Tizimgul, dorivor tizimgul (Verbena officinalis L) — tizimguldoshlar oilasiga mansub koʻp yillik oʻt. Poyasi tik usadi, shoxlangan. Boʻyi 30—100 sm. Barglari tuxumsimon, choʻziqnashtarsimon, yirik (4—8 sm), gullari mayda, oq, poya ustida roʻvaksimon toʻpgul hosil qiladi. Apreldan sentabrgacha gullaydi, mevasi iyundan pisha boshlaydi. T. Oʻzbekistonning choʻl va baland togʻli qismidan tashqari hamma yerida uchraydi. U, ayniqsa, bogʻ, ekin orasi, ariq boʻylari va yoʻl yoqalarida koʻp oʻsadi. Tarkibida verbenalin va adenozin glikozidlari bor. Poya va barglaridan tayyorlangan qaynatma xalq tabobatida turli xil shishlar va teri kasalliklarini davolashda ishlatiladi. Yorongul, xushboʻy yorongul (Pelargonium roseum Willd.) — yoronguldoshlar oilasiga mansub bir yillik yoki koʻp yillik oʻt yoki chala buta, efir moyli va manzarali oʻsimlik. Oʻrta Dengiz sohillarida, Zakavkazye va Oʻrta Osiyoda (21 ga yaqin turi bor) tarqalgan. Yovvoyi turi chul, adir va togʻ zonalarda uchraydi. Bargi panjasimon, baʼzida patsimon ajralgan, mayda kertikli, chiroyli. Turiga qarab guli och qizil, qavorang , nim jigarrang , toʻq qizil rangda. Yo.ning yer ustki qismida oshlovchi moddalari mavjud turlari ham bor. Uning yashil bargidan va gulidan xushboʻy efir moyi olinadi. Ayrim turlari xalq tabobatida dori sifatida ishlatiladi. Istirohat bogʻlarida, xonadonlarda gul sifatida oʻstiriladi Zafaron. Yaqin Sharq va Hindiston hisoblanadi. U Shumer sivilizatsiyasi davrida ham mavjud bo‗lgan. Qadimgi Krit davlatidagi saroy devorlarida shafran terayotgan odamlar tasviri chizilgan. Eramizgacha bo‗lgan davrdagi Xitoy tibbiy kitoblarida, 1500 yil oldingi Misr yozuvlarida ham shafranning dorivor xususiyatlari yozib qoldirilgan. Bobur o‗zining ―Boburnoma‖ asarida Kashmir tog‗ va adirlarida za‘faron o‗sishini ta‘kidlagan. Botanikada ekma za‘faron (shafran, krokus) (Crocus sativus L.) – ko‗p yillik tuganak piyozli o‗simlik. Bir joyda 5–7 yilgacha yaxshi hosil beradi. Shafran so‗zi arabcha ―zafran‖ so‗zidan kelib chiqqan bo‗lib, za‘faron, sap-sariq, sarg‗ish degan ma‘noni anglatadi. Bugungi kunda shafran o‗simligi Fransiya, Italiya, Turkiya, Eron, Hindiston, Xitoy, Pokiston, Ispaniya, Yaponiya, Ozarboyjon, Rossiya va boshqa mamlakatlar hududlarida keng tarqalgan. U juda qimmatbaho o‗simlik bo‗lib, bir gramm za‘faronning narxi bir gramm oltin bahosi bilan teng. Yevropaga bu o‗simlik arablar istilosidan keyin kirib kelgan. Oziq-ovqatga ziravor sifatida ishlatib kelingan. U juda yoqimli hid va xushbo‗ylik beradi. Ko‗plab ovqatlarga ta‘m berish uchun solinadi. Ulug‗ allomamiz Ibn Sino za‘faronni ko‗pgina kasalliklarga qarshi qo‗llagani ma‘lum. Bundan tashqari, za‘faron asabiylashishda, yurak-qon tomirlari, nafas yo‗llari kasalliklarida, siydik haydash va reproduktiv organlar muammolarida, immunitetni hamda ko‗z ko‗rishini yaxshilashda, og‗riqlarni qoldirishda juda foydalidir. Shuningdek, miya faoliyatini faollashtirishda, rak kasalining oldini olishda keng qo‗llaniladi.Ushbu o‗simlikning bir qancha o‗xshash turlari bo‗lib, ko‗pincha boshqa turlarni ham, masalan, Ozarboyjonda imeritinskiy shafranni, Meksikada maxsar gullarini, Hindistonda kurkumani za‘faron deb sotishadi. Bizning bozorlarimizda ham maxsar gullarini za‘faron deb sotish hollari uchrab turadi. Bu o‗simliklar za‘faron bilan bir oilaga mansub, ammo ular za‘faron emas. Yurtimizda za‘faronning bir necha turlari endem holida uchraydi, ammo ularni o‗rganish lozim. Ma‘lumotlarga qaraganda, dunyoda yetishtirilayotgan za‘faron mahsuloti miqdori juda kam bo‗lib, boryo‗g‗i 300 tonnani tashkil etadi. Uning 175 tonnasi Eronda yetishtirilib, 120 tonnasi eksport qilinadi SHirinmiya ildiz damlamasi. 10 g (1 osh qoshiq) maydalangan shirinmiya ildizi sirli idishga solinadi, unga 200 ml (1 stakan) issiq suv qo‘shib, qopqog‘i yopiladi, suv hammomiga 15-20 daqiqa qizdiriladi. Keyin uni xona haroratida 45 daqiqa sovutiladi, suzgichdan o‘tkaziladi. Olingan damlama qaynatilgan suv bilan dastlabki 200 ml hajmgacha keltiriladi. Balg‘am ko‘chiruvchi vosita sifatida kuniga 3 marta 1 osh qoshiqdan ichiladi. Damlama salqin joyda 2 kungacha saqlanadi OSIYO YALPIZINING YER USTKI QISMI (O’TI) – HERBA MENTHAE ASIATICAE O’simlikning nomi. Osiyo yalpizi — Mentha asiatica Boriss.; yasnotkadoshlar — Lamiaceae (labguldoshlar — Labiatae) oilasiga kiradi. Ko’p yillik, tik o’suvchi, to’rt qirrali, sertukli, qarama-qarshi shoxlangan, 60-100 sm balandlikdagi poyali o’t o’simlik. Barglari lansetsimon yoki cho’ziq, o’tkir uchli, sertukli bo’lib, qisqa bandi bilan (yoki bandsiz) poya va shoxlarda qarama-qarshi joylashgan. Och gunafsha rangli gullari siyrak to’pgulga joylashib, poya va shoxlar uchida boshoqsimon gulto’plamini hosil qiladi. Gulkosachasi rangli, besh tishli naychasimon, sertukli. Otaligi 4ta. Mevasi — to’rtta yong’oqcha. Iyun-avgustda gullaydi, iyul-sefttabrda mevasi yetiladi. Geografik tarqalishi. Tog’ etaklaridagi cho’llardan to tog’larning o’rta qismigacha bo’lgan ariq bo’ylarida, daryolar va soylarning qirg’og’ida va boshqa nam yerlarda o’sadi. Asosan, u O’rta Osiyo (O’zbekistonning barcha viloyatlarida va Qoraqalpog’iston) dagi tog’li tumanlarda o’sadi. Mahsulot tayyorlash. O’simlik qiyg’os gullagan vaqtida poyasining yuqori qismidan 25-40 sm uzunlikda qirqib olinadi va soya, havo o’tib turadigan joyda quritiladi. Mahsnlotning tashqi ko’rinishi. Butun yoki qisman maydalangan, serbaigli, to’rt qirrali, shoxlangan, tukli, gulli poyalar, barglar va gullar aralashmasidan tashkil topgan. Poyasining uzunligi 40 sm gacha. Barglari qisqa bandli, tuxumsimon — lansetsimon, arrasimon qirrali, o’tkir uchli, gullari boshoqsimon to’pgulga joylashgan. Kosachabarglari tikanli tishli, gultojisi ikki labli, och binafsha rangli. Mahsulot hidi kuchli, xushbo’y, mazasi — o’ziga xos o’tkir va sovutuvchi. Kimyoviy tarkibi. Mahsulot tarkibida 1,46 foiz efir moyi, 24 foiz qandlar, 6,7 foiz organik kislotalar, 68,67 mg foiz vitamin C, 1,08 foiz flavonoidlar (luteolin va apigenin glikozidlari), 0,2 foiz antotsianlar, 0,08 foiz kumarinlar, 8,75 foiz fenolkislotalar, 1,05 foiz rozmarin va 1 foiz uisol kislotalari, 7,2 foiz smolalar va boshqa moddalar bor. Ishlatillshi. Mahsulot damlamasi spazmolitik, tinchlantiruvchi va o’t haydovchi ta’siriga ega. SHu maqsadda O’zbekiston Respublikasi Sog’liqni saqlash vazirligi tibbiyot amaliyotida ishlatishga ruxsat berdi. Dorivor preparatari. Mahsulot damlamasi ODDIY CHILONJIYDA BARGI - FOLIA Z1ZYPHI JUJUBAE O’simlikning nomi. Oddiy chilonjiyda (unabi) — Zizyphus jujuba MiU. (Z. sativa L.); jumrutdoshlar — Rhamnaceae oilasiga kiradi. 2-3 m gacha bo’lgan kichik tikanli daraxt. Yosh novdalari tukli. Barglari bandli, cho’ziq-tuxumsimon, plastinkasi simmetrik, biroz o’tkir uchli, to’mtoq tishsimon qirrali. Gullari mayda (diametri 3-4 mm), kosachabargi va tojbargi 5 tadan, kosachabargi tuxumsimon, o’tkir uchli, gulbarglari kosachabargdan qisqa, och-yashil. Mevasi — sharsimon yoki cho’ziq ovalsimon, qizg’ish-to’q sariq danakli meva. mevasi shirin-nordon yoki shirin, yumshoq, kam suvli. Iyul—sentabrda gullaydi va mevasi sentabr ohirida oktabr boshlarida pishadi. Geografik tarqalishi. O’zbekistonning Toshkent va Surxondaryo viloyatlari tog’li tumanlarida, tog’larning o’rta qism-laridagi quruq tog’ qiyalarida o’sadi. Osiyo va Evropa davlatlarida turli navlari ekib o’stiriladi. Mahsulot tayyorlash. O’simlik mevasi pishib yig’ila boshlanganda barglari ham qoqiladi, terib olinadi, aralashmalardan tozalanadi va soya, havo kirib turadigan yerda quritiladi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot barglardan iborat. Barglar tuxumsimon, to’mtoq tishsimon qirrali, qisqa bandli, barg plastinkasi simmetrik, uchta bo’rtib chiqqan tomirli bo’ladi. Bargi yashil rangli va biroz burishtiruvchi mazali. Kimyoviy tarkibi. Daraxt po’stlog’i tarkibida triterpenoidlar, alkaloidlar, 4,9—15 foiz oshlovchi va boshqa; bargida — uglevodlar (13—14,9 foiz qandlar, 4 foiz shilliq moddalar, uron kislotalar), organik kislotalar, alkaloidlar, C va 5, vitaminlar, karotin, folat kislota, 0,3 foiz kumarinlar, flavonoidlar (kversitrin, giperozid, rutin), 4,5 foiz oshlovchi va boshqa birikmalar, mevasida — 9,8— 40,3 foiz uglevodlar, 1,74 foiz organik kislotalar, triterpen saponinlar, C, B va Ktvitaminlar, folat kislota, karotin, 0,35—2,35 foiz kumarinlar, flavonoidlar, oshlovchi va boshqa moddalar bor. Ishlatilishi. Ibn Sino fikricha, chilonjiyda mevasi ko’krakka va o’pkaga hamda buyrak va siydik qopining og’rig’ida foydalidir. Xalq tabobatida chilonjiyda mevasi organizmni tonuslovchi vosita sifatida hamda astma, tomoq og’rig’i va ichak yuqumli kasalliklarini davolashda ishlatiladi. Meva damlamasi ko’krak og’rig’ida, astma, yo’tal, kamqonlik, ich ketish va chechak kasalliklarini davolashda, barg damlamasi — buyrak va siydik qopi kasalliklarida siydik haydovchi vosita sifatida ishlatiladi. Klinik sharoitida o’tkazilgan tajribalar natijasiga asoslangan holda O’zbekiston Respublikasi Sog’liqni saqlash vazirligi chilon-jiydaning barg damlamasini tibbiyot amaliyotida siydik (peshob) haydovchi vosita sifatida ishlatishga ruxsat beradi KIYIKO’T- ZIZIPHORA PEDICELLATA O’simlikning nomi. Kiyiko‘t – Ziziphora pedicellata; Yasnotkadoshlar Lamiaceae (labguldoshlar - Labiatae) oilasiga kiradi.Kiyiko't (ziziphora) osimligi o'zining dekorativ va dorivor xususiyatlari bilan mashhur bo'lgan efir moyiga boy o'simlik, shuning uchun xushbo'y o't o'simlik hisoblanadi. Turkum vakillari bir va ko'p yillik o'tlardan iborat. Poyalari butun uzunligi bo'ylab uchi uchli bo'lgan tukli uzun barglar bilan qoplangan.Bargning poydevori torayib qisqa barg bandini hosil qiladi. Geografik tarqalishi. Kiyik o't tog'li hududlarning asosan shimoliy va janubiy yonbag'irlaridagi shag'alli va toshli, soz va qo'ngirsimon tuproqli joylarda tarqalgan. O'rta Osiyoda 10 ta, O'zbekistonda 7 ta turi uchraydi. Kiyiko'ti asosan Ugom, Chotqol, Piskom, Qurama va Qorjontog'da, Zarafshon, Turkiston, Nurota va Hisor tog' tizmalarida keng tarqalgan. Respublikamizning Toshkent, Namangan, Jizzax, Samarqand, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarining tog'li tumanlarida o'sadi. Jizzax viloyatining Zomin, Baxmal va Forish tumanlarida keng tarqalgan. Buxoro Qaravulbozor tumani maydonlarida ham tarqalgan. Ayniqsa, u janubiy tog' yonbag'irlarida keng tarqalgan bo'lib, ba'zi joylarda keng maydonlarni egallaydi. Kiyiko'ti xalq tabobatida. Mahalliy aholi kiyiko'tini ziravor sifatida turli taomlarga qo'shishadi, chunki ularning tarkibida efir moylari, vitaminlar va odam organizmi uchun zarur bo'lgan turli makro va mikroelementlar mavjud. Xalq tabobatida kiyiko'tlaridan buyrak, yurak, jigar va oshqozon-ichak xastaliklarini davolashda ishlatib kelinadi. Ilmiy tabobatda ularning damlamasi yurakning ish faoliyatini yaxshilashda, arterial qon bosimlarini pasaytirishda, hamda peshob haydovchi dori sifatida keng qo'llaniladi. O'simlikning yer ustki qismlaripoyasi, bargi va to'pgullari tarkibida 2,5%gacha efir moylari, C, E, A vitaminlari mavjud. Shuningdek, "safro haydovchi Xojimatov yig'masi"ning asosiy tarkiblariga ham kiyiko'ti kiritilgan. Ishlatillshi. Bargi va to'pgulidan olinadigan efir moyi atir-upa sanoatida ishlatiladi va undan tibbiyotda mentol olinadi. O'simlikning yer ustki qismlari poyasi, bargi va to'pgullari tarkibida 2,5%gacha efir moylari, C, E, A vitaminlari mavjud. Shuningdek, "safro haydovchi Xojimatov yig'masi"ning asosiy tarkiblariga ham kiyiko'ti kiritilgan QUSH TILI – POLYGONUM AVICULARE O’simlikning nomi. Qush tili – Polygonum aviculare; Tarondoshlar Polygonaceae oilasiga kiradi.Qushtili – Polygonaceae oilasiga mansub bir yillik o‘simlik. Ildizi o‘q ildizli, biroz shoxlangan. Poyalari uzunligi 10-60 sm, yoyilib o‘sgan yoki ko‘tarilgan, ko‘pincha asosidan shoxlangan. Barglari ellipssimon shakldan chiziqli-lansetsimongacha, to‘mtoqlash-gan yoki kalta uchli, asosida qisqa bandgacha toraygan, uzunligi 1-4 sm va eni 0,5 sm. Gullari 2-5 gacha barglar qo‘ltig‘ida joylashgan. Gulqo‘r-g‘oni chuqur bo‘lingan, besh a’zoli, pastki qismi yashil, yuqori qismi oq yoki pushti rangli. Meva uchburchakli, qora, ba’zida kashtan rangli yong‘oqchadir. Maydan kech kuzgacha gullaydi va mevalaydi. Geografik tarqalishi. O‘zbekiston hududida qushtili hamma joyda uchraydi. Qushtili yo‘llar, so‘qmoqlar, zovurlar, qumli va shag‘alli tepaliklarda, daryolar qirg‘oqlari bo‘yida va o‘tloq erlarda, ko‘p mol boqilgan yaylovlarda o‘sadi, ekinlar, tomorqalar, o‘rmonning yosh ko‘chatzorlarida begona o‘tlar sifatida uchraydi. Qurg‘oqchilikka chidamli, sho‘rtob erlarga chidamli, tuproqning qattiq zichligiga chidamli. Takroriy o‘rishdan keyin yaxshi o‘sadi. CHorva mollari tomonidan kuchli bosilgan erlarda va ularning eyilishidan keyin ham o‘sa oladi. Boshqa o‘simliklardan raqobat bo‘lmagan taqdirda, u urug‘lari bilan yaxshi tiklanadi va kuchli zichlashgan tuproqlarda sof o‘sish maydonlarini hosil qiladi. Kimyoviy tarkibi. Qushtili o‘tlarida taninlar – 3%, flavonoidlar – 1,48-1,97% (avikulyarin, kvarsetin, izoramnetin, miritsetin, kempferol, lyuteolin), kremniy kislotasi – taxminan 1%, S vitamini, achchiqlik, smola, mum, efir moylari va alkaloidlarning izlari mavjud. Tibbiyotda qo‘llanilishi. Ushbu o‘simlikning o‘tidan tayyorlangan galen preparatlari siydik miqdorini ko‘paytiradi, siydik bilan ortiqcha natriy va xlor ionlarini ajralishiga yordam beradi. Qushtili o‘ti siydik toshlarining paydo bo‘lishi oldini oladi, bu uning tarkibida erigan kremniy kislotasi birikmalarining bo‘lishi bilan bog‘liq. Ushbu o‘simlik asosiy tarkibiy qism bo‘lgan galen preparatlari va yig‘malari siydik yo‘llarining surunkali kasalliklari, buyrak tugunchalarning filtrlash funksiyasini pasayganda va siydikda katta miqdordagi mineral tuzlar, ayniqsa oksalat kislotasi tuzlari paydo bo‘lganda ishlatiladi. Yordamchi vosita sifatida ular siydik tosh kasalligining dastlabki bosqichlarida, siydik toshlari olib tashlangan operatsiyadan keyingi davrda, siydik kislotasi diatezi, terining husnbuzar, furunkul va ba’zi dermatitlar kasalliklarida buyuriladi. Oshlovchi moddalar borligi sababli qushtili o‘tini gastroenterit, kelib chiqishi turlicha bo‘lgan diareya, qon tomir devorlariningo‘tkazuvchanligini oshganda va oshqozon-ichak trakti shilliq qavatining shikastlangan tomirlaridan qon ketgan holatlarda samarali hisoblanadi. O‘simlik funksional jigar etishmovchiligi va moddalar almashinuvining toksik mahsulotlari tanada ushlanib qolishi bilan bog‘liq kasalliklar uchun ishlatiladi. Xalq tabobatida. Qushtili o‘ti damlamalari va qaynatmalari bachadon atoniyasi tufayli bachadondan qon ketgan, shuningdek, ichak va gemorroydan qon ketgan holatlarda ishlatiladi. Qushtili o‘tining damlamasi. 10 g (1-2 osh qoshiq) xom ashyo sirlangan idishga solinadi, ustiga 200 ml (1 stakan) issiq qaynatilgan suv quyiladi, qopqoq bilan yopiladi va 15 daqiqa davomida qaynoq suvda (suv hammomida) isitiladi. Keyin xona haroratida 45 daqiqa davomida sovutiladi, suzgichdan o‘tkaziladi va qolgan xom ashyo olib tashlanadi. Olingan damlama qaynatilgan suv bilan birlamchi hajm 200 ml gacha etkaziladi. Damlama salqin joyda 2 kungacha saqlanadi. Ovqatdan oldin kuniga 2-3 marta 1/2-1/3 stakandan ichiladi. Tarkibida alkaloid va glikozidlar saqlovchi dorivor o‘simliklar haqida umumiy tushuncha. Alkaloidlar – tarkibida azot mavjud bo‘lgan murakkab organik moddalardir, azot tuz kislotalari bilan birikadi va suvda oson eriydi. Ko‘pchilik alkaloidlar sof xolda kristall shaklida bo‘ladi, o‘simlik tarkibida tuz shaklida, turli organik kislotalar (olma, limon, shavel) da juda oz miqdordan to 23% gacha uchraydi. Bir o‘simlik tarkibidagi alkaloid miqdori yil fasliga, rivojlanish fazasiga bog‘liq ravishda o‘zgarib boradi. YAngi unib chiqqan maysa o‘simlikda alkaloid miqdori oz bo‘ladi, keyin ko‘paya boshlab, gullash fazasida eng maksimal miqdorga chiqadi va asta sekin yana kamaya boshlaydi. Dastlab 1819 yilda farmatsevt V.Maysner tomonidan taklif qilingan alkaloid atamasi "ishqorga o'xshash" degan ma'noni anglatadi. Ishqor so'zi molekulaning kislotadan vodorod ionlarini (proton) yutish qobiliyatiga ishora qiladi. Alkaloidlar alohida molekulalar sifatida uchraydi, shuning uchun ular kichik va vodorod ionlarini o'zlashtira oladi va ularni asosga aylantiradi. Alkaloidlarni ba'zi tirik mavjudotlar, xususan, o'simliklar hosil qiladi. Odamlar ko'plab alkaloidlardan tibbiyotda foydalanadilar. Masalan Birinchi bo‘lib aniqlangan alkaloid bu ko‘knoridan olingan morfin bo‘lgan. Morfin alkaloid o'simliklaridan olingan og'riq qoldiruvchi vositalar, u 1805 yildan beri mavjud bo'lib, hozirga qadar ishlatilib kelinmoqda. Keyinchalik turli o‘simliklardan yuqori darajadagi faol, xozirda keng qo‘llaniladigan alkaloidlardan: atropin, exinopsin, xinin, pilokarpin, kokain, berberin, rezerpin ajratib olingan. Alkaloidlarni ta’sir etish doirasi juda keng. Alkaloidlarni xilma-xilligi va tuzilish murakkabligi tufayli har xil tasniflash mumkin: Biyosentetik kelib chiqishiga ko'ra alkaloidlar uchta katta guruhga bo'linadi: 1. Haqiqiy alkoloidlar (Ular aminokislotalardan olinadigan va geterotsiklik halqaning bir qismi bo'lgan azot atomiga ega bo'lgan alkoloidlar. Masalan: gigrin, kokain va fizostigmin alkaloidlar). 2. Protoalkoloidlar (Ular shuningdek aminokislotalardan olinadi, ammo azot geterosiklik halqaning bir qismi emas. Masalan: efedrin va kolxitsin alkaloidlar). 3. Psevdoalkoloidlar (Ular aminokislotalardan olinmaydigan alkaloidlar va azot heterosiklik tuzilishning bir qismidir. Masalan: akonitin (terpenik alkaloid) va solanidin (steroidal alkaloid). Alkaloidlardan dori sifatida foydalanish mumkin. Masalan: vincristine from Vinca roseus saratonga qarshi, Ephedra distachya (efedrin) u qon bosimini tartibga solish uchun dori sifatida ishlatiladi. Alkaloidlardan giyohvand moddalar sifatida foydalanish mumkin. Markaziy asab tizimiga ta'sir qiluvchi ko'plab psixotrop moddalar alkaloidlardir. Masalan, afyun morfini (Papaver somniferum) dori va og'riq qoldiruvchi vosita deb hisoblanadi. LSD nomi bilan mashhur bo'lgan lizerjik kislota dietilamid alkaloid va psixedel preparatdir. Ushbu giyohvand moddalar qadimgi zamonlardanoq ruhiy hayajon va eyforiya uchun vosita sifatida ishlatilgan, ammo zamonaviy tibbiyotga ko'ra zararli hisoblanadi. Alkaloidlar zararkunandalarga qarshi vositalar va repellants sifatida ishlatilishi mumkin. Masalan, piretrin hasharotlarga qarshi vosita sifatida ishlatiladi, bu chivinlar uchun xavfli, ammo odamlar uchun xavfli emas. Alkaloidlardan ilmiy tadqiqotlarda foydalanish mumkin. Tanaga o'ziga xos ta'sir ko'rsatishi sababli alkaloidlar ilmiy tadqiqotlarda keng qo'llaniladi. Dastlab markaziy asab tizimiga gipozentiv, qon tomirlarga qisqartiruvchi ta’sir etadi. Belladonna (krasavka), bangidevona (durman), sekurinega, efedra, pilokarpus, choy kabilar muxim axamiyatga ega bo‘lgan alkaloidlarni etkazib beruvchi o‘simliklar xisoblanadi. Ilmiy tadqiqotda muhim bo’lgan alkaloidlarga xinin, kodein, nikotin, morfin, skopolamin va reserpin va boshqalar kiradi. Glikozidlar – murakkab azotsiz birikmalar, gidrolizlanganda qandli qism (glikon, ramnoza, galaktoza) va qandsiz qism (aglikon yoki genin)ga ajraladi. Asosan qandsiz qismi dori sifatida muxim xisoblanadi. Sof xolda kristall, suvda va spirtda oson eriydigan, ta’mi nordon moddalardir. Saqlash vaqtida o‘simlikning o‘zida mavjud bo‘lgan fermentlar ta’sirida parchalanadi, shu sababli giyoh xom ashyosini yig‘ish, quritish va saqlashda talablarga rioya qilinish kerak. Glikozidlar yurak glikozidlariga, antraglikozidlarga va saponinlarga bo‘linadi. YUrak glikozidlari–angishonagul (naperstyanka), marvaridgul (landыsh), adonis (goritsvet) kabi o‘simliklardan ajratib olingan. YUqori darajada biologik faol moddalar, yurak muskullari qisqarish kuchini oshiradi, qisqarish sur’atini kamaytiradi, arterial qon bosimini kamaytiradi. YUrak qon tomirlar kasalliklarida xozirda qo‘llaniladigan dori vositalari orasida 70% ni o‘simliklardan ajratib olingan dorilar tashkil etadi. SHu bilan bir vaqtda bu preparatlar ancha zaxarli bo‘lib, vrach ko‘rsatmasiga asosan qo‘llaniladi. Antraglikozidlar- ich surgi, o‘t safro xaydovchi ta’sir etadi. Jumrut (krushina, frangula) po‘stlog‘i, mevasi, rovoch (reven) ildizi, senna, aloe bargida antraglikozidlar mavjudligi aniqlangan. SHuvoq-ermon (polыn), momoqaymoq (oduvanchik) va tillaboshdagi antraglikozidlar achchiq ta’mli bo‘lib, oshqozon ichaklardan shira ajralib chiqishini kuchaytiradi Saponinlar–gidrolizlanganda uglevodli qism va aglikonga ajraladi. Suvda va spirtda oson eriydi, chayqatilsa ko‘pik xosil qiladi. Termopsis, polemonium (sinyuxa), navro‘zgul (pervotsvet), istod ildizi balg‘am ko‘chiruvchi, bo‘yrak choyi- siydik xaydovchi, dalachoy (zveroboy) o‘t safro xaydovchi, organizmni tetiklashtiruchi (toniziruyushiy) ta’sir etadi, qon –tomirlar aterosklerozida ijobiy samara beradi. O‘simlikning nomi. Mingdevona - Hyoscyamus niger L.. ituzumlar Solanaceae oilasiga kiradi. Mingdevona ikki yillik, sertukli, badbo‘y o‘t o‘simlik. O‘simlik birinchi yili faqat ildizoldi to‘pbarg-lar xosil qiladi. Ildizoldi barglari bandli, cho‘ziq tuxumsimon, chuqur patsimon bo‘lakli bo‘ladi. Ikkinchi yili poya o‘sib chiqadi. Poyasi shoxlangan, bo‘yi 50-150 sm ga etadi. Poyadagi barglari ildizoldi barglariga nisbatan yumaloqroq va maydaroq, umumiy ko‘rinishi tuxumsimon, poyaning pastki qismidagilari 57 bo‘lakli, o‘rta qismidagilari 3 bo‘lakli, yuqori qismidagilari esa 1-2 tayirik tishsimon qirrali bo‘lib, poyada bandsiz ketma - ket o‘rnashgan. Barglar bezli tuklar bilan qoplangan, shu sababli ular yumshoq, yopishqoq. Mevasi - ko‘zachasimon, ikki xonali, ko‘p urug‘li, qopqog‘i bilan ochiladigan ko‘sakcha. Urug‘i mayda, yumaloq yoki bo‘yraksimon, yassi, ustki tomonida juda ko‘p mayda chuqurchalari bo‘ladi. O‘simlikning x am ma q ismi z a x a r li. Mingdevona yoz bo‘yi gullaydi. Geografik tarqalishi. Mingdevona yo‘l yoqalarida, bo‘sh yotgan, axoli yashaydigan va o‘tloq erlarda xamda begona o‘t sifatida ekinzorlar orasida o‘sadi. Asosan bu o‘simlik Rossiyaning Evropa qismida, Sibirda, Uzoq SHarkda va Markaziy Osiyoda uchraydi. Mahsulot Ukrainada, Rossiyaning SHimoliy Kavkazda, Kuybishev va Voronej oblastlarida tayyorlanadi. Meditsinada mingdevona bilan bir qatorda dala mingdevonasi Hyoscyamus bohemicus F. W. Schmidt. (Hyoscyaraus agrestis Kit.) o‘simligini ishlatish ruxsat etiladi. Dala mingdevonasi poyasining shoxlanmasligi, poyadagi barglarining kam o‘yilganligi, ildizoldi to‘pbarglari yo‘qligi bilan mingdevonadan farq qiladi. Mahsulot tayyorlash. O‘simlik gullashi davrida ildizoldi barglari xamda poyadagi barglari (bir yoshdagi o‘simlikda) yig‘ib olinadi. Odatda poya o‘rilgandan keyin barglar terib olinadi. Bundan tashqari O‘z.DSt ga ko‘ra xar ikkala mingdevona o‘simligining er ustki qismini mahsulot sifatida yig‘ib olish mumkin. Yig‘ib olingan o‘simlikning er ustki qismi 2 sm uzunlikda qirqib tezda quritiladi (belladonnaga karang). Gul o‘simlik bosh aylantiruvchi xidga ega bo‘ladi, quritilgandan so‘ng bu xid yo‘qolib ketadi. Ximiyaviy tarkibi. O‘simlikning xamma qismida (ildizida 0,150,18%, bargida 0,045-0,1%, poyasida 0,02% atrofida, urug‘ida 0,06-0,1%) alkaloidlar bo‘ladi. DF IX ga ko‘ra barg tarkibida alkaloidlar 0,05%, er ustki qismida 0,06% dan kam bo‘lmasligi kerak. O‘simlikning asosiy alkaloidlari giossiamin, atropin va skopolamin. Mahsulotda alkaloidlardan tashqari amorf xoldagi giossipikrin, giosserin, giossirezin birikmalari xamda urug‘ida 34% gacha yog‘ bor. Ishlatilishi. Mingdevona preparatlari belladonna preparatlari kabi og‘riq qoldirishda va turli spazmatik xolatlarda ishlatiladi. Mingdevona moyini xloroform bilan aralashtirib (suyuq surtma xolatida) revmatizm va nevralgiya kasalliklarida muskullar og‘riganda teriga surtiladi. Dorivor preparatlari. Suyuq va quruq ekstrakt - Extractum Nuoscyami spissum et siccum, mingdevona moyi - Oleum Hyoscyami, ming devona bargi bronxial astma kasalligida chekiladigan poroshok- astmatol Asthmatolum (Pulvis antiasthmaticus) tarkibiga kiradi.Mingdevona moyi quyidagicha tayyorlanadi: mingdevona bargini yoki er ustki qismini 95% spirt va ammiak eritmasi bilan namlab, kungaboqar moyiga solinadi xamda 12 soat davomida qizdiriladi. Natijada yashilqo‘ng‘ir rangli va o‘ziga xos xidga ega bo‘lgan tiniq moy xosil bo‘ladi. O‘simlikning nomi. Bangidevona-Datura stramonium L,, ituzumlar Solanaceae oilasiga kiradi. Bangidevona bir yillik, yoqimsiz xidli, bo‘yi 100, ba’zan 120 sm ga etadigan o‘t o‘simlik. Poyasi tik o‘suvchi, tuksiz, ayrisimon shoxlangan. Bargi oddiy, bandli, to‘q yashil, tuksiz (poyaning yuqori qismidagi yoshlari tukli) bo‘lib, poyada ketma-ket joylashgan. Gullari yirik, poyada yakka-yakka joylashgan. Gulkosachasi naychasimon, besh qirrali, besh tishli, asos qismi xalqa shaklida meva bilan birga qoladi. Mevasi – tuxumsimon, qattiq va yo‘g‘on tikonlar bilan qoplangan, tik o‘suvchi, to‘rtta chanog‘i bilan ochiladigan ko‘sak. Urug‘i qopa, xira, yumaloq bo‘yraksimon, yassi, ustki tomonida mayda chuqurchalari bo‘ladi. O ‘si m l i k z a x a r l i . Bangidevona iyun oyidan kuzgacha gullaydi, mevasi iyuldan boshlab pishadi. Geografik tarqalishi. Bangidevona axoli yashaydigan erlarda, yul yoqalarida, suv bo‘ylarida, polizlarda o‘sadi. Asosan u Rossiya Evropa qismining janubiy va o‘rta rayonlarida, Qrimda, Kavkazda, xamda juda oz miqdorda G‘arbiy Sibirda, Uzoq SHarqda, Boltiq bo‘yi davlatlarida va Markaziy Osiyoda uchraydi. Ukraina va Rossiyaning Krasnodar o‘lkasida o‘stiriladi. Mahsulot asosan, Ukrainada va Rossiyada Voronej oblasti va shimoliy Kavkazda tayyorlanadi. Mahsulot tayyorlash. O‘simlik gullashi bilanoq, sovuq urganga qadar faqat bargi terib olinaveradi yoki ildizi bilan sug‘irib olib, so‘ngra bargi terib olinadi. SHundan so‘ng tezlik bilan shamol kirib turadigan salqin va qypyq erda quritiladi. Ximiyaviy tarkibi. O‘simlikning xamma qismida (bargida 0.230,37%, poyasida 0,06-0,24%, urug‘ida 0,08-0,22%) alkaloidlar bor. DF IX ga ko‘ra barg tarkibida alkaloidlar miqdori 0,25% dan kam bo‘lmasligi kerak. Asosiy alkaloidlari - giossiamin, atropin va skopolamin Bargda alkaloidlardan tashqari 0,04% efir moyi, 0,1% karotin va 1,7% oshlovchi moddalar, urug‘ida esa 17-25% yog‘ bo‘ladi. Ishlatilishi. Bangidevona bargi bronxial astma kasalligida ishlatiladigan (chekiladigan) astmatol poroshogi - Asthmatolum (Pulvis antiasthmaticus) tarkibiga kiradi. TEMIRTIKAN ER USTKI QISMI – HERBA TRIBULI O’simlikning nomi. Yer bag’irlagan temirtikan –Tribulus terrestis L., Oilasi. Tuyatovondoshlar – Zygophyllaceae. Temirtikan poyasining uzunligi 10-100 sm ga etadigan, asos qismidan shoxlangan, tukli, yotib o’suvchi bir yillik o’t o’simlik. Barglari 5-8 juft bargchalardan tashkil topgan, mayday yondosh bargchali juft patli murakkab bo’lib, qisqa bandi bilan poya va shoxlarida qarama – qarshi joylashgan. Gullari mayda, sariq rangli, besh bo’lakli va kalta bandli bo’lib, yakka – yakka holda barg qo’ltig’iga o’rnashgan. Mevasi – pishganda besh (yoki 2-4) ta yulduzsimon joylashgan uchburchak ponasimon, qattiq, 2-4 tikonli yong’oqlga ajraladigan quruq to’p meva. Aprel-may oylarida gullaydi, iyun-iyulda mevasi ko’p pishadi. Kimyoviy tarkibi. Mahsulot tarkibida steroid saponinlar, alkoloidlar (garman va boshqalar), flavonoidlar, vitamin C, bo’yoq, oshlovchi va boshqa moddalar, mevasida 5% yog’ bo’ladi. Steroid saponinlar yig’indisidan dioscin, 2% diosgenin, gitogenin, gracillan va boshqalar sof holda ajratib olingan Tarkibida Tarkibida narkotik moddalar bor bo’lgan o’simliklar va ularning meditsinadagi ahamiyati haqida umumiy tushuncha. Narkotik oʻsimliklar - tarkibida odamning markaziy nerv sistemasiga taʼsir koʻrsatadigan har xil sinfga kiruvchi organik moddalar (alkaloid, efir moyi, organik kislotalar, glikozidlar, saponin va boshqalar) mavjud oʻsimliklar hisoblanadi. Koʻpchilik narkotik oʻsimliklardan olinadigan moddalar tibbiyotda hamda veterinariyada davolash va ogʻriqsizlantirishda ishlatiladi. Taʼsir qiluvchi moddalari, asosan, alkaloidlar. Koʻpchilik narkotik oʻsimliklar zaharli va ulardan olinadigan preparatlarning koʻp qabul qilinishi giyohvandlikka olib keladi. Narkotik oʻsimliklarning koʻpchiligi yuksak oʻsimliklarga kiradi. Koʻp turlari Janubiy Amerika tropiklarida, Shimoliy Amerika va Markaziy Osiyoda uchraydi. Ularning ayrimlari dorivor ekinlar sifatida ekib oʻstiriladi (afyunli koʻknor, hind nashasi, maxorka, tamaki, xin daraxti, koka butasi), ayrimlari zaharli oʻsimliklar boʻlib, yovvoyi holda oʻsadi (bangidevona, afsonak, maral-quloq, shuvoqning baʼzi turlari). Yana qo'shimcha Giyohvandlik vositalari. Giyohvandlik—turli xil giyoh moddalari ya‘ni, narkotiklar ta‘siriga odam organizmining o`rganib qolishi natijasida yuzaga keladigan og`ir kasallikdir. Giyohvandlikning xalqaro atamasi narkomaniya deyilib, bu so`z yunoncha «narke» — karaxtlik, harakatsizlik, «maniya»-aqldan ozish ma‘nosini anglatadi. Chunonchi, narkotik moddani qabul qilgan odam karaxt bo`lib, harakatsizlanib fikrlash, aqliy faoliyat qobiliyatlarini yo`qotadi. Odam organizmining biologik xususiyatlaridan biri shundan iboratki, u ba‘zi moddalarni ketma-ket, bir necha marta qabul qilishi natijasida ularning ta‘siriga o`rganib qoladi. Oqibatda, u mazkur moddani muntazam ravishda qabul qilib turishga intiladi, bu moddani qabul qilmagan paytda o`zini yomon his etadi, ya‘ni odam bu moddaga nisbatan mu‘te bo`lib qoladi. Odam organizmining o`rganib, mu‘te bo`lib qolish xususiyati ayniqsa narkotik moddalarga nisbatan kuchli bo`ladi. Buning oqibatida odamda giyohvandlik (narkomaniya) kasalligi vujudga keladi. Shuningdek, tamaki (sigaret)ga, nosga o`rganib qolish natijasida kashandalik holatlari yuzaga keladi. XX asrning oxirgi choragida avj olgan giyohvandlik XXI-asrning vabosiga aylanib borayotgani birlashgan millatlar tashkilotining 1998 yilning iyun oyidagi sessiyasida e`tirof etildi va bu ijtimoiy illatga qarshi kurashni kuchaytirish bo`yicha qaror qabul qilindi. Shu bois hozirgi kunda jahon mamlakatlari, jumladan O`zbekiston Respublikasi keng jamoatchiligi oldiga qo`yilgan eng dolzarb muammolardan biri giyohvandlikning oldini olishdan iboratdir.Papaver somniferum-pushti gulli ko’knor Oilasi. Ko’knoridoshlar oilasi - Papaveraceae. Bu oilaning eng tipik vakillaridan biri - Ko’knoridir (Papaver). Bu avlodning yer yuzida 110 dan oriq turi keng tarqalgan. Hamdo’stlik mamlakatlarida 50 tur, shu jumladan, O’zbekistonda 5 turi tarqalgan bo’lib, shundan bitta Papaver povoninum turi madaniylashtirilgan. U bir yillik o’t, poyasi sut suyuqligi aralash mum qatlami bilan qoplangan bo’lib, ko’kimtir zangori rangli. U bo’yi 1mga yetadi. Uning gullari yirik, ko’pincha binafsha, pushti, va oqish rangli, ko’sakchasi yirik, bochkasimon va silliq, tarkibida 26 xil alkaloid saqlaydi, urug’lari mayda, ko’p va seryog’ bo’ladi. Ba’zan otaliklarining bir qismi metamarfozlanishi sababli gulbarglari to’rttadan oshiq boladi, doira bo’lib turadi. Onaligi 8-12 meva bargchadan tuzilgan bo’lib, kattakon tugunchasi va chetlari go’yo shulaga o’xshab, parrak-parrak bo’lib turadigan disksimon tumshuqchasi bor. Urug’ining 50% ini yog’ tashkil etadi. Nonvoychilikda ishlatiladi. Ko’sakchasi ko’kligida ko’ndalanggiga tilinganda chiqqan oqimtir sutshira havoda qo’ng’ir tus oladi. O’simlik mevasida 1,5-2,5 % alkaloidlar bo’ladi. Shu modda “opiy” yoki “chakida” deb ataladi. Opiy tarkibidagi alkaloidlar 220 %ni tashkil etadi. Shu tarzda olinib ko’paytirilgan opiylar farmatsevtika sanoatiga jo’natiladi. Undan tibbiyotda muhim ahamiyatga ega bo’lgan morfin, kodein, papaverin singari alkaloidlar olinadi. Ulardan tayyorlangan dorilar og’riq qoldirishda, yo’talga qarshi, me’da-ichak kasalliklari; gipertoniya, bronxial astma va boshqa kasalliklarni davolashda ishlatiladi. Bulardan tashqari organik kislotalar va fermentlar glikozidlar ham uchrab turadi. O’simlikning urug’idan tashqari boshqa organlari ham zaharli hisoblanadi. Ko’knorining mayda-mayda bo’ladigan urug’larida 40% dan ortiq, goho 50% moy bo’ladi. Ko’knori moyi ma’zali va hadeganda ochilmaydigan bo’lganligidan juda yaxshi masalliq hisoblanadi. Ko’knori moyi qizitmasdan presslash yo’li bilan qora rangli badxo’r fraksiya ajratib olinadi. Ko'knori urug'ida yog ', shakar va oqsillar, E, PP vitaminlari, kobalt, mis, sink, fosfor, temir va oltingugurt elementlari, barglarida yog' yog'i, S vitamini, alkaloidlar, glikozidlar, antosiyaninlar, flavonoidlar, organik kislotalar va saqich mavjud. Eng qimmatbaho o'simlik moylariga haşhaş urug'i yog'i kiradi. U kosmetika va bo'yoqlar ishlab chiqarishda qo'llaniladi. Ko'k haşhaş urug'lari ekspektoran sifatida ishlatiladi va ular shuningdek quloqlarda va tish og'rig'ida og'riqni yo'q qiladigan kaynatma tayyorlashadi. Ko'knori urug'idan tayyorlangan preparatlar uyqusizlik, pnevmoniya, jigar kasalliklari, oshqozon katarali va hemoroidlarni davolashda qo'llaniladi. Haşhaş ildizidan tayyorlangan piyoz, migren va siyatik asab yallig'lanishini davolash uchun ishlatiladi. Ovqat hazm qilishni yaxshilash uchun urug'lardan tayyorlangan piyoz tayyorlanadi. Bunday o'simlik haddan tashqari terlash, siydik pufagining yallig'lanishi, dizenteriya va diareya uchun ishlatiladi. Haşhaş asosida quyidagi kuchli dori-darmonlar ishlab chiqariladi: Morfin, Nartsin, Kodein, Papaverin va Narkotin. Ularni sizning shifokoringiz bilan oldindan maslahatlashmasdan ishlatib bo'lmaydi Tarkibida vitaminlar bo‘lgan dorivor o‘simliklar haqida umumiy tushuncha. Vitaminlar – organizm xayot faoliyati uchun o‘ta muxim bo‘lgan biologik faol moddalardir. Vitaminlar (lot. vita - hayot), darmon dori — tirik organizmning hayot faoliyati va normal moddalar almashinuvi uchun zarur boʻlgan organik birikmalar. Ular turli xil kimyoviy tuzilishga ega. Oziq moddalar tarkibida qandaydir moddalar yetishmasligi natijasida odamlar kasal boʻlishi toʻgʻrisidagi maʼlumotlar qadimiy Xitoy kitoblarida, keyinchalik Gippokrat asarlarida qayd etilgan. Vitaminni ilmiy nuqtai nazardan oʻrganish XVIII asrda boshlangan. Ingliz vrachi J. Lind (1757), fransuz fiziologi F. Majandi (1816), rus vrachi N. I. Lunin (1880), golland vrachi Eykman (1897), ingliz olimi F. Xopkins (1906) lar Vitaminni oʻrganishga juda katta hissa qoʻshdilar. Organizmda vitamin sintez qilinmaydi, kishi oʻzi uchun zarur vitaminni turli ovqat moddalari bilan oladi. Ovqatda vitamin yetishmaganda gipovitaminoz, mutlaqo boʻlmaganda avitaminoz paydo boʻladi. Vitaminning asosiy manbai oʻsimliklardir (Vitaminli oʻsimliklar). Vitaminlar hosil boʻlishida mikroorganizmlar ham katta rol oʻynaydi. Vitaminlarning biologik ahamiyati moddalar almashinuviga rostlovchi taʼsir etishdan iborat. Vitamin organizmda sodir boʻladigan kimyoviy reaksiyalarni kuchaytiradi, organizmning oziq moddalarni oʻzlashtirishiga taʼsir koʻrsatadi, hujayralarning normal oʻsishiga va butun organizmning rivojlanishiga yordam beradi, organizmda fermentlar tarkibiga kirib, ularning normal funksiyasi va faolligini taʼminlaydi. Dastlab vitaminlar shartli ravishda lotin alifbosining bosh harflari: A, B, S, D, Ye, R va boshqa belgilar bilan belgilangan. Keyinchalik vitaminning kimyoviy tuzilishiga binoan xalqaro standartlashtirishning yagona nomi qabul qilindi. Vitaminlar suvda eriydigan, yogʻda eriydigan va vitaminsimon birikmalarga ajratiladi. Yogʻda eriydigan vitaminlarga A, D,"1 Ye va K, suvda eriydiganlariga B kompleksi vitaminlari va S, RR kiradi. Odamning vitaminga boʻlgan bir kunlik ehtiyoji organizmning umumiy holatiga, mehnat tarziga, sogʻ yoki kasalligiga bogʻliq. Odam hayoti uchun Vitaminlardan ayniqsa A, B, B2, B6, S, D, RR ning ahamiyati katta. Quyida koʻproq qoʻllaniladigan vitaminlar tavsifi keltirildi. Retinol (A vitamin) tabiatda keng tarqalgan. Oʻsimlik toʻqimalarida A provitamin (organizmda retinolga aylanadigan karotinoid pigmentlar) holida uchraydi. Koʻrish pigmentlari hosil boʻlishida qatnashib, organizmning normal oʻsishini, koʻzning turli darajadagi yorugʻlikka moslashishini taʼminlaydi. Organizmda retinol yetishmasa, teri qurishib oqaradi, qipiqlanadi, muguzlanadi, unda mayda toshmalar paydo boʻladi, terining yiringli kasalliklari avj oladi, soch quruq, xira boʻlib, toʻkila boshlaydi, tirnoq moʻrtlashib qoladi. Yoruqqa qaray olmaslik, shabkoʻryaik, konʼyunktivit, blefaritta asosan A vitamin yetishmasligi sabab boʻladi. A provitamin (karotin) oʻsimliklarda, ayniqsa ularning yashil barglarida, A vitamin hayvon va baliq jigarida, baliq moyida koʻp. Tiamin (B, vitamin) — koʻpgina oziqovqat mahsulotlari tarkibiga kiradi. U asosan donning murtagi va qobigʻi (kepagi)da boʻladi. Tiamin organizmda uglevodlar almashinuvida muhim ahamiyatga ega; ovqat uglevodlarga serob boʻlsa, ularni oʻzlashtirish uchun tiamin koʻproq talab qilinadi. Tiamin boʻlmasa, polinevrit kasalligi roʻy beradi. Organizmda bu vitamin boʻlmasa yoki yetishmasa, nerv sistemasining ogʻir kasalligi — beri-beri paydo boʻladi, shuningdek ichak peristaltikasi susayadi, qabziyat, muskullar boʻshashishi, jismoniy va ruhiy ish qobiliyatining pasayishi kuzatiladi. Riboflavin (B2 vitamin) — oʻsish jarayonida qatnashadi va oʻstiruvchi omillarga kiradi. Oqsil, yogʻ va uglevodlar almashinuvida ishtirok etadi. Markaziy nerv sistemasi holatini rostlaydi, koʻz gavharidagi moddalar almashinuviga taʼsir etadi, yorugʻlikni sezish va rang ajratishga yordam beradi. Riboflavin organizmga oziq-ovqat bilan kiradi, ovqatda riboflavin yetishmasa ogʻiz burchagi, lab yoriladi (Lab bichilishi), soch toʻkiladi, konʼyunktivit va blefarit kuzatiladi. B2 vitamin asosan hayvon mahsulotlari — tuxum, pishloq, sut, goʻsht hamda galla va dukkakli oʻsimliklarda moʻlkoʻl. Piridoksin (B6 vitamin)— koʻpgina oʻsimlik va hayvon mahsulotlari: achitqi, bugʻdoy murtagi, jigar, baliq, mol goʻshti va dukkakli donda boʻladi. U oqsil va yogʻning normal hazm boʻlishini taʼminlab, azot almashinuvida muhim rol oʻynaydi. Organizmda piridoksin yetishmasa bolalar oʻsmay qoladi, meʼda-ichak ishi buziladi, kamqonlik roʻy beradi. Homiladorlarda stomatit, terining yalligʻlanishi, qoʻzgʻaluvchanlik, uyqusizlik kuzatiladi. Kishi organizmi uchun zarur miqdordagi piridoksin ichak bakteriyalari taʼsirida hosil boʻladi. Nikotinamid, nikotin kislota (RR vitamin) hujayralarning nafas olishida, oqsillar almashinuvida qatnashadi, organizmda oʻsimlik oqsillarining hazm boʻlishini tezlashtiradi, meʼdaning sekret va harakat faoliyatini normallashtiradi, meʼda osti bezi ishlab chiqaradigan sekret va shira tarkibini yaxshilab, jigar ishini barqarorlashtiradi. Organizmda nikotin kislota yetishmasa pellagra kasalligi roʻy beradi. Nikotin kislota uy parrandasi, mol goʻshti, jigari, buyragida, achitqi, guruch kepagi, bugʻdoy murtagida koʻp boʻladi. Folat kislota (B, vitamin) baʼzi aminokislotalar almashinuvida va sintezida, shuningdek nuklein kislotalar sintezida qatnashadi, koʻmikning qon yaratish funksiyasini kuchaytiradi, B12 vitaminning yaxshi oʻzlashtirilishiga yordam beradi. Folat kislota oʻsimlik va hayvon mahsulotlarida, ayniqsa, jigar, buyrak va yashil barglarda koʻp. Ichak mikroorganizmlari folat kislotani koʻp miqdorda sintezlaydi. Siankobalamin — yuqori biologik faol modda. Metionin, nuklein kislotalar sintezida va qon yaratilishi jarayonida qatnashadi. Organizmga ovqat bilan kiradi, u organizmda yetishmasa, kamqonlik paydo boʻladi. Siankobalamin mol jigarida ayniqsa koʻp. Tibbiyotda, chorvachilik va parrandachilikda keng qoʻllaniladi.Pantotenat kislota (B5 vitamin) — oʻsimlik va hayvon toʻqimalarida koʻp. Nerv sistemasi hamda buyrak usti va qalqonsimon bezlar faoliyatini normallashtiradi. Askorbin kislota (S vitamin) — moddalar almashinuvida, biriktiruvchi toʻqimalarning oʻzlashtirilishida, bu toʻqimalarning normal holatda tutib turilishi va tiklanishida muhim ahamiyatga ega. Organizmda S vitamin yetishmasa, togʻay va suyak toʻqimalari tuzilishi buziladi, lavsha (singa) kasalligi roʻy beradi. Organizmda askorbin kislota hosil boʻlmaydi va toʻplanmaydi. S vitamin sabzavot va mevalarda boʻladi. Askorbin kislota turli polivitamin preparatlari tarkibiga kiradi. Kalsiferol (D vitamin) moddalarning mineral almashinuviga, suyak hosil boʻlishiga taʼsir koʻrsatadi. U yosh bolalar skeletining jadal oʻsishi va suyaklanishi davrida ayniqsa zarur. Organizmda D vitamin yetishmasa raxit kasalligi paydo boʻladi. Tunes, treska va b. baliqlar moyi kalsiferol manbai hisoblanadi.Bundan tashqari, sut, tvorog, sariyog', jigar va tuxum sarig'ida ko'p bo'ladi. Tishlarni ham asraydi. Tokoferol (Ye vitamin, koʻpayish vitamini) muskul va jinsiy bezlar faoliyatini kuchaytiradi, ichki aʼzolarda yogʻda eriydigan barcha V., ayniqsa retinol toʻplanishiga yordam beradi. Oʻsimliklarning yashil qismi hamda ulardan olinadigan moyda (mas., kungaboqar moyida) moʻl boʻladi. Filloxinon (K vitamin) — qon ivishining asosiy omillaridan biri. Organizmda K vitamin yetishmaganda turli aʼzolar (burun, milk, meʼdaichak va b.) dan qon ketishi kuzatiladi. Filloxinon salat, karam, ismaloq, qichitqi oʻtning yashil qismida boʻladi. Yuqorida aytib oʻtilgan V.dan tashqari, organizm uchun zarur boʻlgan boshqa biologik faol moddalar (vitaminsimon birikmalar) ham bor. Bularga bioflavonoidlar, xolin, inozit, lipoat, orot, pangamat, paraaminbenzoat kislotalari va b. moddalar kiradi. Vitamin preparatlari dorixonalarda mavjud, ammo biologik taʼsiri kuchli boʻlgani uchun vitaminni faqat vrach maslahati bilan qabul qilish lozim. O‘simlikning nomi. Qora smorodina - Ribes nigrum L.; Toshyorarlar Saxifragaceae oilasiga kiradi. Qora smorodina bo‘yi 1 -1,5 (ba’zan 2) m bo‘lgan buta. Poyasining po‘stlog‘i qo‘ng‘ir yoki qizil-jigar rang tusli bo‘ladi. Bargi panjasimon 3-5 bo‘lakli bo‘lib, bandi bilan poyada ketma-ket o‘rnashgan. Gullari shingilga to‘plangan. Mevasi - xushbo‘y xidli, yumaloq shaklli, ko‘p urug‘li xo‘l meva. May - iyun oylarida gullaydi, mevasi iyul - avgustda pishadi.Geografik tarkalishi. Qora smorodina yovvoyi xolda nam o‘rmonlarda, nam o‘tloqlarda, botqoq chetlarida va ariq buylarida o‘sadi. Rossiya Evropa qismida, Sibirda va boshqa rayonlarda ko‘plab o‘stiriladi. Mahsulot tayyorlash. Qora smorodina o‘simligining bargi o‘simlik gullashidan oldin yoki gullaganida, mevasi esa pishganida terib olinadi. yig‘ib olingan barg salqin erda, meva esa pechlarda quritiladi. Xo‘l mevadan vitamin sharbati xam tayyorlanadi. Ximiyaviy tarkibi. Barg tarkibida 0,25% askorbin kislota va efir moyi bo‘ladi. Meva tarkibida 0,4% askorbin kislota, 3 mg% karotin, V1 va R vitaminlari, 2,5-4,5% gacha organik kislotalar (asosan olma va limon kislotalar), 4,5-16,8% gacha qand, 0,43% gacha oshlovchi va 0,5% gacha pektin moddalar, antotsian birikmalari (sianidin va delfinidin) va ularning glikozidlari xamda flavonoidlar (kversetin va izokversetin) bor. Ishlatilishi. Qopa smorodinaning bargi va mevasi preparatlari singa xamda boshqa gipo va avitaminoz kasalliklarini davolash uchun ishlatiladi. Mevasi xalq meditsinasida terlatuvchi va siydik xaydovchi, ich ketishiga qarshi, bargi esa bod kasalligida xamda terlatuvchi dori sifatida qo‘llaniladi. Dorivor preparatlari. Damlama. O‘simlikning bargi va mevasi vitamin choylari- yig‘malari tarkibiga kiradi. O‘simlikning nomi. Buymodaron-Achillea millefolium L., Murakkabgullilar - Compositae oilasiga kiradi.Buymodaron ko‘p yillik, buyi 20-50 (ba’zan 80) sm ga etadigan o‘t o‘simlik. Ildizpoyasi shoxlangan bo‘lib, er ostki novda xosil qiladi. Er ostki novdadan ildizoldi barglar va poyalar o‘sib chiqadi. Poyasi bir nechta, tik o‘suvchi, yuqori qismi shoxlangan bo‘lib, ular qalqonsimon gul to‘plamlari bilan tamomlanadi. Bargi oddiy, ikki marta patsimon ajralgan bo‘lib, poyada bandsiz ketma-ket o‘rnashgan. Gullari savatchaga to‘plangan. Mevasi yassi, tuxumsimon, kul rang pista. Iyun oyidan boshlab yoz oxirlarigacha gullaydi, mevasi avgustda etiladi. Geografik tarqalishi. Bu o‘simlik Rossiyada keng tarqalgan bo‘lib, quruq o‘tloqlarda, qirlarda, yul yoqalarida, o‘rmon chetlarida va boshqa erlarda o‘sadi. Mahsulot tayyorlash. O‘simlik gullaganida (poyasining yuqori qismidan gul va barglari bilan birga) o‘roq bilan o‘rib olinadi. Ba’zan ildizoldi tup barglar aloxida yig‘iladi. Salqin erda quritiladi. Ximiyaviy tarkibi. Mahsulot tarkibida karotin, K va S vitaminlari, 0,05% axillein alkaloidi, 0,8% gacha efir moyi, 0,31% xolin, asparagin, smola, oshlovchi, achchiq va boshqa moddalar bo‘ladi. Ishlatilishi. Mahsulotning dorivor preparatlari oshqozon-ichak (oshqozon yarasi va gastrit) kasalliklarini davolash, ishtaxa ochish va qon to‘xtatuvchi dorisifatida ichdan (ichakdan, bachadondan va gemorroidal qon oqishi) xamda burundan, tishdan va yaralardan oqqan qonni to‘xtatish uchun ishlatiladi. Dorivor preparatlari. Suyuq ekstrakt-Extractum herbae Millifolii, damlama - Infusum herbae Millifolii Tarkibida efir moylar bo‘lgan dorivor o‘simliklar haqida umumiy tushuncha. Efir moyi – deb, o'simliklardan suv bog’i yordamida haydab olinadigan, o’ziga xos hidi va mazaga ega bo’lgan uchuvchan organik moddalar aralashmasiga aytiladi. Xushbo’y xidli o'simliklar va ulardan olinadigan ba’zi mahsulotlar (tarkibida efir moyi bo‘lgan o'simliklardan olingan xushbo’y suvlar, smolalar va efir moylar) qadimdan ma’lum. Odamlar bu mahsulotlarni turli kasalliklarni davolashda, ovqat tayyorlashda keng foydalanib kelganlar. O’rta asrlarda arablar o'simliklardan efir moylarini suv bilan haydab olish va ularni suvdan ajratish usullarini yaxshi bilar edilar. XVIII asrdan boshlab efir moylarining xossalari va tarkibiy qismi o’rganila boshlagan bo’lsada, bu sohadagi ishlar XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida rivojlandi. A.M. Butlerov va A.N. Reformatskiy (Rossiya), Gildemeyster va Gofman (Germaniya), Ye.YE. Vagner va uning shogirdlari (Polsha) va boshqa mashhur olimlar efir moylarini o’rganishga katta hissa qo’shdilar. Yasnotkadoshlar – Lamiaceae, Selderdoshlar – Apiaceae, Astradoshlar – Asteraceae, Sho’radoshlar – Chenopodiaceae, Archadoshlar – Cupressaceae, Mirtadoshlar – Myrtaceae, Rutadoshlar – Rutaceae, Ranodoshlar – Rosaceae va boshqa oila vakillari efir moyiga boy. Efir moylari to’planadigan joylar o’simlik organlarida turli usullar bilanhosil bo’ladi. O’simlik to’qimalari hujayralarining siqilishi natijasida bo’shliq vujudga keladi, so’ngra uning chetlarida efir moyi ishlab chiqaradiga hujayralar paydo bo’lib, ular moy yig’iladigan joyni hosil qiladi. Bu usul sxizogen tipi deyiladi. Ba’zan esa toqimalarda oldin ishlab chiqarilgan bir tomchi efir moyi o’z atrofidagi hujayralarni eritib, boshliq hosil qiladi. Natijada bu boshliq atrofida efir moyi ajratuvchi hujayralar paydo bo’lib, ular moy yig’iladigan joyni vujudga keltiradi. Bu usul lizogen tipi deyiladi. Odatda o’simliklarda bu ikki usulning to’qimalarida umumlashishidan sxizolizogen tipida hosil bo’lgan efir moyi to’planadigan joylarni ko’proq uchratish mumkin. Efir moylar quydagi usullar yordamida ajratib olinadi: 1. o'simliklardan suv yoki suv bog’i yordamida haydab. 2. Matseratsiya usuli. 3. Anfleraj (yutish) usuli. 4. Presslash usuli. 5. Ekstraksiya usuli. Efer moylar odatda o’simliklardan "balzam davrida" yoki vegetatsiya davrida xushbo'y moddalar mavjudligi yuqori va sifatliroq bo'lgan davrda yig'ib olinadi. Hatto etishtirish usullari ham qazib olinadigan efir moyining sifatiga ta'sir qilishi hammaga ma'lum. Efir moylari odatda hammom suvini xushbo'ylash yoki atrof-muhit uchun lazzat beruvchi krem yoki atirlar uchun ishlatiladi. Essentsiya foydali massaj uchun ham ishlatilishi mumkin, mahsulotni o'simlik moyi bilan aralashtirib, eng ko'p ishlatiladigan shirin bodom yog'i; ular terining eng ko'p uchraydigan kasalliklarini oldini olish yoki tinchlantirish uchun shifobaxsh malhamlarni tayyorlash uchun neytral kremlar bilan aralashtiriladi. Aromaterapiya yordamida yog'larni og'iz orqali kuniga bir necha tomchi miqdorida yog'larni qabul qilish kiradi; bunday foydalanish faqat shifokor yoki aromaterapist tomonidan tavsiya etilgan taqdirdagina amalga oshirilishi kerak, chunki mohiyat tarkibidagi moddalar juda konsentratsiyalangan va ba'zi yog'lar zaharli bo'lishi mumkin. Ushbu moddalar odatda juda jirkanch ta'mga ega bo'lganligi sababli ularni asal yoki shakar bilan aralashtirish yoki meva sharbatlari yoki sutda eritib iste'mol qilishadi. BALAND BO‘YLI ANDIZ - DEVYASIL VЫSOKIY - INULA HELENIUM L. O‘simlikning tarkalishi. O‘zbekistonning dasht va tog‘li mintaqalarining quyi va o‘rta qismlarida, hamda sernam joylarda, daryo va ko‘l bo‘ylarida o‘sadi. Tog‘ etaklarida lalmi sharoitda baland bo‘yli andizni ekib o‘stirsa bo‘ladi. Baland bo‘yli andizni urug‘i qiyg‘och pishib yetilgach, ochilib to‘kilishidan oldinroq, guldorpoyalarni qirqish yo‘li bilan yig‘iladi. Guldorpoyalar xirmonga to‘planadi va shamoldan pana joyda 2-3 xafta saqlanadi. Keyin berk xonada guldorpoyalar tuyiladi, Mayin urug‘lar qopga joylanadi. Ildizlarni yig‘ib olish uchun yer ustki qismi qirqiladi va qoramolga yem sifatida beriladi. Elevator tarzidagi lavlagi yig‘ish mashinasi yoki kartoshka kavlaydigan mashina yoxud ag‘darma tishlari olib tashlangan mola yordamida oktyabr-noyabr oylarida qazib olinadi. Qazib olingan ildizlar tuproqdan tozalanib, sabzavot kesgich moslamada maydalanadi va soyada quritiladi. Saqlash muddati 3 yil. Hosildorlik gektar hisobiga 30-35 tsentnerni tashkil etadi. Tibbiyotda qo‘llanilishi va kimyoviy tarkibi. Tibbiyotda asosan ildizi va ildizpoyasi qo‘llaniladi. Andiz preparati balg‘am ko‘chiruvchi va shamollashni davolovchi yukori samarali dori vositasi hisoblanadi. Efir moylari antiseptik va gijja haydovchi xususiyatga ega. Qora andiz ildizi va ildizpoyasi qaynatmasi - 10 g (1-2 osh qoshiq) xom ashyosini sirli idishga solib, ustidan 200 ml qaynagan suv solib, idishning qopqog‘i yopiladi, so‘ng 15 minut suv hammomida isitiladi. Qaynoq holda kuniga 1 qoshiqdan har 2 soatda ichiladi. Ildizpoya va ildizi tarkibida efir moylari 1-3 %, saponin, smola va achchiq moddalar mavjud. SHuningdek ildizida fridelin, dammaradiyenol, fitomelan, hamda ko‘p miqdorda inulin va psevdoinulinlar ham bor.MAYDA GULLI TOG‘RAYHON – DUSHITSA MELKOTSVETNAYA - ORIGANUM TYTTHANTHUM GONTSCH. O‘simlikning tarqalishi. Tog‘rayhon O‘zbekistonning barcha tog‘ zonalarining pastki va o‘rta qismidagi mayda toshli qiyaliklarida o‘sadi. Tog‘rayhonning yer ustki qismi (80 sm uzunlikdagi poyasi) yalpi gullash davrida (iyun oxirlari - iyul boshlarida) o‘rib olinadi. Buning uchun bog‘qaychi, o‘roqdan, katta maydonlarda esa silos yig‘adigan agregat yoki pichan o‘rg‘ichdan foydalaniladi. Bunda keskich qismlar va asboblar soz, o‘tkir bo‘lishi zarur, zero o‘tmas asboblar tog‘rayhon ekinini zararlaydi, o‘simlik xatto ildizi bilan sug‘urilib ketishi mumkin. O‘rib olingan tog‘rayhon shiyponda 7 sm.gacha qalinlikda yoyilib, baravar qurishi uchun vaqti-vaqti bilan ag‘darib turiladi. Yaxshi qurigach, 2-2,5 sm katakli g‘alvirdan o‘tkaziladi, gul va barglari poyasidan ajratiladi. Hosildorlik gektar hisobiga 8-10 tsentnerni tashkil etadi. Xom-ashyo tayyorlanishi va uning sifati. O‘simlik xom-ashyosi yalpi gullashining boshlanishida, iyul oyining boshida yig‘iladi. Bunda faqat novdalarining yuqorigi gullagan qismi kesiladi. O‘rim muddatidan kechikkanda, efir moylari va xom-ashyo sifati pasayadi. Generativ novdalarining 2/3 qismi kesiladi. Terilgan xom-ashyoni ayvon tagida qog‘oz qo‘yib, 5-7 sm qalinlikda yoyiladi va har zamon ag‘darib turiladi. Keyin maxsus quritgichlarda 350S haroratda quritiladi. Yanchilmagan o‘simlikni qoplarga 5-15 kg, yanchilganlarni esa 10-30 kg joylashtiriladi. Quruq, havo yaxshi aylanadigan xonalarda saqlanadi. Saqlanish muddati 2 yil. Xom-ashyo namligi 13% dan oshmasligi kerak, efir moyi absolyut quruq holatiga hisoblanganda, 0,2% dan kam bo‘lmasligi kerak. Mog‘or va chirishlarga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Tayyor xom-ashyo mato qoplarga 25 kg.dan yoki toylarga 50 kg.dan qilib joylanadi. U bir yilgacha saqlanadi. Tibbiyotda qo‘llanilishi va kimyoviy tarkibi. O‘simlik markaziy nerv sistemasini tinchlantiruvchi, ovqat hazm qilish va bronxial bezlar sekretsiyasini kuchaytiradi. Qaynatmasi kuchli siydik haydovchi sifatida ma’lum. Tog‘rayhon shuningdek, ishtahani ochuvchi va turli xil shamollashlarda balg‘am ko‘chiruvchi sifatida ishlatiladi. Tomoq kasalliklarida chayqash va teri yiring kasalliklarida vanna qilinadi. Tarkibidagi efir moylari tish kasalliklarida og‘riqni qoldiruvchi hisoblanadi. O‘simlik tarkibida oshlovchi moddalar, askorbin kislotasi, flavonoidlar va efir moylari bor. Tog‘rayhon asalarilar uchun nektar manbai bo‘lib hisoblanadi. Kiyiko‘t va yalpizdan foydalanish usullari haqida umumiy tushuncha. Gulbandli kiyiko‘t – Ziziphora pedicellata (Lamiaceae). Kiyik o‘ti (Zizifora) tukumi labguldoshlar (Labiatae) oilasiga mansub ko‘p yillik o‘simlik bo‘lib, respublikamizda bu turkumning 7 turi uchraydi. Kiyik o‘ti balandligi 40cm gacha yetadigan o‘simlik bo‘lib, poyasi ko‘p, asosi yog‘ochlangan, biroz egilgan, ingichka, sernovdali, mayin tukchalar bilan qoplangan. Bargi nashtarsimon, ponasimon, o‘tkir uchli, tukli yoki momiq tukchalidir. Poya hamda novdachalari uchidagi gullari bandli, mayin tukchali bo‘lib, to‘pgul shaklida joylashgan. Kiyik o‘ti tog‘li rayonlarning asosan shimoliy va janubiy yon bag‘rlaridagi shag‘alli va toshli, soz va qo‘ng‘irsimon tuproqli joylarda, dengiz sathidan 2400m balandlikkacha bo‘lgan joylarda tarqalgan. Tarqalish joyi; Kiyik o‘ti asosan Ugom, Chotqol, Pskom, Qurama va Qorjontog‘da, Zarafshon, Aloy, Turkiston, Nurota va Hisor tog‘ tizmalarida keng tarqalgan. Respublikamizning Toshkent, Namangan, Jizzax, Samarqand, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarining tog‘li tumanlarida o‘sadi. Jizzax viloyatining Zomin, Baxmal va Forish tumanlarida keng tarqalgan. Mazkur o‘simlikning “Kiyik o‘ti” deb atalishining asosiy sabablaridan biri, bu kiyiklarning, burama shoxli yovvoyi tog‘ echkilari “marxo‘r”ning va yovvoyi tog‘ qo‘ylari “alqor”ning sevimli ozuqasi ekanligidan bo‘lsa kerak. Kiyik o‘tining tarqalgan joylarda albatta kiyiklarni, burama shoxli yovvoyi tog‘ echkisi “marxo‘r”ni va Seversov nomi bilan ataluvchi yovvoyi tog‘ qo‘ylari “alqor”ni uchratish mumkin. Kiyik o‘ti — xalq tabobatida Ibn Sino zizifora bilan yiringli yaralar (chipqon, karbunkul) va boshqalarni davo qilgan. Bundan tashqari, o‘simlikning yer ustki qismidan tayyorlangan choylar tabobatda ayrim yurak tomir va buyrak kasalliklarida ishlatiladi.Mahalliy aholi kiyik o‘tini ziravor sifatida turli taomlarga qo‘shishadi, chunki ularning tarkibida efir moylari, vitaminlar va odam organizmi uchun zarur bo‘lgan turli makro va mikro elementlar mavjud. Xalq tabobatida kiyik o‘tlaridan buyrak, yurak, jigar va oshqozon ichak hastaliklarini davolashda ishlatib kelinadi. Ilmiy tabobatda ularning damlamasi yurakning ish faoliyatini yaxshilashda, arterial qon bosimlarini pasaytirishda, hamda peshob haydovchi dori vositasi sifatida keng qo‘llaniladi. O‘simlikning yer ustki qismlari–poyasi, bargi va to‘pgullari tarkibida 2.5 foizgacha efir moylari, C, E, A vitaminlari, biologik faol moddalar, mentol, saponinlar kabi moddalar mavjud. Hozirgi vaqtda bu yig‘ma tibbiyot amaliyotida jigar hastaliklarini davolashda, ayniqsa sariq kasalligi – gepatitni samarali davolashda ishlatilmoqda. Kiyik o‘t nafaqat tabobatda balki, oziq-ovqat sanoatida ham keng qo‘llanilmoqda. Ana shu moddalar tufayli kiyik o‘ti yurak faoliyatini yaxshilaydi, qon bosimini pasaytiradi, asab tizimiga ijobiy ta’sir etib, tinchlantiradi. Qorin dam bo‘lishi, me’da aynishi, tish og‘rig‘i va charchoq, quvvatsizlikka shifo. O‘simlik tarkibidagi timol moddasi gijjalarga va mikroblarga qiron keltiradi. Shuningdek, kiyik o‘ti rak (saraton) hujayralarini ham yo‘qotish xususiyatiga ega. Yaralarning tez bitishiga yordam beradi. Shuningdek, “Safro haydovchi Xojimarov yig‘masi”ning asosiy tarkiblariga ham kiyik o‘ti kiritilgan. Uning asosida, professor Q.Xojimatov tomonidan chanqoqbosti shifobaxsh alkogolsiz “Toshkent” ichimligi yaratilgan. Bundan tashqari kiyik o‘t turli “fitochoy”lar tarkibiga kiritilgan va muvaffaqiyatli rivishda ishlatilib kelinmoqda. Alohida ta’kidlash joizki, ayni paytda kiyik o‘tidan sifati oshirilgan (boyitilgan) choylar tayyorlashda foydalanmoqda. Bunda asosan olimlarimiz xalqimizning ko‘p yillik tajribalariga tayanib, turli “fitochoy”lar va “boyitilgan choylar” tayyorlashga va yaratishga muvofaqqiyatli erishmoqdalar. Menthae piperitae – Qalampir yalpiz (Lamiaceae) O‘simlik nomi Qalampir yalpiz Mentha piperita L labgulllilar oilasiga kiradi. Ko‘p yillik, bo‘yi 30-100 sm ga etadigan o‘t o‘simlik. Poyasi bir nechta, tik o‘suvchi, to‘rt qirrali, tuksiz yoki siyrak tukli. Bargi oddiy, cho‘ziq tuxumsimon, yoki lansetsimon o‘tkir uchli, qirrasi o‘tkir arrasimon. Barglari poyada qisqa bandlari bilan qarama–qarshi joylashadi. Gullari mayda, qizil-binafsha rangda, poya va shoxlar uchida g‘uj joylashgan. Boshoqchasimon gul to‘plami tashkil qiladi. Mevasi–kosacha barg bilan birlashgan 4 ta yong‘oqcha. Iyun oyi oxiridan boshlab sentyabrgacha gullaydi.Geografik tarqalishi Qalampir yalpiz yovvoyi xolda uchramaydi. Asosan Ukraina, Krasnodar o‘lkasida. Belorusiya va Moldovada o‘stiriladi. O‘zbekistonda qalampir yalpiz “SHifobaxsh” ilmiy ishlab-chiqarish xo‘jaligida va maxalliy aholi tomonidan tomorqalarda etishtiriladi. Qalampir yalpizning ikki tur xili bo‘ladi: qora qalampir yalpiz va oq qalampir yalpiz. Oq qalampir yalpizning poya va tomirlari oq yashil, qora qalampir yalpizning poya va tomirlari esa, qizil– binafsha rangda bo‘ladi. Tibbiyotda qo‘llanilishi va kimyoviy tarkibi. Qalampir yalpiz barglari tarkibidagi efir moylarining miqdori janubiy rayonlarda 3%, shimoliy rayonlarda 2-2,5% ni; efir moyidagi mentolning miqdori esa 50-55% tashkil etadi. O‘simlikning efir moyi mentol, menton, metilatsetat, mentafuran, seneol va boshqa biogen moddalar saqlaydi. Efir moylari parfyumeriya, oziq-ovqat sanoatida, alkogolli maxsulotlar ishlab chiqarishda foydalaniladi. O‘simlikning barglari efir moylaridan tashqari karotinga, organik kislotalarga va boshqa birikmalarga boydir. O‘simlik barglaridan qontomirlarni kengaytiruvchi va tetiklashtiruvchi xushbo‘y choylar, damlamalar tayyorlanadi. SHuningdek efir moyidan tayyorlangan yalpiz suvi va nastoykasi ko‘ngil aynishga va qusishga qarshi xamda ovqat xazm qilish jarayonini yaxshilashda ishlatiladi. YAlpiz suv og‘iz chayqash uchun eliksirlarga qo‘shiladi va miksturalar ta’mini yaxshilash uchun xam ishlatiladi. O‘simlikning asosiy ta’sir etuvchi moddasi mentol quloq, burun, nafas olish yo‘llari kasalliklarida xamda tish og‘rig‘ini qoldirish uchun foydalaniladi. Efir moyi va mentol oziq – ovqat (karamel qand tayyorlanadi) va parfyumeriya sanoatida keng qo‘llaniladi. Bundan tashari nevralgiya, mialgiya, artralgiya kasalliklarida og‘riq qoldiruvchi sifatida, yana boshqa dorilar bilan qontomirlarni kengaytiruvchi, tinchlantiruvchi vosita sifatida qo‘llaniladi. Mentol validol, valokardin preparatlari tarkibiga kiradi. Dorivor preparatlari Mentol preparati yurak o‘tkir xurujlarida ishlatiladigan validol tarkibiga kiradi. Bargidan damlama, efir moyidan yalpiz suvi tayyorlanadi. Bargidan tinchlantiruvchi, o‘t xaydovchi, oshqozon kasalliklarida ishtiladigan yig‘ma choylar, qorin og‘rig‘ini qoldiruvchi tabletka va tomchilar tayyorlanadi. Mentoldan bosh og‘rig‘ini qoldiradigan migren qalamchasi xam tayyorlanadi. Sassiq kovrak va aloedan foydalanish usullari haqida umumiy tushuncha. Sassiq kovrak – Ferula foetida (Apiaceae). Sassiq kovrak – Apiaceae oilasiga kiruvchi ko‘p yillik monokarpik o‘simlik. Ildizi qalin. Poyasining balandligi 2 m, 6-10-yillarda paydo bo‘ladi. U yuqori qismida zich sharsimon to‘pgul – soxta halqani hosil qiladi. Barglari yumshoq, ostki qismi tukli, uch bo‘lakli-kesilgan, yirik segmentlardan iborat ikki karra patsimon bo‘lingan. Ildizbo‘g‘zi barglari yirik, poya barglari ancha kichik, yuqori qismidagi barglari qingacha qisqargan. Soyabonlari ko‘p sonli, yirik, diametri 20 sm gacha, o‘ramabargsiz. Tojibarglari och sariq rangda. Mevalari yassi, ellipssimon yoki yumaloq-ovalsimon shaklida, uzunligi 20 mm va eni 15 mm. Kovrakni boshqa turlaridan (Ferula moschata (H. Reinsch) Koso Pol.) xushbo‘y modda sifatida ishlatish uchun sumbul ildizidan 1,4% efir moyi olinadi. Dastlab bu o‘simlikda yirik barg bandli to‘pbargi paydo bo‘ladi, 610 yilga kelib o‘rtasidan balandligi 3m gacha va yo‘g‘onligi 10 sm gacha etgan, bo‘lingan barglari va murakkab soya bonli poyasi o‘sib chiqadi. Tarqalish joyi; Sassiq kovrak Jizzax, Navoiy, Qashqadaryo, Buxoro viloyatlari va Qoraqalpog‘iston Republikasida keng tarqalgan. Ishlatilishi; Kovrak shirasi (sutli sharbat) asosan jazavada (vasvasa), shuningdek, ichakdan havo haydovchi va balg‘am ko‘chiruvchi vosita sifatida ishlatiladi. Og‘riq qoldiruvchi, tinchlantiruvchi, ich suruvchi xususiyatlarga ega. Sassiq kovrak shirasi tarkibida boshlang‘ich ta’sir etuvchi modda – efir moylari bor. Uning davolovchi xususiyatlari ko‘p, ba’zi insonlar uning katta dozasini ham zararsiz hisoblashsa, ayrimlar zaharli sanashadi. Farmakopiyada assafetida jazavaga qarshi faol vosita sanaladi. Veterinariya tibbiyotida u ichak va teri parazitlariga qarshi ishlatiladi. tarkibida 60% ferula kislotasi, azaresitannol, kumarinlar, efir moyi, vanilin va boshqa bir qator moddalar mavjud.Sassiq kovrak shilimshiq chiqaradigan, balg‘am tashlatadigan ta’sirga ega, ko‘krak qafasini tozalab, ovozni tiniqlashtiradi (agar uni suvda eritib ichsa, xirillagan ovoz ochiladi; bundan tashqari u surunkali yo‘tal va xronik ovoz xirillashiga qarshi yordam beradi). Zaharga qarshi dori. Kovrakni zahar ta’siriga qarshi himoya sifatida ichish mumkin. SHuningdek, zaharlangan o‘q uchi etkazgan ochiq jarohatlarga ham uni surtib zahar ta’sirini yo‘q qilish mumkin. CHayon chaqqanda esa uni iliq o‘simlik moyiga aralashtirib, chaqqan joyga surtish kerak. Kovrak ko‘rish qobiliyatini yaxshilaydi, katarakta, ko‘z kasalliklari va shishlarini davolaydi. Agar tez-tez yoshlanadigan ko‘zlarga uni asal bilan aralashtirib surma kabi sursa, u ko‘z yoshlarining tez-tez kelishi oldini oladi. Agar uni emirilgan tishga qo‘ysa, u og‘riqni sekinlashtiradi. U quloq og‘riqlarini (quloqning shang‘illashi) va surunkali qulog‘i og‘irlik (karlik)ni davolaydi. Bu uchun uni moyda qaynatib quloqqa tomizish lozim. Kovrak artrit va bo‘g‘im og‘riqlarini davolashda yordam beradi. U asab kasalliklarini davolashda samarali vosita hisoblanadi. Masalan, yuz falaji bor bemorlarga uni yuz terisiga surtib singdirmoq kerak, oddiy falajlik va bel og‘riqlarida, asablar zaiflashganda ham yordam beradi. Agar uni suyuq dori sifatida ichsa, yoki malham dori sifatida surtsa, u ishias, son va boldirlardagi og‘riqlarni bartaraf etadi. Sassiq kovrak qonni tozalaydi va bezgakni yo‘q qiladi. Ichga qabul qilganda kovrak bodlarni chiqaradi, qorin bo‘shlig‘ida turib qolgan qonni tozalaydi va sanchiqlarni yo‘q qiladi. Surunkali diareyadan aziyat chekayotgan bemorlar uni 2 gramm miqdorida tanovul qilib, dardlaridan qutulishlari mumkin. U ichaklardagi yaralarni davolashda yordam beradi, ichdagi qurtlarni chiqaradi. Bundan tashqari, u jigar va oshqozon uchun ham foydalidir. U ichki shishlarni va zararli suyuqliklarni so‘rilishiga yordam beradi. Istisqo, sariq kasali va taloq shamollashini davolaydi va organizmda ushlanib qolgan zararli bug‘larni (bod va suyuqlik zarrachalari) chiqartiradi. Hozirgi kunda tibbiyot saraton va boshqa kasalliklarni davolashda kovrakdan foydalanib kelmoqda va bu yaxshi natijalarni bermoqda. Kosmetologiya sohasida undan temiratki, sepkil, so‘gal va chandiqlarni yo‘q qilishda foydalaniladi. Alopetsiya (soch to‘kilishi)da esa u iste’mol sirkasiga aralashtirib qo‘llaniladi. Aloe africana – Africa aloesi (Asphodelaceae)O‘simlik nomi: Africa aloesi Asli vatani Afrika bo‘lgan bu o‘simlik yurtimizga bir necha asrlar oldin kirib kelgan. Aloe (Aloe) – Asphodelaceae oilasiga mansub doim yashil, kup yillik oʻtlar (ba’zan daraxtlar) turkumi. Tropik va subtropik mintaqalarda oʻsadi. Qariyb 180 turi ma’lum. Hozir diyorimizda aloening turfa turlari mavjud. U manzarali va shifobaxsh o‘simlik sifatida xonadonlarda o‘stiriladi. Geografik tarqalishi Africa aloesi yovvoyi xolda Africada uchraydi. Evropa va Osiyo qit’alariga intraduksiya qilingan. Xalq tabobatida aloe bargidan va uning shirasidan turli kasalliklarni: oshqozon va o‘n ikki barmoq ichak yaralarni, o‘pka silini va boshqalarni davolashda foydalaniladi. Tarkibida bakteriyalarning ko‘payishining oldini oluvchi modda bor. Shuning uchun ham uning bargidan ari chaqqanda, terini pichoq yoki boshqa narsa bilan kesib olganda yiringlab ketmasligi uchun aloe bargini o‘rtasidan uzunasiga yorib, dardmand joyga qo‘yib bog‘lanadi. Arining zahrini ham ketkazadi. Tibbiyotda qo‘llash uchun aloening yangi yig‘ilgan bargidan shira olinadi va spirt bilan konservalanadi. Shira bakterisid xususiyatiga ega bo‘lib, kuygan joyni, yuqumli va boshqa yaralarni hamda me’da va ichakning ba’zi kasalliklari (kolit, gastrit va h.k.) davolashda ishlatiladi. Aloening suvli ekstrakti immunostimullovchi xususiyatga ega bo‘lib, organizmni turli kasalliklardan himoya qiladi. Shuningdek, biogen stimulyatorlarga boy aloe barglaridan kanakunjut yog‘i hamda ekvalipt efir moyi qo‘shib, aloe emulsiyasi tayyorlanadi. Ushbu preparatlar organizmning kasalliklarga qarshi kurashish qobiliyatini oshiradi. Shuning uchun aloe bargidan tayyorlangan stimulyatorli suyuq ekstrakt ko‘z kasalliklari (konyunktivit, ko‘z shishasimon tanachasining xiralashishi va h.k.)ni surunkali artrit, oshqozon va o‘n ikki barmoqli ichak yarasini ham davolashda keng qo‘llaniladi. Aloe emulsiyasi teri kasalliklarini (quruq va ho‘l epidermit) hamda nur bilan davolash natijasida 2-, 3- darajali kuygan joylarni tuzatishda ishlatiladi.Ginekologik xastaliklarda ham odatda aloe bargi shirasidan bachadon eroziyasi kasalligiga qarshi davolanadi. U nafaqat dorivor o‘simlik balki ishtaha ochuvchi hamdir. O’zbekiston “Qizil kitobi” ga kiritilgan dorivor o’simliklar haqida umumiy tushuncha. Yer kurrasida hozirgi vaqtda 670 ming (shundan 500 mingi gulli o'simliklar) o'simliklar turlari mavjud bo'lib, ularning 93 foizi uchun quruqlik va 7 foizi uchun suv yashash muhiti hisoblanadi. Turlarning hosil bo'lishi va ularning yo'qolib ketishi sababi evolyutsion taraqqiyot jarayoni bo'lib, yerda geologik sharoitlarning o'zgarishiga ham bog'liqdir. Ammo odamning kelib chiqishi natijasida bu tabiiy jarayon buzila boshladi, hayvon va o'simliklarning antropogen (inson faoliyati) ta'sirlari natijasida yo'qolib borish jarayoni tezlasha boshladi. Odam tomonidan yangi yerlarni, orollarni o'zlashtirilishi natijasida butun sayyora masshtabida fauna va floraning xilma-xilligi tobora kamayib borish jarayoni kuzatilmoqda. Keyingi yillarda har yili 1 tadan o'simlik turlari yo'qolib ketmoqda. Hozirgi vaqtda juda ko'p o'simliklar turlari butunlay yo'qolib ketish xavfi ostida turibdi. O'simlik va hayvon turlarining tobora yo'qolib borish xavfi mamIakatlar va butun dunyo miqyosida zarur chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish ehtiyojini tug'dirmoqda. 1948-yilda tabiatni va tabiiy resurslarni muhofaza qilish Xalqaro Ittifoqi tuzildi. Bu tashkilot flora va faunani muhofaza qilishga qaratilgan hamma ishlarni birlashtiradi. Mazkur xalqaro uyushma 1973 yilda «qora ro'yxat»ni chop etdi, unda batamom yo'qolib ketgan hayvonot turlari ro'yxati keltirilgan. «Qizil kitob» xavf-xatar belgisi. Bu kitobga kam va yo'qolib ketayotgan o'simlik va hayvonlarning turlari to'g'risida ma'lumotlar berilgan O'zbekiston Respublikasi hududida hozirgi kunda 4500 ga yaqin gulli o'simlik turlari mavjud. Ular orasida jiddiy muhofazaga muhtoj ko'pgina kamyob, endem va relikt turlar mavjud. Bunday turlarning soni 350 ga yaqin bo'lib, ular O'zbekiston florasining 10-12 % tashkil qiladi. O'zbekiston florasining yo'qolib ketish xavfi ostida turgan 163 tur o'simlik «Qizil kitob»ning 1984-yilgi nashriga kiritilgan, yangi «Qizil kitob»da esa (1998) kiritilgan o'simlik turlarining soni 301 ta, «Qizil kitob» ning 2006- yilgi nashrida 305 ta, «Qizil kitob» ning 2009-yil nashrida yo'qolib ketish xavfi ostida turgan turlar soni 324 ta tashkil etdi, «Qizil kitob» ning 2009-yil nashrida 314 o'simliklar ro'yhati keltirilgan. O'zbekiston Respublikasi «Qizil kitob»ida o'simliklarning har bir turi, oilasi, avlodi, turkumi tartibida alfavit bo'yicha ro'yxatga olingan va har bir o'simliklarning ko'rgazmali tarzda suratlari keltirilgan. Bu o'z navbatida noyob va yo'golib borayotgan o'simliklar turlari to'g'risida keng omma tomonidan anig tasavvurga ega bo'lishlariga yordam beradi. «Qizil kitob» muhofaza choralarini kuchaytirish, go'rigxona va buyurtma hududlarini kengaytirish, yowoyi o'simliklar bilan savdo-sotiqni tartibga solishda litsenziyalar tizimini joriy qilish kabi bir talay muhim tadbirlarni kun tartibiga qo'yadi. Qisqa qilib aytganda, bu kitob barcha o'simlik va hayvonotni muhofaza qilish borasida gonun asoslariga tayangan muhim hujjat hisoblanadi. Kitobga kiritilgan o'simlik turlari 4 kategoriyaga bo'lingan: «0» maqomi borilgan o'simlik turlari yo'golgan yoki yo'qolish arafasida turgan o'simliklardir. «1» magomidagi o'simliklar turlari esa yo'qolib borayotgan turlardir. Bunga yo'qolib ketish xavfi ostida turgan, saqlab qolish uchun maxsus muhofaza qilishni talab etadigan o'simlik turlari kiritilgan. «2» maqomidagi turlar esa noyob turlardir. Bu guruhga ma'lum kichik maydonlarda o'ziga xos sharoitlarda saqlanib qolgan, tez yo'qolib ketishi mumkin bo'lgan va ularning saqlanishini ta'minlash uchun jiddiy nazoratni talab etuvchi turlar kiradi. «3» maqomidagi o'simlik turlari kamayib borayotgan o'simliklardir. Bu guruhga kiritilgan o'simlik turlari ma'lum vaqt ichida soni va tarqalish maydonlari tabiiy sabablarga yoki antropogen omillari ta'siri ostida qisqarib ketayotgan turlar kiradi. Quyida O'zbekiston Respublikasi «Qizil kitob»iga kiritilgan dorivor o’simliklardan bozulbang, kovrak, shirach, yetmak, piyoz va lola kabi turkumlarning bir qancha turlari keltirilgan. Quyida biz bozulbang turkumiga mansub sarxush bozulbang bilan tanishamiz. Lagochilus inebrians – sarxush bozulbang (Lamiaceae). Sarxush bozulbang - Lamiaceae oilasiga mansub yarim buta, balandligi 2460 sm, o‘q ildizli, sharsimon shakl beruvchi ko‘p sonli tik turuvchi, oddiy yoki shoxlangan tikanli poyalardan iborat. Barglari qarama-qarshi, keng tuxumsimon, uchga, beshga bo‘lingan, ko‘p sonli tukchalari va bezli tukchalari bor. Gullari 46 ta dan qo‘ltig‘dan chiqqan yarim xalqada, uzun boshoqsimon to‘pgulda to‘plangan. Kosachabarglari qo‘ng‘iroqsimon, voronkosimon kengaygan, 5 ta egilgan tikanli tishlarga ega, gultojibarglari pushti, ikki labli, yuqori labda uzun tik turuvchi tukchalari bor. Mevasi senobiy (bo‘linadigan meva), uzunligi 3-4 mm bo‘lgan, silliq sarg‘ish-kulrang 4 ta yong‘oqchadan iborat. May-iyulda gullaydi, urug‘lar avgust-sentyabrda pishadi.Tarqalishi: Bozulbang O‘zbekistonning Jizzax, Samarqand va Navoiy viloyatlarining tog‘ oldi adirlarining shag‘alli qiyaliklarida o‘sadi. Uning maydoni juda cheklangan. XX asrning 80yillarida uning haddan tashqari xom ashyosi yig‘ilganligi tufayli tabiiy senopopulyasiyalari deyarli yo‘q qilingan. Tur O‘zbekiston Respublikasining Qizil kitobiga kiritilgan (2019). Tibbiyotda o‘simlikning barglari va gullaridan foydalaniladi. Xom ashyoning asosiy qismi kosachabarglardan iborat. Barglari maydalangan, kulrang-yashil rangga ega, ikkala tomoni ham tuklangan, hidi kuchsiz, xom ashyoni ishqalashda kuchayadi, ta’mi achchiq. Namlik miqdori 13% dan, umumiy kul miqdori 11% dan, o‘simlikning boshqa organlari 3% dan, teshiklari diometri 1 mm bo‘lgan elakdan o‘tgan ezilgan qismlar 2% dan, organik aralashmalar 1% dan, mineral aralashmalar 1% dan oshmasligi kerak. Xom ashyo tarkibida lagoxilin miqdori kamida 0,5% bo‘lishi kerak. Kimyoviy tarkibi: O‘simlikning gullari va barglarida to‘rt atomli spirt bo‘lgan lagoxilin mavjud. Barglarda, shuningdek, efir moyi (0,03%), taninlar (1114%), shakar, organik kislotalar, askorbin kislotasi, karotin, K vitamini, mikroelementlari, kalsiy tuzlari, ildizlarda – taninlar va shakar mavjud. Saqlash. Quruq xonada tokchalarda saqlanadi. Ishlatilishi: Bozulbang kelib chiqishi turli xil (klimaks oldi, yuvenil, bachadon fibromatozi, jarohat, bavosil, o‘pka, burun va boshqalar sababli) qon ketishida, shuningdek, operatsiyadan oldidan qon ketishining oldini olish, tish oldirish, ko‘p miqdorda og‘ir hayz ko‘rishdan oldin, gemofiliya, Vergolf kasalligi, SHenleyn-Genox kasalliklari va boshqa gemorragik diatezida yordamchi vosita sifatida ishlatiladi. Gemofiliya bilan og‘rigan bemorlarda bozulbang preparatlari ta’sirida qon ketishi kamayishi, bo‘g‘imlarda va teri osti to‘qimalarida gematomalar tezroq so‘rilishi, qonda antigemofil gamma globulinlari miqdori oshishi kuzatilgan. Gemofiliyada bozulbang preparatlari ichga qabul qilinadi va tashqariga ham qo‘llaniladi. Bozulbang damlamasi bilan doka namlanadi va ular qon ketadigan to‘qimalarga qo‘yiladi. Glaukomada bozulbang damlamasi ichish uchun buyuriladi. SHuningdek, u revmatizm bilan og‘rigan bemorlarni kapillyar o‘tkazuvchanligini kamaytirish va salitsilatlarning gipokoa-gulyasion ta’sirini kamaytirish uchun hamda hissiyotni pasaytiruvchi vosita sifatida kompleks davolashda ishlatiladi. Bozulbang preparatlari yuqori harorat va kuchli quyosh nurlanishi sharoitlarida insonning ish qobiliyatini va chidamliligini oshiradi. Markaziy asab tizimining funksional kasalliklari bo‘lgan bemorlarda bozulbang preparatlarini qo‘llashda ijobiynatijalarga erishilgan. Klinik sog‘ayishning asosi preparatning tinchlantiruvchi ta’siri hisoblanadi, natijada uyqu yaxshilanadi, ta’sirchan qo‘zg‘aluvchanlik, yig‘loqilik va boshqa alomatlar yo‘qoladi. Bolalardagi ekssudativ diatezda bozulbang damlamasi ichga qabul qilinadi, shuningdek, 0,1-0,5% damlamali vannalar boshqa dorivor preparatlar bilan birgalikda ishlatiladi. Ekzema va qizil yassi lishay bilan og‘rigan bemorlarda bozulbang bilan davolashning ijobiy natijalari ham qayd etilgan. Damlama (1:20) 1 osh qoshiqdan kuniga 3 marta buyuriladi. Davolash kursining davomiyligi 1,5-2 oyni tashkil qiladi. Bozulbang damlamasi o‘simlik barglaridan 1:10 yoki 1:20 nisbatda tayyorlanadi. Barglar 5 mm dan ko‘p bo‘lmagan zarracha kattaligida eziladi, ustiga xona haroratidagi suv quyiladi, qaynayotgan suv hammomiga qo‘yiladi, 15 daqiqa davomida tez-tez aralashtirib isitiladi, xona haroratida 45 minut sovutiladi. Tinchlantiruvchi vosita sifatida damlama kattalarga kuniga 3-6 marta 1 osh qoshiqdan buyuriladi. Damlama dozasi kasallikka qarab o‘zgaradi. Surunkali qon ketish va ginekologik operatsiyalardan so‘ng qon yo‘qotilishining oldini olish uchun kuniga 3-5 marta 2 osh qoshiq damlamadan ichiladi. Gemorragik diatez uchun damlamadan kuniga 3-5 marta 1/2 stakandan ichish tavsiya etiladi. Mahalliy foydalanish uchun aseptika qoidalariga rioya qilgan holda 1:10 nisbatda damlama tayyorlanadi. Bozulbang nastoykasi – o‘tkir ta’mga ega tiniq aromatik suyuqlik. Bozulbang barglaridan 70% li spirtda tayyorlanadi. 1 choy qoshiqdan kuniga 3 marta 1/4 stakan suv bilan qo‘shib ichiladi. Xavfli qon ketishni to‘xtatish uchun – har 2 soatda 1/4 stakan suvga 1-2 choy qoshiq nastoyka solib ichiladi. Qon ketishining kamayganda nastoykaning kunlik dozasi kamaytiriladi. Gemorragik diatezda kuniga 5 marta 3 choy qoshiqdan qabul qilish uchun buyuriladi. 50 ml shisha flakon idishlarda chiqariladi. Ferula tadshikorum – Tojik kovragi (Apiaceae) Tojik kovragi Ziradoshlar oilasiga mansub, ko‘p yillik monokarp o‘simlik bo‘lib, bo‘yi 1,5-1,8 m, kuchli sarimsoq hidga ega. Ildizi yo‘g‘on, vertikal ildizpoyali. Oddiy kaudeksli. Umumiy tarqalishi: O‘rta Osiyo (janubiy-g‘arbiy Pomir-Oloy), Janubiy Tojikiston va janubiy O‘zbekistonning endemi. «O‘zbekiston florasi» ning 6 tomlik monografiyasida mazkur tur keltirilmagan, lekin o‘simlik O‘zbekistonning Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari hududlarida uchraydi. Mazkur tur 2017 yil dala tadqiqotlari davomida yig‘ilgan gerbariy materiallari namunalari mualliflar tomonidan aniqlanib, keyinchalik M. Pimenov tomonidan tasdiqlangan. Tojik kovragi yoqimsiz hidga ega qatron saqlaydi. Barglari quritilgan holda chorva mollari uchun em-xashak sifatida foydalaniladi. Vegetatsiya davrida barglarida (xom ashyoning quruq vazniga nisbatan % hisobida): protein 22,75, oqsil 18,25, eruvchan shakarlar 1,1, gemitsellyuloza 3,15, kletchatka 12,81, yog‘lar 3,3, barg bandlarida –gemitsellyuloza 5,99, sellyuloza 21,7, protein 7,02, oqsil 5,31, yog‘lar 1,88, kul 10,41 mavjud. Mevasidan terpenoid kumarinlaridan tajikorin va tajiferin ajratib olinadi, ularda yoqimsiz hidga ega 0,6% efir moyi mavjud. Bahorda aholi tomonidan yosh poyalari istemol qilinadi. Qatron asosan ildizidan tibbiy maqsadda yig‘ib olinadi. Hozirgi vaqtda qatronni yig‘ish bo‘yicha texnologik ko‘rsatmalar ishlab chiqilmoqda. Agar texnologik ko‘rsatmalarga rioya etilsa, o‘simlik xom ashyosining yig‘imidan keyingi ikkinchi yilda qayta o‘sib, tabiiy populyasiyalariga hech qanday zarar etkazilmaydi. Ferula tadshikorum va Ferula kuhistanica populyasiyalari Bobotog‘ o‘rmon xo‘jalik hududida Quruqsoyda qayd etilgan. Tashqi tomondan biroz farqidan tashqari, tojik kovragi o‘tkir sarimsoq hidi bilan ajralib turadi. Ferula turkumi turlari o‘zida shira, efir moyi, ildizlarida esa ko‘p miqdorda uglevod va oqsil moddalari saqlaydi. Turkumning alohida turlari qadimdan dorivor o‘simlik sifatida ma’lum bo‘lib, o‘rta asrlardan buyon tabiblar tomonidan ahamiyatli hisoblanadi. Zamonaviy farmakognostikada Ferula turkumi turlarining shirasi gummishiralar ichida efir moyi aralashmasi tufayli «dorixona shirasi» nomli guruhga kiradi. Ular Fetida, sagapen, galbana, sumbul va ammoniakum nomlari bilan yuritiladi. Mazkur shiralarning kelib chiqishi bo‘yicha ma’lumotlar xilma-xil. Ayrim tadqiqotchilar fikriga ko‘ra, fetida atamasining kelib chiqishi F. foetida nomi bilan bog‘liq. Mazkur mahsulot yoqimsiz sarimsoq hidga ega shira aralashmasi (31,35%) va efir moyi (6-9%) saqlaydi. Mahsulotning tarkibi quyidagicha: efir moyida erigan shira – 61,4%, erimagan shira – 0,60%, gummilar – 25,10%, vanilin – 0,0696%, erkin ferula kislotasi – 1,2896%. Ferula kislotasidan H2SO4 bilan gidrolizlash orqali umbelliforon hosil bo‘lib, buning natijasida gvayakol ajralib chiqadi. SHiraning spirtli eritmasini nitrifikatsiyalash orqali pikrin kislotasi hosil bo‘ladi. Efir moyining yoqimsiz hidi sulfidlar tufayli bo‘ladi. Moy quyidagi moddalarni saqlaydi: pinen S10N15 6-8%, disulfid C7H14S3 4,5%, disulfid C11H20S2 20%, keyinchalik (C10H15O)n, C8H10S2 va C10H18S2. Farmatsevtikada qon to‘xtatuvchi boylam sifatida foydalaniladi. Qadimgi tabobatchilikda bu shira amenoreya kasalligini davolashda kataralga qarshi vosita sifatida tavsiya etilgan. Bundan tashqari, o‘simlik kuchli antigelmint hususiyatiga ega Istiqbolli yangi o‘simliklarning turlarini izlash. Bu borada olib boriladigan ishlar bir necha yo‘nalishlarda olib boriladi. birinchidan qardoshlik turlarini kimviy tarkiblari va farmakologik ta’sirlari bir birlariga o‘xshash bo‘lishi mumkin. Shuning uchun so‘nggi vaqtlarda ilmiy tibbiyotda ishlatilib kelinayotgan dorivor o‘simlikning qardoshlik bo‘yicha boshqa yaqin turlari ichidan zahirasi ko‘p, etarli bo‘lganlarini izlash bo‘yicha olib borilayotgan tadqiqotlar dolzarb masalalardan bo‘lib qolmoqda. Shuni ham takidlash lozimki, agar doimiy ishlatilib kelinayotgan o‘simliklarni o‘rnini bosa oladigan yangi turlari topilsa, doimiy ishlatilib kelingan joylardagi o‘simliklar zahirasini kamayib ketishini oldini olingan bo‘ladi, hamda ularni kamaygan joylardagi zahiralari ham tiklanishi tezlashadi. Ularga misol qilib bo‘ymadaron, kiyik o‘ti, achchiq ermon, samarqand bo‘znochi va boshqalarni keltirish mumkin. Xalq tabobati tajribalarini o‘rganish orqali, olib borilgan fitokimyoviy tadqiqotlar natijasida ishlatilib kelinayotgan offitsinal dorivor o‘simliklar qatorini istiqbolli boshqa o‘simlik turlarini hisobiga boyitish mumkin bo‘ladi, hamda ular tibbiyot amaliyotida qo‘llanilishi mumkin. 6. Zahirasi chegaralangan dorivor o‘simliklarni madaniylashtirish va ekish. Bu dorivor o‘simliklarni himoya qilishni ixtisoslashtirilgan shakli bo‘lib, o‘simliklarni iqtisodiy jihatidan samarali ekib hosil olish yo‘nalishiga qaratilgan. Bu usul birinchi navbatda ta’minlay oladigan tabiiy zahirasi bo‘lmagan dorivor o‘simliklar xom ashyolari (tirnoqgul, qalampir yalpiz, dorivor moychechak, bo‘ymadaron, achchiq shuvoq va boshqalar), etarlicha tarqalmagan dorivor o‘simliklar bo‘lib, sanoat miqyosida ishlab chiqarish ehtiyojini qondira olmaydi (yapon soforasi, do‘lana turlari, arslonquyruq, adonis turlari) shuning uchun ularni suniiy plantatsiyalarini yaratish zarur. Ayrim o‘simlik turlarini himoya qilishni eng ishonchli, samarali usullaridan biri, o‘simliklar urug‘lari bankini yaratish bo‘lib, o‘simlikni toza genetik materiali saqlanib, u ilmiy va amaliy maqsadlar uchun foydalaniladi. Masalan Betula tianschanica turini muhofaza qilish: CHodaksoy va SHohimardon havzasi florasida B. tianschanica turini saqlab qolish uchun sun’iy ravishda ko‘paytirish ishlarini yo‘lga qo‘yish, shuningdek yo‘qolib ketish havfi ostida qolgan qayinzor jamoasini in-situ sharoitida saqlab qolish va muhofaza qilish chora-tadbirlarni ishlab chiqish zarur. Quyida keltirilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish qayinzorlar jamosini saqlab qolishga imkon beradi. B. tianschanica daraxtining yosh novdalaridan qalamchalar tayorlash; tayorlangan qalamchalarni sernam, dag‘al tuproqli erga o‘tkazish; ildiz olgan qalamchalarni 3-4 yil mobaynida niholxonalarda parvarishlash; etilgan Qizil qayin ko‘chatlarni Qayinsoy hududiga o‘tkazish; o‘tkazilgan ko‘chatlarni chorva mollaridan himoyalash uchun atrofini tikonli butalar bilan o‘rash; mazkur hududda o‘rmon xo‘jaligi xodimlar nazoratini, muhofaza choralarini kuchaytirish zarur. Mazkur tadbirlarni CHodaksoy havzasining Sansalaksoy, Kandag‘onsoy, O‘riklisoy hududlarida, qolaversa SHohimardon havzasida va anrtopogen ta’sir natijasida o‘simlik jamoasi qisqargan barcha tog‘ daryo vodiylarida qo‘llash kerak.Mazkur hududlarda qayin daraxtlarini noqonuniy kesish, ularga zarar etkazish yoki yo‘q qilish uchun javobgarlikni kuchaytirishni nazarda tutuvchi kompleks chora-tadbirlarni yanada kuchaytirish zarur. Qayinzorlarni sun’iy ravishda ko‘paytirish orqali tabiatni bu o‘simlik turi bilan boyitishimiz, tog‘li hududlarda o‘simlaklarni cho‘llanish darajasini kamaytirishimiz mumkin. Bundan tashqari, qayinzorlar tog‘ yonbag‘irlarining suv rejimini yaxshilaydi, tuproq hosil bo‘lish jarayoniga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi va boshqa o‘simliklar uchun qulay muhit yaratib, ularning mahsuldorligini oshishiga yordam beradi