры1о усэхэу Алексей Андреевич зэридзэк1ыгъэхэр дэтхэу «Черкесские песни, легенды и мифы» зыфи1орэ тхылъыр къыщежьэшъ, лъэпкъ украинабзэк1э 1932-рэ илъэсым Киев къыщыдэк1ыгъ... Ц1ыф зырызхэм зэфыщытык1эхэм афак1о. язэфыщытык1э Алексей Андреевичыр Цэй Ибрахьимэ иныбджэгъу блэгъагъ. Ц1ыфыгъэ зэфыщытык1эу, ныбджэгъуныгъэу ахэмэ зэфыря1агъэр зэрэтворческэ 1офыш1эхэми нахь ыгъэпытэщтыгъэ. Цэй Ибрахьимэ иусэхэм ащыщхэр украинабзэк1э ытхыщтыгъэх. Иныбджэгъу иусэхэри Ибрахьимэ адыгабзэк1э зэридзэк1ыжьыщтыгъэх. Ащ фэдэх, гущы1эм пае, журналэу «Адыгэ шъхьафитым» (1929-рэ илъэс) усэхэу «Мэкъуоныгъу», «Казбекы ипсалъэхэр», «Чэщы», альманахэу «Тихахъом» (1934-рэ илъэс) рассказэу «Мэщпэс Юсыф», тхылъэу «Часовоим» (1935-рэ илъэс, Дзэ Плъыжьым ехьыл1эгъэ орэдхэмрэ стиххэмрэ) усэу «Тым иорэд» зыфи1охэу къадэхьагъэхэр... Алексей Андреевичым илъэси 10-м къехъурэ 1оф диш1агъ поэмэу «Адыге» зыфи1орэм. Махьмудэу чэмэхъо к1алэм идунай къырык1уагъэр къыгъэлъагъозэ, адыгэ лъэпкъым итарихъ рэплъэ, лэжьэк1о ц1ыфхэм зыкъызэлъа1эти, гъэпщыл1ак1охэм, пачъыхьагъум араш1ыл1эгъэ псэемыблэжь шъхьафитныгъэ банэм илэжьыгъэ нафэ къеш1ы... 1941-рэ илъэсым, илъэс 50-к1э узэк1э1эбэжьмэ, поэмэу «Адыге» зыфи1орэм иедзыгъуит1у Алексей Андреевичы къыхиутыгъагъ, 1948-рэ илъэсым поэмэр зэрэпсаоу тхылъ шъхьафэу къыдигъэк1ыгъ. Поэтым иусэ 480 хэшыпык1ыгъэхэр зыдэт тхылъэу 1952-рэ илъэсым урысыбзэк1э къыдэк1ыгъэм, поэмэм ия 2-рэ ык1и ия 3-рэ едзыгъохэм ащыщышъхьэхэр къыдэхьагъэх. Поэмэу зыфи1орэм «Адыге» гъэш1эгъоныгъэм имызакъоу, литературнэ-художественнэ историкэ-культурнэ ык1и общественнэ- политическэ гъэш1эгъоныгъэхэр пкъырылъых. Тинепэрэ мэфэ хьылъэхэу зэгуры1ожьыныгъэ-зэрэлъытэжьыныгъэр 1эк1ыбы зыщаш1ырэм, зэ шъхьак1э къызэтеуцонхи, ыбгъу пстэумк1и заплъыхьан, ш1эжь я1эу, акъыл къызфагъотыжьынымк1э ушъый ц1ыфымэ къязыхырэ поэм «Адыге» зыфи1орэр. «Зэрэмыш1э тыгъужъы» а1уагъ. Узэрэш1эн фае зэфыщытык1э тэрэз зэфыуи1эным пае. Адыгэхэр зыфэдэхэр аш1эным икъэк1оп1эш1оу щыт мы поэмэр. Щы1эныгъэ шъыпкъэр поэмэм ылъапс. Художественнэ къэугупшысыгъэмрэ адыгэ лъэпкъым гуфэбэныгъэу авторым фыри1эмрэк1э а шъыпкъэныгъэр къэ1этыгъэу гъэпсыгъэ поэмэм ибзэпсыхэр. Урыс-Кавказ заом имэш1олыгъэ Адыгэ шъолъырым щырек1ок1ы. Пачъыхьэм идзэхэм апэ къифэрэр жъы, к1э, хъулъфыгъ, бзылъфыгъ имы1эу аук1ызэ, лэжьыгъэхэр, чылэхэр тырагъэжъыхызэ къушъхьэм къыч1ахьэх. Мэфашхъоу къапыщылъым зыгъэплъэхъухэрэ 1эк1оц1 ищтагъо к1уач1и къызышъхьащыуцогъэ 1эк1ыб к1уач1и адыгэхэр къэхъух. Урыс пачъыхьэгъум гъэры зыфамыш1ын ягухэлъэу ц1ыф жъугъэхэр Тыркуе гъогум техьэх. Поэмэм игерой шъхьа1эу Махьмудэдхэм яунагъуи, адрэ адыгэ егъэзыгъэхэм зэу ащыщэу, Тыркуем ик1ыжьынхэу ежьэжьых. Махьмудэ янэрэ ятэрэ гъогум щэл1эх. Зыдежьэжьыгъэхэм ягъусэхэу нэсыгъэх ышырэ ышыпхъурэ. Ау дунэе джэнэтэу зыщыгугъыщтыгъэхэмк1э гугъэ1энэк1эу къэнагъэх. Хьэзабым хэтхэу щы1эхэзэ, Махьмудэ ышыпхъу Хьанифэр зигъонэмысы мэхъу. Махьмудэ Тыркуем къек1ыжьышъ, ихэку къэк1ожьы, Улудаипщым ичэмахъоу 1оф еш1э. Аущтэу хэтызэ, Хъаджэт нэ1уасэ фэхъу, агу зэ1у, къэзэрэщэх, унагъо аш1э. К1элит1у — Ахъмэтрэ Къасымэрэ — 481 къафэхъугъэу, къин алъэгъузэ щы1эхэми, агу мык1одэу, нахьыш1ум щыгугъхэу ямафэхэр к1ощтыгъэх. Ау «тыдэ укъэк1и лажь» а1уагъ... Мафэ горэм л1ыр шак1о щы1эу, мэл 1эхъогъур Хъаджэт ыгъэхъоу шъофым итызэ, 1эгъо-блэгъум щышэк1орэ оркъ горэм къылъэгъугъ. Оркъыр Улудаипщым дэжь мак1ошъ ре1о бзылъфыгъэу ылъэгъугъэр тырку Султ1аным ипшъэшъэщ ыгъэдахэу исынэу зэрэтефэрэр. Уасэ зык1ахын товар зэрэщы1эу оркъым къы1уагъэр, пщым нэмык1эу ыгу риубытагъ. Мэлэхъожъ ик1агъэр хъани пщи анахь насыпыш1оу зэрэщы1эр ыгук1э ыштэн ылъэк1ырэп. Къэбарым Улудаипщым итыгъужъыгу къыгъэущыгъ. Махьмудэ инасып тырихынэу рихъухьагъ. Яшык1и я1ашэк1и зэтегъэпсыхьагъэхэу оркъхэр игъусэхэу Улудай «шак1о» мак1о. Махьмудэ мэлхэр зыщигъэхъурэ къушъхьэжэгъум Хъаджэт пщэрыхьэу, Махьмудэрэ ик1алэхэмрэ уцы къашхъоу чъыгы ч1эгъым ч1элъхэу щэджэгъуашхэм зыфагъэхьазырыщтыгъэ, «шак1охэр» къазышъхьарэхьэхэм. «Хьак1эхэр» рагъэблэгъагъэх. 1анэм пэсэу, ышхырэри ымылъэгъужьэу, пщым ч1эгъыч1элъыбзэк1э къэпсалъэу ригъэжьагъ. Хъаджэти ына1э зэрэтетыр къе1о, иунэ к1ожьынышъ ащ хъызмэтхэр щиш1эу исынэу унашъо къыфеш1ы. Махьмуд инасыпы фэбанэ, ау пщы бакъмэрым ибайколхэр игъусэхэу уш1ок1ына?! Махьмуд чъыгым рапхы, ишъузи ик1али зэк1оц1арегъапхэшъ 1уарегъэщых. Чъыгым епхыгъэм зы шхонк1эк1 огъу къырехыжьышъ, икуп игъусэу Улудаипщыр ежьэжьы... Ащ щиухырэп ижъалымыгъэ — Хъаджэт ещэ... Махьмудэ к1апсэу зэрэрапхыгъэр зэпешхык1ы, иджэнэ ч1эгъч1элъ зэ1етхъышъ, иу1агъэ епхы. Къушъхьэ лъэныкъом ежьэ, гъоч1эгъым нэсыгъэу ебэджы, зыкъимыш1эжьэу бэра-мак1эра щылъыгъ. Абрэджэу хэт Осмэныр къеуал1э, ар и1эпы1эгъоу зэрегъэгъотыжьхэшъ, ахэр Махьмуд игъусэхэу Махьмуд мэхъужьы. Ыкъохэр Къэбэртае мэк1ожьы. Лэжьэк1о ц1ыфым ынэт1эгу итхэгъэ насыпыр ары Махьмудэ ащи щигъотырэр,— пщым дэжь 1охьэ фэчэмэхъонэу. Ау гур 1асэрэп, рэхьатрэп. 482 Хъаджэт къыгъотыжьыным щыгугъэу, Махьмуд Тыркуем мак1о, ау зи къыдэмыхъугъэу къегъэзэжьы Къэбэртае... А уахътэхэм Мурад пашэм унэм къырифыгъэу Хъаджэт урамым къытенэ. «Насып горэ имы1эу щы1эп» а1о. Дэхьап1эм дэжь щет1ысэхыгъэ бзылъфыгъэр елъэгъу гупшысэ чыжьэмэ ахэтэу шъхьаныгъупчъэм иплъырэ Къадырхъанэ. Къырарегъащэшъ, зэдэгущы1эхэзэ нафэ къэхъу Хъаджэт зыщыщ чылэ дэдэм - Антхъыр псыхъо нэпкъ тет шапсыгъэ чылэм — Къадырхъани щыщэу къыч1эк1ы... Ятэрэ ышырэ къарык1уагъэр Къадырхъанэ зэрегъаш1э, ежь ышъхьэ къырык1огъэ тхьамык1агъохэри Хъаджэты къыфе1уатэ... Къадырхъанэ и1эмырк1э Хъаджэт Тыркуем къек1ыжьы, ау ил1ы къы1ук1эжьырэп. Ащ фэдизым илъэс 15 теш1агъ. Махьмудэ ик1алэхэм къащэ, к1алэхэм Исмахьилэрэ Ибрахьимэрэ къафэхъух. Ахэр ап1оу зэдыщы1эхэзэ, Япон заор къызэрежьагъэм, революциер къызэрэхъугъэм якъэбархэр Къэбэртаий къынэсы. Чэмахъохэм зыкъа1эты япщы-оркъхэм апэш1уек1охэу. А заом Махьмудэ ыкъуит1у (Ахъмэтрэ Къасымэрэ) хэк1уадэх. Ежь Махьмуди щынэгъуап1э ефэ. Тек1оныгъэр къыдэзыхыгъэ пщы-оркъхэр зи заблэхэрэ щы1агъэп, зыкъэзы1этыгъэхэм ащыщэу къэнагъэхэм шъхьасынчъэу адэзек1ощтыгъэх. Махьмудэ инысэхэмрэ ахэмэ як1алэхэмрэ къырещэжьэжьыхэшъ, Къэбэртае къек1ыжьы, яхэку къэк1ожьых. Лъэхъэнэ бырысырым абрэджэу хэтыгъэ Осмэным мыщ щы1ок1эжьы, зы бэнэ гъогум зэдытеуцох. Махьмудэ арэущтэу хэтзэ, Шэуджэн Мосэ нэ1уасэ фэхъу. Погибельнэр зипэщэ Красногвардейскэ отрядым хахьэ. Нэужым мы отрядым къыхахьэх Махьмудэ ыкъохэм як1алэхэри. Хъаджэтрэ Краснодар дэжь щызэ1ок1эжьых. корниловцэмэ Хъаджэти, щязаохэзэ, инысэхэри, ыкъо Махьмудэрэ ик1алэхэри игъусэхэу Махьмудэ Таманскэ армием хэтэу дызэк1ак1о Астраханскэ шъофхэмк1э. А зэо гъогум щэфэхых Махьмудэ ишъузэу Хъаджэти иныбджэгъу ш1агъоу Осмэни. 483 Совет хабзэр тек1уи, заор заухым, Махьмудэ инысэхэри ахэмэ як1алэхэри игъусэхэу ячылэ къэк1ожьых, колхозэу «Свободный труд» зыфи1орэм хахьэх. Лъэхъаным зэрэшэпхъагъэу, Совет хабзэм иш1уагъэк1э адыгэ лъэпкъым ищы1ак1э дахэ зэрэхъугъэр къыригъэлъэгъук1ызэ, поэмэр еухыжьы. Непэрэ еплъык1эхэм атетэу уек1уал1эмэ, Совет хабзэм илъэхъанэ ш1у зак1эу зэхэлъэу къызэригъэлъагъорэмк1э, дао горэхэр фэпш1ын плъэк1ыщтми, зэрэпсаоу поэмэр пштэмэ, анахьэу ет1ани нахьыпэрэ лъэхъаныр къызыщигъэлъагъорэм лъэпкъым итарихъ ылъэныкъок1и, лъэпкъым ишэн-нэшанэхэр къэтыгъэнымк1и поэмэр гъэш1эгъоны, ш1огъабэ хэлъ. Образхэу къытыхэрэм язакъоп, гущы1эу агъэфедэхэрэмк1и, мэкъамэу поэмэм к1элъымк1и авторым гуфэбэныгъэ ин адыгэмэ афыри1эу зэрэщытыр зэхэош1э... Поэмэр апэу къызыдэк1ыгъэр мыгъэ илъэс 50 мэхъу. Мы поэмэр е ащи имызакъоу адыгэ жэры1о усэхэу Алексей Андреевичым зэридзэк1ыгъэхэр, къэбарыжъхэм атехыгъэу ытхыгъэхэри (гущы1эм пае, «Кунчукова круча» зыфи1орэ поэмэр) зэдыдэтхэу къыдагъэк1ыжьыгъагъэхэмэ лъэпкъ зэфыщытык1эхэр акъылыгъэ хэлъэу зехьэгъэнхэмк1э 1эпы1эгъуш1у хъущтыгъагъэ. Гъэз. «АМ», 1991, октябрэм и 1. 484 Дэтхэр I. Адыгэ литературэр. Гъаш1эр. Ш1агъэр. Лъэпкъ литературэм илъэпэ гъуаз 4 Адыгэ литературэм игъэш1э гъогу 25 Лъэпкъым ыкъо ш1агъу 37 Жъогъонэфэу къэш1эты 55 Адыгэ литературэм иапэрэ жъогъэбзыгъ 67 Жабзэм ичанрэ псалъэм идахэрэ ащ и1эшагъэх 75 Псэм ифэбагъэ гум къенэжьы 94 Ефэнды, к1элэегъадж, усак1о 101 Пэнэшъу Исхьакъ – динлэжь пащ, к1элэегъадж, усак1о 117 Ц1ыфыгъэм, л1ыгъэм яшэтапкъэхэр 127 Зыкъызэ1ухыгъо имыфэзэ рачыгъэ къэгъагъ 138 Иусэк1о мэкъэ чан е1ыхыгъэп 153 Адыгэ драматургием ик1оч1э лъэшыгъ 163 Нэфылъы жъуагъоу къэнэфы 185 Шэуджэн Аюб 196 Лъэуж наф 206 Жэнэ Къырымыз 223 Танкист л1ыхъужъ, драматург гъэш1эгъон, ц1ыф ш1агъу 249 Ежь илъагъо нафэу пхырищызэ 259 Лъэгап1эм ышыгу ек1узэ 269 Ц1ыфым ылэжьыгъэр – игъэш1э тамыгъ 293 Ш1агъэм гъаш1эр лъегъэк1уатэ 302 Ымакъэ лъэхъаным ыпсыхьагъ 316 II. Лъэпкъыбзэм ик1оч1экъэк1уап1эхэр мэпытэх Гъэзетыр – лъэпкъыбзэм ытам, игук1уач1 319 «Псалъэм» ылъапсэ фэгъэхьыгъэ гущы1 325 485 Лъэпкъыбзэм ибаигъэ зыугъоигъэ 1офш1агъ 330 Къат Теуцожь итхылъэу «Шъхьэ зыуас, гу сурэт» 335 Гури шъхьэри илъэпкъ фэгъэзагъэх 345 Тимэзае фашистхэм мэфае афэхъугъ 354 Лъэпкъ зэфэшъхьафхэм зык1ыныгъэ ахэзылъхьэрэ к1уач1 362 Лъэпкъ ш1эжьым илъагъохэр 391 III. Гурэ гурэ лъагъо зэфагъоты Н.А. Добролюбовыр 400 Белорусь поэзием ижъуагъу 404 Корней Иванович Чуковскэр 407 Анри Барбюс 413 Кавказым иорэды1у 418 Максим Горькэмрэ адыгэхэмрэ 425 Баснэтх ц1эры1у 436 Шъыпкъэ1оныр зишэпхъэ усэк1ошху 442 Революцием къыхэк1ыгъэ писатель 449 Писатель ц1эры1у 453 Адыгэ литературэм иныбджэгъуш1у 456 Илъэс 50-к1э узэк1э1эбэжьмэ, е поэмэу «Адыге» зыфи1орэр 464 486 Схаляхо Абубачир Адышесович Жизнь народа в основе мысли. Литературно-критические статьи об адыгейской литературе и писателях. На адыгейском языке Редактор Р.Г. Мамий Технический редактор А.Б. Чуяко
