Suv ekologiyasi Noarganik kimyo 2 fani Bajardi 13-22 guruh talabalari • Suv sayoramizning 71 % ni tashkil etib, u okeanlar, dengiz, daryo, ko’l va yer osti syvlaridan tashkil topgan. . 2 Красная книга в настоящее время включает: 601 вид - сосудистых растений; 38 видов - мохообразных, 29видов - лишайников, 26 видов- грибов, 94 вида - млекопитающих, 80видов - птиц, 37 видов- растений, Sayoramizning atigi 1-foizini ichimlik suvi tashkil 9 видов - рыб, etar ekan. Shuning uchun biz tejamog’imiz lozim, 9 видов - амфибий, Isrofgarchilik aslo yo’l qo’ymasligimiz kerak. 262 вида - насекомых., 2вида - ракообразных . 3 Gidrosfera va suvlarning tabiat, jamiyat va inson hayotidagi ahamiyati. • Yer yuzidagi barcha mavjud suvlar gidrosferani tashkil qiladi. Gidrosfera deganda okean, dengiz, ko'l, daryo, yer osti suvlari va muzliklarni o'z ichiga olgan yerning suv qobig'i tushuniladi. «Gidro»suv va «sfera»-shar degan rna'noni bildiradi. Sayyoramizda hayot dastlab suv muhitida paydo bo’lgan va tirik organizmlar uchun suvning ahamiyati beqiyosdir. Yer yuzida suv suyuq, qattiq va gazsimon holatda mavjud bo'lib, modda va energiya aylanma harakatida katta rol o'ynaydi. Ayniqsa atmosferadagi suv buglari va tuproq namligining ahamiyati katta. Suv tugamaydigan resurslarga kiradi va aylanma harakat natijasida suv zaxiralari doim tiklanib turadi. Suv hayotiy muhitning ekologiyasi Suv- tabiatning qimmatbaho resursi bo’lib, biosferaning mavjudligini ta’minlovchi moddalar almashinishi jarayonlarida o’ta muhim rol o’ynaydi. Suv insoniyatning madaniy hayotining shakllanishi va taraqqiy etishida sayyoramizdagi boshqa tabiiy resurslarga nisbatan sezilarli rol o’ynaydi. Suvning sanoat va qishloq xo’jaligidagi ahamiyati beqiyosdir. Uning maishiy ehtiyojlarini qondirish uchun zarur vosita ekanligi hech kimga sir emas. Suv inson organizmi, barcha o’simlik va hayvonlar tarkibini tashkil qiladi. Ko’plab tirik mavjudotlar uchun yashash muhiti vazifasini bajaradi. • Atrof-muhitning gidrologik va gidrogeologik tarkibining shakllanishida bizning sayyoramiz uchun xos bo’lgan suvning umumbashariy aylanma harakati katta ahamiyatga ega. Bu haqda biosfera mavzuida ma’lumot berilgan.Dunyo okeanlaridan bir sutka davomida parlangan (875 km3) chuchuk suvning asosiy qismi (775 km3). Dunyo okeanlari ustiga qolgan qismi esa, quruqlikka borib yog’adi. Quruqlikka yog’adigan yog’in –sochin hajmi yiliga 47 ming km3 ni tashkil qiladi. Xuddi ana shu 47ming km3 suv quruqlikning yillik suv resursi deb ataladi. Suvning radioaktivligi • - yer osti, buloq, daryo, kol va dengiz suvlarida barcha malum radioaktiv moddalarning mavjudligi. Tarkibida uran, radiy va radon bulgan suvlar amaliy ahamiyatga ega. Bu moddalar suvga atmosferadan va tuproq hamda tog jinslaridan yuvilib kelib qoshiladi. Tog jinslari tarkibida radioaktiv elementlar (uran, toriy, radiy va b.) bulgan minerallar, shuningdek, izotoplari radioaktiv kimyoviy elementlar (prometiy, poloniy va b.) bor. Suvda tabiiy radioaktiv izotoplar bilan birga yadro portlashi natijasida vujudga keladigan suniy izotoplar ham mavjud. Tabiiy radioaktiv moddalar miqdori kelib chikishiga qarab kop darajada farq kiladi. Suniy radioaktiv moddalar suv havzalariga atmosfera yoginlari va yadro yoqilgisi ishlab chiqarish. korxonalaridan chiquvchi oqova suvlar sifatida kelib kushiladi. Radioaktivli suvlardan uran konlarini izlab topishda, seysmologiyada (suvda Rn konsentratsiyasining uzgarishi yer qimirlashidan darak beradi), balneologiyada — asab kasalliklari, yurakqon tomir sistemasi, nafas organlari, bugim va b. kasalliklarni davolashda foydalaniladi. Ozbekistonda radonli mineral suvlarning katta koni Samarqand viloyatida "Nagornoye" temir yol stansiyasi yaqinida topilgan. Orol dengizi qurishi, atrofdagi aholi suv sho’rlanishidan , buyrak va oshqozon-ichak kasalliklarga duchor bo’lmoqda. Dunyo suv resurslari ko’rsatkichlari Красный волк. Qit’alardagi suv taqsimoti Винторогий козел Dunyo mamlakatlarining zapas ichimlik suvlari 9 «CHUCHUK SUV MUAMMOSI» CHUCHUK SUV BEHISOB EMAS Undan tejab-tergab foydalanish muqaddas burchimiz Keyingi paytda Yer kurrasidagi suv resurslarining tugashi yoki «issiqxona effekti» natijasida ko‘payishi insoniyatni katta ekologik fojialarga olib kelishi haqida turli-tuman mulohazalar bildirilmoqda. Ba’zi hisob-kitoblarga ko‘ra, insoniyatning chuchuk suv resurslaridan foydalanish ahvoli hozirgi tarzda davom etsa, 2100 yillarga borib, ishlatib bo‘linadi va 2230 yilga borib, planetaning suv zaxiralari batamom tugaydi. «CHUCHUK SUV MUAMMOSI» Yer sathidan pastda yer qobig‘ining tog‘ jinslari qatlamlarida joylashgan suvlar Yer usti suvlari Yer osti suvlari Yer qobig‘ining ustida joylashgan suvlar «CHUCHUK SUV MUAMMOSI» Ikki va undan ortiq davlatlar chegaralarini kesib o‘tadigan yoki shunday chegaralarda joylashgan har qanday yer usti yoki yer osti suvlari Transchegaraviy suv obyektlari Ekotizimlarda organizmlar o‘zaro va ularni atrof muhiti o‘rtasidagi munosabatlarda yuzaga kelgan va yechimini kutayotgan masala Ekologiya Transchegaraviy suvlar Ikki va undan ortiq davlatlar chegaralarini kesib o‘tadigan yoki shunday chegaralarda joylashgan suv obyektlari Ekologik muammo Tirik organizmlar o‘zaro va ularni yashash muhiti o‘rtasidagi munosabat haqidagi fan «CHUCHUK SUV MUAMMOSI» 02 Nazarimizda, sayyoramizda suv nihoyatda ko‘pdek, uni qadrlashga, tejashga ehtiyoj yo‘qdek tuyuladi. Aslida ham shundaymi?.. Darhaqiqat, suvning asosiy manbai bo‘lgan dunyo okeanlari maydoni Yer sayyorasining uchdan ikki qismini egallagan bo‘lib, miqdori 1,4 mlrd. kub kilometrga tengdir. 01 So‘nggi 50 yil mobaynida dunyoda ichimlik suvga bo‘lgan ehtiyoj aholi soni va ekin maydonlari kengayishiga proporsional tarzda uch barobar ortib, toza ichimlik suvi bilan bog‘liq muammolar tobora chuqurlashib bormoqda. 03 Suv zaxiralari ko‘p bo‘lishiga qaramasdan, uning atigi 3 foizigina iste’molga yaroqli. Ushbu suvning ham uchdan ikki qismini Arktika, Antarktida va Grenlandiya muzliklari, qorlari tashkil qiladi. Yuqorida keltirilgan raqam ichimlik suv masalasi umumjahon miqyosidagi muammolardan biri ekani, mavjud resurslardan tejabtergab foydalanish esa eng dolzarb vazifalardan biriga aylanganining dalilidir. «CHUCHUK SUV MUAMMOSI» Yer yuzining 71 % suv bilan qoplangan Chuchuk suv miqdori 3 % ni tashkil qiladi Foydalaniladigan chuchuk suv miqdori 1% «CHUCHUK SUV MUAMMOSI» Kanada 2902 km3 ROSSIYA 4508 km3 AQSH 3069 km3 XITOY 2840 km3 BRAZILIYA KOLUMBIYA 2132 km3 8233 km3 Chuchuk suv zahiralariga eng boy davlatlar «CHUCHUK SUV MUAMMOSI» Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan 22 martning «Xalqaro suv kuni», 2013 yilning «Xalqaro suv hamkorligi yili» deb e’lon qilinishi, XXI asrni — «Suv asri» deb atash yuzasidan kiritgan taklifi ham bejiz emas. 1 2 BMT ma’lumotlariga ko‘ra, Har yili sifatsiz suv iste’mol qilish bilan bog‘liq kasalliklar sababli dunyoda 5 yoshgacha bo‘lgan 1,8 mln. bola, yoki boshqacha aytganda, har 20 soniyada bir bola nobud bo‘lmoqda. 2010 yil BMTning «Butunjahon suv kuni» munosabati bilan e’lon qilingan ma’ruzasida ifloslangan suvdan foydalanish urushlar yoki kuch ishlatishning barcha boshqa shakllariga nisbatan insonlarni ko‘proq nobud qiladi, deb ta’kidlangan. 3 4 Suv resurslarining faqat, taxminan 10 foizi mamlakat hududida hosil bo‘ladi, qolgan 90 foizi yaqin qo‘shni mamlakatlardan keladigan suvlar bo‘lib, ularni tozalash inshootlari bo‘lmaganligi uchun sifati talab darajasida emas. O‘zbekiston suv resurslari bilan ta’minlanish va foydalanish tabiiy sharoiti ancha noqulay mintaqada joylashgan. Xususan, Markaziy Osiyo gidrogeografiyasida tabiiy suv havzalari va resurslari notekis taqsimlangan. 5 6 O‘zbekiston xalq xo‘jaligida daryolar, suv omborlari va sun’iy havzalardan tashqari, yerosti suvlaridan ham foydalaniladi. «CHUCHUK SUV MUAMMOSI» 7 Chuchuk yerosti suvi asosan Farg‘ona vodiysida — (34,5%), Toshkent — (25,7%), Samarqand — (18%), Surxondaryo — (9%), Qashqadaryo — (5,5%) viloyatlarida mavjud bo‘lib, qolgan viloyatlarda chuchuk suv zaxirasi 7 foizni tashkil etadi. O‘zbekistondagi jami yerosti suvi zaxiralari 24,35 kub km.ga teng bo‘lib, respublika aholisi ehtiyojining 80 foizini qondiradi. 8 9 Qisqa qilib aytganda, tiriklikning asosiy manbalaridan hisoblangan suv kamayib ketayotgan boylik bo‘lib, undan har tomonlama samarali foydalanish talab etiladi. Biroq oxirgi yillarda yerosti suvi sifatining yomonlashib borishi haqida turli ma’lumotlar berilmoqda. Xususan, mamlakatning g‘arbiy hududlaridagi yerosti suvi zaxiralarida kuchli sho‘rlanish jarayoni kuzatilib, foydalanishga yaroqsiz holga kelganligi aytilmoqda. 10 «CHUCHUK SUV MUAMMOSI» Respublika iqtisodiyoti sohalarida suvning ishlatilishi 1,2% Baliq chilik 1,3% Sanoat 2,3% Energetika % 90 % 4,2 Kommunal xo’jalik Qishloq xo’jaligi «CHUCHUK SUV MUAMMOSI» 1 O‘zbekiston va qo‘shni davlatlardagi aholi hamda sanoat korxonalarini suv bilan ta’minlash, kollektor-drenaj, shuningdek, sanoat oqova suvlarining asosiy daryolarga tushishi natijasida chuchuk yer osti suv resurslari 35 foiz kamaygan. 2 3 Respublikamiz hududida 97 ta yer osti suvi konlari aniqlangan bo‘lib, ulardan 19 tasining hosil bo‘lish zonasi, qo‘riqlanadigan tabiiy hududlar toifasiga kiritilgan. Tog‘ va tog‘oldi zonalarida 145 ta buloqlarning yer osti suv zaxirasi aniqlangan va suv bilan ta’minlash maqsadida foydalanilmoqda. Etiborli bo’laylik, suv hamda suv resurslariga! Xalq ta’limi vazirligi Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT! Yovvoyi tabiat umumjahon fondi Dunyo suv kengashi