OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI “IQTISODIYOT VA ANIQ FANLAR” KAFEDRASI “IQTISODIYOT NAZARIYASI” FANIDAN KURS ISHI Mavzu: Xalqaro moliya tashkilotlarining jahon xo’jaligini rivojlantrishdagi o’rni BAJARDI:Sobirov Behruzbek Ramzjon o’g’li “IQTISODIYOT VA PEDAGOGIKA” fakulteti 1-kurs (IQT)I 23-02 ILMIY RAHBAR:Abdusamatov Rustam Shuxratovich MUNDARIJA Kirish ........................................................................................................................ 3 Asosiy qism: I-bob. Xalqaro moliyaning mohiyati 1. Xalqaro moliyaning mohiyati ............................................................................... 5 2. Xalqaro tashkilot moliyasi va xalqaro moliyaviy institutlar ................................ 6 3. Moliya munosabatlarining mohiyati va vazifalari ............................................. 12 II-bob. Moliyaviy munosabatlarning ob’ekti esa pul mablag’laridan iboratdir 4. Moliyaviy munosabatlarning ob’ekti esa pul mablag’laridan iboratdir. ........... 18 5. Moliya resurslari ................................................................................................ 21 Xulosa ..................................................................................................................... 27 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ..................................................................... 36 2 Kirish Insoniyatning eng buyuk kashfiyotlaridan biri pul bo’lib, u odamlarni harakatga keltiruvchi asosiy omil sifatida xizmat qiladi. Pul aslida o’zi ham tovar bo’lib, odamlarni mehnat qilishga, bilim olishga, o’z malakasini muttasil oshira borishga, tadbirkorlik va biznes bilan shug’ullanishga va hokazolarga undaydi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida pul o’ta muhim iqtisodiy vosita sifatida namoyon bo’ladi. U tufayli ishlab chiqarishning takrorlanishi amalga oshadi, iqtisodiy o’sishga erishiladi. Pul shaklidagi mablag’lar bozorda boshqa resurslarga aylanadi, tovarlar sotilib, yana pulga aylantiriladi. Pul mablag’larini hosil qilish, ularni jamlash, taqsimlash va ishlatish jarayonida yuzaga keluvchi iqtisodiy munosabatlarni moliya yoki moliyaviy munosabatlar deb yuritiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida barcha iqtisodiy jarayonlarning amalga oshirilishi pul mablag’larining harakatlanishi bilan bog’lanib ketgan. Shuning uchun moliyaviy munosabatlar jamiyat iqtisodiy hayotida markaziy o’rinni egallaydi. Har qanday ijtimoiy faoliyat pul mablag’larini talab qiladi. Ishlab chiqarish qaerda bo’lmasin, baribir, moliyani yuzaga keltiradi. Mahsulotlar va xizmatlar faqat taqsimlangandan so’ng is’temol etilishi mumkin. Ular qiymat shaklida taqsimlanganda, dastlab turli maqsadlarga mo’ljallangan pul resurslari hosil bo’ladi, ular tovarlarga ayirboshlanib, shundan keyin iste’mol qondiriladi. Masalan, qiymat shaklidagi mahsulot taqsimlanganda, uni yaratish uchun sarflangan mehnat qurollari qiymatini ifodalovchi qismi amortizatsiya fondi shakliga kiradi. Bu o’z navbatida moliyaviy resursga aylanadi, yig’ilib boradi va unga yangi mashina va mexanizmlar sotib olinib, eskirganlari o’rniga tiklanadi. Ma’lumki, umumjamiyat ehtiyojlari davlat yo’li bilan qondiriladi. Bular jumlasiga atrof-muhitni himoya qilish, mudofaa, milliy xavfsizlik, ijtimoiy tartibni saqlash, aholini ijtimoiy muhofaza qilish va boshqalar kiradi. Mazkur ehtiyojlarning qondirilishi davlatning moliyaviy faoliyati bilan bog’liq. Ammo bundan moliyaning zarurligi davlatning mavjudligidan kelib chiqadi, moliyaviy munosabatlarni faqat 3 davlat yaratadi, degan xulosa kelib chiqmaydi. Davlat moliyani yaratuvchi emas, balki moliya munosabatlarining ishtirokchisidir. Moliyaviy resurslarni tashkil etishda va ishlatishda ishtirok etuvchilar moliyaviy munosabatlarning sub’ektlari hisoblanadi. Bular jumlasiga davlat idoralari, korxonalar, firmalar, tashkilotlar, turli muassasalar, oilalar va ayrim shaxslar kiradi. Ular moliyaviy munosabatlarda umumdavlat ehtiyojlari (aholini ijtimoiy himoya qilish, uning sog’lig’ini saqlash, unga ta’lim berish, mamlakat mudofaasini mustahkamlash, ekologik muammolarni hal etish va h.k.) hamda korxona va firmalarni rivojlantirish ehtiyojlarini qondirish maqsadida ishtirok etadilar. 4 I-bob. Xalqaro moliyaning mohiyati 1.Xalqaro moliyaning mohiyati Moliya tizimining xususiyati shundaki, u nafaqat alohida olingan mamlakat yoki hududda yuzaga keladi va milliy sanaladi, balki xalqaro ko’lamda ham amal qiladi hamda – xalqaro moliya tizimi deyiladi (qisqartmasi “xalqaro moliya”). Xalqaro moliya – o’zida obyektiv asosga ega bo’lgan maxsus moliyaviy munosabatlarni aks ettiradi. Xalqaro moliyaning moddiy asosini mamlakatlararo quyidagi ko’rinishdagi xalqaro moliyaviy oqimlar tashkil qiladi: a) tovar va xizmatlar eksportidan valyuta daromadlari tushumlari va import qilinayotgan tovar xizmatlarga to’lovlar bo’yicha pul oqimlari; bu oqimlar xo’jalik yurituvchi subyektlar moliyasini aks ettirishi mumkin, lekin ular turli mamlakatlarga tegishli ekan, demak ular mamlakatlararo pul oqimlarini aks ettiradi; b) kredit mablag’larining oqimi, qaysiki ular ikki tomonlama ham hisoblanadi: bir tomondan, ssudalar taqdim etiladi, boshqa tomondan esa – uning so’ndiriladi va foizlar to’lanadi. Shunday qilib, mazkur oqimlar bazasida mamlakatlar o’rtasidagi moliyaviy resurslar harakati yuzaga keladi. Ularning taqsimlanishi, bir tomondan, valyuta kurslari bilan, ikkinchi tomondan esa, bojxona tariflari va qoidalari bilan tartibga solinadi. Biroq, yuqoridagilar xalqaro xarakterga ega bo’lgan moliyaviy resurslarni paydo bo’lish va ishlatilish sabablari va asoslarini to’laligicha namoyon eta olmaydi. Moliyaviy resurslar xalqaro moliyaviy institutlar va tashkilotlar faoliyati jarayonida shakllanadi va ishlatilinadi. Bu institut va tashkilotlar millatlararo ustqurmaga egalar, ma’lum funksiyalarni bajaradilar. Ularning moliyaviy ta’minoti fondlar orqali amalga oshiriladi. Ular umumlashgan (misol uchun, BMT budjeti) yoki maqsadli (alohida tadbir yoki dastur bo’yicha) bo’lishi mumkin. Mazkur institutlar va tashkilotlarning moliyaviy resurslari ikki xil yo’l bilan shakllanadi: alohida mamlakatlarning badallari hisobidan va hukumatlarga kreditlar berish, ularni qaytarilishi va foizlar to’lanish yo’li bilan. Moliyaviy resurslarning ma’lum 5 bir qismini jahon darajasida markazlashtirilishi jahon xo’jaligi ehtiyojlarini qondiradi; bunday resurslarning iqtisodiy asoslari savdoni, kreditni rivojlanishi, mamlakatlarning turli sohalardagi xalqaro loyihalar va dasturlarni amalga oshirilishidagi ishtiroki, to’laligicha iqtisodiy integratsiyalashuvning o’sishi hisoblanadi. Shunday qilib, xalqaro moliya – bu tarkibiy jihatdan murakkab munosabatlar tizimi bo’lib, ular xalqaro moliya bozori institutlari va xalqaro institutlar va tashkilotlar tomonidan moliyaviy resurslarni shakllantirish, taqsimlash va ishlatishni o’z ichiga oluvchi moliyaviy resurslar harakati asosida yuzaga keladi. Xalqaro moliya munosabatlarining subyektlari: davlat, korxonalar, fuqarolar, shuningdek xalqaro tashkilotlar va moliya institutlari. Xalqaro moliya munosabatlar quyidagilar o’rtasida yuzaga kelishi mumkin: – turli mamlakatlarning xo’jalik yurituvchi subyektlari o’rtasida; – davlat va boshqa mamlakatlarning hukumatlari va xalqaro tashkilotlar o’rtasida; – davlat va kotxonalar o’rtasida, xalqaro moliyaviy institutlar bilan. Xalqaro hisob-kitoblar va valyutali tartibga solish xalqaro moliyani amal qilish mexanizmi tarkibiga kiradi. Hisob-kitoblar tartibi xalqaro hujjatlar va bitimlar bilan me’yorlashtiriladi. Hujjatli rasmiylashtirishni standartlash eksportchilar va importchilarga tovarlarni yetkazib berish va ularning to’lovi kafolatini ta’minlash uchun muhimdir. Uning o’zi tomonlarning huquqlari, majburiyatlari va mas’uliyatlarining bir xil tushunilishini o’rnatib beradi. Xalqaro hisob-kitoblarning shakllari inkasso va akkreditiv hisoblanadi. Bank o’tkazmalari va hisob raqamlarini ochishdan foydalaniladi. 2.Xalqaro tashkilotlar moliyasi va xalqaro moliyaviy institutlar Xalqaro iqtisodiy tashkilotlar (XIT) xalqaro bitim asosida ma’lum iqtisodiy aloqalarni (valyuta, kredit, soliq, transport, tovar almashuvi va h.k.) olib borish maqsadida tuzilgan tashkilotdir. XIT – tuzilishining asosiy maqsadi jahon hamjamiyatida yoki ma’lum mintaqada iqtisodiy hamkorlikni kengaytirishdir. 6 XITlar faoliyat ko’lami nuqtai nazaridan jahon miqyosidagi yoki mintaqaviy tashkilot bo’lishi mumkin. Jahon miqyosidagi (umumjahon) XITlar: Xalqaro valyuta jamg’armasi, Jahon banki, Umumjahon savdo tashkiloti, Xalqaro mehnat tashkiloti, BMT ning Iqtisodiy-ijtimoiy kengashi, unga tegishli maxsus muassasalar, Jahon Islom konferensiyasi tashkiloti va h.k. Mintaqaviy XITlar: Iqtisodiy hamkorlik tashkiloti (EKO), BMT ning mintaqaviy tashkilotlari – ESKATO, YeEK va h.k. XIT shu tashkilotning umumiy tamoyillari va yo’nalishini belgilovchi yuridik hujjat asosida o’z faoliyatini olib boradi. Bu hujjat har bir a’zo tomonidan imzolanib, nizom (ustav), deklaratsiya yoki bitim tarzida bo’ladi. Nima uchun bu tashkilotlar xaqida chuqurrok bilishimiz kerak? Chunki, dunyo hamjihatligiga, iqtisodiy hamkorlik rivojini ta’minlashga, integratsion jarayonlarga bir tomondan davlatlararo munosabatlar bilan chiqilsa, ikkinchi tomondan, aynan shu tashkilotlar faoliyatida qatnashish orqali erishiladi. Jahon hamjihatligida bo’lish, unda muhim o’rin egallash davlat mavqeini mustahkamlab, halk faravonligini ta’minlovchi katta omil bo’lib kelgan. Xalqaro tashkilotlarning hukumatlararo, shuningdek hukumat tashkilotlari bo’lmaganlari ham, xalqaro moliyaviy bozorlarning rivojlanishiga ma’lum ta’sir ko’rsatadi. Davlatning xohish-irodasini ifodalash bilan, davlatlararo tashkilotlar o’zlarining vakolatlari doirasida ta’sis hujjatlarida mustahkamlangan bo’lib, davlatlar bilan bir qatorda jahon moliya bozorlari subyektlarining nufuzlarini tartibga solib boradi va davlatlararo valyuta kredit munosabatlarini boshqarib turadi. BMT (asosiy organlar: Bosh Assambleya, Havfsizlik kengashi, Iqtisodiy va ijtimoiy Kengash (EKOSOS), Xalqaro sud va kotibiyat) quyidagi asosiy maqsadlarni ko’zlaydi: xalqaro tinchlik va xavfsizlikni qo’llab-quvvatlash va ushbu maqsadlarda samarali jamoatchilik tomonidan tinchlikga xavf soluvchi tajovuzlarni bartaraf etish xamda tajovuzkorlik hollarini tinchitish uchun samarali choralarni ko’rish, adolat va 7 xalqaro huquq tamoyili asosida xalqaro kelishmovchiliklar va vaziyatlarni bartaraf etish, tinchitish, ularning tinchlikka xavf solishini oldini olish; teng huquqli va xalqlarning o’z taqdirlarini o’zlari hal etish tamoyillarini hurmat qilgan holda millatlar o’rtasida do’stona munosabatlarni rivojlantirish; ushbu umumiy maqsadlarga erishish yuzasidan xarakatlarning kelishilgan markaziga aylanishlik. BMTning ixtisoslashgan muassasalari – ular mustaqil ravishdagi xalqaro tashkilotlardir. Xalqaro valyuta-kredit munosabatlariga bevosita va bilvosita quyidagilar kiradilar: Xalqaro valyuta fondi, Xalqaro tiklanish va rivojlanish banki, Xalqaro moliyaviy uyushma (XMU) va Xalqaro rivojlanish uyushmasi. Xalqaro moliyaviy birlashma (XMB) 1959-yilda AQSh tashabbusi bilan rivojlanayotgan mamlakatlarning sanoatiga xususiy sarmoyalarni kiritishni rag’batlantirish uchun barpo etilgan. Xalqaro moliyaviy birlashma Jahon bankining guruhiga a’zo bo’lgani holda, yuridik va moliyaviy jihatdan mustaqil tashkilot hisoblanadi, ixtisoslashgan muassasa sifatida BMT tizimiga kiradi. Xalqaro moliyaviy birlashmaning joylashish o’rni Vashington shahrida bo’lib, Byurosi esa Franfurt-Mayida, London, Parij, Tokio shaharlarida birlashmaning vakolatxonalari Afrika, Osiyo, Lotin Amerikasi va Yevropada ish olib boradi. Xalqaro moliyaviy birlashmaning asosiy maqsadi: Xalqaro moliyaviy birlashmaning asosiy maqsadlaridan bo’lib, rivojlanayotgan mamlakatlarning iqtisodiy o’sishiga ishlab chiqarish sohasida xususiy korxonalarni rivojlantirish yo’li bilan rag’batlantirib ko’maklashishdir. Xalqaro moliyaviy birlashmaning tarkibi: Xalqaro moliyaviy birlashmaning Oliy organlaridan bo’lib, Boshqaruvchilar va ularning o’rinbosarlaridan tashkil topgan Kengash hisoblanadi. Jahon bankining xar bir boshqaruvchisi avtomatik ravishda Xalqaro moliyaviy birlashmaning boshqaruvchisi hisoblanadi. Direktorat Xalqaro moliyaviy birlashmaning joriy faoliyatini yo’naltirib boradi. 8 Xalqaro institutlarning yetakchi sakkizta vakllaridan iborat bo’lgan bank maslahati komissiyasi o’zliksiz ravishda Xalqaro moliyaviy birlashma rahbariyati bilan uchrashib, xizmatga oid va siyosiy muammolarni birgalikda hal qilib boradi. Moliyaviy manbalari. Xalqaro moliyaviy birlashmaning manbalariga a’zolarning nizom sarmoyalariga bo’lgan ballari, Xalqaro tiklanish va rivojlanish bankining kreditlari, foydadan ajratmalar, kreditlarni qaytarishdan kelgan mablag’lar hamda xalqaro moliyaviy bozorlarda jalb qilinadigan mablag’lar hisoblanadi. Xalqaro moliyaviy birlashmaning faoliyati. Xalqaro moliyaviy birlashma kreditlarni 5 yildan 15 yilgacha yuqori samarali xususiy korxonalarga berish bilan Xalqaro tiklanish va rivojlanish bankidan farqli ravishda hukumatning kafolatisiz ish tutadi. Shunday qilib, Xalqaro moliyaviy birlashma xususiy sektor tomonidan barpo etilgan loyihalarni qo’shimcha ravishda moliyalashga ko’maklashadi. Keyingi yillarda Xalqaro moliyaviy birlashma o’zini ko’rsatishda kuchaydi. Kreditlar va sarmoyalarni umumiy xajmi 7 mlrd. AQSh dollarni tashkil etadi. 1986-yil Xalqaro moliyaviy birlashma uzoq muddatli rivojlanish dasturi doirasida horijiy sarmoyalardan eng yuqori sarmoyalar bilan foydalanish uchun rivojlanayotgan mamlakatlarning hukumatlariga yordam ko’rsatish maqsadida Maslahatlar berish xizmatini barpo qildi hamda bu xizmat dunyoning ko’p joylarida amaliy ishlar olib bormoqda. Sarmoyalarning kafolatlari bo’yicha Xalqaro agentlik 1988-yilda tashkil qilingan bo’lib, Xalqaro agentlik va rivojlanish bankining qo’shma tashkilotlaridan bo’lib hisoblanadi hamda yuridik va moliyaviy mustaqil xususiyatlarga egadir. Ixtisoslashtirilgan muassasa sifatida BMT tizimiga kiradi. Joylashish o’rni Vashington shahridadir. Unga a’zo bo’lish Xalqaro tiklanish va rivojlanish bankiga a’zo bo’lgan davlatlar uchun ochikdir. Xalqaro valyuta fondi (XVF) 1944-yil-iyulda Bretton-Vuds (AQSh NyuGempshir shtati) da tashkil topgan, qarorgoxi Vashingtonda joylashgan. 9 XVF – Hukumatlararo korparativ valyuta – moliyaviy tashkilot bo’lib, faoliyati davlatlararo vujudga keladigan,to’satdan ro’y beruvchi va oldindan bilish mumkin bo’lmagan milliy valyutalarning o’zgaruvchanligi, davlatlarning milliy valyutalarini almashtirish doirasidagi muammolarni bartaraf etishga qaratilgandir. XVF da belgilangan normalarga tayangan holda unda doimo umumiy pul zahirasi mavjuddir, ular ko’zda tutilmagan qiyin iqtisodiy holatlarda foydalaniladi. XVF uz faoliyati asosini jahon iqtisodiyotining rivojlanishi uchun yetarli shartsharoit va undagi valyuta tizimini tartibga solish, deb hisoblaydi. Ushbu holatlardan kelib chiqqan holda o’z oldiga quyidagi maqsadlarni qo’yadi: 1. Xalqaro savdoning o’sishiga yordam ko’rsatish; 2. milliy valyutalar qadrini bir me’yorda ushlab turishga ko’maklashish; 3. jamg’armaga a’zo davlatlarning joriy hisob-kitoblarini amalga oshirish jarayonida ko’p tomonlama tizimni tashkil etishga ko’maklashish, xalqaro savdoning rivojlanishiga to’sqinlik qiluvchi omillar, valyutalar borasidagi to’siqlar vujudga kelmasligiga yordam berish; 4. savdo va to’lovlar doirasidagi to’siqlar vujudga kelmasligi uchun a’zo davlatlarga kredit resurslarini berish; 5. xalqaro valyuta doirasida vujudga keluvchi muammolarni yechish borasida maslahat-forumlar o’tkazish. Jamg’arma a’zo davlatlarning valyuta kurslari doirasida ularni tartibga solish yuzasidan ularning faoliyati samarasi, xalqaro valyuta tizimi ustidan nazoratkuzatuv ishlarini olib boradi. Bundan kelib chiqqan holda har bir a’zo mamlakat jamg’armaga nazorat ishlarini olib borish yuzasidan tegishli ma’mumotlarni berib turishi lozim. Jamg’arma xalqaro savdo, turli xildagi to’lovlarni amalga oshirish, undagi rezervlarning holati bo’yicha mas’ul bo’lganligi sababli bu boradagi ishlarni joriy etilishiga asosiy e’tiborni qaratadi. XVF ning vazifalari quyidagilardan iborat: kelishilgan xulk-atvor kodeksiga amal qilish; 10 to’lov balansining tanqisligini yengib o’tish uchun moliyaviy yordam ko’rsatish; maslahatlar berish va hamkorlik qilishdir Xalqaro valyuta fondining asosiy tamoyillari: valyuta kurslarini o’zgartirish yoki xalqaro valyuta tizimini boshqarishdan bosh tortishni ta’qiqlash; valyuta tangligini to’xtatish uchun valyuta bozorlarida tazyiq o’tkazishlarda majburiyatlar olish; har bir mamlakat tomonidan o’zlarini valyuta tazyiqi siyosatida sheriklarning manfaatlarini hisobga olish majburiyatlarini qabul qilishdir. Hozirgi davrda Xalqaro valyuta fondiga a’zo bo’lgan davlatlarning soni 181 tani tashkil qiladi. Tashkilotga a’zo bo’lish XVF tomonidan belgilangan muddat va XVF tomonidan aniqlangan shartlar asosida ochiqdir. XVF ning yuqori rahbarlik organi bo’lib, boshqaruv Kengashi hisoblanadi, hamda ular ishtirokchi mamlakatlarning vakllaridan iborat bo’lib 5 yilga tayinlanadi. Kengashning vazifasiga: Bitim moddalarini o’zgartirish, a’zo davlatlarni qabul qilish va chiqarish, sarmoyalar qismini aniqlash va ularning mikdorini qayta ko’rish, ijroiya shartnomalarini tanlash kiradi. Boshqaruvchilar kengashi yiliga bir marta to’planadi va odatda Nizomga binoan boshqa organlar ko’rishi mumkin bo’lmagan masalalar yuzasidan qarorlar qabul qiladi. Boshqaruvchilar yangidan doimiy boshqaruv organini ta’sis etish, ya’ni jahon valyuta tizimining boshqarilishini nazorat qilish uchun vazirlar darajasida Kengashini tuzishi mumkin. Ijroiya kengashi (Direktorat) Xalqaro valyuta fondining joriy ishlariga javob beradi. 24 ta ijroiya direktorlarning yettitasi eng yukori kvotaga ega bo’lgan mamlakatlar tomonidan tayinlanadi, qolganlari esa boshqa davlatlarning boshqaruvchilari tomonidan minqaviy vakolatlik tamoyillari saqlangani holda boshqaruvchilar tomonidan saylanadi. Tayinlash va saylash ikki yilda bir marta o’tkaziladi. 11 Odatda, direktorat ma’muriy departament tomonidan tayyorlangan ma’lumotlar va ma’ruzalar asosida qarorlarni qabul qiladi. 1947-yilda Fondga 49 ta mamlakat a’zo bo’lib kirgan edi va ulardagi umumiy kvota summasi 7,7 mlrd. dollar tashkil qilgandi. Xozirgi davrda to’plangan sarmoyalar 120 mlrd. dollarni tashkil qiladi. Ulardan 2/3 qismi sanoati rivojlangan mamlakatlarga oid bo’lib, shu jumladan, AQSh niki 19,6 foizni, Germaniya va Yaponiya 6,1 foizdan, Fransiya va Buyuk Britaniya 5,48 foizdan tashkil etadi. Kvota mikdoriga qarab XVF raxbar organlaridagi davlatlar o’rtasidagi ovozlar taqsimlanadi. Har bir davlat 250 ovozga ega bo’ladi, plyus xar 100 ming erkin harakatlanuvchi valyutaga bittadan ovoz qo’shiladi. Yakunida barcha ovozlarning 59,6 foizi AQShga va Yevropa hamkorligi mamlakatlariga qaraydi. Jamg’armaga a’zo davlatlarning xar biri SDR bilan hisoblanadigan kvotaga ega. U jamg’arma bilan bo’ladigan moliyaviy va tashkiliy munosabatlarda asosiy rol o’ynaydi. Birinchidan, jamg’armadagi ovozlar sonini belgilaydi (250 nominal ovozdan ortiq), har 100 ming SDR kvotaga bir ovoz to’g’ri keladi. Ikkinchidan, jamg’armaning moliyaviy mablag’lariga imkoniyat ochib beradi. Uchinchidan, SDR ning taqsimlanishida u a’zoning xissasini belgilab beradi. Moddalarga binoan, kengashning boshqaruvchilari kvotalarini belgilashda uning hajmini 5 yilga mo’ljallangan holda belgilashi zarur. 3.Moliya munosabatlarining mohiyati va vazifalari Moliya tizimi – moliyaviy munosabatlarning turli sohalarini o’z ichiga olib, xar kaysi soxalar pul mablag’lari fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish xususiyatlari bilan tavsiflanadi. Ijtimoiy ishlab chiqarishning turli sharoitlarida moliyaning rivojlanish qonuniyatini tahlil qilish moliyaviy munosabatlarning mohiyatida umumiy belgilar mavjudligidan guvohlik beradi. Bu moliyani amal qilishining ob'ektiv sabablari va 12 shartlarini saqlanib qolinganligi bilan ta'riflanadi. Bularning orasida ikkitasi ajralib turadi: tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi va bu munosabatlarning ob'ekti va sub'ektining mavjudligidir. Moliyaviy munosabatlar mohiyatan umumiy bo’lsada, ular elementlari o’rtasidagi ma'lum farqlarni rad etmaydi. Ma'lumki, moliya tizimi moliya munosabatlarining turli bo’g’inlari yig’indisini bildiradi. Ularning har biri pul mablag’lari fondlarini shakllantirish va ishlatilishidagi hususiyatlari, takror ishlab chiqarishdagi rolining turlichaligi bilan hususiyatlanadi Moliyaviy tizim tarkiban tahlil etilganda unga xar xil yondoshish mumkin. Moliya pul munosabatlari bo’lar ekan, ularni ob'ekti va sub'ekti, ularga xos mexanizmlar mavjud. Shu jihatidan qaralganda moliya tizimiga pul fondlari, moliya ishtirokchilari, moliya institutlari, moliya mexanizmi va moliya siyosatini kiritish mumkin. Buni sxemadan ko’rish mumkin. Moliya tizimining asosiy funksiyalari quyidagilardan iboratdir: - Rejalashtirish funksiyasi. - Tashkillashtirish funksiyasi. - Rag’batlantirish funksiyasi. - Nazorat Moliya tizimining funksiyalari. Rejalashtirish Tashkillashtirish Rag’batlantirish Nazorat Maqsadlarni Byudjet kurilishi, Pul mablag’larga Urnatilgan shakllantirish va byudjet tasniflanishi, ehtiyojni hisobga maqsadlarga uni amalga tasdiklash, ijro etish, olgan holda erishishni oshirishning vakolatli moliyaviy solishtirish moliyaviy organlarini aniqlash, faoliyatga ta'sir uchun oligna imkoniyatlarini Mahalliy va respublika etuvchi omillar natijalarni aniqlash organlarining byudjet talkin qilinadi. baholashva bilan bog’liq tadbirlar. kredit vakolatlari va meyorlarni xukuklarini ishlab 13 chegaralashni uz ichiga chikiladi. oladi. Ilgarilari ortodoksal g’oyalar ta'sirida moliya mavhum tarzdagi munosabatni o’zi deb baholangan. Hozirgi nazariya uni atroflicha qarab chiqadi, uni ko’p elementli deb qaraydi, uning tarkibiga moliya resurslari va siyosatini ham kiritadi. Moliya siyosati deganda uni davlat siyosati bilan cheklash xato bo’ladi. Hamma moliya sub'ektlarining o’z siyosati bor. Korxona, nodavlat tashkiloti va hatto xonadonni ham o’ziga xos moliya siyosati bo’ladi. Moliya tizimini boshqacha talqin etilganda bunga asos qilib pul fondlarining xarakatlarini ham olish mumkin shu jahatdan qaralganda moliya tizimi moliya munosabatlarining quyidagi sohalarini o’z ichiga oladi: davlat byudjeti, nobyudjet fondlar, davlat krediti, mulkiy va shaxsiy sug’urta fondlari, fond bozori, turli mulkchilik shaklidagi korxonalar moliyasi, nodavlat jamoat tashkilotlari moliyasi. Barcha sanab o’tilgan moliyaviy munosabatlarni ikkita kichik guruhga bo’lish mumkin. Bular – makrodarajada kengaytirilgan takror ishlab chiqarish ehtiyojlarini ta'minlovchi umumdavlat moliyasi hamda mikrodarajada takror ishlab chiqarish jarayonini pul mablag’lari bilan ta'minlash uchun qo’llaniladigan korxonalar moliyasi. Nihoyat xonadon moliyasi mazkur guruhlashni shartli tarzda quyidagi sxema orqali ifodalash mumkin. 1–sxema Moliya tizimi 14 Umumdavlat Korxonalar moliyasi: Xonadonmoliyasi Sug’urta moliyasi Moliya moliyasi: - Davlat korxonalarimoliyasi; - bir oilalixonadon 1.Iqtisodiy bozori - Davlat - jamoa korxonalarimoliyasi; moliyasi; riskni sug’urtalash 1.Fond byudjeti; - xususiy firmalarmoliyasi; - ko’p oilali 2.Ijtimoiysug’urta bozori - Nobyudjet - hissadorlik jamiyatlarimoliyasi; xonadon 3.Mulkiy 2.Valyut fondlar; - ijara mulki zaminidagi moliyasi; sug’urta a bozori - Davlat korxonalar moliyasi; - oilasizlarxonadoni krediti; - qo’shma korxonalarmoliyasi; moliyasi. - jamoat tashkilotlarimoliyasi va boshqalar. Moliya tizimini alohida bo’g’inlarga ajratish har bir bo’g’inning vazifalaridagi farqlanishga hamda markazlashgan va markazlashmagan pul fondlarini shakllantirish va ishlatish usullaridagi farqlanishga asoslanadi. Umumdavlat markazlashgan pul fondlari ishlab chiqarish sohalarida yaratilgan daromadni taqsimlash va qayta taqsimlash yo’li bilan tuziladi. Iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishdagi davlatning bajaradigan muhim roli uning ihtiyorida moliyaviy resurslarning katta qismini markazlashtirish zaruriyatiga olib keladi. Ularni ishlatish shakllari davlat byudjeti va nobyudjet fondlari orqali namoyon bo’ladi. Bular hisobidan davlatning iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy vazifalarini hal etish ehtiyoji ta'minlanadi. Pul fondlarini tashkil qilish va ishlatish shakllari va usullari moliya tizimining kredit va sug’urta bo’g’inlari orqali ham qo’llaniladi. Markazlashmagan pul fondlari korxonalarni o’zlarining pul daromadlari va jamg’armalari hisobidan tashkil topadi. Yagona moliya tizimining asosi korxonalar moliyasi hisoblanadi, chunki ular ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok etadilar. Daromad shu yerda yaratiladi. Markazlashgan davlat fondlarining manbai ishlab chiqarish sohasida yaratilayotgan daromad hisoblanadi. Umumdavlat moliyasi xalq xo’jaligining barcha tarmoqlari rivojlanishining ma'lum sur'atlarini ta'minlashda, moliyaviy resurslarni iqtisodiyot tarmoqlari va mamlakat hududlari o’rtasida, moddiy vanomoddiy sohalari o’rtasida hamda mulk 15 sohiblari, aholining alohida guruh va qatlamlari o’rtasida qayta taqsimlashda yetakchi rol o’ynaydi. Moliyaviy resurslardan samarali foydalanish davlatning faol moliyaviy siyosati asosida olib boriladi. Moliya tizimi orqali davlatning, markazlashgan pul resurslari va markazlashmagan pul fondlarini, jamg’arish va iste'mol fondlarini soliqlar, davlat byudjeti xarajatlari, davlat kreditini qo’llash bilan shakllantiriladi. Moliya tizimi sifatida «moliyaviy munosabatlarning tashkil qilish shakli» yoki «moliyaviy munosabatlarning tashkiliy tuzilmalari majmuasi» sifatida ko’rib o’tish mumkin. Masalan, Taniqli amerikalik mutaxassis J.Van Xorn moliya tizimiga – davlat, firmalar va fuqarolarga turli xil xizmatlar ko’rsatuvchi moliyaviy muassasalar va bozorlarning majmuasi –degan ta'rifni beradi. L.Drobozinaning fikricha «Moliya tizimi - pul mablag’lari fondini tashkil qilish va foydalanish jarayonidagi moliyaviy munosabatlarning turli sohalarini majmuasidan iborat»degan ta'rifni beradi. G.Polyakning fikricha moliya tizimi –davlat, xo’jalik sub'ektlari va uy xo’jaliklarining pul mablag’lari fondini turli xil usullari va shakllarda taqsimlash jarayonidagi turli moliyaviy munosabatlar majmuasi-deb talqin qilinadi. Taniqli iqtisodchi V.Kovaleva esa moliya tizimiga ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonining sub'ektlari o’rtasida jami ijtimoiy mahsulotni taqsimlash va qayta taqsimlash bo’yicha pul munosabatlarni tashkil qilish shakli sifatida qarash lozimligini ta'kidlaydi. Yuqoridagi moliya tizimi bo’yicha keltirilgan ta'riflarda mantiiqiy yahlitlik mavjud bo’lib, ijtimoiy mahsulot qiymatini taqsimlanish jarayonida hosil bo’ladigan pul mablag’lari fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish jarayoni moliya tizimining markaziy mazmunini tashkil qilishi ta'kidlanadi. Demak, moliya tizimi - moliyaviy munosabatlarning turli sohalarini o’z ichiga olib, har qaysi sohalar pul mablag’lari fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish xususiyatlari bilan tavsiflanadi Iqtisodiy sub'ektlarning daromadlarini shakllanish usullariga bog’liq ravishda moliya tizimini markazlashtirilgan moliya (umumdavlat 16 moliyasi) va markazlashtirilmagan moliya(xo’jalik sub'ektlari va uy xo’jaliklari moliyasi) kabi asosiy turlarga ajratish mumkin. Moliya tizimi pul munosabatlari tizimini tashkil qilish shakli sifatida moliyaviy resurslarni shakllantirish va foydalanishni ta'minlovchi 3 asosiy o’zaro bog’liq tizimlarga bo’linadi: Davlat va mahalliy boshqaruv organlarining moliyasi, turli mulkchilik va faoliyat bilan shug’ullanuvchi xo’jalik sub'ektlari moliyasi, uy xo’jaliklari moliyasi(xonadon moliyasi). Yahlit moliya tizimini tashkil qiluvchi mazkur tizimlar ham iqtisodiy sub'ektlarning aniq pul mablag’lari fondini tashkil qilinishiga qarab o’z navbatida alohida bo’g’inlarga ajratiladi. Unda Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning mamlakatimizni 2016-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017-yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi "Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak" nomli ma’ruzasi chuqur o’rganildi hamda istiqboldagi vazifalar muhokama qilindi. Davlatimiz rahbari Shavkat Mirziyoyev tomonidan ilgari surilgan 20172021-yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishlari bo’yicha Harakatlar strategiyasi loyihasi hozirga qadar yurtimizda amalga oshirilayotgan islohotlar samarasini yanada oshirish, davlat va jamiyat rivojini yangi bosqichga ko’tarish, hayotning barcha sohalarini liberallashtirish maqsadida ishlab takomillashtirish, chiqilgani soliq yukini ta’kidlandi. Pul-kredit kamaytirish va siyosatini soliqqa tortish yanada tizimini soddalashtirish, yangi turdagi sug’urta xizmatlari, xorijiy investitsiyalar va kreditlarni jalb qilish va ulardan samarali foydalanish masalalarida taqdimotlar o’tkazildi. Mamlakat bank tizimini isloh qilish, erkinlashtirish va barqarorligini oshirish davlatimiz siyosatining eng muhim yo’nalishlaridan biridir. Bank tizimini isloh qilish borasidagi dasturlarda ularning barqarorligini ta’minlash, qo’shimcha investitsiyalarni jalb qilish, faoliyatini xalqaro standartlarga muvofiq yanada 17 takomillashtirish, ko’rsatilayotgan moliyaviy xizmatlar hajmini yanada kengaytirish hamda aholining ularga bo’lgan ishonchini oshirish doimiy e’tiborda. Shu tufayli 2016-yilda mamlakatimiz iqtisodiyotiga 16,6 milliard dollar miqdorida yoki 2015yilga nisbatan 9,6 foiz ko’p investitsiya yo’naltirildi. Umumiy qiymati 5,2 milliard dollar bo’lgan 164 yirik investitsiya loyihasi amalga oshirildi. Harakatlar strategiyasi loyihasida keltirilgan ayrim, xususan, belgilangan naqdsiz hisob- kitoblar hajmi va qamrovini oshirish borasidagi chora-tadbirlar ishtirokchilarning alohida e’tiboriga sabab bo’ldi. Bunda aholiga muayyan vaqt davomida belgilangan limit doirasida bank mablag’lari hisobidan tovar va xizmatlar uchun to’lovlarni amalga oshirish imkonini beruvchi kredit kartalarini muomalaga kiritish, plastik kartalar orqali hisobraqamlarga masofadan xizmat ko’rsatish tizimlaridan foydalanish imkoniyatini kengaytirish, to’lov terminallaridan foydalanganlik uchun ijara to’lovi miqdorini ikki martaga qisqartirish, plastik kartadan mablag’larni boshqa kartaga o’tkazish bo’yicha ko’rsatiladigan xizmatlar uchun tariflarni kamaytirish alohida qayd etildi. Ilmiy-amaliy seminarda Harakatlar strategiyasi loyihasi xususida fikr va mulohazalar bildirildi. Bank-moliya sektorini rivojlantirish hisobiga makroiqtisodiy barqarorlikni yanada mustahkamlash, iqtisodiyotning yuqori o’sish sur’atlarini saqlab qolish bo’yicha amaliy taklif va tavsiyalar berildi. II-bob. Moliyaviy munosabatlarning ob’ekti esa pul mablag’laridan iboratdir 1.Moliyaviy munosabatlarning ob’ekti esa pul mablag’laridan iboratdir. Jamiyat taraqqiyotida moliyaviy munosabatlarning o’rni beqiyosdir, zero, ularni inson organizmini doimiy ravishda qon bilan ta’minlab turuvchi qon-tomir tizimiga o’xshatish mumkin. Iqtisodiyotni rivojlantirishda moliyaviy munosabatlarning roli ular tomonidan bajariladigan quyidagi funktsiyalar (vazifalar) orqali namoyon bo’ladi. Taqsimlash funktsiyasi. Bu funktsiya o’z navbatida birlamchi va ikkilamchi taqsimlash funktsiyalaridan iborat. 18 Bevosita ishlab chiqarishda yuzaga keladigan taqsimlash birlamchi, deb yuritiladi. Bunday taqsimlash natijasida ish haqi fondi, sotsial sug’urta uchun ajratmalar, amortizatsiya jamg’armalari, foyda va rag’batlantirish pullari shakllanadi. Ikkilamchi taqsimlash davlat bilan korxonalar (firmalar), tashkilotlar o’rtasida ro’y beradi. Bunday taqsimlash jarayonida turli xil soliqlar va ajratmalar vositasida davlat korxona va tashkilotlar pul mablag’larining bir qismini o’z byudjetida mujassamlashtiradi va yuqorida ko’rsatib o’tilgan umumdavlat ehtiyojlari uchun sarflaydi. Masalan, korxonada bir yilda 100 mln. so’mlik mahsulot ishlab chiqariladi. Birlamchi taqsimlash natijasida uning 60 mln. so’mi amortizatsiya fondiga, 20 mln. so’mi ish haqi fondiga, 15 mln. so’m foydaga va 5 mln. so’mi ijtimoiy sug’urtaga ajratiladi, deylik. 20 mln. so’mlik ish haqi fondining 5 mln. so’mi daromad solig’i sifatida, olingan 15 mln. so’mlik foydaning taxminan 8 mln. so’mi to’lovlar shaklida davlat byudjetiga tushadi. Davlat o’z ixtiyoriga o’tgan 13 mln. so’mni umummilliy vazifalardan kelib chiqib, turli maqsadlarga taqsimlaydi, ya’ni moliyaviy resurslarni ikkilamchi taqsimlash sodir bo’ladi. Rag’batlantirish funktsiyasi. Moliya vositalari orqali davlat xo’jalik sub’ektlarini iqtisodiy faollikka undaydi. Soliqqa tortishda imtiyozlar berish yoki ularning miqdorini (foizini) kamaytirish korxona (firma)lar ixtiyorida qoladigan pul mablag’larini ko’paytirishga olib keladi. Bu esa o’z navbatida ishlab chiqarishni rivojlantirish va jamoa a’zolarining moddiy manfaatdorligini oshirish imkoniyatlarini kengaytiradi. Iqtisodiy va ijtimoiy nuqtai nazardan maqsadga muvofiq hollarda davlat tomonidan korxona va tashkilotlarga moliyaviy ko’mak (subsidiyalar) ham ajratiladi va bu bilan ularning faoliyati rag’batlantiriladi. Ijtimoiy himoya funktsiyasi. Davlat jamiyat a’zolari ma’lum qatlamlarining minimal tirikchilik yuritishini moliyaviy jihatdan ta’minlab turadi. Jamiyatda shunday nochor ijtimoiy qatlamlar borki, ular ob’ektiv sabablarga ko’ra, o’z-o’zini to’la ta’minlay olmaydi. Masalan, nogironlar, ko’p bolali oilalar, 19 ishsiz qolganlar. Ularning tirikchiligi maxsus tashkil etilgan pul mablag’lari hisobidan, masalan, ishsizlik nafaqalari, bolalar uchun nafaqalar, nogironlik pensiyalari orqali ta’minlanadi. Bu mablag’larni nafaqat davlat, balki korxona, tashkilotlar, jamoat birlashmalari o’z mablag’lari hisobidan ham uyushtiradi. Moliyani ijtimoiy himoya funktsiyasi, ayniqsa, ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyoti sharoitida yorqin namoyon bo’ladi. Iqtisodiy axborot berish funktsiyasi - xo’jalik sub’ektlari va jamiyat iqtisodiy faoliyatining moliyaviy yakunlari xususida ma’lumot va xabarlar berib turishdan iborat bo’lib, iqtisodiyotni boshqarishda muhim ahamiyat kasb etadi. Iqtisodiy holat moliyada o’z ifodasini topadi. Moliyaviy ko’rsatkichlar orqali ishlab chiqarishning qanday borayotganini kuzatish mumkin. Moliyaviy fondlar harakatiga qarab, ishlab chiqarish, taqsimot va is’temol bir-biriga naqadar monandligini, ular orasidagi mutanosiblikni bilish mumkin. Korxona va tashkilotlarning moliyaviy holatiga qarab, ularning xo’jalik faoliyatini yaxshi yoki yomon ekanligi haqida xulosa chiqarish mumkin. Moliyaviy axborotlarga qarab tadbirkorlar o’z ishining borishi, o’z sheriklarining ahvoli, raqobatchilar imkonidan ogoh bo’ladilar. Moliya o’z funktsiyalarini aniq moliyaviy vositalar orqali bajaradi. Xarajatlar, amortizatsiya, foyda, aktsiya kursi, divident, soliqlar, to’lovlar, boj haqi, sug’urta haqi, subsidiya, dotatsiya, kompensatsiya kabilar shular jumlasiga kiradi. Ular ayni vaqtda moliya resurslarini tashkil qiladi va xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning xo’jalik – moliya faoliyatiga ta’sir etish omillari bo’lib xizmat qiladi. Masalan, divident miqdorining oshib borishi o’z aktsiyasini chiqargan korxona moliyaviy ahvolining yaxshiligidan darak beradi, natijada aktsiya kursi oshadi, korxonaga tashqaridan pul oqib kela boshlaydi. Moliya resurslari pul manbai bo’lib xizmat qiladi. Amortizatsiya fondi va foydadan ajratilgan pul mablag’lari investitsiya uchun xizmat qiladi, ularni ko’paytirish ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirish demakdir. Moliyaviy resurslar orasida foyda muhim o’rin tutadi, chunki u sof daromad sifatida iqtisodiy o’sish manbai bo’lib xizmat qiladi. 20 2.Moliya resurslari Moliya resurslari iqtisodiyotni kutilmagan hodisalardan, masalan, tabiiy ofatlar, falokatlardan yoki jahon bozori narxining pasayib ketishidan himoya qiladi. Moliyaviy resurslar pul shaklida bo’lib, bu pullar iqtisodiyotga amaliy ta’sir etishi uchun, albatta, moddiy jihatdan ta’minlanishi kerak, ya’ni to’plangan pul ortida kerakli moddiy mahsulotlar bo’lishi shart. Aks holda ular pulligicha (qog’ozligicha) qolib, ishlab chiqarishga naf keltirmaydi. Moliyaviy resurslar ikki turda bo’ladi: birinchisi - mikroresurslar yoki markazlashmagan resurslardir. Ular korxona, firma, kompaniya, kontsern, tashkilot, jamoat uyushmalari va boshqa xo’jalik sub’ektlarining o’ziga tegishli yoki ular qarzga olgan pul mablag’laridan iborat. Ikkinchisi – makroresurslar bo’lib, ular umumdavlat miqyosida tashkil topadi. Ular byudjet hisobidan yoki byudjetdan tashqari fondlar hisobidan paydo bo’ladi va davlat ixtiyorida turadi. Mikroresurslar korxona, tashkilot faoliyatiga xizmat qilsa, makroresurslar umumiqtisodiy, umumdavlat ehtiyojlarini qondirishga yo’naltiriladi. Bozor iqtisodiyotida mikroresurslar birlamchi (ustivorlik) mavqega ega bo’ladi, chunki iqtisodiy faoliyat erkinligi sharoitida xo’jalikning dastlabki bo’g’ini bo’lgan korxona, firma, kompaniya va xo’jaliklar moliyasi iqtisodiy o’sish tayanchi hisoblanadi. Ammo makroresurslar iqtisodiyotni tartibga solishda asosiy rol o’ynaydi va davlatning iqtisodiy vazifalarini amalga oshirishga xizmat qiladi. Moliyaviy resurslarning turli darajada tashkil topishi va ishlatilishi tufayli iqtisodiy faoliyatni moliyalashtirish usullari ham turlichadir. Birinchidan, iqtisodiy sub’ektlar o’zini-o’zi moliyalashtiradi. Ular o’z sarf-xarajatlarini o’zlarining pullari bilan qoplaydilar. Ikkinchidan, iqtisodiy sub’ektlar o’z mablag’lari etishmasa, qilingan sarf-xarajatlarni bank krediti hisobidan qoplaydilar. Uchinchidan, sub’ektlar faoliyati uchun pul mablag’lari zarur bo’lgan hollarda davlat hisobidan ham bunday mablag’lar ajratiladi. Davlat byudjetidagi yoki byudjetdan tashqari tashkil etilgan pul fondlarini qaytarib olmaslik sharti bilan korxona, tashkilotlar va muassasalarga ajratib berib, ularni moliyalashtiriladi. Ammo bu bozor iqtisodiyotida ikkilamchi usul hisoblanadi. 21 Barqaror iqtisodiy taraqqiyot uchun moliya mablag’larining erkin harakati talab etiladi. Bunga moliya bozori orqali erishiladi. Moliya bozori milliy va xalqaro xo’jalik doirasida pul mablag’lari erkin harakatining maxsus shaklidir. U tarkiban qimmatbaho qog’ozlar bozori va qarzga beriladigan pul bozoridan iborat bo’ladi. Qarz puli tabiatan bir xil emas. U birinchidan, pulni ishlatib, daromad topishni ko’zlaydi, bunda pul kapital shaklini oladi. Ikkinchidan esa, pul shaxsiy ehtiyojni qondirish uchun ishlatiladi va oddiy to’lov yoki xarid vositasi vazifasini bajaradi. Davlat o’z qo’lidagi moliya resurslaridan foydalanib, byudjetdan moliyalashtirish, dotatsiya berish, soliqlardan ozod qilish, soliqlarni engillashtirish orqali iqtisodiy o’sishga ta’sir ko’rsatadi. Shu narsani alohida ta’kidlab o’tish lozimki, moliya munosabatlarini takomillashtira borish va uni boshqarish iqtisodiyot taraqqiyotining muhim omili hisoblanadi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish moliyaviy ahvolni sog’lomlashtirib, bank tizimini qayta qurishni birinchi galdagi chora-tadbirlar sifatida kun tartibiga qo’ydi. Shu munosabat bilan moliyaviy bozorni shakllantirish va rivojlantirib borish ob’ektiv jarayonga aylandi. Bu jarayonning muvaffaqiyati bank sohasidagi marketing rivojiga, turli banklar va ularning mijozlari o’rtasida qaror topadigan o’zaro munosabatlarga, shuningdek, bank xizmatlari bozorining shakllanishiga, banklarning foizlar siyosati va boshqa xildagi faoliyatiga ko’p darajada bog’liqdir. Davlat byudjeti davlat moliyasi tizimida markaziy o’rinni egallaydi. Byudjet tizimi murakkab mexanizm bo’lib, u muayyan mamlakatning o’ziga xos xususiyatlari, ijtimoiy-iqtisodiy tizimi, shuningdek davlat qurilishini aks ettiradi. Mamlakat byudjetining tarkibi, avvalo, davlat qurilishiga bog’liqdir. Davlat byudjeti mamlakat pul resurslarining markazlashtirilgan jamg’armasi bo’lib, unda daromadlar manbalari va ulardan tushumlar miqdori, shuningdek, moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag’lar sarfi yo’nalishlari va miqdori belgilab beriladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat byudjeti iqtisodiyotni tartibga solish, xo’jalik konьyukturasiga ta’sir ko’rsatish va boshqa chora-tadbirlarni amalga oshirishning qudratli vositasi bo’lib xizmat qiladi. 22 Mamlakat byudjetining tarkibi, avvalo, davlat qurilishiga bog’liq bo’lib, u daromadlar va xarajatlar qismlaridan iboratdir. Byudjetning daromad qismini shakllantirishda, mulk shaklidan qat’iy nazar, barcha xo’jalik yurituvchi sub’ektlar ishtirok etadi. Ularning ishtiroki asosan soliqlar to’lash shaklida yuz beradi. O’zbekiston Respublikasi davlat byudjetining shakllanish manbalari 1-jadvalda keltirilgan. 23 1 - jadval O’zbekiston Respublikasi davlat byudjetiga tushumlar tarkibi Mulk Bilvosita soliqlar va Korxonalardan Er 1998 440.1 100 31,5 18,9 12,7 51,0 30,0 19,0 2,0 0,0 11,9 2,6 6,0 2,9 5,4 1999 624.0 100 29,3 15,2 14,1 53,9 24,8 27,7 0,8 0,6 10,9 3,1 5,2 2,5 5,9 2000 910,1 100 26,4 13,0 11,6 56,0 24,9 28,6 1,2 1,3 9,9 4,4 2,4 7,7 3,1 foydalanganlik Suvdan uchun to’lovlar foydalanganlik erdan Shu jumladan va Aktsiz soliqlar Jami solig’i Daromad solig’i Korxonalar foyda Jami % hisobida mlrd. so’m yillar n QQS jumladan Jami Shu jumlada boj to’lovlari Shu Boshqalar to’lovlari Jism. shaxslardan olinadigan resurs to’lovlari Bojxona soliqlar soliqlari uchun to’lovlar Bevosita Keltirilgan ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, bevosita soliqlarning byudjet tushumlaridagi salmog’i kamayish tendentsiyasiga ega, u oxirgi 3 yil ichida 31,5 foizdan 26,4 foizga kamaygan. Bu hol korxona foydasi va daromadlaridan olinadigan soliqni 31 foizdan 26 foizga, tushirilishi va aholidan olinadigan daromad soliqlarining ham kamaytirilishi natijasida sodir bo’ldi. Ayni paytda byudjet tushumlarida aktsiz solig’ining salmog’i 19,0 foizdan 28,6 foizga ko’tarildi. Davlat byudjeti Respublika byudjeti, Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti, viloyatlar va Toshkent shahrining (mahalliy) byudjetlarini o’z ichiga oladi. U O’zbekiston Respublikasining “Byudjet tizimi to’g’risida”gi Qonuniga binoan Oliy Majlis tomonidan qabul qilinadi. Har qanday mamlakat davlat byudjetining taqsimlanishi ko’p jihatdan shu mamlakatning iqtisodiy taraqqiyot darajasiga, davlatning ijtimoiy-iqtisodiy siyosatiga, undagi o’ziga xosliklar va ustivorliklarga bog’liqdir. 9.2-jadvalda O’zbekiston Respublikasi davlat byudjetining 1998-2000 yillarda taqsimlanishi to’g’risidagi ma’lumotlar keltirilgan. 24 Jadvaldan ko’rinib turibdiki, O’zbekistonda davlat byudjetining deyarli 1G’3 qismi xalq ta’limi, aholi sog’lig’ini saqlash, ilm-fan, madaniyat sohalarining ehtiyojlarini qondirish va fuqarolarni ijtimoiy ta’minoti bilan bog’liq xarajatlarni qoplash uchun sarflanadi. Davlat byudjetida bu sohalarni moliyalashtirish bilan bog’liq xarajatlar kelajakda ham salmoqli ulushga ega bo’lib qoladi. Zero, ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyoti qurayotgan mamlakatimizda davlat siyosatining ustivor yo’nalishi inson omili bilan bog’liq. 2-jadval O’zbekiston davlat byudjetining taqsimlanishi1 Maorif, sog’liqni Jami saqlash, madaniyat, fan, ijtimoiy Mazkaz Ijtimoiy muhofa za lash Iqtisodiy tirilgan ot siya ta’minot 1996 100, 35,7 investit Davlat boshqa ruvi Boshq alar lar 9,6 11,7 20,2 2,3 20,5 9,3 11,5 21,2 2,5 18,6 7,7 10,3 20,2 1,9 24,4 0 1999 100, 37,0 0 2000 100, 35,4 0 Agar byudjet daromadlari xarajatlarni qoplay olmay, kamomad hosil bo’lsa, byudjet taqchilligi yuzaga keladi. Ammo har qanday taqchillikni xatarli deb bo’lmaydi. Agar taqchillik hajmi yaratilgan yalpi ichki mahsulot qiymatining 2-5% ga teng bo’lib, undan oshib ketmasa, bu iqtisodiyot uchun normal hol hisoblanadi. O’zbekistonda keyingi 3 yil ichida byudjet taqchilligi yalpi ichki mahsulotning 1,52,0 foizini tashkil etdi. 1-jadvalda keltirilgan manbadan olindi. 25 Byudjet kamomadi, odatda, daromadlar va xarajatlarni muvofiqlashtirish orqali bartaraf etiladi, ya’ni daromadlar ko’paytiriladi yoki xarajatlar kamaytiriladi. Ammo asosiy yo’l iqtisodiyotni o’stirish orqali byudjet daromadlarini ko’paytirgan holda kamomadni normal holga keltirishdan iboratdir. Byudjetdagi taqchillikka, avvalambor, iqtisodiyotni moliyaviy sog’lomlashtirish bo’yicha amalga oshiriladigan tadbirlar orqali barham berish, shu jumladan, etishtirilgan xomashyo va materiallarni shu erning o’zida qayta ishlab, tayyor mahsulotga aylantirishni yo’lga qo’yish orqali erishish mumkin. Iqtisodiy islohotlarning ikkinchi bosqichida “Davlat byudjeti daromadlarining katta qismini joylarga berish, mahalliy byudjetlarni mustahkamlash zarur”1, deb ta’kidlaydi Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov. Mahalliy byudjetlarga keng iqtisodiy erkinlik berish tumanlar, shaharlar, viloyatlar mustaqilligini ta’minlaydi. Byudjetlarning shakllanishi va undan foydalanishdan manfaatdorlik oshadi. Shu bilan birga davlat byudjeti intizomiga rioya qilish iqtisodiyotni barqarorlashtirishning asosiy omillaridan biri bo’lib xizmat qiladi. Byudjet defitsiti bilan davlat qarzi bir-biriga bog’liq bo’lgan tushunchalardir. Hozirgi kunda deyarli hamma mamlakatlarda davlat qarzlarining ortishi kuzatilmoqda. Shu munosabat bilan byudjetni tartibga solish masalasi har qanday hukumatning oldida turuvchi markaziy muammolardan biridir. Davlat byudjetini shakllantirish borasida to’plangan tajriba uni tartibga solishga qaratilgan siyosatni ishlab chiqishni taqozo etadi. 1 I.A.Karimov. “O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida”. T., “O’zbekiston” 1995, 208 bet. 26 Xulosa O’zbekiston hukumati o’zining davlat byudjeti siyosatini amalga oshirishda makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va iqtisodiy o’sish sur’atlarini jadallashtirish byudjet kamomadini bartaraf etishning hal qiluvchi omili, deb qaraydi. Chunki iqtisodiy o’sish davrida byudjetga soliqlar tushumi avtomatik ravishda ko’payadi, makroiqtisodiy barqarorlik esa buni rag’batlantiradi. Demak, byudjet kamomadi avtomatik ravishda o’z-o’zidan yo’q bo’ladi. Hukumat o’z mamlakatining sharoitlaridan kelib chiqqan holda byudjet siyosatini ishlab chiqadi. Bunday siyosat mamlakatning pul salohiyati doirasida moliyaviy ishlarning aniq dasturiga ega bo’lishni, byudjet kamomadi ustidan nazorat o’rnatilishining va uni qoplash manbaalarini qidirishni, katta samara beradigan iqtisodiy dasturlarga byudjetdan mablag’ ajratishni talab qiladi. Moliya tizimining bug’inlarga ajratilishi xar kaysi bug’inlarning vazifalaridan kelib chikadi.Shuningdek yuqoridagilardan kurinib turibdiki moliya tizimining bug’inlar mamlakat miyosida markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan pul fondlarini shakllantirish bilan bog’liqdir. Hozirgi sharoitda ayrim iqtisodchi olimlar tomonidan moliya tizimining muhim uginlaridan biri sifatida aholi moliyasini aloxida kurib utadilar. Ularning fikrlariga kura YaIMni taqsimlanishi jarayonida aholi iqtisodiy sub'ekt sifatida katnashadi va yirik miyosida pul jamg’armalariga ega buladi. Bunday jamg’armalar hozirgi sharoitda nafakat bank tizimi uchun muhim moliyaviy biznes balki iqtisodiyotdagi yalpi investitsiyalarni moliyalashtirishning muhim manbalaridan biriga aylanmokda. Umumdavlat moliyasi korxonalar moliyasi bilan bevosita bog’liqdir. Chunki bir tomondan byudjet daromadlarini asosiy manbalaridan biri moddiy ishlab chiqarish soxasida yaratiladigan milliy daromad hisoblanadi. Shuningdek korxonalar mikyosidagi kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayoni nafakat korxonalarning xususiy mablag’lari hisobiga balki karz mablag’lari hisobiga ham amalga oshiriladi. Chunonchi, bunday mablag’lar tarkibida byudjet resurslari ham mavjuddir. 27 Byudjet davlat moliyasini asosiy bug’ini hisoblanadi. Chunki byudjet orkali YaIMning taxminan 30-35%i qayta taqsimlanadi. Davlat byudjet orali yirik miqdordagi pul resurslariga ega buladi. Bunday pul resurslari orkali davlat uzining jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy vazifalarini amalga oshiradi. Chunonchi, kuchli ijtimoiy siyosatni amalga oshirishda byudjet asosiy rolu uynaydi. Hozirgi sharoitda umumiy byudjet xarajatlarining 53,68% i ijtimoiy madaniy tadbirlarga va aholini ijtimoiy himoya qilish tadbirlari uchun sarflanishi rejalashtirilgan. Mazkur kursatkichlar byudjetning ijtimoiy iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishdagi ahamiyatini yuqori ekanligini tasdiklaydi. Aksariyat iktischodchilar tomonidan sug’urta munosabatlari moliya tizimining asosiy bug’inlari sifatida kurib utiladi. Sug’urta munosabatlari- unda katnashuvchi sub'ektlar urtasidagi xujalik sub'ektlari iqtisodiy faoliyati natijasida vujudga keluvchi extimolli zararlarni koplash yoki sug’urta holatlarini sodir bulishi oqibatlari bilan bog’liq uy xujaliklari yukotishlarini tenglashtirish uchun muljallangan sug’urta fondiga maqsadli badallar hisobiga aloxida pul fndlarini shakllantirish bo’yicha qayta taqsimlash munosabatlari majmuasidir. Moliya tizimini alohida bo’g’inlarga ajratish har bir bo’g’inning vazifalaridagi farqlanishga hamda markazlashgan va markazlashmagan pul fondlarini shakllantirish va ishlatish usullaridagi farqlanishga asoslanadi. Umumdavlat markazlashgan pul fondlari ishlab chiqarish sohalarida yaratilgan daromadni taqsimlash va qayta taqsimlash yo’li bilan tuziladi. Iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishdagi davlatning bajaradigan muhim roli uning ihtiyorida moliyaviy resurslarning katta qismini markazlashtirish zaruriyatiga olib keladi. Ularni ishlatish shakllari davlat byudjeti va nobyudjet fondlari orqali namoyon bo’ladi. Bular hisobidan davlatning iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy vazifalarini hal etish ehtiyoji ta'minlanadi. Pul fondlarini tashkil qilish va ishlatish shakllari va usullari moliya tizimining kredit va sug’urta bo’g’inlari orqali ham qo’llaniladi. Markazlashmagan pul fondlari korxonalarni o’zlarining pul daromadlari va jamg’armalari hisobidan tashkil topadi. 28 Yagona moliya tizimining asosi korxonalar moliyasi hisoblanadi, chunki ular ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok etadilar. Daromad shu yerda yaratiladi. Markazlashgan davlat fondlarining manbai ishlab chiqarish sohasida yaratilayotgan daromad hisoblanadi. Umumdavlat moliyasi xalq xo’jaligining barcha tarmoqlari rivojlanishining ma'lum sur'atlarini ta'minlashda, moliyaviy resurslarni iqtisodiyot tarmoqlari va mamlakat hududlari o’rtasida, moddiy vanomoddiy sohalari o’rtasida hamda mulk sohiblari, aholining alohida guruh va qatlamlari o’rtasida qayta taqsimlashda yetakchi rol o’ynaydi. 29 GLOSSARIY Aksiya - aksiyadorlik jamiyati tomonidan chiqariluvchi hamda uning egasi, aksiyadorlik jamiyatining a’zosiga jamiyatni boshqarish va foydadan dividend olish huquqini beruvchi qimmatbaho qog‘oz. Aksiyadorlik kapitali - aksiyadorlik jamiyatining asosiy kapitali, uning xajmi Nizomda belgilab beriladi. Qarzga olingan mablag‘lar va aksiya chiqarish hisobiga shakllantiriladi. Amortizatsiya - asosiy fondlar qiymatini asta-sekinlik bilan ular yordamida ishlab chiqariluvchi mahsulot yoki xizmatlarga o‘tkazilishi; mablag‘laming maqsadli ravishda jamg‘arilishi va keyinchalik eskirgan asosiy fondlaming o‘mini qoplashga ishlatilishi. Amortizatsiya vositalari - korxona asosiy fondlarini saqlash va yangilash uchun maxsus ajratiluvchi moliyaviy vositalar. Amortizatsiya fondi - asosiy fondlami oddiy va kengaytirilgan tarzda takror ishlab chiqarishga mo‘ljallangan pul mablag‘lari. Asosiy ishlab chiqarish fondlari - mahsulot ishlab chiqarishda foydalaniluvchi mehnat vositalari (binolar, inshootlar, qurilma va asbobuskunalar, tranosport vositalari va hokazo). Ular uzoq muddat xizmat ko'rsatib, ishlab chiqarish jarayonida o‘zining natural shaklini saqlab qoladi hamda o‘z qiymatini eskirish mobaynida asta-sekinlik bilan tayyor mahsulotga o‘tkazadi. Kapital qo‘yilmalar hisobiga toMdiriladi. Asosiy fondlarning eskirishi - asosiy fondlaming (binolar, qurilmalar va boshqa mehnat vositalarining) asta-sekinlik bilan foydali xususiyatlarini yo‘qotishi. Asosiy ishlab chiqarish fondlari eskirishining jismoniy va ma’naviy turlari mavjud. Biznes-reja - korxona faoliyati dasturi, kutilayotgan xarajat va daromadlar hisobini o‘z ichiga oluvchi kompaniya faoliyatining muayyan maqsadlariga erishish uchun muayyan chora-tadbirlar rejasi. Marketing tadqiqotlari asosida ishlab chiqiladi. Balans - biron bir holatning alohida tomonlarini taqqoslash va 30 solishtirish yo‘li bilan tavsiflanuvchi ko‘rsatkichlar tizimi. Balans foydasi - korxonaning balansida aks ettiriluvchi faoliyatning barcha turlaridan olinuvchi umumiy foyda miqdori. Bankrotlik - kasodga uchrash, korxonaning (tashkilot, bank) o‘z majburiyatlari bo‘yicha toMovlami mablag‘lar yo‘qligi tufayli amalga oshirish. Injiniring - tijorat asosida (shartnoma shaklida) turli xil muhandislikmaslahat xizmatlari ko‘rsatilishi. Ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish - yirik korxonalarda texnologiya va tuzilmasi bir xil bo‘lgan mahsulotlami ommaviy ravishda ishlab chiqarish. Ishlab chiqarishni yiriklashtirish - mahsulotni yirik korxonalarda chiqarishni tashkil qilish. Ishlab chiqarishni kimyolashtirish - mahsulot ishlab chiqarishda kimyoviy mahsulot va sun’iy materiallar, shuningdek, kimyoviy usullardan keng foydalanish. Konversiya - korxonaning umuman boshqa turdagi mahsulot ishlab chiqarishga o‘tishi. Konsern - turli tarmoqlardagi mustaqil korxonalaming ishtirok etish tizimi, qo'shma tadqiqotlar, patent-litsenziya kelishuvlari, moliyalashtirish, ishlab chiqarish hamkorligi vositasida birlashuvi. Kooperatsiya qilish - yakuniy mahsulotni birgalikda tayyorlash bo‘yicha uzoq muddatli to‘g‘ridan to‘g‘ri xo‘jalik aloqalarini o‘matish. Korxonaning optimal hajmi - mahsulot ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko‘rsatish) bo‘yicha imzolangan shartnoma va majburiyatlami o‘z muddatida, eng kam xarajatlar bilan eng yuqori samaradorlikka erishgan holda bajarish imkonini beruvchi korxona hajmi. Ishlab chiqarishning diversifikatsiyasi - bir tomonlama, ko‘pincha bitta mahsulotga asoslanuvchi ishlab chiqarishni keng nomenklaturada tayyorlanuvchi mahsulotlarga asoslangan ishlab chiqarishga o‘tkazish. Kapital qurilish - asosiy fondlami yangi korxona qurish, mavjud 31 korxonalarni qayta tiklash, kengaytirish, texnik jihatdan qayta qurollantirish va zamonaviylashtirish yo‘li bilan yaratish va mukammallashtirish jarayoni. Kapital qo‘yilmalar - asosiy fondlami qayta tiklash va o‘stirishga sarflanuvchi moddiy, mehnat va pul resurslari xarajatlari. Kapital sig‘imi - asosiy kapitalning mos keluvchi davr mobaynida ishlab chiqarilgan mahsulot yoki uning biron bir qismini - milliy daromad, sof daromad, foydaga nisbatini tavsiflovchi ko‘rsatkicli. Kombinatsiyalash — bitta korxona - kombinat doirasida sanoatning bitta yoki bir nechta tarmoqlaridagi turli xil ishlab chiqarishlarni texnologik jihatdan birlashtirishda ifodalanuvchi, ishlab chiqarishni umumlashtirish shakllaridan biri. Kompaniya - tadbirkorlarning xususiy shaxs maqomiga ega bo‘lgan, pay kapitali asosida tashkil qilinuvchi birlashmasi. Ishlab chiqarish quwati - asosiy ishlab chiqarish va aylanma fondlar, shuningdek, moliyaviy resurslardan iloji boricha to‘liq va oqilona foydalangan holda ishlab chiqarish mumkin bo‘lgan mahsulotning maksimal hajmi. Korxonaning tijorat sirlari - korxonaning ishlab chiqarish, texnologiyalar, boshqaruv va boshqa turdagi faoliyati bilan bog‘liq, oshkor qilinishi korxona manfaatlariga zarar yetkazishi mumkin bo'lgan, davlat sirlariga aloqasi bo‘lmagan ma’lumot. Kadastr - tegishli obyektni davriy yoki uzluksiz kuzatishlar orqali tuzilgan ma’lumotlar to‘plami. Kapitallashtirish - kelgusida kutilgan daromadlami bir vaqtda mazkur pallada olinadigan qiymatga aylantirish Kapital o‘rnlni qoplash (qaytarish)ning to‘g‘ri chiziqli me’yori ko'chmas mulkda - aktivning hayot muddati davomida uning qiymati davriy tarzda bir tekisda, masalan, 50 yil davomida yiliga 2% ga pasayib borishi kutilgan holdagi kapitallashtirish koeffitsiyenti qismi. Aylanma mablag‘lar - ishlab chiqarish zaxiralari, tugallanmagan 32 ishlab chiqarish, tayyor mahsulot, yangi mahsulotni o‘zlashtirish xarajatlari, kelgusi davr xarajatlariga sarflanuvchi korxona mablag‘larining pul shaklida ifodalanishi. Kondominimum (o‘zaro egalik qilish) - mulkning huquqiy shakli bo‘lib, unga ko‘ra obyekt shaxsiy mulk va o‘zaro mulkning tarkibiy qismlariga bo‘linadi. Kapitallashtirish koeffitsiyenti - daromadlar oqimini kapital qiymatning yagona yig‘indisiga qaytadan hisoblashda foydalaniluvchi qo‘yilma. Kapital qiymatning yagona summasi davriy daromadning kapitallashtirish koeffitsiyentiga nisbati kabi hisoblab chiqiladi. Ko‘chmas mulk sohasida kapitallashtirish koeffitsiyenti foizni va ko‘p hollarda qaytarma investitsiyani o‘z ichiga olishi kerak. Kapital daromadi - pul mablag‘lari kirimlari va qayta sotuvdan tushgan pul bilan aniqlanadigan boshlang‘ich xususiy kapital daromadining ichki qo‘yilmasi. Soliqlar to‘langunga qadar va to‘langanidan keyingi ikkita qo‘yilma mavjuddir. Kapitallashtirish me’yori - ko'chmas mulkning bozordagi qiymatining o‘zi keltirgan sof daromadga munosabati. Ko‘chmas mulk - yer va undagi inshootlar hamda faqat yer uchun ishlatiladigan atama. Ko‘chmas mulk - yer maydonlari va u bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan hamma narsalar, ya’ni: binolar, inshootlar, boshqa mulk majmualari, ko‘p yillik daraxtlar hamda yer osti boyliklari. Kotchmas mulk boshqa joyga olib o'tilishi unga ziyon yetkazadigan mulk sifatida ta’riflanadi. Ko‘chmas mulkning huquqiy ta’rifi - maydon va ko‘chmas mulk obyektining ta’rifi bo‘lib, unga ko‘ra ular sudda ishni ko‘rish uchun maqbul holda bir ma’noda tenglashtirilishi mumkin. Ko‘chmas mulk huquqlari - ko‘chmas mulkdan foydalanish, egalik qilish va boshqarish bilan bog‘liq mulk huquqlari. Ko‘chmas mulk bozori - mulk huquqlarini berishga, narxlami belgilashga, yerdan foydalanish va uni yaxshilashlar (binolar, inshootlar, 33 daraxtlar)ning raqobat qiluvchi turlari o‘rtasida hududlami qayta taqsimlashga imkon beradigan me xanizmlaming muayyan to‘plami. Likvidatsion qiymat - mulkning iqtisodiy hayot muddat» so‘ngida taxmin qilingan qiymati. Likvidlik — aktiv pulga o'tkazilishi mumkin bo‘lgan yengillik. Mablag‘ qaytishining samarali me’yori - diskontnik umumiy koeffitsiyenti va qo‘yilmasi o‘rtasidagi farq. Yemirilish oqibatida yo‘qoluvchi qiymatning ulushiga ko‘ra o‘lchanga mablag‘ qaytarilishining har yilgi me’yori. Mahalliy sharoitlar uchun to‘zatish koeffitsiyenti - respublikaning turli shaharlarida qurilish bahosidagi farqlami hisobga olish uchun qo‘llanuvchi koeffitsiyent. Ma’naviy yemirilish - binolar (inshootlar)ning baholash vaqtida ko‘rsatilgan me’yoriy, hajmli-rejali, me’moriy-konstruktiv, sanitar-gigienik va texnologik talablarga mos kelmasligi. Majburiyat - biror bir shaxs mulk sotib olganida va shaxsiy javobgarlikni qabul qilmasdan ipoteka toMovlari bo‘yicha majburiyatni o‘z zimmasiga olganida vujudga keluvchi majburiyat. Shaxsiy javobgarlikni birinchi qarz beruvchi o‘z zimmasiga oladi. Muomala xarajatlari - qarz xizmati va daromad soliqlari ichiga kirmagan daromad keltirayotgan mulkning ekspluatatsiyasiga ketgan xarajatlar. Mustaqil baholash - malakali, manfaatdor bo‘lmagan taraf bajaradigan mulk qiymatining baholanishi. Muvozanatlik tamoyili - baholash tamoyili bo‘Ub, unga ko‘ra yerning maksimal qiymatini olishni ta’minlaydigan ishlab chiqarishdagi turli omillaming optimal birikmasi yerdan foydalanishning istalgan turi uchun mavjud bo‘ladi. Shuningdek, proporsionallik tamoyili sifatida ham ma’lumdir.. Muvofiqlik tamoyili - baholash tamoyili, unga ko‘ra obyektning bahosi 34 uning me’moriy uslubi, qulayliklar va xizmatlar darajasi, bozor ehtiyojlariga qanchalik javob bera olishiga bog‘liq bo‘ladi. Mulk huquqi - o‘z xohishiga ko‘ra biror bir mulkka egalik qilish, foydalanish va boshqarish, o‘z vakolatlarini boshqa shaxsga berish, mulkni garov tariqasida ishlatish yoki unga nisbatan boshqa usullami qo‘llash, o‘z mulkini boshqa shaxsga xususiy qilib yoki boshqarish uchun taqdim etish hamda o‘z mulkiga nisbatan qonunga xilof bo‘lmagan istalgan ishlami qilish huquqi. Qonuniy egalik qilish huquqi - mazkur mulkka shaxsiy ega bo‘lish imkoniyati. Foydalanish uchun qonuniy huquq mulkdan foydalanish imkoniyatini taqdim etadi. Boshqarish uchun qonuniy huquq - bu mulkning huquqiy taqdirini aniqlash imkoniyati (biror shaklda musodara qilish, buzib tashlash va h.k.). 35 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. T.T. Jo’rayev. Iqtisodiyot nazariyasi. (O’quv qo’llanma). –T.: «Fan va texnologiya», 2017 2. SH.Sh. Shoha’zamiy Mulk, qiymat va narxning nazariy asoslari. Toshkent “Iqtisod-moliya” 2015 3. Qosimova S “BAHOLASH ISHI” (2-MODUL) fanidan o’quv-uslubiy majmua. Toshkent-2020 4. Yodgorov V.U., Mirjalilova D.SH. Ko’chmas mulkdan foydalanishni tashkil etish va boshqarish. O’quv qo’llanma T.: Toshkent arxitektura-qurilish instituti, 2014. 5. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 8 dekabr 1992y. (o’zgartirish va qo’shimchalar bilan). 6. O’zbekiston Respublikasi “Mulkchilik to’g’risida”gi Qonun 31.10.1990y. 7. O’zbekiston Respublikasi “Baholash faoliyati to’g’risida” gi Qonun. 19.08.1999y. 8. O’zbekiston Respublikasi “Rieltorlik faoliyati to’g’risida” gi Qonun. 22.12.2010y. 9. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 24 apreldagi “Baholovchi tashkilotlar faoliyatini yanada takomillashtirish va ko’rsatilayotgan hizmatlar sifati uchun ularning mas’uliyatini oshirish to’g’risida” PQ-843-son Qarori. 10. O’zbekiston Respublikasi Davlat mulk qo’mitasining 2006 yil 14 iyundagi “Baholashni umumiy tushuncha va printsiplari” Mulkni baholash milliy standarti. 11. Балабанов И. Т. Операции с недвижимостью в России. – М.: Финансы и статистика, 1996. 10 с. Internet saytlari www.lex.uz (O’zbeksiton Respublikasi qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi) www.gov.uz (O’zbeksiton Respublikasi hukumatining rasmiy sayti). http://www.rmm.uz (“Respublika mulk markazi” YoAJning sayti). www.sion.uz (Ko’chmas mulk agentligi) www.wikipedia.ru (Ma’lumotlar qidiruv portal) www.profocenka.ru (ЗАО “Профессиональные оценки и экспертизы”) 36